Ο αιγιαλός δεν ήταν γαλανός

Πριν από λίγο καιρό, τότε που είχαμε στο ιστολόγιο ένα άρθρο για τη λέξη «γιαλός», ένας φίλος με ρώτησε στο Φέισμπουκ: Να θυμηθούμε και τον στίχο «ο γελαστός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος». Του Παράσχου είναι;

Δεν είναι του Παράσχου, και δεν είναι ακριβώς έτσι. «Ίσως αξίζει άρθρο», απάντησα στον φίλο μου. Όπως καταλαβαίνετε, σήμερα ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για το άρθρο αυτό.

Τον στίχο αυτό τον ήξερα από μικρός, διότι ο παππούς μου συνήθιζε να αναφέρει σαν παράδειγμα παρήχησης, τον στίχο «ο γαλανός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος». Γαλανός, όχι γελαστός. Δεν θυμάμαι να μου είχε πει ποιανού ποιητή ήταν ο στίχος, επειδή όμως, σε άλλες ευκαιρίες, μου παίνευε και το ποίημα «Διονύσου πλους» του Α. Ρ. Ραγκαβή, σαν στιχουργικό άθλο, είχα σχηματίσει την εντύπωση πως ο στίχος ήταν από το ποίημα αυτό του Ραγκαβή.

Αργότερα διάβασα ολόκληρο το ποίημα του Ραγκαβή (δύσκολο εγχείρημα) και τότε κατάλαβα ότι δεν είναι από εκεί. Αλλά δεν ενδιαφέρθηκα, τότε, περισσότερο να αναζητήσω την πατρότητα του στίχου.

Όταν άρχισα να ασχολούμαι με τα χρονογραφήματα του Βάρναλη, συνάντησα πάλι αυτόν τον στίχο. Σε ένα χρονογράφημά του, κατοχικό, λέει:

και τότες μεταμορφωνότανε η «κοιλάδα του κλαυθμώνος» σε Ηλύσια Πεδία κι «ο γαλανός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος», όταν εκείνη χαμογελούσε από ένα μίλι μακριά!

Και σε άλλο χρονογράφημα, που το έχω παρουσιάσει και στο ιστολόγιο, χρησιμοποιεί τον ίδιο στίχο και μάλιστα με την ίδια εικόνα, για να περιγράψει την αγαλλίαση των ερωτευμένων, που περιμένουν έξω από τον κινηματογράφο, όταν βλέπουν να έρχεται το ταίρι τους:

Επιτέλους έρχεται βιαστικός εκείνος ή εκείνη, σφίγγουν τα χέρια, «ο γαλανός αιγιαλός γελάει γάλα όλος», βγάζουν αμέσως το εισιτήριό τους και πάνε στην ευκή του θεού  ̶  του φτερωτού εννοώ.

Αναζήτησα λοιπόν την πατρότητα του στίχου, και τότε βρέθηκα σε έκπληξη: ο παροιμιώδης στίχος που τον επαναλάμβανε ο Βάρναλης, που ο παππούς μου αγαπούσε να μνημονεύει, που κι άλλοι, όπως θα δούμε, τον έχουν επικαλεστεί, δεν είχε γραφτεί έτσι!

Πράγματι, ο διάσημος για την παρήχησή του στίχος δεν έχει «γαλανό αιγιαλό» αλλά «σιγαλό αιγιαλό». Πιο συγκεκριμένα, ο Παν. Σούτσος στο ποίημα «Μεσσίας ή τα πάθη Ιησού Χριστού», που εκδόθηκε το 1839, έχει τους εξής στίχους, που υποτίθεται πως τους λέει ο Ιούδας:

Ο Ιησούς … αλλ’ άκουσε, εις το υγρόν πεδίον
ταχύπτερον μετέφερε εμέ κι εκείνον πλοίον.
Κι εν πρώτοις ήτον κυανούς ο στέφων την γην θόλος
ο σιγαλός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος.
Ο Ζέφυρος επέπνεεν ολίγος· διεκόπη
και μετά κόπου έκοπτε τα ύδατα η κώπη.
Αλλ’ έπειτα εφύσησε πελαγιαίον πνεύμα
κι η πρώρα διαπρήσσουσα διέσχιζε το ρεύμα
και ήκουες επί πολύ, πυκνούς επί πελάγους
πολλών πιπτόντων κεραυνών τους κτύπους, τους πατάγους.
Κι εις της αβύσσου άλλοτε τον αχανή πυθμένα
επίπτομεν· και άλλοτε εις όρη αφρισμένα
κυμάτων ανεβαίνομεν· αλλά την τρικυμίαν
και όλην την των βροντερών ανέμων συνοδείαν
επιτιμά ο Ιησούς ευθύς από της πρύμνης
η θάλασσα δε, πρόσωπον νεκράς λαμβάνει λίμνης

…..

και συνεχίζεται έτσι μέχρι την τελική εξάντληση του αναγνώστη. Επίτηδες παρέθεσα κάμποσους στίχους, για να σχηματίσουμε μια ιδέα για το ποίημα. Ο Ροΐδης στην Πάπισσα Ιωάννα, σε μια από τις αμέτρητες παρεκβάσεις του, λέει για τους Γερμανούς θεολόγους της εποχής του, ότι «κατώρθωσαν να σχηματίσουν είδος χριστιανισμού άνευ Χριστού, ως έφθασαν να παρασκευάζωσι και οι εξευγενισμένοι μάγειροι σκορδαλίαν άνευ σκόρδου και ο Κος Π. Σούτσος ποιήματα άνευ ποιήσεως», οπότε μπορείτε να κρίνετε αν ήταν δίκαιη η μπηχτή του Ροΐδη,

Βλέπουμε ακόμα ότι ο Σούτσος αγαπούσε τις παρηχήσεις διότι στο μικρό αυτό απόσπασμα υπάρχουν κάμποσες, ας πούμε αμέσως μετά τον σιγαλό αιγιαλό διαβάζουμε «διεκόπη / και μετά κόπου έκοπτε τα ύδατα η κώπη», που δεν είναι βεβαια και τόσο πετυχημένη παρήχηση.

Ο στίχος του Σούτσου με τον σιγαλό αιγιαλό που εγέλα γάλα όλος παρατίθεται συχνά, ακόμα και στις μέρες μας, ως παράδειγμα παρήχησης (και μερικές φορές και ως παράδειγμα προς αποφυγήν).

Ωστόσο, το λάθος του Βάρναλη και του παππού μου, που ήξεραν τον στίχο ως «ο γαλανός αιγιαλός», δεν ήταν δική τους πρωτοτυπία. Βρίσκουμε ότι κι άλλοι έχουν κάνει αυτή την αλλαγή, ήδη από το 1869, όταν κάποιος Αφεντουλης παρέθεσε τον στίχο ως «ο γαλανός ο ουρανός εγέλα γάλα όλος», σε πεζογράφημα του Σπυρ. Βασιλειάδη ο στίχος παρατίθεται στον ενεστώτα («ο γαλανός αιγιαλός γελάει γάλα όλος») και με αλλη γραμματοσειρά ως παράθεμα, αλλά και στους Πρωταγωνιστές του Τόλη Καζαντζή, ενώ σε δοκίμιο του Γιώργου Βέλτσου (στη συλλογή κειμένων «Για τη δημοτική γλώσσα») ο «γαλανός αιγιαλός» αναφέρεται ανάμεσα σε κλισέ που έχουν περάσει από την ποίηση στη γλώσσα (όπως: τον κεραυνόν εις φάκελον, ηγεμών εκ δυτικής Λιβύης, ο αρνηθείς δεν μετανιώνει -και άλλα καβαφικά). Και σε χρονογράφημα του ηρακλειώτη Στυλ. Βασιλάκη για το περίφημο μέγαρο Φυτάκη διαβάζουμε:

Εθεμελιώθη εις τα θεμέλια του θαλάσσιου βενετσάνικου τείχους, το οποίον επί ήμισυ περίπου χιλιετηρίδα άλλοτε εδέρνετο από το μένος του μαινομένου Κρητικού Πελάγους και άλλοτε εχαϊδεύετο, όταν “ο γαλανός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος”.

Φαίνεται δηλαδή ότι σε μια εποχή που τα ποιήματα διαδίδονταν από μνήμης ή αντιγράφονταν με το χέρι, που δεν υπήρχε γκουγκλ να επαληθεύεις τα πάντα με δυο κλικ, και επειδή το βιβλίο του Σούτσου δεν βρισκόταν σε κάθε βιβλιοθήκη, ο στίχος του Σούτσου άρχισε να διαδίδεται αλλαγμένος, από «σιγαλός αιγιαλός» σε «γαλανός αιγιαλός», και έγινε παροιμιώδης (και) με αυτή τη μορφή.

Όταν εχεις συνηθίσει κάτι δεν είσαι αμερόληπτος, το αναγνωρίζω αυτό, αλλά προσωπικά βρίσκω καλύτερο τον στίχο έτσι που τον ηξερα, δηλαδή «ο γαλανός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος».

Ωστόσο, ο αιγιαλός δεν ήταν γαλανός. Και σήμερα που είναι πιο εύκολο να ανατρέξουμε στις πηγές, ο στίχος συνήθως αναφέρεται στη μορφή που είχε θελήσει ο ποιητής του.

Πριν κλείσουμε, μια ερώτηση από μένα για σας: Τον ξέρατε τον στίχο; Και, αν ναι, πώς τον ξέρατε; Με σιγαλό αιγιαλό ή με γαλανό αιγιαλό;

Advertisement