Συστάσεις γραμματικής προς φοιτητές (μια συνεργασία του Μιχάλη Ρουμελιώτη)

Την περασμένη εβδομάδα είχαμε αναδημοσιεύσει και συζητήσει εκτενώς το άρθρο Ζητείται ορθογραφία στο Πανεπιστήμιο. Ο φίλος μας Μιχάλης Ρουμελιώτης, που συμμετείχε και στη συζήτηση εκείνη στο ιστολόγιο, μού έστειλε ένα κείμενο με «συστάσεις» που έχει συντάξει και που διανέμει στους φοιτητές του. Το βρήκα ενδιαφέρον, ανεξάρτητα από το αν συμφωνώ με όλες τις συστάσεις, και νομίζω ότι θα ενδιαφέρει και εσάς.

Το κείμενο των συστάσεων διανέμεται στούς προπτυχιακούς φοιτητές τού Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων και τού Τμήματος Διοίκησης Τουρισμού τού Πανεπιστημίου Αιγαίου, στά πλαίσια τών νομικών μαθημάτων και τού μαθήματος επιχειρηματικής ηθικής. Πρόκειται, όπως λέει ο Μ.Ρ., για μια προσπάθεια να εξοικειωθούν οι φοιτητές με βασικά λόγια στοιχεία τής καθομιλουμένης, τά οποία τούς χρειάζονται αλλά ενδεχομένως τα αγνοούν. 

Μεταφέρω το κείμενο αυτούσιο, διατηρώντας την ορθογραφία του συντάκτη. Διαφωνώ με τη διατύπωση «κραυγάζει/φωνάζει αγραμματοσύνη» που χρησιμοποιεί δυο φορές ο Μ.Ρ., για να καυτηριάσει κάποιο αστόχημα, ιδίως επειδή στη μία περίπτωση δεν είναι τόσο ξεκάθαρα τα πράγματα. Σχολιάζω κι εγώ, αλλά με φειδώ -τα δικά μου σχόλια είναι μέσα σε αγκύλες, [  και ].

 

Μιχάλη Ρουμελιώτη

ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ

ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

 

Υπάρχουν κάποια πράγματα στή χρήση τού λόγου που βλέπω ξανά και ξανά, κάθε χρόνο, να σάς δυσκολεύουν, και που σάς εκθέτουν στήν κατηγορία τής αμάθειας. Θεώρησα λοιπόν χρήσιμο να μαζέψω εδώ ορισμένες πρόχειρες συστάσεις.

1. Τά τριγενή και δικατάληκτα επίθετα.

Λέγονται έτσι γιατί έχουν τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο), αλλά δύο μόνο καταλήξεις σε κάθε πτώση· μία κατάληξη για τό ουδέτερο γένος, και μία για τά άλλα δύο γένη.

Ο διεθνής (οργανισμός), η διεθνής (Αμνηστία), τό διεθνές (ενδιαφέρον)

Τού διεθνούς (τύπου), τής διεθνούς (πολιτικής σκηνής), τού διεθνούς (κύρους)

Τόν διεθνή (αερολιμένα), τήν διεθνή (κατάσταση), τό διεθνές (δικαστήριο)

Οι διεθνείς (κανόνες), οι διεθνείς (ειδήσεις), τά διεθνή (στενά)

Τών διεθνών (χρηματιστηριακών δεικτών, συμβάσεων, προβλημάτων)

Τούς διεθνείς (ποδοσφαιριστές), τίς διεθνείς (αντιλήψεις), τά διεθνή (ύδατα)

Έτσι ο σαφής, ο ευγενής ή αγενής, ο ειλικρινής και ανειλικρινής, ο αξιοπρεπής, ακριβής, προφανής, συνεχής, αδιαφανής, ατυχής, φιλομαθής, διαρκής, συμπαθής, προσφιλής, δημοφιλής, ενθουσιώδης, πολυετής, μανιώδης, ευπαθής, θεμελιώδης, ευτραφής, αρτιμελής, δαιδαλώδης, θηριώδης, εμφανής και αφανής, ασφαλής και ανασφαλής, πλήρης, ιδεώδης, επιφανής, ανδροπρεπής, απεχθής, απρεπής, ασεβής και ευσεβής, στοιχειώδης, διαυγής, ανεπαρκής, τριμελής (μονομελής, διμελής… πενταμελής…), ελλιπής, πολυτελής, λεπτομερής, υγιής και πολλά άλλα (βλ. εδώ και στις επόμενες σελίδες)

(Προσέξτε στά λίγα παροξύτονα, π.χ. ενθουσιώδης, μανιώδης, πλήρης, συνήθης, τήν γενική πληθυντικού. Σε κάποια πέφτει ο τόνος: τών ενθουσιωδών, τών μανιωδών. Σε άλλα όχι: τών πλήρων, τών συνήθων.

Επίσης, σε κάποια σαν τό συνήθης, τό ουδέτερο είναι προπαροξύτονο στήν ονομαστική (και αιτιατική) ενικού: τό σύνηθες, τού συνήθους, τά συνήθη.)

[Να σημειώσουμε εδώ την περίπτωση των ουσιαστικοποιημένων, του ευγενή/συγγενή/ασθενή, που αναφέρθηκε και στο προηγούμενο άρθρο. Και αναρωτιέμαι: θα συστήσουμε και «το αύθαδες»;]

2. Τό που και τό όπου

Τό «όπου» είναι τοπικό· δηλώνει τόπο δηλαδή. Όχι πρόσωπο ή πράγμα. Δεν αντικαθιστά τήν αντωνυμία «ο οποίος, η οποία, τό οποίο». Τό «που» αντιθέτως μπαίνει αντί για τήν αναφορική αντωνυμία «ο οποίος, η οποία, τό οποίο». Έτσι θα πούμε «ο Γιάννης που ήξερε γαλλικά», ή «ο οποίος ήξερε γαλλικά». Όχι «όπου ήξερε…». Τό «όπου» θα μπει στό «γεννήθηκε στή Σαλονίκη, όπου και πέθανε», ή στό «είχα μια αποθήκη όπου έβαζα τά εργαλεία».

 

3. Όσον αφορά, σε (ή εις) ό,τι αφορά

Έτσι, και μόνο έτσι. Οτιδήποτε άλλο, και μάλιστα οποιαδήποτε σύμφυρση με τό ρήμα «αναφέρω», κραυγάζει αγραμματοσύνη.

Π.χ. «σε ό,τι αφορά τό ρήμα «αφορώ», έχουμε να πούμε τά εξής».

[Εδώ ίσως θα έπρεπε ν’ αναφερθούν κάποιες αποδοκιμαστέες συμφύρσεις, ίσως και να εξηγηθούν]

4. Αφορώ

Τά τελευταία χρόνια έχει προκύψει μια νεοκαθαρευουσιάνικη κακόγουστη σύνταξη, τό «αφορώ σε…», που προωθείται και ως πιο επίσημο ή λόγιο, και που εμφανίζεται πολύ στόν λόγο ημιμαθών που θέλουν να φαίνονται γραμματιζούμενοι. Εμφανίζεται, σπανιότερα, και σε λόγο ανθρώπων που ξέρουν γράμματα. Αποφεύγετέ την ούτως ή άλλως. Δεν έχει καμία χρησιμότητα, και καταλήγει να μπερδεύει στόν λόγο τό «αφορώ», με τό «αποβλέπω (σε κάτι)» και με τό «αποσκοπώ», αλλά και με τό «αναφέρομαι (στό τάδε ζήτημα)». Έτσι συντείνει και στά διάφορα εκτρώματα που εμφανίζονται στή θέση τού «όσον αφορά».

«Δεν μέ αφορά τό ζήτημα», «τό ζήτημα αφορά τόν Γιάννη», «η διάταξη αφορά τούς συνταξιούχους». Έχει δηλαδή να κάνει με εμένα, τόν Γιάννη, τούς συνταξιούχους. Απλά και σωστά. Οτιδήποτε άλλο προσπαθήστε να μην σάς παρασύρει. Εννιά φορές στίς δέκα, τουλάχιστον, θα είναι ανοησία.

5. Ότι και ό,τι

Υπάρχει τό «ότι», και υπάρχει και τό «ό,τι». «Ο Γιάννης είπε ότι δεν τόν αφορά τό ζήτημα», «ό,τι κι αν μού πεις μού είναι αδιάφορο». Όπου μπορούμε να βάλουμε τό «πως», μπαίνει «ότι», χωρίς κόμμα. Όπου μπορούμε να βάλουμε τό «οτιδήποτε», μπαίνει «ό,τι» με κόμμα.

[Θα χωρούσε και η επισήμανση ότι το «οτιδήποτε» δεν θέλει κόμμα, όπως γράφεται κάποτε. Σημειώνω ακόμη ότι σε διάφορες εφαρμογές π.χ. στις κινητές συσκευές το «ό,τι» το κοκκινίζει ο κορέκτορας ή το διορθώνει (κακώς) αυτόματα.]

6. Παλιές δοτικές

Η έκφραση είναι «βάσει τού νόμου», «επί πτυχίω (-ῳ)». Είναι αρκετές αυτές οι παλιές εκφράσεις σε δοτική πτώση, πολλές από τίς οποίες έχει γίνει πιο δύσκολο να τίς αντιληφθεί κανείς ακόμα και στόν γραπτό λόγο, από τότε που τό μονοτονικό συμπαρέσυρε (κακώς) και τήν υπογεγραμμένη. Συνήθως μπορεί κανείς να τίς αποφύγει, μπορεί π.χ. να γράψει ολόσωστα «με βάση τόν νόμο» ή «στό πτυχίο».

Ορισμένες τέτοιες εκφράσεις σε δοτική (με τήν υπογεγραμμένη, αλλά σε μονοτονικό):

άμα τῄ εμφανίσει, γνωστό τοίς πάσι, τόσο (επί) τοίς εκατό, (η κηδεία έγινε) δημοσίᾳ δαπάνῃ, δόξα τῴ Θεῴ, (ειρήσθω) εν παρόδῳ, ελλείψει (χρημάτων), εν αγνοίᾳ, ή εν γνώσει (τού γεγονότος), εν αναμονῄ (εξελίξεων), εντάξει, εντέλει, εν γένει, δυνάμει ή εν δυνάμει, εν ευθέτῳ χρόνῳ, εν θερμῴ, εν ψυχρῴ, εν ισχύι, εν καιρῴ, εν κινήσει, εν λόγῳ, εν μέρει, εν όλῳ, εν μιᾳ νυκτί, εν ολίγοις, εν ονόματι, ενόσῳ, ενόψει, εν πάσῃ περιπτώσει, εν τοιαύτῃ περιπτώσει, εν πλῳ, εν πολλοίς, εν προκειμένῳ, εν πτήσει, εν τούτοις, εν τῴ μεταξύ, εν χορῴ, εν χρήσει, εν ψυχρῴ, εν θερμῴ, ενόσῳ, εν Ελλάδι, επ’ αμοιβῄ, επί αντικαταβολῄ, επ’ αυτοφώρῳ, επί τῄ ευκαιρίᾳ, επ’ ονόματι, επ’ ουδενί, επί ίσοις όροις, επί λέξει, λόγῳ τιμής, επί παραδείγματι, επί πιστώσει, έργῳ εξύβριση, εν τῄ ενώσει, ιδίᾳ δαπάνῃ, καλῄ τῄ πίστει, κοινῄ συναινέσει, (κράτος) εν κράτει, λόγῳ (τού καιρού) (τιμής), μέσῳ (Λαρίσης), νόμῳ (βάσιμος ή αβάσιμος), τύποις (κατάλληλος), τοίς μετρητοίς, πάσῃ θυσίᾳ, πράγματι, συν τοίς άλλοις, τῴ όντι, φύσει, θέσει.

7. Ο κώδικας και ο κωδικός

Άλλο ο αστικός ή άλλος κώδικας (τού κώδικα, τόν κώδικα, οι κώδικες, τών κωδίκων, τούς κώδικες), και άλλο ο κωδικός προσβάσεως στόν λογαριασμό μας (τού κωδικού, τόν κωδικό, οι κωδικοί, τών κωδικών, τούς κωδικούς).

8. Οι μετοχές

Η καθημερινή νέα ελληνική δεν πολυχρησιμοποιεί τίς ενεργητικές μετοχές. Ή δεν τίς πολυχρησιμοποιούσε μέχρι πρόσφατα. Διότι η επίδραση τής αγγλικής στίς μέρες μας, με τήν συχνή χρήση τού γερουνδίου (δηλαδή τού «-ing», walking, talking, playing κττ), που σε πρόχειρες μεταφράσεις αποδίδεται στά ελληνικά με μετοχή, εκεί που έχει θέση επιθέτου («walking man», «περιπατών άνθρωπος»), τίς ξαναφέρνει στήν καθημερινότητα, ιδίως στόν κακοφτιαγμένο επιστημονικοφανή ή δημοσιοϋπαλληλικό λόγο.

Ούτως ή άλλως όμως, οι μετοχές είναι σημαντικό κομμάτι τής λόγιας γλώσσας, και πρέπει να μπορούμε να τίς χρησιμοποιούμε σωστά.

 

ο διευθύνων (σύμβουλος)     η διευθύνουσα                       τό διευθύνον

τού διευθύνοντος                  τής διευθυνούσης                  τού διευθύνοντος

(ή τής διευθύνουσας)

τόν διευθύνοντα                    τήν διευθύνουσα                   τό διευθύνον

οι διευθύνοντες                     οι διευθύνουσες                    τά διευθύνοντα

τών διευθυνόντων                 τών διευθυνουσών                τών διευθυνόντων

τούς διευθύνοντες                 τίς διευθύνουσες                   τά διευθύνοντα

 

Είναι λίγο διαφορετικά τά συνηρημένα ρήματα, κυρίως στό ουδέτερο. Έτσι, από τό «κυβερνώ» για παράδειγμα, έχουμε «ο κυβερνών, η κυβερνώσα, τό κυβερνών, τού κυβερνώντος, τής κυβερνώσας (-ης), τόν κυβερνώντα, οι κυβερνώντες, οι κυβερνώσες, τά κυβερνώντα, τών κυβερνώντων, τών κυβερνουσών (ή κυβερνωσών), τούς κυβερνώντες». Από τό «ομιλώ» ή «μιλώ», έχουμε «ο ομιλών, η ομιλούσα, τό ομιλούν, τού ομιλούντος, τής ομιλούσας (-ης), τόν ομιλούντα, τήν ομιλούσα, οι ομιλούντες, οι ομιλούσες, τά ομιλούντα, τών ομιλούντων, τών ομιλουσών, τούς ομιλούντες».

Έχουμε άλλη κλίση στόν αόριστο· όπου όμως τά συνηρημένα κλίνονται λίγο πολύ τό ίδιο με τά άλλα.

 

ο λήξας                                    η λήξασα                     τό λήξαν

τού λήξαντος                          τής λήξασας                τού λήξαντος

(ή τής ληξάσης)

τόν λήξαντα                            τήν λήξασα                 τό λήξαν

οι λήξαντες                             οι λήξασες                  τά λήξαντα

τών ληξάντων                         τών ληξασών              τών ληξάντων

τούς λήξαντες                         τίς λήξασες                 τά λήξαντα

 

Υπάρχουν και οι παθητικές μετοχές, π.χ. ο κυβερνώμενος, η κυβερνωμένη, τό κυβερνώμενο, ο λυόμενος, η λυομένη, τό λυόμενο, που όμως δεν φαίνεται να σάς δυσκολεύουν, ιδίως αυτές τού παρακειμένου, π.χ. ο τυπωμένος, η τυπωμένη, τό τυπωμένο, που εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται από παλιά με μεγάλη συχνότητα στόν καθημερινό λόγο.

 

9. Παίζοντας, γράφοντας, οδηγώντας…

Οι τύποι αυτοί («γερούνδια» λέγονται μάλλον) στά ελληνικά δεν χρησιμοποιούνται αυτόνομα, αλλά πάντοτε σε συνδυασμό με τό κύριο ρήμα, με τό οποίο έχουν κανονικά τό ίδιο υποκείμενο. «Χτύπησε παίζοντας», «περπατώντας τραγουδώ». Αυτός που έπαιζε είναι ο ίδιος που χτύπησε, αυτός που τραγουδά είναι ο ίδιος που περπατά.

Συμβαίνει, δεν ξέρω γιατί, πολλές φορές, να τούς χρησιμοποιείτε με χωριστό, άσχετο υποκείμενο. Αυτό φωνάζει αγραμματοσύνη. Αν άλλος έπαιζε και άλλος χτύπησε, θα πρέπει να πούμε «καθώς έπαιζε ο Γιάννης, χτύπησε ο Κώστας». Ή «καθώς έπαιζε ο Γιάννης, χτύπησα τόν Κώστα»· δεν μπορούμε να πούμε «παίζοντας ο Γιάννης».[1]

[Δεν θα χρησιμοποιούσα αυτή τη διατύπωση, συν τοις άλλοις επειδή, όταν η φράση με γερούνδιο είναι απρόσωπη η σύνταξη είναι δεκτή και από τον Τζάρτζανο και χρησιμοποιείται από συγγραφείς κτλ.,πχ «Ξημερώνοντας του Αγιαννιού, λάβαμε τη διαταγή…»]

 

10. Τό τίθεμαι. Επιτίθεμαι, ανατίθεται κλπ.

Σε αντίθεση με άλλα αρχαία ρήματα εις -μι, τό «τίθεμαι», στήν παθητική φωνή, παραμένει ζωντανό στά νέα ελληνικά, μέσω τών πολλών συνθέτων: Ανατίθεμαι, παρατίθεμαι, διατίθεμαι, κατατίθεται, μετατίθεται, υποτίθεται, αντιτίθεμαι, προτίθεμαι, εκτίθεμαι, συντίθεται, προστίθεται, και, δυστυχώς, επιτίθεμαι. Δυστυχώς λέγω, διότι τό «επιτίθεμαι», που δεν εχρησιμοποιείτο, μέχρι πρότινος, στή λαϊκή γλώσσα στόν ενεστώτα, και αντ’ αυτού έβρισκε κανείς π.χ. στίς λαϊκές διηγήσεις «ορμάω», ή στόν καθημερινό λόγο «(τόν) χτυπώ» ή φυσικά τό ουσιαστικό «επίθεση» (έφοδος, γιουρούσι, επιδρομή), έγινε στόν καθημερινό λόγο πολύ συχνό στίς μέρες μας, μάλλον λόγω τής επιρροής από τά αγγλικά και από τό πανταχού παρόν στά παιχνίδια «attack».

Επιτίθεμαι, επιτίθεσαι, επιτίθεται, επιτιθέμεθα, επιτίθεσθε, επιτίθενται.

Θα επιτίθεμαι, θα επιτίθεσαι…

 

Ο αόριστος, που χρησιμοποιείται συχνότερα στίς διηγήσεις, είναι απλούστερος:

Επιτέθηκα, επιτέθηκες, επιτέθηκε, επιτεθήκαμε, επιτεθήκατε, επιτέθηκαν.

(Εμφανίζεται όμως και ο αρχαίος τύπος επετέθην, επετέθης, επετέθη, (επετέθημεν, επετέθητε), επετέθησαν, ιδίως σε πιο λόγια ρήματα).

Ο στιγμιαίος μέλλων δεν φαίνεται να δυσκολεύει.

Θα: επιτεθώ, επιτεθείς, επιτεθεί, επιτεθούμε, επιτεθείτε, επιτεθούν.

Ανάλογη περίπτωση έχουμε και στό «ίσταμαι»: Παρίσταμαι, διίσταμαι, μεθίσταμαι, υφίσταμαι, ανθίσταμαι, προΐσταμαι, εξίσταμαι, ενίσταμαι, συνίσταμαι, αφίσταμαι, καθίσταμαι. Εδώ όμως, για κάποιο λόγο, δεν φαίνεται να δημιουργείται συνήθως πρόβλημα, με τό -α- τού θέματος, όσο με τό -ε- τού «τίθεμαι». Ίσως επειδή υπάρχει και ο τύπος «στέκομαι».

Παρίσταμαι, παρίστασαι, παρίσταται, παριστάμεθα, παρίστασθε, παρίστανται.

(Αλλά και παραστέκομαι, παραστέκεσαι… με κάπως διαφορετικό όμως, κάποιες φορές, νόημα).

Στόν αόριστο μπορεί κανείς να απαντήσει, σε κάποια ρήματα, τήν αρχαία μορφή παρέστην, παρέστης, παρέστη, παρέστημεν, παρέστητε, παρέστησαν.

(Υπάρχει φυσικά και τού παραστέκομαι ο αόριστος. Παραστάθηκα, παραστάθηκες…)

 

Τά ουσιαστικά από τήν άλλη, απολύτως καθημερινά, δεν δυσκολεύουν: Ανάθεση, παράθεση, διάθεση, κατάθεση, μετάθεση, υπόθεση, αντίθεση, πρόθεση, έκθεση, σύνθεση, πρόσθεση, επίθεση· παράσταση, διάσταση, μετάσταση, υπόσταση, αντίσταση, έκσταση, ένσταση, σύσταση, απόσταση, κατάσταση.

Ούτε στήν ενεργητική φωνή υπάρχει δυσκολία, καθώς τό μεν «τίθημι» έγινε «θέτω», τό δε «ίστημι» έγινε «στήνω». Τά παλαιά όμως σύνθετα ρήματα, στήν παθητική τουλάχιστον φωνή τού ενεστώτα, έμειναν ως είχαν. Και πρέπει, ή να μάθετε να τά χρησιμοποιείτε σωστά, ή να τά αποφεύγετε. (Ο ευκολότερος τρόπος για να τά αποφύγετε συνήθως είναι να χρησιμοποιήσετε αντί τού ρήματος ουσιαστικό).

11. Τό άγω. Παράγω, εισάγω κλπ.

Ένα άλλο δύστροπο ρήμα που παραμένει ζωντανό στά νέα ελληνικά μέσω τών συνθέτων, είναι τό άγω. Εισάγω, ενάγω, εξάγω, προάγω, προσάγω, συνάγω, ανάγω, διάγω, κατάγομαι, παράγω, επάγω, υπάγω. Και ακόμα περισσότερο μέσω τών αντίστοιχων ουσιαστικών: αγωγή, εισαγωγή, εξαγωγή, προαγωγή, προσαγωγή, συναγωγή, αναγωγή, διαγωγή, καταγωγή, μεταγωγή, παραγωγή, ανταγωγή, επαγωγή, περιαγωγή, απαγωγή, υπαγωγή.

Στά ρήματα αυτά ο αόριστος τής ενεργητικής φωνής σχηματίζεται με αναδιπλασιασμό, τόν ίδιο αναδιπλασιασμό που βλέπουμε στά ουσιαστικά. Έτσι και όλοι οι στιγμιαίοι τύποι, σε αντίθεση με τούς διαρκείς τύπους, οι οποίοι σχηματίζονται από τόν ενεστώτα. Θα εισάγω συνεχώς, θα εισαγάγω μία φορά· να εξάγω συνεχώς, να εξαγάγω μία φορά· θα παράγουμε συνεχώς, θα παραγάγουμε μία φορά. Η χώρα εισήγαγε/ εξήγαγε/ παρήγαγε, μία φορά· η χώρα εισήγε/ εξήγε/ παρήγε, διαρκώς.[2]

[Προσωπικά δεν ενοχλούμαι από τη χρήση αναλογικών τύπων -βλ. υποσημ. 2 του Μ.Ρ., αλλά σε κάθε περίπτωση οι οδηγίες θα μπορούσαν ή θα έπρεπε να αναφέρουν τον παρακείμενο: έχει εισαγάγει και ποτέ «έχει εισάγει»]

12. Ανεξαρτήτως, αναλόγως.

Πρόκειται για επιρρήματα. (Όπως και τά «διαρκώς, ευχαρίστως, κυρίως, αμέσως, προφανώς…»). Όχι για επίθετα.

Συντάσσονται με γενική. «Ανεξαρτήτως καιρικών συνθηκών», «ανεξαρτήτως ηλικίας/ θρησκεύματος/ φύλου/ κόμματος». «Αναλόγως τών καιρικών συνθηκών», «αναλόγως τής ηλικίας του», «αναλόγως τού κόστους».

Συχνά ακολουθούνται από ολόκληρες προτάσεις. Π.χ. «οι διατάξεις τού νόμου αυτού εφαρμόζονται ανεξαρτήτως τού κατά πόσον τά παραγόμενα αγαθά προορίζονται για τήν εξυπηρέτηση τού δημοσίου συμφέροντος». «Τό ύψος τής συντάξεως διαφοροποιείται, αναλόγως τού αν ο συνταξιοδοτούμενος εργαζόταν υπό τό έδαφος ή στήν επιφάνεια».

Μπορείτε να τά συντάσσετε και περιφραστικά, με τήν κατάληξη -α. «Ανεξάρτητα από…», «ανάλογα με…». «Ανεξάρτητα από τίς καιρικές συνθήκες», «ανάλογα με τό κόστος». «Ανεξάρτητα από τό κατά πόσο…».

Δεν μπορείτε να τά συγχέετε, στή σύνταξη, με τά σχετικά επίθετα (αν δεν θέλετε να φαίνεστε αστοιχείωτοι). Βασική νοηματική διαφορά τό ποιός εξαρτάται, ή ποιός αναλογεί, αναλόγως τού αν θα βάλουμε επίρρημα ή επίθετο. Αν μιλήσω για «ανεξάρτητη πολιτική», ή «ανεξάρτητο βουλευτή», εννοώ ότι δεν εξαρτάται η πολιτική, ή ο βουλευτής από κάτι άλλο· αυτός που δεν εξαρτάται είναι η πολιτική ή ο βουλευτής. Αν πω «ανεξαρτήτως πολιτικής» ή «ανεξαρτήτως βουλευτή», εννοώ κάτι άλλο που δεν εξαρτάται από τήν πολιτική ή τόν βουλευτή· αυτός που δεν εξαρτάται είναι κάποιος άλλος· δεν είναι η πολιτική ή ο βουλευτής. Αν πω λοιπόν «ανεξαρτήτου βουλευτή», π.χ. στήν πρόταση «μέτρησε και μια ψήφος ανεξαρτήτου βουλευτή», μιλώ για κάποιον ανεξάρτητο βουλευτή που ψήφισε. Αν πω «η ψήφος μετρά τό ίδιο, ανεξαρτήτως βουλευτή (που ψήφισε)», μιλώ για ψήφο τό βάρος τής οποίας δεν εξαρτάται από τό ποιός βουλευτής εψήφισε.

 

13. Περί τών επιρρημάτων γενικότερα.

Η αρχική στάνταρ κατάληξη τού επιρρήματος από επίθετο, είναι σε –ως. Καλώς, κακώς, διαρκώς, επανειλημμένως, ευχαρίστως, κυρίως, αμέσως, προφανώς, τελείως, απολύτως, δυστυχώς… Κάποτε, ίσως όταν εξέλιπαν τά μακρά φωνήεντα και έπαψε, στόν προφορικό λόγο, να διακρίνεται π.χ. ο «καλός» από τό «καλώς», προέκυψε και νέα συνήθης κατάληξη σε –α. «Καλά τό έκανες», αντί τού «καλώς τό έκανες». «Πώς τό έκανα;». «Καλά». Όχι «καλώς», που δεν ακούγεται διαφορετικά από τό «καλός (είσαι)».

Βέβαια και τό «καλά (τό έκανες)» (κακά, ευχάριστα, όμορφα, ανεξάρτητα) δεν διακρίνεται από τά «καλά (παιδιά)». Ο σχηματισμός τού επιρρήματος σε –α επιφέρει και αυτός, ακόμα συχνότερα,[3] μια σύγχυση με τόν πληθυντικό τού ουδετέρου τού επιθέτου. Έτσι ο σχηματισμός σε –α δεν αντικατέστησε τόν σχηματισμό σε –ως, που παρέμεινε αναγκαίος και στόν προφορικό λόγο.

Στόν γραπτό λόγο, η κατάληξη σε –ως δεν επιφέρει ποτέ σύγχυση. Και θα ταίριαζε μάλλον να εξακολουθεί να διδάσκεται ως η στάνταρ επιρρηματική κατάληξη τής ελληνικής. Όμως, σε πολύ πρόσφατα χρόνια, η συνέχιση, στό νου τών γεροντοτέρων, τής αντιπαλότητας με τήν, προ μακρού ήδη καταργημένη, «καθαρεύουσα», και τό κυνήγι τής τυποποιήσεως τής «δημοτικής»,[4] μοιάζει να σάς στέρησε, στό σχολείο, τήν ακόμα σήμερα αναγκαία τριβή με αυτή τή στάνταρ επιρρηματική κατάληξη. Διότι η κατάληξη σε –α εμφανίστηκε ως πιο «δημοτική», λαϊκή, γνήσια κττ.

Όπως και νά ’ναι, σήμερα έχουμε συνήθως δύο δυνατότητες, και στόν γραπτό και στόν προφορικό λόγο. Η επιλογή μεταξύ τους είναι βεβαίως ζήτημα ύφους, αλλά είναι και ζήτημα αποφυγής τής συγχύσεως με τό σχετικό επίθετο. Πρέπει να μπορείτε να διακρίνετε στόν λόγο σας (δηλαδή πρώτα πρώτα στό νου σας) τό επίρρημα από τό επίθετο.

Δεν θα πούμε λοιπόν (ούτε φυσικά θα γράψουμε) «ελαφρά δύσπεπτα τρόφιμα», αλλά «ελαφρώς δύσπεπτα τρόφιμα». Δεν θα πούμε «σχετικά ευανάγνωστα κείμενα», αν αυτό που εννοούμε είναι «σχετικώς ευανάγνωστα κείμενα». Σε αυτό ιδίως τό παράδειγμα είναι εμφανές, ότι στή μια περίπτωση θα εννοηθούν κείμενα που είναι ευανάγνωστα και που έχουν σχέση με κάτι, ενώ στήν άλλη θα εννοηθούν κείμενα που είναι σε κάποιο βαθμό (αλλά όχι απολύτως) ευανάγνωστα.

[Κλασικό παράδειγμα είναι τα «παράνομα παρκαρισμένα οχήματα/αυτοκίνητα», όπου κι εγώ θα έβαζα «παρανόμως», αλλά θα ήμουν στη μειοψηφία αν πιστέψω το γκουγκλ. Αλλά η κατάληξη σε -α είναι η φυσική εξέλιξη για την πλειονότητα των επιρρημάτων και, για να αντιγράψω τον Ελισσαίο Γιαννίδη, το «αντιστρόφως» γίνεται αβίαστα «αντίστροφα» ενώ το «ανάποδα» δεν γίνεται ποτέ «αναπόδως», ακόμα κι αν βρίσκεται μπροστά από επίθετο, δεν θα πούμε δηλ. «αναπόδως γραμμένα γράμματα»]

 

[1] Αν σώνει και καλά θέλουμε τέτοια ετεροπροσωπία, θα πρέπει να πούμε «παίζοντος τού Γιάννη», με απόλυτη γενική (μετοχή) όπως λέγεται, σε ακραιφνώς αρχαιοπρεπή σύνταξη.

[2] Δεν είναι δόκιμος, αλλά είναι γραμματικά ορθός, και προτείνεται τελευταία από κάποιους, ο σχηματισμός τόν στιγμιαίων τύπων από τόν άλλο αρχαίο τύπο τού αορίστου «ήξα». Θα/ να παράξω/ παράξουμε. Αναλόγως τού ρήματος, μπορεί κάποιοι τέτοιοι τύποι να ακούγονται περισσότερο ή λιγότερο παράξενοι.

[3] Συχνότερα, διότι στά προπαροξύτονα επίθετα, τό επίρρημα διακρίνεται και από τόν τονισμό. Ο δίκαιος δεν συγχέεται με τό «δικαίως», ούτε ο απόλυτος με τό «απολύτως». Ενώ τό «δίκαια» συγχέεται με τά δίκαια· τό «απόλυτα» συγχέεται με τά απόλυτα.

[4] Τυποποιήσεως που συνιστά η ίδια μια νέα καθαρεύουσα. Γιατί καθαρεύουσα σημαίνει καθάρισμα τής γλώσσας. Όχι όμως τώρα από τίς μιαρές θεωρούμενες βαρβαρικές προσμίξεις, αλλά από τίς αρχαιολατρικές, αντιλαϊκές, ή και τεχνητές θεωρούμενες παλαιότερες μορφές.

 

Advertisement