Μικρό καλάθι (του νοικοκυριού) να κρατάμε…

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε προχτές στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 23 ως τώρα. Η εικόνα είναι από τη δημοσίευση στο περιοδικό. 

Διαβάζω ότι το Υπουργείο Ανάπτυξης σκοπεύει, πιθανώς από τις 2 Νοεμβρίου, να θέσει σε εφαρμογή το «καλάθι του νοικοκυριού», σε μια προσπάθεια να συγκρατηθούν οι τιμές στην αγορά. Πρόκειται για 50 κατηγορίες ειδών πρώτης ανάγκης, κυρίως τροφίμων· τα μεγάλα σουπερμάρκετ θα είναι υποχρεωμένα να προσφέρουν έναν κωδικό (ένα είδος) από κάθε μία από αυτές τις κατηγορίες σε χαμηλή τιμή.

Ακόμα δεν έχουν ξεκαθαριστεί οι λεπτομέρειες του συστήματος, αλλά ήδη γίνεται αρκετός λόγος για το προτεινόμενο μέτρο· αλλά αυτά θα τα διαβάσετε σε άλλες στήλες, περισσότερο ειδικές. Εμείς εδώ, ως γνωστόν, λεξιλογούμε· κι έτσι, το σημερινό μας άρθρο θ’ αφιερωθεί στη λέξη «καλάθι».

Το δικό μας καλάθι είναι μεσαιωνικό, από το ελληνιστικό καλάθιον, που είναι υποκοριστικό του αρχαίου «κάλαθος», λέξη που απαντά π.χ. στους Όρνιθες του Αριστοφάνη (φερέτω κάλαθον ταχύ τις πτερών) και η οποία επιβιώνει και στη νεότερη γλώσσα. Ο κάλαθος θυμίζει άλλες αρχαίες λέξεις που επίσης περιέγραφαν δοχεία (κύαθος, γάργυθος) με την ίδια κατάληξη, αλλά εδώ το θ θα μπορούσε ν’ ανήκει στο θέμα αν η λέξη συνδέεται, όπως έχουν προτείνει, με το ρ. κλώθω. Ο κάλαθος των αρχαίων ήταν πλεχτός από καλάμι ή άλλο εύκαμπτο υλικό, στενός στο κάτω μέρος, και τον χρησιμοποιούσαν και στις τελετές, όταν καλαθηφόροι κρατούσαν καλάθια π.χ. γεμάτα μαλλί.

Το σημερινό καλάθι μπορεί βέβαια να είναι και πάλι πλεχτό από λυγαριά, καλάμι, ψάθα κτλ. αλλά μπορεί να είναι και συρμάτινο ή πλαστικό, με δυο λαβές στο πλάι ή μία στο επάνω μέρος. Κι επειδή μέσα στους αιώνες το καλάθι ήταν απαραίτητο σκεύος για χίλιες δυο χρήσεις, δεν είναι περίεργο ότι έχει αξιόλογη παρουσία στη φρασεολογία μας.

Έτσι, για κάποιον που έχει πάθει μεγάλη ζημιά ή τα έχει χαμένα και δεν ξέρει τι κάνει, λέμε «έχασε τ’ αυγά και τα καλάθια» -να σκεφτούμε κάποιον που πήγαινε να πουλήσει τα αυγά του στο παζάρι κι έπαθε νίλα. Κι επειδή τ’ αυγά είναι εύθραυστο προϊόν, άλλη παροιμία συμβουλεύει να μη βάζουμε όλα τ’ αυγά μας σ’ ένα καλάθι -πολύ πιθανό να είναι δάνειο από τ’ αγγλικά, πάντως είναι αγαπημένη παροιμία των συμβούλων επενδύσεων.

Επίσης, για κάποιον μονίμως ανικανοποίητο ή ιδιότροπο λέμε «στο καλάθι δεν χωρεί, στο κοφίνι περισσεύει», ενώ για να βάλουμε φρένο σε κάποιον που φαίνεται να πιστεύει εντυπωσιακές υποσχέσεις του λέμε «όπου ακούς πολλά κεράσια, κράτα και μικρό καλάθι», δηλαδή μην πιστεύεις άκριτα όλα όσα ακούς να υπόσχονται. Το δεύτερο σκέλος της παροιμίας έχει αυτονομηθεί κι έχει μεταπέσει σε φράση, «κρατάω μικρό καλάθι», δηλαδή είμαι επιφυλακτικός.

Τέλος, χρησιμοποιούμε την ειρωνική ή οργισμένη απάντηση «καλάθια» σε κάποιον που μας ρωτάει αν όλα πάνε καλά, για να του δείξουμε ότι καθόλου καλά δεν πάνε. (Παραλλαγή: καλάμια!)

Αλλά βέβαια έχουμε και το καλάθι του μπάσκετ, που το λέμε και καλαθόσφαιρα ή καλαθοσφαίριση στην επίσημη ορολογία (που όμως έχει περιοριστεί στον γραπτό και γραφειοκρατικό λόγο, ενώ αντίστροφα το ποδόσφαιρο είναι ο βασικός όρος, προφορικός και γραπτός). Το καλάθι του μπάσκετ είναι βέβαια χωρίς πάτο, ένα στεφάνι με ένα διχτάκι, και φυσικά λέγοντας καλάθι εννοούμε επίσης την εύστοχη προσπάθεια του παίκτη, όταν ρίξει τη μπάλα μέσα στο καλάθι και σημειώσει πόντους. Κι έτσι το δάνειο πλούτισε τη γλώσσα μας, αφού όταν παίζουμε μπάσκετ βάζουμε καλάθι (και όχι μπάσκετ). Να σημειώσουμε, τέλος, το απόλυτα ταιριαστό για μπασκετμπολίστα επώνυμο Καλάθης, που έχει ο αρχηγός της Εθνικής ομάδας.

Εκτός από το καλάθι όμως υπάρχει και ο κάλαθος, επιβίωση της αρχαίας λέξης, που σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως στον όρο «κάλαθος των αχρήστων», το σκεύος που υπάρχει σε κάθε γραφείο για να πετάνε μέσα τα άχρηστα, κυρίως χαρτιά -έχω συναδέλφους που είχαν εξαιρετικές επιδόσεις σε αυτό το είδος χαρτοκαλαθοσφαίρισης. Ο κάλαθος των αχρήστων χρησιμοποιείται και μεταφορικά, για να δηλώσουμε ότι κάτι είναι άχρηστο (για τον κάλαθο των αχρήστων) ή ότι κάτι δεν αξιοποιήθηκε (μελέτες εκατομμυρίων κατέληξαν στον κάλαθο των αχρήστων). Στον Κουμανούδη βρίσκω τον χαρακτηρισμό «καλάθιος» για κάποιον ποιητή που τα ποιήματα που έστελνε στις εφημερίδες για δημοσίευση είχαν αυτή την άτυχη κατάληξη.

Το καλάθι χρησιμοποιείται σε κάθε είδους αγορές, αλλά τώρα με την τεχνολογία έχουμε και εικονικό καλάθι, στους ιστότοπους ηλεκτρονικών αγορών, όπου βάζουμε (εικονικά) τα είδη που σκεφτόμαστε να αγοράσουμε πριν πάμε στο ταμείο (εικονικά πάντοτε) για να πληρώσουμε (πραγματικά).

Κι έτσι ξαναρχόμαστε στο καλάθι του νοικοκυριού, που αποτελεί εκσυγχρονισμό του καθιερωμένου όρου «καλάθι της νοικοκυράς» με τον οποίο οι οικονομολόγοι εννοούν μια ποσότητα βασικών καταναλωτικών αγαθών, κυρίως τροφίμων, που έχει την ικανότητα να αγοράσει το μέσο νοικοκυριό. Εδώ ενδιαφερόμαστε μόνο για το περιεχόμενο, όχι για το ίδιο το δοχείο, όπως και με τον όρο «καλάθι νομισμάτων» εννοούν συνδυασμό νομισμάτων, που η αξία του καθορίζεται από έναν σταθμικό μέσο όρο της αξίας των νομισμάτων που το συνθέτουν, όπως ήταν το ecu, ο πρόγονος του ευρώ.

Ο όρος «καλάθι της νοικοκυράς» πρέπει να είναι δάνειο από τα γαλλικά, όπου επίσης υπάρχει ο αντίστοιχος όρος panier de la ménagère, κυρίως στο Βέλγιο, αν και τώρα και εκεί έχει προταθεί η μετονομασία σε panier du ménage, του νοικοκυριού. Σωστή η μετονομασία, αφού έχει περάσει πια ο καιρός που η γυναίκα έμενε κατά κανόνα στο σπίτι και ασχολιόταν με τα οικιακά, αλλά όπως και να ονομαστεί το νέο μέτρο τα λαϊκά στρώματα αναμένεται να δουν μικρό όφελος ή τουλάχιστον πολύ μικρότερο απ’ όσο θα έβλεπαν αν μειωνόταν ο ΦΠΑ σε μια σειρά από είδη πρώτης αναγκης. Αυτό θα ήταν πράγματι αποτελεσματικό μέτρο, ιδίως αφού ο πληθωρισμός έχει αβγατίσει τα κρατικά έσοδα, αλλά κατά την άποψη του ανεκδιήγητου κ. Κυρανάκη ένα τέτοιο μέτρο θα ωφελούσε περισσότερο τους πλουσίους που τρώνε περισσότερα μακαρόνια κι έτσι θα ωφελούνταν περισσότερο από τη μείωση του ΦΠΑ.

Οπότε, θα συμβούλευα όσους ακούνε για «καλάθι του νοικοκυριού» να κρατάνε μικρό καλάθι…

Advertisement