Οι ραγιάδες κάνουν ράι

Πλησιάζει η 202η επέτειος της Επανάστασης του 1821. Τα 200 χρόνια τα τιμήσαμε με τυμπανοκρουσίες, τα 201 με ό,τι δεν πρόλαβε τη σημαδιακή επέτειο, τα 202 προβλέπω να επιστρέψουμε στην κανονικότητα. Όμως το ιστολόγιό μας και παλιότερα αφιέρωνε άρθρα στο Εικοσιένα και θα συνεχίσει και τώρα.

Σήμερα θα λεξιλογήσω με τις λέξεις του τίτλου. Δεν σας κρύβω, βέβαια, ότι, επειδή ταξίδευα χτες, στην ουσία παίρνω λήμματα από το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, αλλά τα εμπλουτίζω αρκετά.

Τον καιρό του Εικοσιένα, ραγιάς ήταν ο μη μουσουλμάνος υπόδουλος υπήκοος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η λέξη έρχεται από το τουρκ. raya, αραβικής αρχής (αρχική σημασία: κοπάδι, τσούρμο).

Στο τραγούδι για την απηνή καταδίωξη των κλεφτών από τον Αλή Πασά, «οι κλέφτες επροσκύνησαν και γίνηκαν ραγιάδες, κι άλλοι φυλάγουν πρόβατα κι άλλοι βοσκούνε γίδια», αλλά το μικρό κλεφτόπουλο αρνείται: «Εγώ ραγιάς δε γένομαι, Τούρκους δεν προσκυνάω, δεν προσκυνώ τους άρχοντες και τους κοτζαμπασήδες»

Πριν ακόμα ξεσπάσει η Επανάσταση, ο Σουλτάνος έστειλε εγκύκλιο «να προσέχουν τους ραγιάδες και να είναι πάντοτε έτοιμοι εις τα όπλα». Και στην αρχή του ξεσηκωμού, σε ένα διάσημο απόσπασμα του Μακρυγιάννη, ένας μπέης ομολογεί: «Αδικήσαμεν τον ραγιά και από πλούτη και από τιμή και τον αφανίσαμε, και μαύρισαν τα μάτια του και μας σήκωσε ντουφέκι». Ο ίδιος ρωτούσε «να μάθομε μόνος του ο ραγιάς πολεμεί ή και οι Δυνάμες».

Τον καιρό της Επανάστασης, ο όρος «ραγιάς» χρησιμοποιείται σπάνια από Έλληνα για άλλους Έλληνες. Το κάνει καμιά φορά ο Μακρυγιάννης ειρωνικά, π.χ. «Ο στραβοραγιάς ας δουλεύει διά μας· εκείνος τρώγει λάχανα ανάλατα, εμείς τηγανίτες κι αρνάκια», ενώ αλλού ο όρος χρησιμοποιείται για Χριστιανούς από προσκυνημένες περιοχές που τους χρησιμοποιούσε ο τουρκικός στρατός π.χ. στην πολιορκία της Ακρόπολης «έως πενήντα ραγιάδες εκουβαλούσαν πλίθες και κεραμίδια» (από ημερολόγιο της εποχής).

Ομόρριζη λέξη με τον ραγιά είναι το ράι ή ράγι.

Ράι και ράγι σημαίνει υποταγή από τη μεριά αυτού που το δηλώνει, αλλά και συγχώρεση από τη μεριά αυτού που το αποδέχεται. Η λέξη είναι τούρκικη, ra’y – και όπως είπαμε από την ίδια ρίζα, που σημαίνει «κοπάδι», προέρχεται και ο ραγιάς.

«Κάνω ράι» σημαίνει «υποτάσσομαι, δηλώνω υποταγή» και «δίνω το ράι» δίνω άφεση αμαρτιών σε αυτόν που υποτάχθηκε. Όποιος παραδινόταν, φώναζε «ράι»: «εφώναξε ράι προσφέροντας και το τουφέκι του»

Η φράση «δίνω ράι» είναι συχνή σε κείμενα Οθωμανών, π.χ. του Χουρσίτ προς τους Σουλιώτες: «το υψηλόν Δεβλέτι … σας δίδει ακόμη δι’ εμού και το ράι (συγχώρησιν) διά πάντα». Αλλά και είκοσι μέρες περίπου πριν από την Έξοδο, Ιμπραήμ και Κιουταχής προσφέρουν στους πολιορκημένους ευνοϊκούς όρους συνθηκολόγησης και καταλήγουν: «Και αν κλίνετε σε αυτά, σας δίνομεν το ράγι».

Σε επιστολή ανώνυμου διαβάζουμε την εκτίμηση ότι σχέδιο του Ομέρ Βρυώνη ήταν «να μπορέσει να καταδαμάσει τον Βάλτον και Ξηρόμερον και τα εδώθεν του Άσπρου μέρη ή με ράι ή με σπαθί» –ή με συμφωνία υποταγής ή με τη βία. Αλλά και ο Κολοκοτρώνης, μεγαλόψυχος μετά την άλωση της Τριπολιτσάς στον Κεχαγιάμπεη: «ελπίζω να σου δώσω ράγι, αν γλιτώσεις, να πας εις τον τόπον σου».

Το έγγραφο που δίνει το ράι λέγεται ράι μπουγιουρντί. Είναι δηλαδή το έγγραφο με το οποίο οι Οθωμανοί καλούσαν τους εξεγερμένους ραγιάδες να δηλώσουν ράι, υποταγή, προσφέροντας ταυτόχρονα την άφεση αμαρτιών, τη συγχώρεση.  (Για το μπουγιουρντί γενικότερα, έχουμε ειδικό άρθρο).

Λέγονται και προσκυνοχάρτια ή συγχωροχάρτια. Ο Βακαλόπουλος τα ονομάζει προτρεπτικές εγκύκλιες προς υποταγή (σημειώνω πως το «εγκύκλιες» είναι του Βακαλόπουλου -πόσο πίσω έχουμε πάει σε μισόν αιώνα!)

Το ράι μπουγιουρντί που χορήγησε ο Κιουταχής στον Ανδρίτσο Σιαφάκα αναφέρει: «Διά του παρόντος ημών υψηλού ράγι-μπουγιουρδιού αποφαινόμεθα ότι επειδή ο δουατζής μας καπετάν Ανδρίτζος Σαφάκας … διά τινά πταίσματά του εκούσια και ακούσια εμπερδεύθη εις τον κατάλογον των αποστατών, ήδη μεταμεληθείς με το να επρόσπεσεν εις το μερχαμέτι του κραταιοτάτου δοβλετιού ζητών το ράγι… διά τούτο και ημείς … τω δίδωμεν το ράγι συγχωρούντες αυτόν με την παντελή αμνηστείαν όλων των παρελθόντων … Όθεν και διά παντοτινήν του ασφάλειαν και βεβαιότητα του εαυτού του και της φαμελίας του τω εδόθη το παρόν ημέτερον ράγι μπουγιουρδί» (το έχουμε παρουσιάσει ολόκληρο εδώ).

Τα προσκυνοχάρτια αυτά, λέει ο Κολοκοτρώνης, θα τα παρουσίαζε στις μεγάλες δυνάμεις η Πόρτα, η Υψηλή Πύλη δηλαδή, για να τις πείσει ότι όλη η Ελλάδα ήταν προσκυνημένη.

Στο ΛΚΝ βρίσκω ότι ο όρος “ραγιάς” καταργήθηκε με σουλτανικό διάταγμα στα 1856 ως υβριστικός -εννοεί τον τουρκικό όρο ή τον ελληνικό στα εδάφη της οθωμανικής αυτοκρατορίας; δεν ξέρω.

Το ράι ελάχιστα ακούγεται σήμερα, όπως και το ράι μπουγιουρντί αλλά ο ραγιάς είναι πάντοτε ζωντανός στη γλώσσα μας. Βέβαια, στα νεότερα χρόνια, ως και σήμερα, ο όρος χρησιμοποιείται με μεταφορική σημασία, για όποιον διαπνέεται από δουλοφροσύνη ή εθελοδουλία, τον υποταγμένο. Στο Διαδίκτυο κυκλοφορεί, σε εθνικιστικούς ιστότοπους, ένα σχετικό απόφθεγμα του Ίωνα Δραγούμη, που το βρίσκω ανατριχιαστικό.

Τι θα πει «ραγιάς»;
 Ραγιάς είναι εκείνος που τρέμει τους μπάτσους του Τούρκου, που είναι σκλάβος του φόβου – που είναι δούλος της αυτοσυντηρησίας του και μόνο — που δε θέλει πια να νικήσει – εκείνος , που θα λαχταρούσε ίσως να ξελευθερωθεί , μα δεν τολμά ούτε να το ξεστομίσει -και εκείνος , που ίσως δε λαχταρά τίποτα άλλο , παρά να ζήσει όπως και να είναι….

Ο ραγιάς είναι μισός άνθρωπος, είναι άνθρωπος μικρεμένος, που τα δέχεται όλα από τον κύριο του και δεσπότη του, που με μια ματιά του Τούρκου λίγο άγρια τον κάνει και χ…ται.
Και κείνος που, όταν τύχει και ντραπεί με την ραγιαδοσύνη του, σου την ονομάζει «αναγκαία φρονιμάδα».

Ραγιάς είναι ο φρόνιμος, που δεν κουνιέται για να μην τύχει και τον πάρει για ζωντανό κανένας και τον σκοτώσει.

Ραγιάς είναι ο κοριός εκείνος που τον κυνηγάς και κάνει τον ψόφιο για να μην τον αποτελειώσεις.

Ο ραγιάς είναι βρωμερό ζωύφιο, μαμούνι μαύρο, άσχημο και που βρωμά.
Έρχεται κρυφά και σου πίνει το αίμα.
Μέρα με το φως ποτέ δεν φανερώνεται.
Σε κολλάει άγρια και σε κολακεύει και όλο πίνει σαν τσιμπούρι το κόκκινό σου αίμα.
Και όταν τον ανακαλύψεις που σε γελά, τρέχει και τρέχει, με σκυμμένο κεφάλι για να γλυτώσει.
Τον κυνηγάς και κρύβεται.
Τον δέρνεις και ακόμα σκύβει.
Τον σκοτώνεις και σωπαίνει.

Παρόλο όμως που ο ραγιάς έχει σαφώς υποτιμητική χροιά, το επώνυμο Ραγιάς είναι υπαρκτό (θα θυμάστε ίσως το βιβλιοπωλείο της Θεσσαλονίκης) και βρίσκω πως επιχωριάζει στον Παλαμά Καρδίτσας και στην Αλιστράτη Σερρών.

Η νοοτροπία του ραγιά, η ραγιάδικη νοοτροπία, λέγεται ραγιαδισμός. Ο Νικόλας Άσιμος έχει σχετικό τραγούδι, όπου δηλώνει «Δεν είμαι ραγιάς εγώ». Ας κλείσουμε με αυτό.

 

 

Advertisement