Από πότε γίνεται τζερτζελές;

Προχτές, ένας γνωστός δημοσιογράφος αποφάνθηκε από τη στήλη του ότι όλα όσα γίνονται με την ΑΔΑΕ ανήκουν στην κατηγορία «τζερτζελές να γίνεται».

Ο τζερτζελές, σύμφωνα με τα λεξικά, είναι η μεγάλη φασαρία, η αναστάτωση, ιδίως όμως η ευχάριστη, η ευπρόσδεκτη αναστάτωση. Τα τρία από τα τέσσερα μεγάλα λεξικά μας συμφωνούν με την απόχρωση της «ευχάριστης φασαρίας». Το τέταρτο, στην προκειμένη περίπτωση το ΛΚΝ, δεν διαφωνεί, απλώς… απέχει. Θέλω να πω, το ΛΚΝ (έκδ. 1998) δεν περιλαμβάνει λήμμα «τζερτζελές» -θα επανέλθω σε αυτό.

Ακόμα, τζερτζελές είναι και χαρακτηρισμός προσώπου -ο σαματατζής, ο πλακατζής. Λέμε επίσης και «το τζέρτζελο», που είναι παράλληλος τύπος, χωρίς, αν δεν σφάλλω, διαφορά στη σημασία.

Σημειώνω ακόμα ότι στο πρόσφατο πολύ αξιόλογο μυθιστόρημά του Μπέμπης (μονόλογος που βιογραφεί μυθιστορηματικά τον θρυλικό μπουζουκτσή Δημήτρη Στεργίου ή Μπέμπη) ο Θωμάς Κοροβίνης χρησιμοποιεί τη λέξη «τζερτζελιάστρα» (αυτή που κάνει τζερτζελέ, που δημιουργεί γύρω της μπερδέματα).

Ως προς την ετυμολογία της λέξης, οι πρώτες εκδόσεις του λεξικού Μπαμπινιώτη ανέφεραν «ονοματοποιημένη λέξη» ενώ σε επόμενες εκδόσεις (και στο ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη) προστίθεται: πρβλ. τουρκ. cırcır που δηλώνει επαναλαμβανόμενο θόρυβο.

Το Χρηστικό Λεξικό δεν δίνει ετυμολογία, ενώ το ΜΗΛΝΕΓ υιοθετεί την άποψη για το τουρκ. cırcır.

Η εξήγηση της ονοματοποιίας είναι ευλογοφανής, ωστόσο δεν είναι αυτή η σωστή ετυμολογία. Η τελευταία, 5η έκδοση (2019) του λεξικού Μπαμπινιώτη, που έχει αρκετές βελτιώσεις στο ετυμολογικό μέρος, σωστά παράγει την ελληνική λέξη από την τουρκική zelzele, που σημαίνει «σεισμός», και που ανάγεται στην αραβ. zalzala, ίδιας σημασίας.

Η λέξη zelzele είναι κάπως παρωχημένη στη σημερινή τουρκική γλώσσα, αλλά ακόμα χρησιμοποιείται –αν τη βάλετε στο γκουγκλ θα πάρετε ειδοποιήσεις για τους σεισμούς που συνέβησαν τις τελευταίες ώρες.

Η τροπή του πρώτου λ σε ρ με ανομοίωση, στα ελληνικά, είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο. Ο τύπος «ζερζελές» (με σημασία τον σεισμό) καταγράφεται, αν και σπάνια, σε μικρασιατικές διαλέκτους. Δεν υπάρχει όμως στο γλωσσάριο των λέξεων τουρκικής προέλευσης του Κουκκίδη (του υπαρκτού) κάτι που δείχνει τη σπανιότητά του. Βρισκω και (σπάνιο επίσης) επώνυμο Ζερζελές.

Για να τα λέμε όλα, τη σωστή ετυμολογία του τζερτζελέ πρέπει την είχε αναφέρει πρώτη φορά στην ελληνική λεξικογραφία το slang.gr, το οποίο έχει λήμμα «τζερτζελές» (και «τζέρτζελος») και σημειώνει ότι κακώς ο Μπαμπινιώτης προτείνει ηχοποίητη λέξη διότι η λέξη προέρχεται από το τουρκ. zelzele = σεισμός. Το λήμμα αυτό συντάχθηκε το 2009.

Το slang.gr σημειώνει ακόμα: Ο τζερτζελές γίνεται. Η έκφραση «έλα μωρέ, τζερτζελές να γίνεται» είναι πολύ κοινή και δηλώνει ότι προέχει να φωνάξουμε, να γελάσουμε ή να καβγαδίσουμε, να εκτονωθούμε τέλος πάντων, παρά να βγει κάποια άκρη.

Και παραθέτει το εξής απόσπασμα: Ο δημόσιος βίος έχει ουσιαστικώς γίνει τηλεοπτικός. Οι πολιτικές συζητήσεις διεξάγονται στην τηλεόραση, οποιεσδήποτε άλλες δεν μετράνε … Το κριτήριο πρόσκλησης για συζήτηση είναι η αναγνωρισιμότητα, δηλαδή η συμβολή στην ακροαματικότητα. Στόχος δεν είναι, μέσα από «έξυπνη» συζήτηση, αναλύσεις, επιχειρήματα, θέσεις, ο προβληματισμός και η ενημέρωση του κοινού. Στόχος είναι ο «τζερτζελές». Κουβέντα να γίνεται, ει δυνατόν και τσάκωμα. (Από το ΒΗΜΑ, 22/10/06)

Κι έτσι ερχόμαστε στο ερώτημα του τίτλου: Από πότε γίνεται τζερτζελές; Από ανέκαθεν (σικ), θα πείτε. Αλλά βέβαια δεν εννοώ αυτό, εννοώ: «από πότε υπάρχει στη γλώσσα μας η λέξη «τζερτζελές» με τη σημασία της ευχάριστης φασαρίας κτλ;

Ρωτάω επειδή δεν είναι από τις λέξεις που τις θυμάμαι από τα πρώτα νιάτα μου. Μεγαλύτερος την έμαθα και αρχικά, πριν μάθω την ετυμολογία της, είχα σκεφτεί πως ήταν φτιαγμένη στο μοντέλο της λ. χαβαλές (για την οποία χρωστάμε άρθρο), σαν είδος αστείου υπερθετικού της. Αλλά βέβαια οι δικές μου εντυπώσεις δεν σημαίνουν και πολλά.

Είναι και λέξη λαϊκή ο τζερτζελές, που δεν καταγράφεται εύκολα. Όλες οι εμφανίσεις του στα σώματα κειμένων είναι σχετικά πρόσφατες. Οι παλιότερες που βρίσκουμε μέσω γκουγκλοβιβλίων είναι από την τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα:

Όχι μόνον θα μπορούσε ο καθένας να ανήκει θαυμάσια « στην άλλη πλευρά » , αλλά μοιάζει ότι , και περαστικός να ήταν , θα εμπλεκόταν για τη « βαβούρα » , τον « τζερτζελέ » , για « να ανοίξει καμιά μύτη » [Ταχυδρόμος 1993]

Χρυσοί γόνοι ευπόρων οικογενειών οι περισσότεροι , που μοιράζουν την καταστροφική δραστηριότητά τους μεταξύ Πολυτεχνείου και γηπέδων για χαβαλέ και τζερτζελέ εκ του ασφαλούς (αφού έχουν την προστασία και την ανοχή του κράτους … [Οικ. Ταχυδρόμος 1996]

Σε άλλο άρθρο του Ταχυδρόμου, πάλι από το 1993, βρίσκω τον τζερτζελέ σε γλωσσάρι με αργκοτικές λέξεις -κάτι που δείχνει ότι θεωρείται σχετικά καινούργια λέξη. Και ίσως αυτό εξηγεί και την απουσία του λήμματος από το ΛΚΝ, που εκδόθηκε το 1998.

Βρήκα όμως μια κάπως παλιότερη ανεύρεση χάρη στο ψαχτήρι του ΕΚΕΒΙ. Στο περιοδικό Λέξη, στο τεύχος 25 (αφιερωμένο, παρεμπιπτόντως, στον Στρατή Τσίρκα), του Ιουλίου 1983, υπάρχει κείμενο του Σταμάτη Κραουνάκη με τίτλο «Θερινές διακοπές στην περιοχή πρωτευούσης», όπου διαβάζουμε: «… δε θα πάμε φέτος Λυκαβηττό γιατί πολύς τζερτζελές γίνεται κι εμείς είμαστε ευαίσθητοι, ευάλωτοι και κόσμιοι.» Πήγαμε λοιπόν δέκα χρόνια πιο πίσω.

Εγώ αυτά είχα να πω. Περιμένω από τα σχόλιά σας να μου πείτε αν θυμάστε να χρησιμοποιείτε ή να έχετε ακούσει νωρίτερα τη λέξη (βέβαια, κάποιοι ήταν αγέννητοι το 1983, μιλάω για τους υπόλοιπους) ή αν βρίσκετε στο αρχείο σας παλαιότερη ανεύρεση. Τζερτζελές να γίνεται.

Advertisement