Κηδείες…

Σήμερα γίνεται η κηδεία της βασίλισσας Ελισάβετ Β’ της Μεγάλης Βρετανίας, 11 μέρες μετά τον θάνατό της. Προηγουμένως, η σορός της είχε εκτεθεί σε λαϊκό προσκύνημα πρώτα στο Εδιμβούργο και μετά στο Λονδίνο, στο Γουεστμίνστερ, ενώ σήμερα θα ταφεί στο παλάτι Ουίνδσορ.

Κατά σύμπτωση, τον θάνατο της Ελισάβετ ακολούθησαν αλυσιδωτά τρεις ακόμα απώλειες εγχώριων προσωπικοτήτων, γνωστών ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών, του Δημήτρη Παντερμαλή, του Κώστα Καζάκου και της Ειρήνης Παπά -συνομήλικης της εστεμμένης.

Είχαμε λοιπόν πολλές κηδείες αυτές τις μέρες. Το θέμα δεν είναι ευχάριστο, κι έτσι ίσως εξηγείται ότι ενώ επί δεκατρία χρόνια έχουμε γράψει αποχαιρετιστήρια άρθρα για όχι λίγες προσωπικότητες που έφυγαν από τον μάταιο τούτο κόσμο, για τη λέξη «κηδεία» δεν έχουμε δημοσιεύσει άρθρο.

Να διορθώσουμε λοιπόν αυτή την παράλειψη με το σημερινό άρθρο.

Η κηδεία είναι λέξη αρχαία, αλλά η σημασία της έχει αλλάξει πολύ μέσα στους αιώνες. Προέρχεται από το ρήμα κηδεύω, το οποίο, με τη σειρά του, ανάγεται στο κήδω-κήδομαι.

Το ενεργητικο ρήμα κήδω σήμαινε «χτυπάω, βλάπτω». Ας πούμε στο Ε της Ιλιάδας (στ. 404) λένε για τον Διομήδη ότι «τόξοισιν έκηδε θεούς», δηλ. τραυμάτιζε με τα βέλη του τους θεούς. Αλλά το μέσο κήδομαι, απεναντίας, σήμαινε «φροντίζω κάποιον, νοιάζομαι για κάποιον». Από εκεί άλλωστε είναι και ο κηδεμών, κηδεμόνας σήμερα, που ανάμεσα στις σημασίες του είχε και τη σημερινή.

Το ρήμα «κηδεύω», από το «κήδω» με παραγωγικό τέρμα «-εύω» είχε επίσης αρχική σημασία «φροντίζω, μεριμνώ», αλλά στη συνέχεια πήρε τη σημασια «νυμφεύομαι» (παντρεύομαι, αλλά για άντρα), συμπεθεριάζω. Στον Προμηθέα Δεσμώτη, υπάρχει ο γνωμικός στίχος (890): ὡς τὸ κηδεῦσαι καθ᾽ ἑαυτὸν ἀριστεύει μακρῷ, που ο Γρυπάρης τον μεταφράζει «πολύ πιο κάλλιο είναι κανείς μ’ όμοιους του να συμπεθεριάζει».

Παρομοίως, η αρχική σημασία της λέξης «κηδεία» είναι η συγγένεια από γάμο, η συγγένεια εξ αγχιστείας που λέμε σήμερα. Ο Αριστοτέλης, ας πούμε, λέει στα Πολιτικά για συγγενείς «ή προς αίματος ή κατά … κηδείαν», ενώ πιο κάτω, όταν γράφει » κηδεῖαί τ’ ἐγένοντο κατὰ τὰς πόλεις» εννοεί συμπεθεριά, παντρειές -όχι βεβαια κηδείες με τη σημερινή σημασία!

Ωστόσο, ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια εμφανίζεται η σημερινή σημασία, «τελετή της ταφής» για την κηδεία ενώ το ρήμα «κηδεύω» είχε πάρει (και) τη σημασία «τελώ την ταφή» ήδη από την κλασική εποχή. Ας πούμε, στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή εμφανίζεται η Ηλέκτρα να θρηνεί τον Ορέστη (που υποτίθεται ότι είχε σκοτωθεί στα ξένα και μόνο τις στάχτες του έφεραν στην πατρίδα) και να του λέει «εν ξένησι χερσί κηδευθείς τάλας» (στ. 1141), από ξενα χέρια κηδεύτηκες κακόμοιρε.

Φαίνεται παράξενο, που συνυπήρχαν για ένα διάστημα στην ίδια λέξη δυο σημασίες που φαίνονται διαμετρικά αντίθετες, ο γάμος και η κηδεία, αλλά το κοινό στοιχείο είναι η φροντίδα που χρειάζεται για την τελετή. Αν είχε δηλαδή διατηρηθεί αυτή η συνύπαρξη των σημασιών, η γνωστή αγγλική κωμωδία θα μπορούσε να αποδοθεί «Τέσσερις κηδείες και μια κηδεία», αλλά βέβαια υπερβάλλω διότι η αρχαία κηδεία δεν ήταν η γαμήλια τελετή αλλά το συμπεθεριό.

Πάντως, στους επόμενους αιώνες επικρατεί ολοκληρωτικά η σημερινή σημασία της λέξης «κηδεία», δηλαδή νεκρώσιμη τελετή, αν και η παλιά σημασία της φροντίδας, που εξακολούθησε να έχει το ρήμα «κήδομαι», εμφανίζεται στη λέξη «ακηδία» που επιβιώνει ίσαμε σήμερα, δηλαδή την κατακριτέα έλλειψη ενδιαφέροντος, την απροθυμία, την τεμπελιά -κάποιοι θεολόγοι τη θεωρούν βαρύ αμάρτημα.

Στην εποχή μας έχουμε κηδείες δημοσία δαπάνη (αυτά είναι δοτικές και κανονικά θέλουν υπογεγραμμένες), τώρα τελευταία γίνονται και πολιτικές κηδείες, τις κηδείες τις αναλαμβάνει ένα γραφείο κηδειών (ή γραφείο τελετών) ενώ τα αγγελτήρια θανάτου (ή αγγελτηρια κηδείας) λέγονται κοινώς κηδειόχαρτα και επισημότερα «κηδειόσημα». Καθώς το κηδειόχαρτο συνήθως κολλιέται στους στύλους της ΔΕΗ, μια παροιμιακή έκφραση για να πούμε ότι κάποιος πέθανε είναι «τον έγραψε η κολόνα».

Μια μορφή ακραίας φάρσας, που έχουν κάνει κατά καιρούς μαθητές, είναι να κυκλοφορούν το κηδειόχαρτο του καθηγητή που θέλουν να πειράξουν. Ο πατέρας μου έλεγε (πρέπει να το έχουμε γράψει και στο ιστολόγιο) ότι είχαν τυπώσει, στον καιρό του, τέτοια κηδειόχαρτα για έναν καθηγητή τους, κι είχαν κολλήσει ένα στο γυμνάσιο κι ένα έξω απ’ το σπίτι του -ο δυστυχής, κόντεψε να πεθάνει στ’ αλήθεια όταν το είδε.

Μια μορφή καζούρας, πιο ανώδυνη σίγουρα, που την κάνουν οπαδοί κομμάτων ή αθλητικών συλλόγων, είναι να κάνουν την κηδεία ή πιο σωστά να ζωγραφίζουν το κηδειόχαρτο του αντίπαλου κόμματος ή της αντίπαλης ομάδας. Οι μεγαλύτεροι θα θυμούνται το Ποντίκι στο φύλλο πριν από τις εκλογές του Οκτωβρίου 1981, που είχε κηδειόχαρτο στην τελευταία σελίδα «την πολύκλαυστη ημών Δεξιάν» ή κάτι τέτοιο.

Η παροιμία λέει «ούτε γάμος δίχως κλάμα ούτε κηδεία δίχως γέλιο» και βέβαια όταν εκφώνησε τον Επικήδειο ο ήρωας του Κονδυλάκη δεν μπόρεσε τελικά να συγκρατήσει τα γέλια του, αλλά γενικά οι κηδείες είναι θλιβερές τελετές, κι έτσι μεταφορικά η λέξη χρησιμοποιείται όταν κάπου επικρατεί μεγάλη στεναχώρια ή όταν σε μια κοινωνική εκδήλωση επικρατεί βαρυθυμία αντί για το αναμενόμενο κέφι. Στην αργκό του στρατού, οι αξιωματικοί αποκαλούν «κηδείες» τους φαντάρους που εκτελούν απρόθυμα τις διαταγές, χωρίς την επιβεβλημένη (και καλά) ζωντάνια. «Κουνηθείτε μωρέ κηδείες!»

Κάποιοι αποφεύγουν να πηγαίνουν σε κηδείες συγγενών -«ας μην έρθει κι αυτός στη δική μου κηδεία», έλεγε ένας θείος μου, όταν τον επέπλητταν που δεν θα πήγαινε σε κάποια κηδεία. Είναι και χαριτολόγημα, αν δεν πηγαίνεις στις κηδείες των άλλων, πώς περιμένεις να έρθουν στη δική σου;

Ο Καρυωτάκης έχει περιγράψει την κηδεία του στο σονέτο Δικαίωσις:

Τότε λοιπόν αδέσποτο θ’ αφήσω
να βουίζει το Τραγούδι απάνωθέ μου
Τα χάχανα του κόσμου, και του ανέμου
το σφύριγμα, θα του κρατούν τον ίσο.

Θα ξαπλωθώ, τα μάτια μου θα κλείσω,
και ο ίδιος θα γελώ καθώς ποτέ μου
«Καληνύχτα, το φως χαιρέτισέ μου»
θα πω στον τελευταίο που θ’ αντικρύσω.

Όταν αργά θα παίρνουμε το δρόμο,
η παρουσία μου κάπως θα βαραίνει
— πρώτη φορά — σε τέσσερων τον ώμο.

Ύστερα, και του βίου μου την προσπάθεια
αμείβοντας, το φτυάρι θα με ραίνει
ωραία ωραία με χώμα και με αγκάθια.

Αλλά και ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, σε σατιρικό ύφος φαντάστηκε (κλαίγοντας όμως) την κηδεία του λεπτομερώς (έχουμε φυσικά αφιερώσει άρθρο):

Το φέρετρό μου σανιδένιο
δε θα ’χει καμιάν ομορφιά·
θα το καρφώσουν μάνι-μάνι,
με τα κοινότερα καρφιά,

κι ύστερα βίρα και στον ώμο
(λίγο μακρύ, λίγο φαρδύ)
κι αυθημερόν θα πάρει δρόμο
για το στερνό μου το τσαρδί…

(ακολουθούν πολλές στροφές σε διάφορες παραλλαγές)

Ο Ζορζ Μπρασένς έγραψε τραγούδι στο οποίο παρακαλεί να τον θάψουν στην πλαζ της γενέτειράς του, της Σέτης, κι έχει επίσης γράψει ένα κεφάτο τραγούδι για τις Κηδείες του παλιού καιρού, Les funerailles d’antan, με το οποίο και θα κλείσουμε:

 

Advertisement