Ποιος κάνει ματσαράγκες;

Πριν από ένα μήνα περίπου, είχαμε ένα άρθρο για τις κουτσουκέλες. Η αρχική μου σκέψη ήταν εκείνο το άρθρο να το τιτλοφορήσω «Κουτσουκέλες και ματσαράγκες», όμως τελικά είδα ότι είχα αρκετά να πω για την πρώτη λέξη, τις κουτσουκέλες, οπότε άφησα τις ματσαράγκες για άλλο άρθρο -το σημερινό.

Είναι βέβαια παρεμφερείς λέξεις οι δυο τους, αφού έχουν κοινό στοιχείο την απάτη. Για να κάνουμε τον γύρο των λεξικών, στο ΛΚΝ η ματσαράγκα ορίζεται ως «απάτη, δόλος» –Βγήκαν στη φόρα οι ματσαράγκες του. Στον Μπαμπινιώτη: απάτη. Στο Χρηστικό: απάτη, κομπίνα, δόλος. Στο ΜΗΛΝΕΓ: απάτη, κομπίνα, κατεργαριά. Μια ζωή με ματσαράγκες προσπαθεί να επιβιώσει.

Και τα τέσσερα λεξικά δίνουν τον παράλληλο τύπο «ματσαραγκιά», ενώ τα τρία από τα τέσσερα (πλην του ΛΚΝ) δίνουν και το αρσενικό «ο ματσαράγκας», που είναι βέβαια αυτός που κάνει ματσαράγκες. Υποθέτω πως ο τύπος «ματσαραγκιά» προέκυψε ακριβώς από τον ματσαράγκα. Όπως ο μπαγαμπόντης κάνει μπαγαμποντιές και ο κατεργάρης κατεργαριές, έτσι και ο ματσαράγκας θα κάνει και ματσαραγκιές.

Τόσο ο Μπαμπινιώτης όσο και ο Πετρούνιας στο ΛΚΝ συμφωνούν ότι η λέξη προέρχεται από το ιταλ. mazzeranga / mazzaranga που σημαίνει «κόπανος», ειδικότερα «κόπανος για θρυμματισμό χαλικιών». Πώς ομως Η από αυτό το σύνεργο φτάσαμε στην απάτη, και από τη συγκεκριμένη έννοια στην αφηρημένη;

Δεν ξέρω. Στο ΛΚΝ υπάρχει η επεξήγηση: «πράξη κατάλληλη για εξομάλυνση δυσκολιών και κατανίκηση της υποψίας», που τη βρίσκω σκοτεινή. Στα ιταλικά, επιπλέον, αν πιστέψω τα λεξικά, mazzeranga είναι μόνο ο κόπανος, χωρίς μεταφορικές σημασίες. Προς το παρόν, ο σχηματισμός της λέξης στα ελληνικά θα μείνει αξεκαθάριστος. Πάντως και η λοβιτούρα, που είναι κάπως παρεμφερής έννοια με τη ματσαράγκα, προέρχεται από ρουμάνικη λέξη που σημαίνει «χτύπημα».

Κλείνουμε τη λεξικογραφική περιήγηση με την παρατήρηση ότι το Λεξικό της πιάτσας, του Καπετανάκη, δεν έχει, περιέργως, λήμμα «ματσαράγκα» (ενώ έχει «κουτσικέλα»).

Η ματσαράγκα είναι λέξη που τη βρίσκουμε σε πολλά ρεμπέτικα. Αυτό που μου αρέσει περισσότερο, και που μου έρχεται στο νου όποτε σκέφτομαι τη λέξη, είναι το προπολεμικό του Βασίλη Τσιτσάνη «Στου Αλευρά τη μάντρα», σε μια καταπληκτική ερμηνεία του Στράτου Παγιουμτζή, που έχει και δεύτερο τίτλο «Η ματσαράγκα»

Είπες πως σου έκανα απόψε ματσαράγκα
Κατάλαβες τη μηχανή που σου ’στησα βρε μάγκα
τη μηχανή που σου ’στησα στου Αλευρά τη μάντρα

Τρελές κοπέλες πεταχτές με χίλια-δυο μεράκια
μαζί σου θέλαν να βρεθούν να σπάσουνε κεφάκια

Πολλές φορές σου είπα εγώ δεν πρέπει να καυχιέσαι
Αφού κορόιδο πιάνεσαι, τι θέλεις και τραβιέσαι

Έτσι ’ναι τώρα, φίλε μου, και μην παραξηγιέσαι
και δε σου πέφτει λόγος πια να μας παραπονιέσαι

Είμαι βέβαιος πως το τραγούδι αυτό είναι γραμμένο για πραγματικό γεγονός: κάποιος άλλος μουσικός θα καυχιόταν ότι έχει πέραση στις γυναίκες, οπότε ο Τσιτσάνης τον έπεισε ότι κάποια ή κάποιες θαυμάστριες θέλουν να τον συναντήσουν και τον έστειλε να περιμένει στη μάντρα του Αλευρά -και τον έκανε ρεζίλι.

Είτε συνέβη είτε όχι, η ματσαράγκα στου Αλευρά τη μάντρα δεν είναι και κανένα έγκλημα καθοσιώσεως, πιο πολύ σε φάρσα φέρνει.

Σε άλλα ρεμπέτικα, δεν προσδιορίζεται το είδος της απάτης ή του τεχνάσματος. Στου Σιδέρη τον παλιό τεκέ, Στήσανε καυγά δυο μάγκες / για να κάνουν ματσαράγκες, ενώ τον Νικοκλάκια τον βαρέσανε δυο μάγκες, [πάλι] για να κάνουν ματσαράγκες. Από την άλλη, η Λιλή η σκανταλιάρα δεν δίνει γρόσι για τους μάγκες και δεν τρώει τρίχες ματσαράγκες.

Αλλοτε, δεν έχει σημασία. Όλοι τους μου παίξαν ματσαράγκα, όπως παραπονιέται η Σωτηρία Μπέλλου στο τραγούδι του Τόλη Χάρμα, θα πει «όλοι τους με ξεγέλασαν»:

Εγνώρισα πολλούς μες τη ζωή,
μα όλοι τους μου παίξαν ματσαράγκα,
γιατί κανείς δεν είχε την ψυχή
και την καρδιά του φουκαρά του μάγκα.

Αλλά θα ήταν παρακινδυνευμένο να χρησιμοποιήσουμε τα ρεμπέτικα τραγούδια ως κείμενα για να καταλάβουμε τι ακριβώς είναι η ματσαράγκα, διότι στα ρεμπέτικα η ματσαράγκα εμφανίζεται πολύ συχνά επειδή έχει το σπάνιο προσόν να κάνει ομοιοκαταληξία με τον μάγκα. Αυτή την παρατήρηση βλέπω πως την είχε κάνει σε σχετική συζήτηση στο ρεμπέτικο φόρουμ ο φίλος μας ο Πέπε. (Κάπως παρόμοια, στον μεσοπόλεμο οι ποιητές ανάστησαν τη σπάνια λέξη «ο αζάπης» διότι έχει το σπάνιο προσόν να κάνει ρίμα με την αγάπη, και τη χρησιμοποιούσαν χωρίς να ταιριάζει και πολύ).

Από την άλλη, εγώ τη ματσαράγκα την είχα μάθει πριν ακούσω το τραγούδι του Τσιτσάνη, επειδή την έλεγε ο παππούς μου, με τη σημασία της κατεργαριάς, της κομπίνας. Όταν τους είχαν κλείσει στη φυλακή μετά την απελευθέρωση, έγραφε στην εφημερίδα των κρατουμένων με το σατιρικό ψευδώνυμο Ματσ.Αρ.Άγγας. Την ίδια περίπου εποχή, ή μάλλον λίγο νωρίτερα, ο Γιώργος Σεφέρης, αηδιασμένος από τους απατεώνες παρατρεχάμενους της εθνικής κυβέρνησης στην Cava dei Tirreni, έγραψε το τσουχτερό Απομεσήμερο ενός φαύλου, όπου περιλαμβάνει τον  ματσαράγκα ανάμεσα σ’ αυτούς που τρώνε τις σάρκες της Ελλάδας:

Πολιτικάντηδες, καραβανάδες,
ψιλικατζήδες, κολλυβιστάδες,
μούργοι, μουνούχοι και θηλυκά
—τράβα αγωγιάτη! βάρα αμαξά!

Φτωχή Πατρίδα, στα μάγουλά σου
μαχαίρια γράφουνε το γολγοθά σου·
μάνα λιοντόκαρδη, μάνα ορφανή,
κοίτα αν αντέχεις τέτοια πομπή:

το ματσαράγκα, το φαταούλα
με μπογαλάκια και με μπαούλα·
τη χύτρα που έβραζε κάθε βρομιά
λες και την άδειασαν όλη μεμιά

Πιο μετά έχει και τον σελέμη, και τους μαυραγορίτες -που κυβέρνησαν μετά την απελευθέρωση.

Ενώ η κουτσουκέλα είχαμε βρει πως είναι παλιά λέξη, μεσαιωνική, ομολογώ πως δεν έχω βρει ίχνη της ματσαράγκας στον 19ο αιώνα -χωρίς βέβαια ν’ αποκλείω την ύπαρξή τους.

Αλλά σήμερα; Σήμερα «ποιος κάνει ματσαράγκες»; Εννοώ, ποιος χρησιμοποιεί τη λέξη; Είναι βέβαια περασμένη στα λεξικά, αλλά χρησιμοποιείται σήμερα; Όχι και τόσο πολύ, τουλάχιστον έτσι λένε τα σώματα κειμένων. Τα οποία όμως σώματα κειμένων κρύβουν μιαν έκπληξη: οι περισσότερες ζωντανές και πρόσφατες ανευρέσεις της λέξης, όλες σχεδόν, έρχονται από την Κύπρο. Γκουγκλίζω και παραθέτω:

Ματσαράγκες με επτά συμβούλους (στην Κύπρο)

Ξεψαχνίζουν το παρελθόν για τυχόν ματσαράγκες του ΠτΔ (του Αναστασιάδη)

«Ματσαράγκες στις λίστες αναμονής στο νοσοκομείο Λευκωσίας

Ματσαράγκες της Βουλής (στην Κύπρο)

Ματσαράγκες με πολεοδομικές ζώνες

Ατασθαλίες, σκάνδαλα, ύποπτες υποθέσεις. Και στο Τουίτερ, λέει κάποιος Κύπριος σε άλλον: Παραδέχτου ότι έκαμες ματσαράγκαν τζαι κανεί [και φτάνει, και τέλος]

Οπότε, η απάντηση στην ερώτηση του τίτλου, ποιος κάνει ματσαράγκες, μπορεί να είναι: Οι ρεμπέτες και οι Κύπριοι!

 

Advertisement