Τα χαλάσαμε, το ‘σκασε, την πάτησα: ποια;

Όλοι ξέρουμε τι σημαίνουν οι τρεις εκφράσεις του τίτλου. Τα χαλάσαμε, δηλαδή ενώ είχαμε (ερωτική συνήθως) σχέση, διακόψαμε, χωρίσαμε. Το ‘σκασε, δηλαδή έφυγε τρέχοντας, απομακρύνθηκε, δραπέτευσε. Την πάτησα, δηλαδή έκανα λάθος, έκανα γκάφα, απέτυχα.

Οι τρεις εκφράσεις έχουν κοινά στοιχεία. Καταρχάς, είναι ιδιωματικές και μεταφορικές. (Αυτά τα δύο δεν είναι το ίδιο πράγμα: όταν λέμε «τρέχει η βρύση» έχουμε μεταφορά, αλλά όχι ιδιωματικότητα. Όταν λέμε «χαλάω ένα πενηντάρικο», έχουμε μεταφορά. Όταν λέμε «χαλάω τη ζαχαρένια μου» έχουμε ιδιωματική έκφραση). Στην κυριολεξία θα μπορούσαμε να πούμε: τα χαλάσαμε τα πρόχειρα κτίσματα στην αυλή / το έσκασε το μπαλόνι του ο μικρός / την πάτησα την κυρία στο λεωφορείο και της ζήτησα συγγνώμη.

Όμως στις φράσεις του τίτλου δεν έχουμε κυριολεξία και, επιπλέον, δεν προσδιορίζεται «ποια» χαλάσαμε, «ποιο» έσκασε, «ποιαν» πάτησα. Λείπει το αντικείμενο και μένει η αντωνυμία, η κλιτική αντωνυμία όπως τη λένε.

Το σημερινό άρθρο το χρωστάω εδώ και δέκα χρόνια. Τον Ιούνιο του 2012, λίγο πριν από τις εκλογές, ο Νίκος Δήμου έγραψε στη Lifo ένα ωραίο άρθρο με τίτλο «Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη«. Το αναδημοσιεύω, δεν είναι δα και μεγάλο.

Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη

• Μεγαλώνοντας μαθαίνεις. Πώς το είπε κι ο Σωκράτης (που τελικά στην αναθεώρηση της δίκης του γλίτωσε το κώνειο). «Γηράσκω αεί… κ.λπ.». Έτσι κι εγώ.

• Μεταξύ αυτών που έμαθα σε μεγάλη ηλικία είναι μερικές εκφράσεις που δεν υπήρχαν στα νιάτα μου. Όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: αναφέρονται σε μια απροσδιόριστη θηλυκή οντότητα που παίζει βασικό ρόλο στη φράση.

• Παραδείγματα: Μου ΤΗΝ δίνει… ΤΗΝ κάνω… Του ΤΗΝ είπε… Μου ΤΗΝ πέφτει…

• Ποια είναι αυτή που υποκρύπτεται πίσω από το ΤΗΝ; Ποια δίνει, ποια λέει, ποια κάνει, ποια πέφτει;

• Η πιο εύκολη ερμηνεία είναι στο θέμα της άποψης. «Του ΤΗΝ λέω» προφανώς σημαίνει τη γνώμη μου. Όμως δεν είναι μόνο γνώμη, γιατί η έκφραση υπονοεί και φραστική επίθεση. «Του ΤΗΝ είπα» σημαίνει «τον έβρισα» ή έστω «τον μάλωσα». Άρα, το ΤΗΝ εδώ δεν αφορά μόνο γνώμη, αλλά επίκριση, κατάκριση.

• Ως εδώ καλά. Αλλά όταν «ΤΗΝ κάνω», ποια κάνω; Η έκφραση σημαίνει φεύγω. Τι κάνω όταν φεύγω;

• Και η φίλη που μου έγραψε ότι προχθές κάποιος σιχαμερός τύπος «της ΤΗΝ έπεσε» τι ακριβώς εννοούσε; Διότι αν έγραφε την παλιά έκφραση «μου κόλλησε», θα καταλάβαινα αμέσως. Η φράση είναι σαφής, σχεδόν χειροπιαστή – όπως όταν σου κολλάει ένας εφαψίας στο λεωφορείο. Αλλά της ΤΗΝ έπεσε; Ποια;

• Και συμπληρώνει: «Μου τη δίνει όταν είναι θρασείς, ενώ καταλαβαίνουν ότι δεν τους πάω!». Να το πάλι το άγνωστον θήλυ. «Της ΤΗ δίνει». Ποια;

• Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί; Και γιατί είναι η γλώσσα τόσο σεξιστική; Δεν θα μπορούσαμε να λέμε: «ΤΟΝ κάνω», «του ΤΟΝ λέω». Με αρσενικό άρθρο οι φράσεις γίνονται σχεδόν άσεμνες. Σίγουρα είναι, στην περίπτωση: «του ΤΟΝ πέφτω».

• Υπάρχουν και οι παλιότερες παραδοσιακές εκφράσεις. Ποια βάφει κανείς όταν λέει: «την έβαψα»; Και ποιαν πατάει στην έκφραση «την πάτησα»;

• Η ζωή μας είναι γεμάτη από άγνωστες γυναίκες που τις παίρνουμε κάθε μέρα στο στόμα μας χωρίς να ξέρουμε ποιες είναι. Απ’ ό,τι ξέρω, το φαινόμενο αυτό δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες. Εδώ σας θέλω, σοβαροί μας γλωσσολόγοι (όχι, δεν εννοώ τον Μπαμπινιώτη), να μας λύσετε την απορία.

• ΥΓ.: Εσείς περιμένατε, δέκα μέρες πριν από τις εκλογές, να γράψω πολιτικά και προεκλογικά. Ε, λοιπόν, σας ΤΗΝ έφερα!

 

Ο Νίκος Δήμου μάς έδωσε την αφορμή, αλλά δεν συμφωνώ με όλα όσα επισημαίνει στο άρθρο του, και όχι μόνο επειδή το «γηράσκω αεί διδασκόμενος» δεν το είπε ο Σωκράτης αλλά ο Σόλωνας. Πράγματι, σε πολλές τέτοιες εκφράσεις η αντωνυμία είναι θηλυκή, αλλά υπάρχουν επίσης αρκετές που έχουν την κλητική αντωνυμία στο ουδέτερο (είδαμε: το’σκασε), ή σε πληθυντικό αριθμό (θα σου τις βρέξω, τα έχασα). Λίγες είναι, αν υπάρχουν, με αρσενική κλιτική αντωνυμία.

Ακόμα, δεν είναι ακριβές ότι τέτοιες εκφράσεις δεν υπήρχαν στα νιάτα του. Ωστόσο, δεν αποκλείεται πράγματι η χρήση τους σήμερα να έχει πυκνώσει ή να έχει περάσει τα σύνορα της αργκό. Νομίζω επίσης ότι υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες ανάλογα (πρόχειρα, το ιταλικό ce l’hai fatta). Και βέβαια, οι γλωσσολόγοι έχουν ασχοληθεί με το θέμα αν και είναι η αλήθεια ότι οι μελέτες τους δεν φτάνουν εύκολα στο ευρύ κοινό.

Λίγες μέρες μετά το άρθρο του Νίκου Δήμου, ο φίλος Νίκος Λίγγρης έγραψε στη Λεξιλογία ένα ωραίο σημείωμα για το θέμα και συγκέντρωσε και αρκετές τέτοιες εκφράσεις. Τότε είχα σχολιάσει συντομα, διότι δεν προλάβαινα να γράψω άρθρο. Όλον αυτόν τον καιρό, σκεφτόμουν να γράψω το άρθρο και όλο το ανάβαλλα. Τώρα, δέκα χρόνια μετά, το αποφασίζω, κάλλιο αργά παρά ποτέ. Το έναυσμα το έδωσε ο φίλος μας ο ΣΠ σε προχτεσινό σχόλιο, όταν έγραψε: Οι τρεις φάσεις μιας σχέσης: τα φτιάξανε/τα έχουν/τα χαλάσανε. Το ερώτημα είναι «ποια;». Στο ίδιο νήμα, ο φίλος μας ο Σπιριντιόνε έδωσε πολύ χρήσιμα λινκ, ανάμεσά τους το άρθρο της Λεξιλογίας και ένα απόσπασμα από εργασία του Γ. Χατζιδάκι:

Ο Γ. Χατζιδάκις στο Ακαδημεικά Αναγνώσματα Εις Την Ελληνικήν Και Λατινικήν Γραμματικήν, τόμος 3, 1915, λέει σχετικά τα εξής:
Ήδη από του μέσου αιώνος παρατηρείται εν τη ημετέρα γλώσση ιδία τις παράλειψις του αντικειμένου εν πολλοίς ρήμασι, χρήσις δε αντ’ αυτού μόνον αντωνυμίας τινός δεικτικής ή αναφορικής, προ πάντων κατ’ ουδέτερον γένος ενικού ή πληθυντικού αριθμού. Πρβλ. πρώτον φράσεις, οίον: τα κερνάς τα χάνεις, τα χρωστείς πλερώνεις, τα ’χ’ η γραιά ‘ς το λοïσμό ‘θώρειε τα κ’ εις τόνειρό της, ταγαπάη καρδιά ταθρώπου το καλύτερο του κόσμου κττ.∙ έπειτα άλλας οίον: δεν το κουνώ απ’ εδώ, βάλ’ του ρίγανη (ιδέ Κουκουλέν εν Αθηνάς Τομ. ΚΖ’ Aρχ. σ. 92), τάχασε, την άρπαξε κ’ έφυγε, πάει τα (επί του επιθανάτου εν Κρήτη), αλλ’ ουδ’ εγώ είμαι χωρικός να μην το κρούω να ‘ξάφτη (Προδρ. Γ’ 439 – Δ 439, πρβλ. Επετηρ. Πανεπιστ. 1913 σ. 22), αυτού όπου τα κατάφερες (Γλυκά 207), την έπαθε, θα τα χέση, θα τες φας, το έρριψεν έξω, το παραξήλωσεν, το παράκαμεν, εκειά το λέει, τα ‘κάμε γυαλιά καρφιά, το ‘κόψε λάσπη ή παπούτσι, τα ‘κάμε ς’ τη βράκα του, μούτζωσέ τα, φασκελωσέ τα και λιβάνισέ τα, το ‘πες κ’ έμοιασεν, εν Κρήτη είπες τηνέ κ’ εμύρισεν, το φυσά και δεν του κρυώνει, το ‘χει το ποδαρικό του, έθεκέν της τηνέ, τα ‘κρέμασε ‘ς τον πετεινό, ή τα ‘κρέμασε ‘ς την αχλάδα (Κρήτη), το ‘σκασεν κττ.

Να δούμε λοιπόν μερικά χαρακτηριστικά των εκφράσεων αυτών.

Όπως είπαμε, αποτελούνται καταρχήν από ρήμα και αντωνυμία: τη βρίσκω, τα σπάει, θα τις φας. Μπορεί να υπάρχει και ένα έμμεσο αντικείμενο π.χ. μου τη δίνει. Σε κάποιες περιπτώσεις όμως, υπάρχει και συμπλήρωμα, πχ. τη βγάλαμε καθαρή, τα έκανε γυαλιά καρφιά, το έκοψε λάσπη, τα πήρα στο κρανίο, το οποίο κάποτε είναι υποχρεωτικό ενώ άλλοτε μπορεί να παραλείπεται (π.χ. «τα πήρα στο κρανίο» –> «τα πήρα»).

Η κλιτική αντωνυμία είναι τις περισσότερες φορές σε γένος θηλυκό ή σε ουδέτερο. Όπως είδαμε πιο πάνω, ο Χατζιδάκις το 1915 γράφει «προ πάντων κατ’ ουδέτερον γένος», αν και δίνει, φυσικά, και παραδείγματα με θηλυκό. Αντίστροφα, ο Νίκος Δήμου στο άρθρο του αναφέρει μόνο εκφράσεις με θηλυκό, οι οποίες σήμερα ίσως είναι περισσότερες. Κάποιες μελέτες γλωσσολόγων υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχουν τέτοιες εκφράσεις με αρσενική αντωνυμία. Ισχύει αυτό; Καταρχάς, σε κάποιες εκφράσεις με αντωνυμία στη γενική πτώση δεν φαίνεται αν έχουμε αρσενικό γένος ή ουδέτερο: του έδωσε και κατάλαβε -αφού δεν ξέρουμε το αντικείμενο, δεν ξέρουμε και το γένος του. Αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις με ρητά αρσενικό γένος: τον ήπιαμε – τον παίρνεις. Θα μου πείτε, εδώ υπονοείται το αντικείμενο, αλλά μας διαβάζει η μαμά μου οπότε δεν θα το πω. Αλλά στο θέμα αυτό, του υπονοούμενου αντικειμένου, θα επανέλθουμε

Σχεδόν πάντοτε, η κλιτική αντωνυμία είναι σταθερή, δεν μπορεί να αλλάξει γένος ή αριθμό. Λέμε «μου τη δίνει», και σημαίνει «με εκνευρίζει». Αν πούμε «μου τις δίνει», «μου το δίνει», «μου τον δίνει» χάνεται το νόημα, μένουμε στην κυριολεξία: μου δίνει κάποιο αντικείμενο, που προκύπτει από τα συμφραζόμενα. Αυτή η παγίωση υπάρχει γενικά στις παγιωμένες / στερεότυπες / ιδιωματικές εκφράσεις -ας πούμε, αν πούμε «του έδωσε τα παπούτσια στο χέρι» εννοούμε «τον έδιωξε, τον απέλυσε, τον απέπεμψε». Αν πούμε «του έδωσε τα καφέ παπούτσια στο χέρι» κυριολεκτούμε (ή κάνουμε λογοπαίγνιο).

Είπαμε πιο πάνω ότι στην έκφραση «τον ήπιαμε» (δηλ. αποτύχαμε οικτρά) υπονοείται σαφώς το αντικείμενο, είναι το αντρικό γεννητικό όργανο (είπαμε, μας διαβάζει η μαμά μου). Και σε άλλες εκφράσεις μπορεί κάποιος να υποθέσει ότι υπάρχει συγκεκριμένο αντικείμενο που υπονοείται, με μεγάλο βαθμό βεβαιότητας: του τα τρώει κανονικά (τα λεφτά), του τα φοράει (τα κέρατα), τη βγάζει δεν τη βγάζει (ένας ετοιμοθάνατος – τη νύχτα). Σε κάποιες περιπτώσεις, υπάρχει και η φράση με το αντικείμενο να εκφέρεται ρητά: του φοράει κέρατα – του τα φοράει // του τρώει τα λεφτά – του τα τρώει // τίναξε τα πέταλα – τα τίναξε (αρχικά, από άλογο που ψοφάει). // κάναμε την κοιλιά μας ταράτσα (όταν τρώμε υπερβολικά) – την κάναμε ταράτσα.

Τα γεννητικά όργανα υπονοούνται σαφώς και σε άλλες εκφράσεις, πχ. τα ξύνει (ή: το ξύνει), μας τα’πρηξες, μου τα έχει κάνει τσουρέκια, της τον φόρεσε, τον κόβω (είμαι απόλυτα βέβαιος), τον παίζω (ή το παίζω, ή την παίζω).

Πολλοί αισθάνονται τον πειρασμό να «εξηγήσουν/ετυμολογήσουν» πολλές ακόμη παρόμοιες φράσεις κατονομάζοντας υποτιθέμενα αντικείμενα. Για παράδειγμα, έχει γραφτεί ότι στις φράσεις «τη βάψαμε» και «την έβγαλε καθαρή» το υπονοούμενο αντικείμενο είναι το προαναφερθέν αντρικό γεννητικό όργανο αλλά σε γένος θηλυκό. Είμαι μάλλον δύσπιστος στην εξήγηση αυτή, που πάντως δεν μπορεί να εξηγήσει την απειρία άλλων φράσεων σαν κι αυτές που αναφέρει πιο πάνω ο Ν. Δήμου. Κάποιες άλλες εξηγήσεις ακούγονται πιο πειστικές, όπως πχ «το ρίχνω έξω» μπορεί αρχικά να ξεκίνησε από αναφορά σε πλεούμενο.

Μπορούμε να εξηγήσουμε το «την κάτσαμε» σαν συντόμευση της υπαρκτής φράσης «την κάτσαμε τη βάρκα», και ίσως το «την πάτησα» να εξηγείται σαν συντόμευση της παλιότερης φράσης «πάτησα (σ)την πίτα», αν και θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει τις φράσεις εκείνες πλατειασμούς αυτών, και όχι αυτές συντομεύσεις εκείνων. Αλλά αδυνατώ να σκεφτώ εξήγηση για φράσεις όπως «μου την πέφτει».

Με τις εκφράσεις αυτές συμβαίνει ό,τι και γενικά με τις λέξεις και φράσεις της αργκό, που έρχονται και παρέρχονται. Στο άρθρο της Λεξιλογίας ανέφερα την έκφραση «την πούλεψε», που υπάρχει στο προπολεμικό τραγούδι του Μάρκου για τους πρωθυπουργούς (του 1936) και που δεν νομίζω να λέγεται σήμερα. Αντίστροφα, εκφράσεις όπως «τα σπάει» ή «την άκουσα» θαρρώ πως είναι τούτου του αιώνα.

Φυσικά, ένα ρήμα μπορεί να σχηματίζει πολλές τέτοιες εκφράσεις με κλιτικές αντωνυμίες.

Ας πούμε, το βρίσκω: τα βρήκαμε / θα τα βρούμε = συμφωνήσαμε, ενώ: τη βρίσκω = μου αρέσει κάτι. Kαι βέβαια με συμπλήρωμα: τα βρίσκω σκούρα = συναντώ αντιξοότητα, δυσκολεύομαι. Αλλά και: τα βρήκε μπαστούνια.

Ή: τα κοπάνησε = ήπιε, ενώ την κοπάνησε = έφυγε ξαφνικά.

Πολλα ακόμα θα μπορούσα να πω, αλλά μπορεί να με κατηγορήσετε ότι «το παράκανα», οπότε εγώ θα σταματήσω εδώ και θα περιμένω τις συμπληρώσεις σας. Μπορείτε βέβαια να δείτε και στο σχετικό, πληρέστατο, άρθρο στο σλανγκ.γρ, αλλά ίσως θέλετε να πείτε όσα σας έρχονται στο νου έτσι αυθόρμητα.

 

 

 

Advertisement