Χρόνια σου πολλά, Κατερίνα!

Ταξίδευα χτες και δεν είχα καιρό για άρθρο, οπότε εκμεταλλεύομαι το ημερολόγιο για μιαν επανάληψη. Τι εννοώ; Σήμερα είναι της Αγίας Αικατερίνης, γιορτάζουν λοιπόν οι Κατερίνες, οπότε βρίσκω ευκαιρία για να κάνω ένα δώρο, ένα άρθρο δηλαδή αφιερωμένο στο όνομά τους, που έχει και ιδιαίτερο γλωσσικό ενδιαφέρον. Βέβαια, πρόκειται για άρθρο που έχει ήδη δημοσιευτεί, δυο φορές μάλιστα, την τελευταία πριν από 5 χρόνια, αλλά με κάποιες αλλαγές, ανάμεσα στ’ άλλα ενσωματώνοντας πράγματα που είχατε πει στα σχόλια του προηγούμενου άρθρου (τα σχόλια που, πρέπει να πω, μελαγχόλησα διαβάζοντάς τα καθώς πολλά προέρχονταν από φίλους που έχουν αφήσει τον μάταιο τούτο κόσμο).

Η Κατερίνα είναι ένα από τα δημοφιλέστερα γυναικεία ονόματα. Από μια σχετική μελέτη για τα ελληνικά ονόματα, προκύπτει ότι η Κατερίνα είναι το τρίτο συχνότερο γυναικείο όνομα. Φυσικά, το πρώτο συχνότερο όνομα είναι η Μαρία, τουλάχιστον προς το παρόν, γιατί αν κρίνω από τις συμμαθήτριες των παιδιών μου μπορεί σε πενήντα χρόνια να έχει γινει συχνότερο το Φαίδρα ή το Νεφέλη (εντάξει, υπερβάλλω). Όσο για το δεύτερο συχνότερο γυναικείο όνομα, είπα προς στιγμή να το βάλω σε κουίζ, αλλά τελικά είπα να το πάρει το ποτάμι, είναι η Ελένη.

Το επίσημο όνομα είναι, βέβαια, Αικατερίνη, αλλά δεν έχω ακούσει πολλές να τις φωνάζουν έτσι -ήδη και η Κατερίνα έχει τέσσερις συλλαβές, πράγμα που κάτι θειάδες μου στην Αίγινα το θεωρούσαν άτοπο, θυμάμαι, πριν από πολλά χρόνια όμως. Υπήρχε βέβαια η Μεγάλη Αικατερίνη, η τσαρίνα της Ρωσίας, αλλά οι αυτοκράτειρες επιτρέπεται να είναι πεντασύλλαβες (Γιεκατερίνα στα ρώσικα). Έτσι, παρόλο που το Κατερίνα στέκεται και μόνο του μια χαρά και είναι συχνότατο, έχει όμως και άφθονα χαϊδευτικά -παλιότερων εποχών κυρίως, διότι στις νεότερες γενιές υπάρχει γενικά μια αντιπάθεια στα χαϊδευτικά.

Πάντως, υπάρχει, έστω και σπανιότατο, αντρικό όνομα Αικατερίνης, ή τουλάχιστον έτσι είχατε πει στα σχόλια του προηγούμενου άρθρου. Αν κάποιος έχει περισσότερη εξοικείωση με τα εκκλησιαστικά, ας επιβεβαιώσει.

Να πούμε όμως πρώτα την ετυμολογία του ονόματος, η οποία είναι μάλλον περίπλοκη. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι στην αρχή βρίσκεται το γυναικείο (αμάρτυρο) όνομα *Εκατερίνα/Εκατερίνη, θηλυκό του Εκατερός/Εκάτερος που προέρχεται από την αντωνυμία εκάτερος = ο καθένας από τους δυο. Λίγο περίεργο φαίνεται να προήλθε κύριο όνομα από αντωνυμία, αυτή όμως είναι η πειστικότερη εκδοχή. Δεν φαίνεται πιθανή η πρόελευση από την Εκάτη, ενώ για το όνομα Εκατερός υπάρχουν στέρεες ελληνιστικές μαρτυρίες. Πάντως, το λεξικό Μπαμπινιώτη, που δέχεται την προέλευση αυτή, δίνει μτγν. όνομα ΑικατερίνΗ, ενώ στις πρωτογενείς πηγές εγώ βρίσκω αρχικό τύπο ΑικατερίνΑ -η Αικατερίνη θα μπορούσε να έχει προέλθει από τη γενική: η Αικατερίνα-της Αικατερίνης, απ’ όπου θα μεταπλάστηκε νέα ονομαστική. Άλλωστε, στην εικονογραφία και στα απολυτίκια επικρατεί ο τύπος «Αικατερίνα». (Δυστυχώς, το πρόσφατο Λεξικό Κυρίων Ονομάτων του Μπαμπινιώτη δεν το έχω πρόχειρο, οπότε δεν ξέρω αν λέει κάτι καινούργιο).

Πάντως, από πολύ νωρίς υπήρξε παρετυμολογική σύνδεση με τη λέξη καθαρός, και αυτός είναι ο λόγος του th που εμφανίζεται στην αγγλική και τη γαλλική μορφή του ονόματος (Catherine). Η αγία Αικατερίνη, σύμφωνα με τη δυτική παράδοση (γιορτάζει επίσης στις 25 Νοεμβρίου), ήταν Αλεξανδρινή, εξαιρετικά μορφωμένη και επειδή κατατρόπωσε στη θεολογική συζήτηση πενήντα εθνικούς σοφούς, ο αυτοκράτορας Μαξιμίνος διάταξε να πεθάνει με μαρτύρια. Ωστόσο, οι πρώτες διηγήσεις για τον βίο της εμφανίζονται πολλούς αιώνες μετά, και για το λόγο αυτό η Καθολική Εκκλησία την αφαίρεσε το 1969 από τον κατάλογο των αγίων, λόγω της έλλειψης στοιχείων για την ύπαρξή της. Όμως, φαίνεται ότι οι πιέσεις από τις απανταχού του κόσμου Κατερίνες (σε διάφορες βέβαια παραλλαγές ανά τον κόσμο) ήταν μεγάλες κι έτσι την επανέφερε, κατά παραχώρηση, το 2002. Υποστηρίζεται επίσης ότι η Αικατερίνη μπορεί να είναι το χριστιανικό αντίστοιχο της Υπατίας, δηλαδή πλασμένη από τους Χριστιανούς πάνω στο πατρόν της Υπατίας αλλά με το χριστιανικό θρήσκευμα. Πάντως, το όνομά της φέρει η Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά.

Αυτά με την Αικατερίνη, ας επιστρέψουμε στην Κατερίνα και τα πολλά χαϊδευτικά της. Καταρχάς, Καίτη, που όταν ήμασταν στο γυμνάσιο μάς έδινε το εύκολο λογοπαίγνιο «Καίτοι η Καίτη….» (Στο «Λατέρνα φτώχεια και φιλότιμο» υπάρχει μπέρδεμα του «Καίτη» όχι μόνο με το «καίτοι» αλλά και με το «έτι και έτι» της θείας λειτουργίας).

Έπειτα Κάτια. Παλιότερα, ήταν πολύ συχνό το Κατίνα, για το οποίο όμως θα μιλήσουμε πιο κάτω. Λέμε επίσης Κατερινιώ (Κατερνιώ στον Παπαδιαμάντη). Σε αστικό περιβάλλον ήταν παλιότερα πολύ συνηθισμένο το Κάκια, που σήμερα ακούγεται πολύ λιγότερο. Από την Κατίνα και η Κατίγκω, που φαντάζομαι θα το θεωρούν αφόρητα χωριάτικο πολλοί -να μην πω και το «Τίγκα» που μου λένε οτι ακούγεται στη Βέροια. Ακόμα πιο χωριάτικο, αλλά ίσως όχι πανελλήνιο, είναι η Κατέρω (π.χ. Ήπειρος, Επτάνησα, αλλά και στις Σέρρες το βρίσκω) ενώ το Κατερή πρέπει να είναι ποντιακό. Στην Κέρκυρα υπάρχει και το Κατέ, ενώ το κρητικό Καντή ζήτημα είναι αν ακούγεται πια. Χαϊδευτικό του Κατερίνα είναι και το Ρίνα, που γράφεται και Ρήνα, και Ρηνιώ και Ρηνούλα, αλλά βέβαια πάρα πολλές Ρήνες κα Ρηνούλες προέρχονται από το Ειρήνη. Έχουμε και το Κίττυ (όπως η αείμνηστη αγωνίστρια ηθοποιός Κίττυ Αρσένη) και μάλλον το Κατιάνα (όπως η Μπαλανίκα). Να σημειώσουμε επίσης και το Τίνα, που βέβαια μπορεί να αντιστοιχεί και στη Χριστίνα. Αν έχω παραλείψει καμιά τοπική παραλλαγή ή χαϊδευτικό (μάλλον βέβαιο), παρακαλώ συμπληρώστε.

Βέβαια, επειδή το όνομα Κατερίνα είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, υπάρχουν πάμπολλες διεθνείς παραλλαγές αλλά και χαϊδευτικά, όπως Καταλίνα, Κατίνκα, Τρίνα, Κάρεν κτλ.  Στα αγγλικά διπλογράφεται, Catherine και Katherine, ενώ όσοι έκαναν μαθήματα γαλλικών την ίδια εποχή με μένα και με τον Αδαμάντιο Κοραή θα θυμούνται ότι οι δυο ήρωες, αγόρι και κορίτσι, στη σειρά των διδακτικών βιβλίων, είχαν τα ονόματα Φιλίπ και Κατρίν. Το Κάρεν είναι δανέζικης προέλευσης, στις ΗΠΑ θεωρείται πλέον αυτόνομο όνομα και όχι παραλλαγή του Κάθριν, ενώ τα τελευταία χρόνια έχει πάρει υποτιμητική σημασία, κάπως σαν θηλυκός κυρΠαντελής.

Με βάση το γκουγκλοδιασημόμετρο, διασημότερη Κατερίνα, χτες που το κοίταξα, ήταν: η Κατερίνα Καινούργιου. Κατερίνα βέβαια και η πρόεδρος της Δημοκρατίας, που προτιμά την καθομιλουμένη μορφή του ονόματός της. Καίτη η Γαρμπή, Κάτια η Δανδουλάκη, αλλά και η Ζυγούλη και η Ταραμπάνκο. Κατίνα η Παξινού, διότι τα τελευταία 40 χρόνια αυτή η μορφή του ονόματος, συχνότατη κάποτε, τείνει να εκλείψει. Ο λόγος είναι, φυσικά, ότι, όπως λέει και το λεξικό, η «κατίνα» χρησιμοποιείται ως μειωτικός χαρακτηρισμός: α) γυναίκας που θεωρείται ότι υστερεί σε μόρφωση και παιδεία. β) ανθρώπου, συνήθ. γυναίκας, που σχολιάζει, κουτσομπολεύει. [Οι ορισμ0ί από το λεξικό ΛΚΝ]. Συνακόλουθα έχουμε και την κατινιά, την αναξιόπρεπη συμπεριφορά ιδίως.

Πώς όμως η Κατίνα έγινε κατίνα; Το θέμα είναι πολύ ενδιαφέρον. Κατά τη γνώμη μου, και όχι μόνο τη δική μου, η κατίνα ξεκίνησε ως ταξικά χρωματισμένος χαρακτηρισμός, από τις αστές προς τις λαϊκές γυναίκες. Το Κατίνα, αν και παλιότερα το έβρισκες και στις αστές, ήταν επίσης κατεξοχήν λαϊκό όνομα, που το είχαν πάρα πολλές υπηρέτριες (ναι μεν οι περισσότερες υπηρέτριες λέγονταν Μαρίες, αλλά το Μαρία δεν έχει άλλον πολύ συχνό τύπο κι έτσι δεν χρωματίστηκε). Με την επιρροή του γαλλικού catin (παλιοθήλυκο, τσουλί), που ασφαλώς θα ήταν γνωστό στις αστές, πήρε η Κατίνα τη σημασία της κατίνας, ή ίσως η κατίνα προήλθε από το catin με επιρροή του ονόματος Κατίνα.

Αυτή την προέλευση άλλωστε την υιοθετούν και τα μεγάλα λεξικά μας. Κάποιοι επισήμαναν (στο slang.gr όταν το είχαμε συζητήσει) ότι θα μπορούσε η κατίνα να προέρχεται από το τουρκικό kadin = γυναίκα, εξήγηση που φαίνεται ελκυστική. Ωστόσο, επειδή το «κατίνα» δεν φτιάχτηκε παλιά, στην ύπαιθρο και από τον απλό λαό αλλά σχετικά πρόσφατα (τον 20ό αιώνα και μάλιστα μεταπολεμικά, μάλλον) στην Αθήνα και από (μικρο)αστούς, η πιθανότητα για τουρκική προέλευση αδυνατίζει πολύ. Δεύτερον, το καντίνα = τουρκάλα (< kadin) υπήρχε παλιότερα (τρεις φορές στον Παπαδιαμάντη) χωρίς να έχει καταγραφεί, απ’ όσο ξέρω, καμιά άλλη, αποκλίνουσα ή ενδιάμεση σημασία. Οπότε, η προέλευση αυτή δεν με πείθει.

Απόηχος της εποχής που η Κατίνα δεν είχε ανεπανόρθωτα στιγματιστεί είναι το κόμικς «Μήτσος και Κατινάκι» του Διογένη Καμένου που άρχισε να δημοσιεύεται στην Ελευθεροτυπία με την έκδοσή της το 1975 (και ο Μήτσος είναι ο αρχετυπικός μέσος λαϊκός Έλληνας, άλλωστε). Να θυμηθούμε και την ατάκα «Κατίνα, σαλαμάκι» του Κ. Βουτσά από την ταινία Ο γόης του Δαλιανίδη, που μου τη θύμισε ένας φίλος από το Φέισμπουκ. Πρόσφατα, ο Μητσοτάκης που μου αρέσει, ο Δημήτρης, έγραψε την Κυρά Κατίνα.

Υπάρχει και μια άλλη λέξη «κατίνα» ή μάλλον «κατήνα», αν όχι στα πανελλήνια ελληνικά, πάντως σε ιδιώματα -ας πούμε, στα μυτιληνιά αλλά και αλλού. Αυτή η κατήνα είναι δάνειο από τα λατινικά (catena) και σήμαινε αρχικώς αλυσίδα (καδένα που λέμε) και μετά σπονδυλική στήλη και κατ’ επέκταση πλάτη, ράχη. Οι πόρτες του Άδου ας χαλαστούν κι ας πέσουν οι κατήνες, λέει στον μεσαιωνικό Απόκοπο, ενώ στον Φορτουνάτο βρίσκουμε τη δεύτερη σημασία: ήκοψές μου τα νεφρά κι ήσπασες την κατήνα. Όπως είπα, η λέξη υπάρχει και στη μυτιληνιά διάλεκτο, και σε ένα αντάρτικο μυτιληνιό τραγούδι ακούγεται κι ο στίχος «μα ξπάσαν τα μλάρια, πετάξαν απ’ τς κατίνις τα σαμάρια» (επαναστάτησαν τα μουλάρια, πέταξαν από τις πλάτες τα σαμάρια). Όταν κάποιος Μυτιληνιός κουραζόταν πολύ ή σήκωνε μεγάλο βάρος, συχνά δεν έλεγε «ξεθεώθηκα» ή «κοψομεσιάστηκα» αλλά «ξεκατηνιάστηκα». Το σημερινό «ξεκατινιάζομαι» που το ακούμε και το λέμε ιδίως για καβγάδες στα παράθυρα των καναλιών, είναι μετεξέλιξη του διαλεκτικού «ξεκατηνιάζομαι», υπό την επιρροή του «κατίνα» που εδώ συναντάει την κατήνα.

Ας γυρίσουμε όμως στην Κατερίνα. Από την Κατερίνα, ή μάλλον την Αικατερίνη, δηλαδή από ένα εκκλησάκι της Αγίας Αικατερίνης, πήρε το όνομά της και η πόλη Κατερίνη, όπως είχαμε συζητήσει παλιότερα. Το επώνυμο Κατερίνης πάλι, μάλλον είναι μητρωνυμικό.

Να σημειώσουμε και το κοριτσίστικο περιοδικό Κατερίνα, που κυριαρχούσε στον κλάδο του πριν από αρκετές δεκαετίες -αλλά και την Κατερίνα του Μικρού Ήρωα, την αγαπημένη του Γιώργου Θαλάσση.

Αλλά είπαμε πολλά και η Κατερίνα θα κουράστηκε. Ας την αποχαιρετίσουμε λοιπόν με μερικά τραγούδια. Υπάρχουν πάρα πολλά (αν και περισσότερα έχει η Άννα), αλλά δεν θέλω να επαναλάβω τα τραγούδια του προηγούμενου άρθρου, οπότε θα βάλω ένα μόνο, που το είχε προτείνει ο αξέχαστος φίλος μας ο Γιάννης Ιατρού:

Είναι η Catherine, τραγούδι του 1968. από τους Vikings, ελληνικό συγκρότημα με τραγουδιστή τον Αντώνη Βαρδή:

Ευχαρίστως να συμπληρώσετε με τραγούδια, ταινίες, βιβλία κτλ. για την Κατερίνα που γιορτάζει σήμερα.

Και σε όλες τις Κατερίνες του ιστολογίου, χρόνια πολλά και να τις χαίρονται που τις αγαπάνε!

Advertisement