Με ένα ή με δύο λ;

Τις προάλλες, στα μεζεδάκια, είδαμε ένα άρθρο, γραμμένο από γνωστό δικηγόρο, το οποίο είχε μερικά ορθογραφικά λαθάκια, ανάμεσά τους και το «είχε επιβάλλει» αντί για το σωστό «είχε επιβάλει».

Είχε τότε σχολιάσει ο φίλος μας ο Στάζιμπος, ότι ο κορέκτορας δεν μπορεί να πιάσει αυτά τα λάθη, διότι και οι δυο τύποι, «επιβάλει» και «επιβάλλει» είναι υπαρκτοί και σωστοί ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Όμως ο κορέκτορας, στα ελληνικά τουλάχιστον, δεν κοιτάζει τα συμφραζόμενα, κι έτσι δεν θα κοκκινίσει το «έχει επιβάλλει».

Το λάθος αυτό, με το ρήμα «επιβάλλω» και άλλα σύνθετα του «βάλλω», είναι αρκετά συχνό και, όπως θα βρείτε γκουγκλίζοντας, συμβαίνει και στις καλύτερες οικογένειες.

Ας πούμε, στη Ναυτεμπορική: Το αεροσκάφος πέταξε προς και από τη Ρωσία, παραβιάζοντας τις κυρώσεις που έχει επιβάλλει κατά της Μόσχας το υπουργείο Εμπορίου των ΗΠΑ

Σε ανακοίνωση του ΟΑΣΑ: οι κυκλοφοριακές ρυθμίσεις που έχει επιβάλλει η Ελληνική Αστυνομία λόγω της πυρκαγιάς στην Πεντέλη

Σε τίτλο άρθρου του Βήματος: το 92% έχει υποβάλλει δηλώσεις

Ακόμα και στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ, έστω και το μακρινό 1992: η Επιτροπή έχει επιβάλλει προσωρινό δασμό αντιντάμπινγκ.

Το δίλημμα «με ένα ή με δύο λ γράφεται;» δεν αφορά μόνο τον λεγόμενο «μη παρεμφατικό τύπο» (έτσι ονομάζεται στη γραμματική Χόλτον-Μάκριτζ-Φιλιππάκη) με τον οποίο σχηματίζονται ο παρακείμενος και ο υπερσυντέλικος (το «επιβάλει» δηλαδή) αλλά πολλούς ακόμα τύπους, και η απάντηση στο ερώτημα δεν είναι πάντοτε τόσο απλή.

Διότι για τον παρακείμενο και τον υπερσυντέλικο, η απάντηση είναι απλή και κατηγορηματική: τους γράφουμε πάντα με ένα λ, έχει υποβάλει, έχουν επιβάλει, είχε αναβάλει, είχαν συμβάλει.

Με την ευκαιρία, να θυμίσουμε το τριβιδάκι, που λέει ο Νίκος Λίγγρης, ότι το ρήμα «βάλλω» είναι το μοναδικό που φτιάχνει σύνθετα με όλες τις αρχαίες προθέσεις, και με τις 18 κύριες προθέσεις: εισβάλλω, εμβάλλω, εκβάλλω, συμβάλλω, προβάλλω, προσβάλλω, αναβάλλω, παραβάλλω, καταβάλλω, διαβάλλω, μεταβάλλω, αντιβάλλω, αμφιβάλλω, περιβάλλω, επιβάλλω, υποβάλλω, αποβάλλω, υπερβάλλω. Τα περισσότερα από αυτα τα 18 ρήματα χρησιμοποιούνται αρκετά έως πολύ συχνά -το αντιβάλλω είναι το σπανιότερο. Να σημειώσουμε και το αγαπημένο στους δικηγόρους «εφεσιβάλλω».

Λοιπόν, στα ρήματα αυτά, όταν έχουμε τύπο που εκφράζει διάρκεια βάζουμε δύο λ, όταν εχουμε στιγμιαίο τύπο βάζουμε ένα λ.

Αυτό σημαίνει ότι σε κάποιες περιπτώσεις έχουμε δυνατότητα επιλογής, ανάλογα με το νόημα.

Για να γραφτείς στον σύλλογο, πρέπει να υποβάλεις αίτηση στον γραμματέα (μία φορά, ένα λάμδα)

Αν είσαι επαγγελματίας, πρέπει να υποβάλλεις καταστάσεις ΦΠΑ κάθε τρίμηνο (πολλές φορές, πολλά λάμδα)

ή στον μέλλοντα:

Αν δεν έρθεις ούτε εσύ, ο Γιάννης θα αναβάλει την εκδρομή της Κυριακής (μία φορά, ένα λάμδα)

Ο δικηγόρος του αντιδίκου θα αναβάλλει με διάφορα προσχήματα την εκδίκαση μέχρι να πετύχει ευνοϊκή σύνθεση δικαστηρίου (πολλές φορές, πολλά λάμδα).

ή σε παρελθοντικούς χρόνους:

Όποτε έβλεπα ανακοίνωση για προσλήψεις, πήγαινα και υπέβαλλα αίτηση. (Παρατατικός, πολλές φορές, πολλά λάμδα)

Υπέβαλα αίτηση προχτές, αλλά τα αποτελέσματα θα τα ξέρω τον άλλο μηνα. (Αόριστος, μία φορά, ένα λάμδα).

Στην οριστικη του ενεστώτα δεν υπάρχει περιθώριο επιλογής, είναι εξ ορισμού διαρκής, πάντοτε δύο λάμδα: Προβάλλει έντονες αντιρρήσεις, αμφιβάλλει για την έκβαση της υπόθεσης, με προσβάλλει αυτός ο χαρακτηρισμός.

Και, όπως είπα και πιο πάνω, σε παρακείμενο και υπερσυντέλικο έχουμε εξ ορισμού στιγμιαίο (συνοπτικό) τύπο, άρα πάντοτε ένα λάμδα: έχει επιβάλει καθεστώς τρομοκρατίας, έχει συμβάλει σημαντικά στην πρόοδο του τόπου, έχει περιβάλει με εμπιστοσύνη τους συνεργάτες του.

Στις περιπτώσεις που έχουμε δυνατότητα επιλογής (λ ή λλ) υπάρχει ένα απλό τέχνασμα για να βεβαιωθούμε αν πρέπει να βάλουμε λ ή λλ. Αντικαθιστούμε το ζόρικο ρήμα με ένα άλλο όπου η διαφορά συνοπτικού-εξακολουθητικού να ειναι φανερή, κι αν σε αυτό το άλλο ρήμα έχουμε εξακολουθητικό τύπο θα βάλουμε λλ, ενώ αν στο άλλο ρήμα έχουμε συνοπτικό τύπο θα βάλουμε λ.

Δανείζομαι παράδειγμα από ένα σημείωμα του Ν. Λίγγρη στη Λεξιλογία:

Να μην αναβά**εις πάλι τη συνάντησή σας γιατί θα θυμώσει. > Να μη ζητήσεις νέα αναβολή > Να μην αναβάλεις.

Κάθε φορά που αναβά**εις το ραντεβού, πέφτεις κι ένα σκαλί στην εκτίμησή του. > Κάθε φορά που ζητάς αναβολή > Κάθε φορά που αναβάλλεις

Άλλο παράδειγμα:

ο Ιωάννης Μεταξάς, ο οποίος μερικές δεκαετίες αργότερα θα επιβά**ει τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου

Ένα ή δύο λ; Δεν μας βολεύει να αντικαταστήσουμε το «επιβάλλω» με το «κάνω» διότι το ρήμα αυτό δεν κάνει διάκριση στιγμιαίου/εξακολουθητικού, αλλά μπορούμε πχ να βάλουμε το «κηρύσσω». Θα πούμε βέβαια «Ο Μεταξάς αργότερα θα κηρύξει δικτατορία», όχι «θα κηρύττει», επομένως θέλουμε συνοπτικό, στιγμιαίο τύπο, άρα «θα επιβάλει».

Κι όμως, στο μυθιστόρημα Βερονάλ του Τάκη Θεοδωρόπουλου, απ’ όπου πήρα τη φράση, είναι τυπωμένο, λαθεμένα, «θα επιβάλλει τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου».

Τέτοια λάθη, με λ στη θέση του λλ ή λλ στη θέση του λ, είναι συχνά. Η εμπειρική μου παρατήρηση, πάντως, είναι πως συχνότερα εμφανίζεται το λαθεμένο λλ (όπως στο παράδειγμα του Θεοδωρόπουλου πιο πάνω) παρά το λαθεμένο λ (π.χ. ο Παναθηναϊκός *προβάλει ως διεκδικητής του τίτλου). Ίσως αυτό να εξηγείται επειδή, σε περίπτωση αμφιβολίας, πολλοί έχουν την τάση να καταφεύγουν στο διπλό λάμδα που το θεωρούν επισημότερο, πιο λόγιο.

Τα όσα είπαμε πιο πάνω για τη διάκριση συνοπτικού και εξακολουθητικού, όπως και για το τέχνασμα της αντικατάστασης με άλλα ρήματα ισχύουν, τηρουμένων κάποιων αναλογιών, και για τα σύνθετα του άγω.

Στα ρήματα αυτά, το συνοπτικό δείχνεται με το -αγαγ, π.χ. έχει παραγάγει, παρήγαγε (αόριστος), θα παραγάγει του χρόνου, θέλει να παραγάγει ως το τέλος της χρονιάς τόσα κομμάτια. Το εξακολουθητικό δείχνεται με το -αγ, παράγει χάλυβα, θα παράγει μέχρι να εξαντληθούν οι πρώτες ύλες, όταν παρήγε ανοξείδωτο χάλυβα δεν έπιανε καλές τιμές. Βέβαια, στην περίπτωση των ρημάτων αυτών υπάρχουν και οι αναλογικοί τύποι, που κάνουν τη διάκριση πιο φυσική: έχει παράξει, πάραξε, θα παράξει, θέλει να παράξει. Κάτι ξέρουν οι Κύπριοι που τους χρησιμοποιούν ακομπλεξάριστα ακόμα και με τα «δύσκολα» ρήματα εξάγω κτλ. -αλλά να μην ξεστρατίσουμε προς τα εκεί.

Για λόγους πληρότητας, πρέπει να πούμε ότι το δίλημμα «ένα ή δύο λ» δεν εμφανίζεται μόνο στα σύνθετα του «βάλλω» αλλά και σε άλλα ρήματα όπως σφάλλω, ψάλλω (και τα σπανιότερα θάλλω, πάλλω), όπως και στο «ποικίλλω».

Εμφανίζεται επίσης τροποποιημένο στο «αγγέλλω» και στα σύνθετά του, όπου όμως ο συνοπτικός τύπος αλλάζει και το φωνήεν: να παραγγείλω, εξάγγειλε νέες ρυθμίσεις, έχει καταγγείλει τις ατασθαλίες εδώ και καιρό.

Παρομοίως στα σύνθετα του στέλλω, π.χ. αναστέλλω αλλά έχω αναστείλει, όπως και στο ανατέλλω και στο σπανιότερο εξοκέλλω.

Στον προφορικό βέβαια λόγο δεν μπορούμε να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στο «επέβαλε» και «επέβαλλε» ή στο «θα υποβάλει» και «θα υποβάλλει», αν και τα ρήματα αυτά, τα περισσότερα τουλάχιστον, δεν εχουν μεγάλη παρουσία στον προφορικό λόγο.

Πάντως, σε μια άλλη κατηγορία ρημάτων που επίσης δεν έχουν (ή μάλλον δεν είχαν) τη διάκριση στιγμιαίου και εξακολουθητικού, και έχουν εντονότερη παρουσία στον προφορικό λόγο, εννοώ τα ρήματα σε «-άρω», έχει εμφανιστεί διάκριση τουλάχιστον αορίστου και παρατατικού, κι έτσι λέμε «σουτάρισε», «παρκάρισα», χωρίς να υπάρχει ενεστώτας «παρκαρίζω». Αλλά γι’ αυτά τα ρήματα έχουμε ήδη γράψει άρθρο παλιότερα.

Advertisement