Το πετσί και η πετσέτα

Τέτοιες μέρες πριν από ένα χρόνο μας είχε πιάσει η μανία με το Wordle και τις παραφυάδες του σε κάθε γλώσσα (το σχετικό άρθρο του ιστολογίου το είχαμε δημοσιεύσει πριν από ένα χρόνο κι έξι μέρες) Κάποιοι βαρέθηκαν τη νέα μόδα και την παράτησαν, κάποιοι τη συνεχίζουν (στην ειδική σελίδα μας βλέπω περιστασιακά και καινούργια σχόλια).

Eγώ τον πρώτο καιρό έπαιζα 6-7 συναφή παιχνίδια κάθε μέρα, σε διάφορες γλώσσες, αλλά δεν κράτησε πολύ και τα σταμάτησα. Όλα; Όχι όλα. Ένας φίλος, που ξέρει καλά πορτογαλικά, και που τον μύησα στο πορτογαλικό Wordle (το λένε Palavra do dia, λέξη της ημέρας) παίζει κάθε μέρα το παιχνίδι και μου στέλνει το αποτέλεσμά του μαζί με μια νύξη για τη λέξη που βρήκε (ή που, σπανίως, δεν βρήκε) κι εγώ δοκιμάζω και του απαντάω -είναι, ας πούμε, ο τρόπος μας για να λέμε καλημέρα. Εγώ πορτογαλικά δεν έχω διδαχτεί, αλλά κάτι σκαμπάζω από δεύτερο χέρι, κι έτσι συνήθως βρίσκω τη λέξη.

Τις προάλλες, ο φίλος μού έστειλε το αποτέλεσμά του εκείνης της μέρας με το σχόλιο: Εύκολο, παραπέμπει και στην τέχνη. Εύκολο ήταν πράγματι, το βρήκα σε τρεις προσπάθειες -πάντα ξεκινάω από τη λέξη CLARO, είχα έμπνευση να βάλω δεύτερη PESCA, και η σωστή απάντηση ήταν PECAS. Το παιχνίδι δεν έχει πρόβλεψη για τα γράμματα με διακριτικά που έχει η πορτογαλική γλώσσα (ã, ç), θεωρεί πως είναι σαν τα αντίστοιχα απλά γράμματα. Έτσι, η απάντηση στην πραγματικότητα ήταν η λέξη peças, που θα πει «κομμάτια» -peça (πέσα) είναι το κομμάτι, το εξάρτημα, με διάφορες σημασίες, είναι όμως και το θεατρικό έργο.

Πέτσες και πετσέτες δηλαδή, απαντάω στον φίλο μου. Διότι, πράγματι, η πέτσα και η πετσέτα είναι ξαδερφάκια του (θηλυκού γένους) peça. Στην ίδια οικογένεια (σαν τους εστεμμένους, που κατέκλυσαν προχτές το Τατόι, έτσι και κάποιες λέξεις έχουν συγγενείς σε όλη την Ευρώπη) έχουμε το αγγλικό piece, το γαλλ. pièce, το ιταλ. pezzo, το ισπανικό pieza κτλ.

Όλες αυτές οι λέξεις ανάγονται σε μια δημώδη λατινική λέξη *pettia (πρβλ. τη μεσαιωνική λατινική pettia), η οποία μάλλον είναι κελτικής αρχής -ας πούμε, υπάρχει ουαλικό peth «πράγμα».

Στα ελληνικά, ο δανεισμός έγινε από το ιταλ. pezzo, κομμάτι γενικώς και κομμάτι υφάσματος ειδικώς, και άλλες λεξεις της ίδιας οικογένειας. Από την pezza, κομμάτι πανί για τύλιγμα, έχουμε στα μεσαιωνικά χρόνια τη λέξη πέτσα, που σήμερα βέβαια σημαίνει τη λεπτή κρούστα, αλλά αρχικά είχε τη σημασία «κομμάτι πανί, μαντίλι». Για παράδειγμα, στο Γεωπονικόν διαβάζουμε «μίαν πέτσαν λινήν, ήγουν μανδήλιον». Η σημασία πέτσα = μαντίλι υπάρχει και σε πολλά κρητικά μεσαιωνικά κείμενα -να μας πουν οι Κρητικοί αν διατηρείται ακόμα, γιατί δεν έχω πρόχειρα τα κιτάπια μου.

Από το βενετικό pezzeta μας ήρθε και η πετσέτα, από την αρχή με τη σημασία του μαλακού απορροφητικού υφάσματος, που έχει και σήμερα. Πάλι από το Γεωπονικόν: τύλιξε μίαν πετσέτα, ήγουν ταβαγιόλι, εις ένα κομμάτι ξύλον χοντρόν ωσάν τη χέρα σου…. (για το ταβαγιόλι, που έγινε βαγιόλι, έχουμε γράψει).

Κατά πάσα πιθανότητα, και το πετσί από την πέτσα προήλθε, υποχωρητικά. Βέβαια, ο Κοραής είχε προτείνει το πετσίον να ετυμολογείται από το *πεσκίον, υποκοριστικό του (ελληνιστικού και σπάνιου) πέσκος = δέρμα, αλλά σήμερα η άποψη αυτή δεν γίνεται δεκτή από τους περισσότερους μελετητές, ίσως και επειδή λείπουν ενδιάμεσοι τύποι. Πάντως, στα βυζαντινά κείμενα βρίσκω τα πετσία/πετζία αρκετά νωρίτερα (πχ στα Πτωχοπροδρομικά) από την πέτσα (στον Σαχλήκη), πετσέτα κτλ.

Να πω εδώ, μια και ξεκινήσαμε από την ιβηρική χερσόνησο, ότι το νόμισμα της ισπανίας πριν από το ευρώ, η πεσέτα, ενώ μοιάζει με την πετσέτα (μάλιστα ο πατέρας μου έλεγε «πεσέτα» την πετσέτα) δεν έχει ετυμολογική σχέση. Η πεσέτα είναι από τo peso = βάρος (υπήρχε και νόμισμα πέσο, άλλωστε) και ανάγεται στο λατ. pendere, κρεμάω.

Εξίσου άσχετο με το πετσί και την πετσέτα είναι το ρήμα πετσικάρω και το πετσικάρισμα, η στρέβλωση του ξύλου. Προέρχονται από το ιταλ. pizzicare (τσιμπάω) -εξάλλου υπάρχουν και οι τύποι «πιτσικάρω, πιτσικάρισμα». Όμως η τροπή του ι σε ε (πετσικάρω) μπορεί να έγινε από παρετυμολογική επίδραση της λ. πέτσα.

Παρόλο που στις περισσότερες κύριες χρήσεις προτιμάμε, αντί για το πετσί, τη λέξη «δέρμα», ή άλλους όρους, το πετσί είναι πολύ ζωντανό σε μεταφορικές και παροιμιακές χρήσεις. Έτσι, τον πολύ αδύνατο τον λέμε «πετσί και κόκαλο» («έμεινα δέρμα και κόκαλο» είχε πει μια ελληνομαθής φίλη κάποτε), «μου σηκώθηκε το πετσί μου», λέμε όταν ανατριχιάζουμε, «πρέπει να μπεις στο πετσί του ρόλου», συμβουλεύει ο σκηνοθέτης τον ηθοποιό, «το έχω νιώσει στο πετσί μου», λέμε για δυσάρεστες εμπειρίες, «έχει μπει στο πετσί μου», για κάτι που μας έχει γίνει δεύτερη φύση, «του άργασαν το πετσί» (ή το τομάρι) για ανελέητο ξυλοδαρμό. Τη ζώνη ή το μπουφάν το λέμε δερμάτινο και είναι γνήσια, αλλά το πέναλτι που είναι ψεύτικο το λέμε πέτσινο -και «πετσί’ λέμε το σκληρό κρέας που δεν μασιέται εύκολα. Από παλιά έρχεται η παροιμία «Σαν μάθει ο σκύλος τα πετσιά, του μένει το κουσούρι».

Και βέβαια, υπάρχει και το πέτσωμα, στο οποίο έχουμε αφιερώσει και άρθρο. Στον 19ο αιώνα ήταν ο χρηματισμός πολιτευτών και παρακρατικών ομάδων, δήθεν για να κάνουν ανταρτοπόλεμο στα γειτονικά οθωμανικά εδάφη -με το πρόσχημα ότι χρειάζονταν ποσά για να πετσώνουν τα παπούτσια των ανδρών τους. Στις μέρες μας, ο όρος αναβαπτίστηκε και σημαίνει το κρατικό χρήμα που παρέχεται στον Τύπο με αντάλλαγμα τη φιλική στάση προς την κυβέρνηση, από τη διαβόητη «λίστα Πέτσα» του (τότε) αρμόδιου υπουργού Στέλιου Πέτσα.

Όταν όμως είναι κανείς χοντρόπετσος, η κριτική δεν τον ενοχλεί.