Η μέγκλα δεν είναι made in England

Χτες το πρωί άκουγα στο Κόκκινο την αγαπητή μου Ευγενία Λουπάκη, και σε κάποιο σημείο ανέφερε τη λέξη «μέγκλα», οπότε  σχολίασε, εν παρόδω, απευθυνόμενη στον Χρυσόστομο Λουκά, τον συμπαρουσιαστή της: «Ξέρεις, προέρχεται από το made in England, από τα αγγλικά κασμίρια, που ήταν πρώτης ποιότητας» (ή κάτι τέτοιο).

Η άποψη αυτή κυκλοφορεί ευρέως, τη δέχεται άλλωστε, αν και με επιφύλαξη («ίσως») το ΛΚΝ. Όμως, νομίζω πως δεν ευσταθεί. Φυσικά έχουμε άρθρο στο ιστολόγιο για το θέμα, και μάλιστα πριν από 11 χρόνια, αλλά το παλιό εκείνο άρθρο χρειάζεται ξαναγράψιμο, μεταξύ άλλων για να ενσωματωθούν πολλά πολύτιμα σχόλιά σας. Οπότε γράφω το σημερινό -και όσοι ήταν μαζί μας από τον Μάρτιο του 2011 να με συγχωρήσουν για την επανάληψη, που πιο σωστά είναι ανακαίνιση.

Η λέξη μέγκλα λέγεται για κάτι το πολύ καλό, εκλεκτής ποιότητας. Ανήκει βέβαια στο μάγκικο λεξιλόγιο, αλλά είναι αρκετά διαδεδομένη, τόσο ώστε να λημματογραφείται στα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας. Χρησιμοποιείται σήμερα ως χαρακτηριστικό ενός εκλεκτού πράγματος: Αγόρασα ένα κουστουμάκι μέγκλα! αλλά και επιρρηματικά: Περάσαμε μέγκλα στο πάρτι. 

Η προέλευση της μέγκλας από το made in England απορρίπτεται καταρχάς για φωνητικούς λόγους. Η συναρπαγή αυτή κρίνεται απίθανη, διότι παραλείπονται συλλαβές χωρίς να πληρούνται οι απλολογικοί όροι.

Όμως εναντίον της αγγλικής προέλευσης συνηγορούν και χρονολογικές παράμετροι. Ένας γενικός εμπειρικός κανόνας είναι ότι λέξεις του 19ου αιώνα ή και των αρχών του 20ού δεν είναι πολύ πιθανό να έρχονται απευθείας από τα αγγλικά  στα ελληνικά (χωρίς μεσολάβηση γαλλικών ή ιταλικών ως ενδιάμεσων) εκτός αν ανήκουν στο ναυτικό λεξιλόγιο. Η λέξη «μέγκλα» είναι βέβαια του λαϊκού λεξιλογίου, οπότε οι καταγραφές σπανίζουν, πάντως, όπως θα δούμε, έχει ανευρέσεις από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ενώ άλλες λέξεις της ίδιας οικογένειας από τον 19ο αιώνα, οπότε η αγγλική προέλευση γίνεται απίθανη.

Το λεξικό του Μπαμπινιώτη (και όμοια το ΜΗΛΝΕΓ) υποστηρίζει, βάσιμα πιστεύω, ότι η μέγκλα = κάτι το εκλεκτό ανάγεται στην ποντιακή λέξη μέγκλα = πέος, που πέρασε μέσω της αργκό ως κάτι εύσημο. Η ποντιακή λέξη με τη σειρά της ανάγεται στο δημώδες λατινικό mencla, και αυτό στο λατιν. mentula, ίδιας σημασίας.

Πρέπει να πω ότι, ενώ ανέκαθεν ήμουν δύσπιστος για την προέλευση από made in England, όταν πρωτοείδα την άποψη για προέλευση από την ποντιακή λέξη την απέρριψα, την θεώρησα ακόμα πιο απίθανη. Ωστόσο, στη συνέχεια άρχισα να πείθομαι -έτσι στο άρθρο του 2011 είχα γράψει: Όσο για την ετυμολόγηση Μπαμπινιώτη, δεν είναι τόσο απίθανη όσο φαίνεται. Αν η μέγκλα ήταν αρχικά το αντρικό εργαλείο, μπορεί ο μεγκλαράς να ήταν αρχικά ο ψωλαράς και στη συνέχεια ο άντρακλας, ο λεβέντης, οπότε, όταν η λέξη μεγκλαράς έγινε γνωστή και σε περιοχές που αγνοούσαν την αρχική σημασία, να ξαναπλάστηκε η μέγκλα με τη σημασία της λεβεντιάς, της φιγούρας, και μετά της εξαιρετικής ποιότητας.

Από τα σχόλια που έγιναν στο άρθρο του 2011 (ιδίως, αλλά όχι μόνο, το σχ. 86 του Κώστα Καραποτόσογλου) έχω πλέον πειστεί απόλυτα -και θα εξηγήσω γιατί.

Μια αντίρρηση που είχαμε για την ποντιακή προέλευση είναι ότι κάποιοι Πόντιοι που ρωτήθηκαν δεν ήξεραν τη λέξη «μέγκλα» με τη σημασία πέος. Ωστόσο, στην παλιότερη συζήτηση, ο σχολιαστής Στράβωνας, Πόντιος, είχε πει ότι «Μέγκλα είναι το ανδρικό μόριο αλλά χρησιμοποιείται κυρίως σαρκαστικά και ειρωνικά, πχ ατός κρατεί τη μέγκλαν ατ’ και κάθεται -> μτφ αυτός είναι αργόσχολος» ενώ η φίλη μας η Μαρία είχε βρει σε κοζανίτικη σελίδα (που δεν υπάρχει πια) τη σημερινή φράση «θα τρώς τη γαιδουρί τη μέγκλαν σα εκλογάς…» με προφανή σημασία.

Μια άλλη αντίρρηση ήταν ότι σπάνια μια ποντιακή λέξη έχει περάσει στην κοινή νεοελληνική και μάλιστα στην αργκό. Φαίνεται όμως ότι είχε φύγει νωρίς από το αποκλειστικά διαλεκτικό πλαίσιο, αφού, όπως μας είχε πει ο φίλος μας ο Focal Point σε περυσινό σχόλιο, στο περιοδικό του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου της Κωνσταντινούπολης, Σύγγραμμα περιοδικόν, Τόμος 16 (1888), σελ. 150, γράφεται: Μέγκλα ( ή ) , κωμικώς το ανδρικόν αιδοίον. 

Το να χρησιμοποιηθεί μια λέξη για το ανδρικό μόριο με σημασία μεταφορική και να μπει στο γενικό λεξιλόγιο δεν είναι κάτι σπάνιο. Ο φίλος μας ο Μιχαλιός στο παλιό άρθρο είχε παρουσιάσει ένα άλλο παράδειγμα, ότι η λέξη mencla=πέος επιβίωσε στα Σικελικά και στα καλαβρέζικα ως minchia, που είναι και διαδεδομένο επιφώνημα «κατάπληξης ή εκτίμησης».

Είπα πιο πάνω ότι τις λαϊκές λέξεις είναι δύσκολο να τις βρούμε σε γραπτές πηγές, και αυτό ισχύει και για τη μέγκλα. Σε ελλαδικές πηγές, τη βρίσκουμε στη δεκαετία του 1910, π.χ. «Αυτό είναι γλέντι με μέγκλα το λοιπόν!» (Φορτούνιο, Εμπρός 4/7/1919) και λίγο νωρίτερα: «Ο Μιστόκλης […] το γνωστόν αδέρφι «όλο μέγκλα και ιδέα» (Εμπρός 17/8/1917) -και τα δυο ευρήματα του φίλου μας του Σπαθόλουρου.

Προσέξτε ότι εδώ η μέγκλα δεν έχει τη σημασία «εκλεκτό πράγμα πρώτης ποιότητας» αλλά μάλλον «φιγούρα, ακκισμός». Έτσι τη βρίσκουμε και σε παλιό λεξικό. Ταυτόχρονα, στο λεξικό της λαϊκής, του Δαγκίτση, βρίσκω να λημματογραφείται η μέγκλα με τη σημασία «αρμονία, ομορφιά» και επίσης ο μεγκλαράς, όμορφος, επιβλητικός, ωραίος.

Διότι βλέπετε, εκτός από τη μέγκλα υπάρχει και ο μεγκλαράς, ο μέγκλος, αλλά και ο μέγκλαρος. Στα Είδωλα, στην ενότητα Ε’ (Η δήθεν πτωχεία), θέλοντας να αντικρούσει τις κατηγορίες των νεοαττικιστών για το φτωχό λεξιλόγιο της δημοτικής, ο Ροΐδης παραθέτει επί πολλές σελίδες διάφορες γαλλικές λαϊκές λέξεις που είναι αδύνατο να μεταφραστούν στην καθαρεύουσα, όμως αποδίδονται μια χαρά στη δημοτική.  Και ανάμεσα σ’ αυτές έχει και το dadais, grand dadais, δηλ. μαντράχαλος, το οποίο «δεν μεταφράζεται άλλως ή διά του ‘μέγκλος και μέγκλαρος’».

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο μέγκλος δεν έχει απαραίτητα σχέση με τη μέγκλα, αλλά είναι μάλλον απίθανο. Και ο μέγκλος, πάντα με τη σημασία «μεγαλόσωμος, μαντράχαλος» καταγράφεται ήδη από το 1865, στην κωμωδία Μαλακώφ του Χουρμούζη, όπου (όπως είχε βρει το Σπαθόλουρο):  «ο κανακάρης μας είναι κοσκοτζάμ μέγκλος» (σελ. 19) και «22 χρονών μέγκλος! και να μη θέλη να πιάση μια δουλειά […]» (σελ. 167).

Ακόμα, η λέξη «μέγκλος» αλλά και το θηλυκό «μέγκλα» καταγράφονται στο Ελληνοαγγλικό λεξικό, Νικόλαος Κοντόπουλος, έκδοση 3η, εκδ. Αντωνιάδης, Αθήνα, 1889 με τις σημασίες vul. a big fellow, big wench.

Οπότε, κατά τη γνώμη μου είναι βέβαιη πλέον η προέλευση από το ποντιακό μέγκλα, όπως είχε αναλυτικά σχολιάσει το 2011 ο κορυφαίος ετυμολόγος Κώστας Καραποτόσογλου, το σχόλιο του οποίου καταλήγει: ἡ λ. προφανῶς χρησιμοποιήθηκε γιὰ νὰ προσδιορίσει κάποιο ἀτσούμπαλο καὶ μεγαλόσωμο ἄτομο, καὶ στὴ συνέχεια λόγω τῶν ἰδιαιτεροτήτων ἀνέπτυξε τὴ σημασία: ἀκκισμός, νάζι, ἐνῶ ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὴ λ. μέγκλος = μεγάλος, κατέληξε νὰ ἀναφέρεται στὴν ἐξαιρετικὴ ποιότητα τοῦ προϊόντος ποὺ γίνεται λόγος.

Κι έτσι, η μέγκλα δεν είναι made in England. Κατά σύμπτωση μάλιστα, το άρθρο γράφεται σε μια στιγμή που η Μεγάλη Βρετανία περνάει δύσκολες στιγμές μετά την πολλαπλή κρίση που οδήγησε στην παραίτηση της πρωθυπουργού -ελπίζω όμως να αντέξουν αυτό το επιπλέον χτύπημα!

Υστερόγραφο: Και μια ιστορία με τη λέξη «μέγκλα». Τον Ιούλιο του 1924, η βενιζελική εφημερίδα Έθνος δημοσίευσε ένα διήγημα του Μπλάσκο Ιμπάνιεθ, μεταφρασμένο από τον Κ. Οικονομίδη, μάλλον από τα ισπανικά, με τον τίτλο «Βαλενθιάνικη μέγκλα». Ο πρωτότυπος τίτλος, όπως βρήκα, είναι Guapeza valenciana, ενώ στα γαλλικά έχει μεταφραστεί Vantardise valencienne (βαλεντσιάνικη φιγούρα, περίπου). Η Καθημερινή, που ήταν την εποχή εκείνη η ναυαρχίδα του προσωρινά ηττημένου μοναρχισμού, και που βρισκόταν σε ανειρήνευτον αγώνα με τις βενιζελικές εφημερίδες, με τις οποίες .έστηνε καβγάδες για ψύλλου πήδημα, βρήκε εντελώς απαράδεκτο τον τίτλο, που τον θεώρησε σύμπτωμα της γενικότερης παρακμής της χώρας, και σχολίασε: «Δεν είναι να τραβά κανείς τα μαλλιά του, έστω και φαλακρός;» Το Έθνος αντέδρασε: «Τόσον εύθικτος λοιπόν η αισθητική της Καθημερινής; Την θίγει η λέξις ‘μέγκλα’! Κι ευρίσκει ότι η λέξις δεν έχει την θέσιν της ούτε στο λαϊκό περιβάλλον, όπου εκτυλίσσεται το διήγημα του Έθνους», ενώ, συνεχίζει ο σχολιογράφος, η Καθημερινή δεν ντρέπεται να γράφει «να πάει να πνιγεί» για τον τάδε βενιζελικό υπουργό. Στη συνέχεια, ο καβγάς πολιτικοποιήθηκε: το Έθνος αναρωτήθηκε μήπως το μένος της Καθημερινής οφείλεται στο ότι ο Ιμπάνιεθ είχε γράψει έναν ύμνο για τον Βενιζέλο, η δε Καθημερινή απάντησε ότι αγνοούσε το γεγονός αλλά ευχαρίστως δέχεται να «υβρίσει τον συγγραφέα αντί του μεταφραστού». Πάντως, όπως λέει ο σχολιογράφος της Καθημερινής, «φρονούμεν ότι όχι εις τίτλον μυθιστορήματος εφημερίδας, αλλ’ ουδέ εις τίτλον ταβέρνας δεν δύναται να εισχωρήση ‘μέγκλα’ καμμία».

Από το γουστόζικο αυτό επεισόδιο βλέπουμε ότι κάποιοι θεωρούσαν αναξιόπρεπο να εμφανίζεται στις στήλες εφημερίδας η λέξη «μέγκλα». Αναρωτιέμαι μήπως αυτό οφειλόταν, εν μέρει, και στη γνώση της αρχικής σημασίας της λέξης στα ποντιακά.