Κώστας Γκουσγκούνης (1931-2022)

Προχτές το απόγευμα, που μαθεύτηκε η είδηση για τον θάνατο του Κώστα Γκουσγκούνη δεν προλάβαινα να γράψω κάτι, αλλά δεν θα πρέπει να μείνει αμνημόνευτος, οπότε έγραψα το σημερινό μας άρθρο. Mου το ζήτησαν, άλλωστε, δυο τρεις φίλοι.

Ο Κώστας Γκουσγκούνης, επιτομή της καλτ μορφής, πέθανε πλήρης ημερών στις 6 Μαΐου, με κλεισμένα τα 91 του χρόνια. Γεννήθηκε το 1931 στη Λάρισα και, όπως και ο πατέρας του, έγινε φωτογράφος. Είχε φωτογραφείο στον Χολαργό, δίπλα στο (πάλαι ποτέ) Σινέ Αλόμα. Όπως έγραψε ο θείος Θανάσης στο Τουίτερ, Αμέτρητοι πιτσιρικάδες έβγαλαν εκεί φωτογραφίες ταυτότητας (και φυσικά μετά διηγούνταν την σύντομη συνάντησή τους με τον φωτογράφο θρύλο).

Θρύλος βέβαια δεν έγινε ως φωτογράφος, αλλά από την καριέρα του στη μεγάλη οθόνη. Ξεκίνησε με μικρούς ρόλους σε ταινίες της Φίνος Φιλμ, που μερικές φορές δεν τον αναφέρουν καν στο ζενερίκ της ταινίας, όπως τη Θεία απ’ το Σικάγο.

Στην ταινία Μια ζωή την έχουμε (1958) παίζει τον ρόλο του καφετζή και έχει ακόμα μαλλιά (τη φωτογραφία την ανέβασε ο θείος Θανάσης στο Τουίτερ)

Στη δεκαετία του 1960 παίρνει πρωταγωνιστικούς ρόλους σε δυο «αυστηρώς ακατάλληλες» ερωτικές ταινίες που διαφημίζονται ως εξαιρετικά τολμηρές και ο ίδιος ως «ο Έλληνας Γιουλ Μπρίνερ» μια και από τότε καθιερώνει το εντελώς ξυρισμένο κεφάλι, που έγινε σήμα κατατεθέν του. (Ο φίλος Ακίνδυνος βρήκε συνέντευξη του Δημήτρη Νικολαΐδη, όπου σε ερώτηση αν φοβάται τους νεότερους συναδέλφους, εκείνος απάντησε: Βεβαίως, τώρα βγήκε ένας Γκουσγκούνης που έχει φαλάκρα πολύ μεγαλύτερη από τη δική μου),

Εδώ η διαφήμιση της ταινίας «Χωρίς ιδανικά» από την Αυγή, Απρίλιος 1965:

Πουτινάκια

Από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος στην Ουκρανία, η συχνότητα χρήσης της λέξης του τίτλου μας αυξήθηκε κατακόρυφα, τουλάχιστον στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο όρος δεν είναι βέβαια γέννημα του πολέμου, υπήρχε από αρκετά χρόνια νωρίτερα· αν πάλι αναρωτιέστε τι σχέση έχει το πιάτο που βλέπετε στην εικόνα, θα πρέπει να κάνετε λίγη υπομονή.

Πουτινάκια λοιπόν αποκαλούνται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εκείνοι που υποστηρίζουν τις θέσεις της Ρωσίας, είτε γενικά είτε ειδικά για τον πόλεμο. Παρατηρώ βέβαια ότι η χρήση του όρου έχει διευρυνθεί ανεξέλεγκτα και χρησιμοποιείται επίσης για οποιονδήποτε δεν αποδέχεται ανεπιφύλακτα τη νατοϊκή αφήγηση -για παράδειγμα, χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον πριν από καμιά εικοσαριά μέρες για την αντιπολεμική συναυλία, τόσο για τους καλλιτέχνες που συμμετείχαν, όσο και για τους θεατές που την παρακολούθησαν.

Για να μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας, η δημοτικότητα του χλευαστικού αυτού όρου ασφαλώς οφείλεται στη λογοπαικτική σύνδεση με τα πουτανάκια (να μη βάλω αστεράκια τώρα, μεγάλα παιδιά είμαστε), ιδίως αφού έχει και τη σημασία «άβουλο όργανο» αλλά και «πληρωμένο όργανο».

Εμείς εδώ λεξιλογούμε, θα πείτε. Να δούμε λοιπόν καταρχάς αν έχει κάποια ετυμολογική βάση η λογοπαικτική συσχέτιση.

Δεν έχει. Παρόλο που δεν είναι απολύτως σαφής η ετυμολογία του οικογενειακού ονόματος Πούτιν, η επικρατέστερη θεωρία φαίνεται να το συνδέει με τη ρωσική λέξη πουτ (путь) που σημαίνει «δρόμος» -μάλιστα, στη γαλλική Βικιπαίδεια «μεταφράζουν» στα γαλλικά το όνομα Πούτιν ως Duchemin (chemin ο δρόμος). Η ιταλική λέξη puttana, πάλι (ίσως χρωστάμε άρθρο) ανάγεται στο λατινικό putidus (σάπιος, βρομερός), άρα δεν υπάρχει σχέση, όπως και δεν θα περιμέναμε να έχει σχέση ένα σλάβικο όνομα με μια λατινική ρίζα.

Δύσπιστα μεζεδάκια

Τα ονομάζω έτσι, θα το καταλάβατε, επειδή καθώς θα τα διαβάζετε θα εξελίσσεται στη Βουλή η συζήτηση για την πρόταση δυσπιστίας που κατέθεσε η αξιωματική αντιπολίτευση -αυτός είναι ο επίσημος όρος, κι ας λέμε πολλές φορές «πρόταση μομφής».

Θα μπορούσα να τα ονομάσω και «Μεζεδάκια δυσπιστίας», αλλά τον τίτλο αυτό τον έχω ήδη χρησιμοποιήσει το καλοκαίρι του 2018 για ανάλογη πρόταση δυσπιστίας (ή ίσως αντίθετη, αφού τότε την πρόταση την είχε καταθέσει ο σημερινός πρωθυπουργός).

Σκέφτηκα επίσης να βάλω κι έναν τίτλο «Μεζεδάκια μετά την Ελπίδα», αλλά καλύτερα να μη θυμίζω οικεία κακά σε όσους έμειναν 20 ώρες στο αυτοκίνητο ή πέντε μέρες χωρίς ρεύμα. (Κι ένας άλλος τίτλος, που πιο πολύ θα ταίριαζε σε άλλου είδους άρθρο: Μεταξύ ελπίδας και δυσπιστίας).

Πάντως, αφού η διαδικασία της πρότασης δυσπιστίας άρχισε χτες το βράδυ, τα μεζεδάκια της σημερινής πιατέλας δεν είναι αντλημένα από τη συζήτηση στη Βουλή. Μερικά όμως προέρχονται από την περιπέτεια με την Ελπίδα, όπως αυτό με το οποίο ξεκινάμε. Μια περίπτωση γραμματικής μπούρκας.

Σε εκπαιδευτικόν ιστότοπο, διαβάζουμε ότι «Γυμναστής γλίστρησε στο παγωμένο προαύλιο του σχολείου και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο».

Αν όμως διαβάσουμε παρακάτω, συνειδητοποιούμε ότι θύμα ατυχήματος έπεσε μια γυμνάστρια, όχι γυμναστής.

Είναι εντυπωσιακή η επιλογή του συντάκτη, διότι δεν έχουμε κάποιο από τα επαγγελματικά ουσιαστικά όπου είναι καθιερωμένος ή έστω συνηθέστερος ο επίκοινος τύπος (π.χ. γιατρός, υπουργός, ή βουλευτής, δικαστής). Ο τύπος «γυμνάστρια» είναι απόλυτα καθιερωμένος. Κι όμως…

Και βέβαια, όταν διαβάζουμε «γυμναστής γλίστρησε στο παγωμένο προαύλιο» όλοι σκεφτόμαστε έναν άντρα να γλιστράει, και πολύ λογικά, αφού ο τύπος «γυμναστής» κανονικά δηλώνει άντρα.

Σκεφτείτε όμως, αν υποθέσουμε ότι ο τίτλος ήταν «Βουλευτής γλίστρησε στο παγωμένο προαύλιο» ή «Γιατρός γλίστρησε στο παγωνμένο προαύλιο» διαβάζοντάς τον τι θα σκεφτόσασταν; Άντρα ή γυναίκα να γλιστράει; Στοιχηματίζω άντρα.

Γι’ αυτό λέω πως οι επίκοινοι τύποι κρύβουν τη γυναίκα -είτε όταν γλιστράει στο παγωμένο έδαφος είτε όταν κερδίζει επαίνους και βραβεία.

Ή δεν έχει σημασία η δήλωση του φύλου;

* Προχωράμε σε ένα φωτογραφικό μαργαριτάρι.

Η φωτογραφία που βλέπετε δημοσιεύτηκε πριν από μερικές μέρες στη Lifo, σε ένα άρθρο για διάσημες φωτογραφίες του φωτογράφου Στιβ Σαπίρο.

Bλέπουμε τον Ντέιβιντ Μπάουι να κρατάει ένα βιβλίο, και να κρύβει με τα δάχτυλά του τα πρώτα γράμματα του τίτλου. Βλέπουμε ATON, μαντεύουμε κι ένα Ε στην αρχή, άρα ΕΑΤΟΝ.

Κι έτσι ο συντάκτης της Lifo υπέθεσε ότι πρόκειται για βιβλίο για τον φωτογράφο Σέσιλ Μπίτον (Cecil Beaton), χωρίς να δώσει σημασία στη φωτογραφία που κοσμεί το εξώφυλλο.

Αλλά η φωτογραφία είναι αρκετά γνωστή. Ακόμα κι εγώ που δεν είμαι τρομερός σινεφίλ αναγνωρίζω τον Μπάστερ Κίτον (Keaton).

Να πούμε ότι, αφού επισημάνθηκε το μαργαριτάρι στο Τουίτερ, οι υπεύθυνοι του ιστότοπου έσπευσαν να κάνουν τη διόρθωση -αν και υποθέτω πως η έντυπη έκδοση θα έμεινε με το λάθος.

Βλέπετε ότι τα σόσιαλ λειτουργούν και σαν συλλογικοί διορθωτές των ιστότοπων -αφού οι άλλοι, οι κανονικοί διορθωτές σπανίζουν. Αλλά να μη λέω πολλά, γιατί κι εγώ κάνω πολλά λάθη και με διορθώνετε.

Και πάλι για το «προτελευταίο» ποίημα του Κώστα Βάρναλη

Το σημερινό άρθρο συνεχίζει και συμπληρώνει (και αναιρεί εν μέρει) ένα παλιότερο άρθρο, του 2010. Βέβαια, από τότε έχουν περάσει σχεδόν 12 χρόνια, οπότε το «και πάλι» του τίτλου ίσως θυμίσει εκείνον τον τσιγκούνη του ανεκδότου, που κράτησε ένα καπέλο επί 30 χρόνια κι όταν αναγκάστηκε να αγοράσει άλλο πήγε στο πιλοπωλείο και είπε: «Μου δίνετε ακόμα ένα καπέλο;».

Προειδοποιώ επίσης ότι το ποίημα για το οποίο θα σας πω είναι άσεμνο, οπότε συνεχίζετε την ανάγνωση με δική σας ευθύνη.

Λοιπόν, το 1994 στην ιντερνετική λίστα Hellas, στην οποία συμμετείχαν κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) Έλληνες φοιτητές και μεταπτυχιακοί σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, ο φίλος Τάκης Παπαλεονάρδος, Αιγινήτης, αργότερα καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Οχάιο, αποκάλυψε «ένα άγνωστο ποίημα του Κώστα Βάρναλη, που το έγραψε ο ποιητής λίγους μήνες πριν πεθάνει».

Το σημείωμα αυτό, το αναδημοσίευσα πρώτα στον παλιό μου ιστότοπο το 2007, και το 2010 στο ιστολόγιο, με την άδεια του Τάκη Παπαλεονάρδου.

Θυμάται ο Παπαλεονάρδος: Το καλοκαίρι του 1974 λοιπόν είχε έρθει ο Βάρναλης στην Αίγινα, και βρέθηκε με τον Ζωγράφο στο καφενείο. Ήτανε μαζί τους και μερικοί φίλοι. Κάποιος λέει του Βάρναλη, «γράψε κάνα ποίημα». Ο Βάρναλης λέει λοιπόν, «θα γράψω ένα για τον φίλο μου το Νίκο». Και εκεί σ’ ένα χαρτάκι έγραψε το παρακάτω ποίημα που το χάρισε στον Νίκο Ζωγράφο. Η θεία μου το αντέγραψε στο σπίτι του Ζωγράφου. Από παλιά γνώριζα την ύπαρξη του ποιήματος, αλλά η θεία μου αρνιόταν να μου το δείξει γιατί ήταν… «σόκιν». Πάντα μου’ λεγε «όχι, είσαι μικρός». Κάποια στιγμή το ξέχασα κι εγώ και πέρασαν κάμποσα χρόνια. Τα τελευταία Χριστούγεννα, που κατέβηκα Ελλάδα, το θυμήθηκα πάλι και μου τόδωσε επιτέλους.

[Ο Νίκος Ζωγράφος ήταν προσωπικότητα του νησιού, υποψήφιος δήμαρχος και συγγενής του Παπαλεονάρδου]

Ιδού λοιπόν το ως τώρα ανέκδοτο ποίημα του Βάρναλη:

Κάν’το όπως ο Λασκαρίδης

Αίσθηση έκανε πριν από καμιά δεκαριά μέρες ένα βίντεο από ένα ντοκιμαντέρ, στο οποίο ο εφοπλιστής Πάνος Λασκαρίδης, σε συζήτηση με δημοσιογράφους είπε, ανάμεσα σε άλλα, μιλώντας στα αγγλικά, “People who are in shipping don’t need the Greek government, don’t need the ministry, don’t need the IMO, don’t need the prime minister. They can shit on the prime minister. They have no need of the prime minister. Why? Because shipping has nothing to do with Greece. There is nothing that a shipowner will gain from Greece. No cargoes to Greece. No contracts from Greece, nothing in Greece. Only his office is here. 80% has foreign flags. They don’t care about the Greek flag.”

Η συζήτηση επικεντρώθηκε στην αθυροστομία, «τον έχουν χεσμένο τον πρωθυπουργό», όπως αποδόθηκε στα περισσότερα μέσα ενημέρωσης, ενώ ίσως θα έπρεπε να σταθεί περισσότερο στις κυνικές δηλώσεις που ακολούθησαν την αθυροστομία. Βέβαια, υπήρχε και αντίστιξη, καθώς οι χεστήριες επισημάνσεις του κ. Λασκαρίδη προβλήθηκαν αμέσως μετά τις γελοία μεγαλόστομες δηλώσεις του υπουργού Ναυτιλίας κ. Πλακιωτάκη ο οποίος, κορδωμένος, αυτοπαρουσιάστηκε ως ο σπουδαιότερος υπουργός Ναυτιλίας στον κόσμο -και τότε οι δημοσιογράφοι τού έδειξαν το χέσιμο που έριξε ο Λασκαρίδης και το αυτάρεσκο χαμόγελο πάγωσε στα χείλη του.

Τα κυβερνητικά παπαγαλάκια στα σόσιαλ, αντι να επισημάνουν το προφανές, ότι δηλαδή η εφοπλιστική χυδαιότητα δεν είχε στόχο ειδικά τον σημερινό πρωθυπουργό αλλά έχει διαχρονική εμβέλεια, επιχείρησαν να θολώσουν τα νερά, ότι τάχα η συνέντευξη είχε παρθεί στις αρχές του 2019 -αλλά αυτό εύκολα διαψεύστηκε απο τους δημοσιογράφους που πηραν τη συνέντευξη και που διευκρίνισαν ότι η στιχομυθία είχε διαδραματιστεί επί πρωθυπουργίας Κυριάκου Μητσοτάκη. Όμως, όπως είπα, το εφοπλιστικό χέσιμο δεν αφορά ειδικά τον σημερινό ΠΘ.

Το σημερινό άρθρο σκεφτόμουν να το γράψω κάποιαν από αυτές τις μέρες και χτες είχαμε μια εξέλιξη που με έκανε να αποφασίσω: ο χεσιματίας εφοπλιστής, ο κ. Πάνος Λασκαρίδης, με επιστολή του παραιτήθηκε όχι μόνο από το συμβούλιο της Ένωσης Εφοπλιστών αλλά και από την ίδια την Ένωση. Ουσιαστικά, η επιστολή παραίτησης είναι ένα ακόμα χέσιμο προς τους θεσμούς, διότι ο κ. Λασκαρίδης δεν παραιτείται επειδή πρόσβαλε τους θεσμούς της πολιτείας, την κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό, αλλά διότι κάποιοι συνάδελφοί του -με ηγετικές θέσεις στην Ένωση- επιδόθηκαν σε «δολοφονία χαρακτήρα» εναντίον του και σε ξεκαθάρισμα λογαριασμών με αφορμή την αθυρόστομη δήλωσή του.

Εμείς όμως εδώ λεξιλογούμε, οπότε στο σημερινό άρθρο θα πάρω αφορμή από την εφοπλιστική τοποθέτηση για να λεξιλογήσω ακριβώς πάνω στο ρήμα «χέζω». Περισσότερα για την ουσία του θέματος δεν θα πω -βεβαίως στα σχόλιά σας εσείς μπορείτε να πείτε ό,τι θέλετε- αντίθετα θα ευχαριστήσω τον κ. Λασκαρίδη που μου δίνει το έναυσμα. Βλέπετε, επειδή μας διαβάζει και η μαμά μου, το ιστολόγιο δεν έχει καλές επιδόσεις στα λεξιλογικά των αθυροστομιών και των ου φωνητών, οπότε κάθε σχετική αφορμή είναι καλοδεχούμενη.

Λοιπόν, το λασκαρίδειο ρήμα είναι αρχαίο. Όχι ομηρικό, αλλά με ατράνταχτα κλασικά διαπιστευτήρια, αφού το βρίσκουμε πολλές φορές στον Αριστοφάνη και σε άλλους κωμικούς της ίδιας εποχής. Οι ετυμολόγοι το ανάγουν σε ινδοευρωπαϊκή ρίζα *ghed- από την οποία και το αλβανικό dhjes.

Καθώς είναι αρχαίο, το ρήμα «χέζω» αναγκαστικά περιλαμβανόταν στα λεξικά ρημάτων της αρχαίας, και θυμάμαι έναν συμμαθητή μου, μάλλον στην πρώτη γυμνασίου ή στη δευτέρα, να ανακράζει με αγαλλίαση «κέχοδα!», όπως είναι ο παρακείμενος -αν και μόνο σε σύνθετα ρήματα εμφανίζεται, π.χ. εγκέχοδα στους Βατράχους. Ο (πρώτος) αόριστος, πάλι, αποδείχνει ολοφάνερα τη συνέχεια της γλώσσας και της φυλής, αφού είναι «έχεσα». Τότε ήμασταν μικροί κι έτσι δεν μάθαμε τα εφετικά ρήματα, που κι αυτά στον Αριστοφάνη τα βρίσκουμε, «χεσείω» και «χεζητιώ», παναπεί «θέλω να χέσω»

Κείμενα του Εικοσιένα – 5: Οι βωμολοχίες του Αγώνα

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, πριν από λίγο καιρό σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Σκοπεύω να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις τουλάχιστον έως τα τέλη Μαρτίου αλλά και πιθανώς ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το πέμπτο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Μια και βρισκόμαστε στην τελευταία βδομάδα της Απόκριας, μαύρες απόκριες δηλαδή με εγκλεισμό και την αστυνομία να δέρνει οικογένειες στην πλατεία της γειτονιάς, κι επειδή οι απόκριες κανονικά είναι συνδεδεμένες με γλέντι και με αθυροστομίες -μιλάω γενικά, όχι για φέτος- είπα να συγκεντρώσω σήμερα κάποιες αθυροστομίες του Εικοσιένα. Οι περισσότερες είναι ήδη γνωστές οπότε το σημερινό άρθρο αποτελεί εξαίρεση αφού δεν έχει «κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο». Μάλιστα αντλώ υλικό από ένα παλιότερο άρθρο μας που είχε τον χαρακτηριστικό τίτλο Βρίζοντας και πολεμώντας.

Οι αθυροστομίες του Αγώνα βρίσκονται διεσπαρμένες σε διάφορα κείμενα αγωνιστών του Εικοσιένα. Εδώ το πρόβλημα είναι ότι λιγοστά κείμενα της εποχής μπορεί να θεωρηθεί ότι μεταφέρουν με κάποια πιστότητα τον λαϊκό λόγο καθώς τα περισσότερα έφτασαν διαμεσολαβημένα από γραμματικούς κι έτσι πρέπει να κοπιάσει κανείς για να βρει ψήγματα λαϊκής λαλιάς. Οι αθυροστομίες εντοπίζονται κυρίως σε καποιες επιστολές ή εκεί όπου ο απομνημονευματογράφος παραθέτει διαλόγους.

Ο Μακρυγιάννης, που μας παρέδωσε το εκτενέστερο κείμενο με σχετικά ανόθευτο λαϊκό λόγο είναι μάλλον σεμνός ο ίδιος. Σε κάποιο σημείο λέει για τον υδραίο Παναγιώτη Οικονόμο, ο οποίος, για να του πληρώσει τους καθυστερούμενους μισθούς, του ζήτησε σε αντάλλαγμα τις πιστόλες του, που τις λιμπίστηκε:

Του παράγγειλα κι εγώ να του γαμήσω το κέρατο, όχι θα του δώσω τ’ άρματά μου, οπού τα ’χω από δεκοχτώ χρονών παιδί.

Η ίδια βρισιά εμφανίζεται και σε μια αστεία περίπτωση παρεξήγησης στον Κασομούλη. Το ζήτημα ήταν η συγκρότηση σωμάτων με συμμετοχή Ρουμελιωτών και Σουλιωτών και υπήρχαν πολλές διαφωνίες ανάμεσα στους μεν και στους δε. Στις συζητήσεις που γίνονταν για μια συμβιβαστική πρόταση ο Κασομούλης είπε στους δικούς του: «Αυτό τέλος πάντων υποφέρεται». Πλάι του καθόταν ο Σουλιώτης Γιωργάκης Μαλάμος που πήγε αμέσως θυμωμένος στον Νότη Μπότσαρη και του είπε πως ο Κασομούλης είπε «Τους γαμήσαμε τα κέρατα.

Ο ίδιος Κασομούλης μάς πληροφορεί ότι η πιο συνηθισμένη βρισιά των Ναουσαίων ήταν «να του γαμήσω το συκώτι της μάνας του».

Ο Κασομούλης παραδίδει πολλούς διαλόγους του Καραϊσκάκη, από τους οποίους ανθολογώ μερικά αποσπάσματα με αθυροστομίες. Πάντως ο ίδιος λέει πως ο Καραϊσκάκης ανάλογα με τη διάθεσή του «άλλοτε τούς έλεγε εις τα γράμματά του να ερωτήσει τον σύντροφό του (και εννοούσε τον πούτσο του) και άλλοτε τούς φιλούσε τα μέστια» (είδος παντοφλας δηλ. ήταν στο έπακρο διαλλακτικός).

Απρίλιος 1825, ο Καραϊσκάκης φεύγει από την Πελοπόννησο μετά τη συντριβή στο Κρεμμύδι:

Μεταφραστικά τέρατα και άλλα τινά (ένα άρθρο της Μανίνας Ζουμπουλάκη με προσθήκες από Γιάννη Χάρη)

Πριν από δέκα μέρες, στις 30 Σεπτεμβρίου, είχαμε την Παγκόσμια ημέρα μετάφρασης. Με την ευκαιρία αυτή, η μεταφράστρια Μανίνα Ζουμπουλάκη δημοσίευσε στην Athens Voice ένα άρθρο με μεταφραστικά μαργαριτάρια, ερανισμένα από διάφορες πηγές -κάποια πρέπει να τα διάβασε εδώ στο ιστολόγιο, άλλα είναι από υποτίτλους ταινιών, άλλα από βιβλία.

Καθώς το θέμα του μεταφραστικού λάθους ενδιαφέρει ιδιαίτερα το ιστολόγιο, αναδημοσιεύω εδώ το άρθρο. Και επειδή η Μ.Ζ. αναφέρεται παρεμπιπτόντως σε ένα ενδιαφέρον μεταφραστικό πρόβλημα, τον αμερικανισμό fuckin’ και το πώς περνάει και στα ελληνικά, αποσπώ ένα μεγάλο κομμάτι από παλιότερο ενδιαφέρον άρθρο του Γιάννη Χάρη και το προσθέτω ως επίμετρο.

Πάντως, παρότι μεταφραστής (λάθος: επειδή είμαι μεταφραστής) διαφωνώ με την άποψη που προβάλλει ως προμετωπίδα η Μ.Ζ. στο άρθρο της, δηλαδή ότι «Ο,τι βιβλίο μπορώ να διαβάσω στη γλώσσα στην οποία γράφτηκε, το προτιμάω ορίτζιναλ, όχι μεταφρασμένο». Εννοώ ότι εγώ προτιμώ να τα διαβάζω μεταφρασμένα -ενίοτε και αντικριστά με το πρωτότυπο. Αλλά αυτά είναι επιλογές και προτιμήσεις, δεν χωράει σωστό και λάθος.

Παραθέτω πρώτα το άρθρο της Μανίνας Ζουμπουλάκη (εγώ που δεν διαβάζω Athens Voice το είδα στη Λεξιλογία, όπου αναδημοσιεύονται και άλλα ενδιαφέροντα για μεταφραστές άρθρα).

Σχόλια για τις μεταφράσεις και τους μεταφραστές με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Μετάφρασης, στις 30/9
από τη συγγραφέα και μεταφράστρια Μανίνα Ζουμπουλάκη

Athens Voice (3.10.2019)

«Ο Χ ένιωθε ετοιμοθάνατος», διαβάζω σε ένα (μεταφρασμένο από τα αγγλικά) βιβλίο. Πιο κάτω, ο Χ είναι ακόμα πιο ετοιμοθάνατος, και οι φίλοι του φωνάζουν, «πάμε για ετοιμοθάνατοι!»
Φυσικά κανένας δεν ενθουσιάζεται τόσο με την προοπτική να γίνει ετοιμοθάνατος, αλλά επειδή ο συγγραφέας είναι Σκωτσέζος, κι επειδή οι Σκωτσέζοι λένε “let’s get mortal” όταν ετοιμάζονται να βουτήξουν μέχρι τα αυτιά στο ουίσκι, να γίνουν λιώμα, κομμάτια, ρούγκλες, όπως λέμε εμείς στην Ελλάδα… αυτό που ήθελε να πει ο ποιητής δεν έχει καμιά σχέση με τον θάνατο. Λιωμίδης ήτανε ο Χ, και οι φίλοι του σκοπεύανε να πέσουν στα πατώματα, να κάνουνε κεφάλι, να σκυλο-μεθύσουν μέχρι αηδίας. (Εκτός που η λέξη, στα αγγλικά, σημαίνει «θανάσιμος» όταν ακολουθείται από ουσιαστικό, και «θνητός» όταν χρησιμοποιείται σκέτη. Και δεν κάνω την έξυπνη: από τα βιβλία έμαθα αγγλικά, με λεξικά και υπογραμμίζοντας τις άγνωστες λέξεις…).

Ο μεταφραστής δεν οφείλει βέβαια να ξέρει από Σκωτία —αρκεί να ξέρει από Ελλάδα: ο συγχωρεμένος Οδυσσέας Χατζόπουλος, Εκδόσεις «Κάκτος», μας έλεγε με πονηρό ύφος, «Δε με νοιάζει ακριβώς τι γράφει ο Άγγλος, με νοιάζει περίπου τι διαβάζει ο Έλληνας», και τον μελετάω πολλές φορές, όταν ξεμένω από αγγλικό/γαλλικό κείμενο και διαβάζω, αναγκαστικά, το μεταφρασμένο. Ή, όταν διαβάζω στα παιδιά μου παιδικά βιβλία, που είναι το απόλυτο σπλάτερ του μεταφραστή: «Γιατί ο Χάρυ είναι συνέχεια νευρικός;» ρωτούσαν (τα παιδιά μου), μια και το “he was nervous” (=ανήσυχος) έτσι μεταφράζεται σε όλα σχεδόν τα παιδικά. Ο εκδότης του παιδικού θεωρεί τα παιδιά χαζοβιόλικα, αλλιώς δεν εξηγείται το «πιο στο γόνατο, πεθαίνεις» του μέσου μεταφρασμένου παιδικού βιβλίου…

Αλλού, διαβάζω «δεν έχω την πρωτεύουσα στα χέρια μου». Ο ήρωας δεν έχει την πρωτεύουσα, ενώ κανονικά σκασίλα του για την πρωτεύουσα, θα έπρεπε να μην έχει το κεφάλαιο (“the capital” που σημαίνει και πρωτεύουσα αλλά και κεφάλαιο, και κεφαλαίο γράμμα, ανάλογα με τα συμφραζόμενα). Το κλασικό «δεν μπορεί να ξεχωρίσει τον πισινό του από τον αγκώνα του», που στα ελληνικά δεν σημαίνει ντιπ τίποτα μια και ο αγκώνας με τον πισινό, για όνομα, δεν έχουνε καμία σχέση… αλλά στα αγγλικά (“he can’t tell his ass from his elbow”) σημαίνει «δεν ξέρει τι του γίνεται», ή «είναι εντελώς ηλίθιος» ή «τα έχει χαμένα». Επίσης, ο ήρωας που βάζει και ξαναβάζει «μια κούπα καφέ» είναι ο Αμερικάνος (“a cup of coffee”) μια και ο Έλληνας βάζει ΦΛΙΤΖΑΝΙ και όχι ΚΟΥΠΑ, όσο καφέ κι αν πίνει.

Σε αστυνομικό μυθιστόρημα, ο ντέντεκτιβ ανακοινώνει με πρωτοφανή σκληρότητα στους τεθλιμμένους συγγενείς, «ο θείος σας ήταν καθυστερημένος». Ο θείος αποδεικνύεται στη συνέχεια διαβόλου κάλτσα, και ήταν απλώς “late”, που θα μπορούσε να αποδοθεί «άργησε να έρθει στο ραντεβού», ή στη συγκεκριμένη περίπτωση, «αποθανών, εκλιπών, συγχωρεμένος». Τον φόνο του θείου προσπαθούμε να εξιχνιάσουμε, άρα μάλλον έχει τινάξει τα πέταλα, αφού βρέθηκε σφαγμένος ΚΑΙ με δυο σφαίρες στο κεφάλι.

Το κλασικό στα αστυνομικά μυθιστορήματα είναι ο αλκοολικός ντέντεκτιβ που τρώει «ένα λιγδερό σάντουιτς». Έχει επίσης «λιγδερά μαλλιά», γενικά είναι αηδία σκέτη —ενώ θα μπορούσε να τρώει ένα σάντουιτς που στάζει λάδια/λεκιάζει τα χέρια του, και να είναι άλουστος, απλώς. Τα μαλλιά είναι «λιπαρά» και όχι «λιγδερά», όταν μας ζητείται να συμπαθήσουμε τον άλουστο. Αν είναι λιγδιάρης, είναι αντι-ήρωας. Και αν τρώει «με ένα λιγδερό κουτάλι»… σόρι, αλλά στα αγγλικά θα έτρωγε σε ένα “greasy spoon”, που σημαίνει καταγώγιο, φθηνό, τρυπο-ειδές μαγειρείο της γειτονιάς και όχι κουτάλι με λίπος.

Είναι γνωστές οι ιστορικές μεταφραστικές κοτσάνες: «Ο Άρσον είναι ύποπτος» από το “Arson is suspected”, άρα κάποιος πυρομανής έβαλε τα μαναφούκια και όχι ο Άρσον (που σημαίνει «εμπρησμός»), με τα χεράκια του. Ή ο τίτλος ελληνικής εφημερίδας του 1939 περί της μυστηριώδους χώρας «Νομανσλάνδης», που στην πραγματικότητα ήτανε «No man’s land». Ή το σάιτ που έβγαλε τίτλο πριν μερικά χρόνια, «Ο Χόλυ Κραπ, ο γιος του Κλιντ Ηστγουντ, είναι καυτός!», μεταφράζοντας στον αυτόματο το “Holy crap, Clint Eastwood’s son is super hot!”. Ο αυτόματος μεταφραστής είναι τσίρκο κανονικό, αλλά μιλάμε για λογοτεχνία, οπότε τον αφήνουμε ήσυχο. Οι σύγχρονες κοτσάνες δεν οφείλονται σε άγνοια της ξένης γλώσσας αλλά σε άγνοια της ελληνικής – όπως και στο ότι τα περισσότερα μαγαζιά (=εκδοτικοί οίκοι) δεν χρησιμοποιούν πλέον επιμελητές, ή οι επιμελητές πληρώνονται τρίχες, και οι μεταφραστές ακόμα τριχότερες τρίχες… Ίσως γι’ αυτό έχουν περάσει στη γλώσσα μας εκφράσεις όπως «η γαμημένη η δουλειά μου» (“my fucking job”) αντί για «τη γαμοδουλειά μου», όπως λέγαμε παλιά, ή «δεν έχω γαμημένο μέλλον» (“no fuckin’ future”) αντί για το ελληνικότατο «δεν έχω μέλλον, γαμώτο».

Αξεπέραστος παραμένει ο ρεσεψιονίστ που λέει στην ηρωίδα, «λυπάμαι, η κάμαρα είναι απασχολημένη». Η ηρωίδα δεν ρωτάει με ΤΙ απασχολείται η κάμαρα: Πλέκει; Παίζει τάβλι; Ανοίγει φύλο; Βάζει ρόλεϊ; Γιατί ξέρει ότι η γαλλική φράση “La chambre est occuppée” («το δωμάτιο είναι κατειλημμένο») έχει κακο-μεταφραστεί —θα μπορούσε να ήταν απασχολημένη αν ήτανε κομμώτρια, αλλά είναι κάμαρα, οπότε είναι κατειλημμένη, ας το πάρουμε απόφαση. Άλλο κοτσανο-ειδές από τα γαλλικά είναι ο ήρωας ο οποίος “il marche a côté de ses pantoufles”, που μεταφράζεται «βαδίζει πλάι στις παντόφλες του»… Αλλά στις γαλλόφωνες χώρες η έκφραση χρησιμοποιείται μεταφορικά και σημαίνει «δεν έχει επαφή με τον εαυτό του, δεν ξέρει τι του γίνεται», όχι βγάζει τις παντόφλες του βόλτα. Που δεν φωτίζει καθόλου τον ήρωα, στο ελληνικό κείμενο.

«Ανασήκωσε το δίδυμο τόξο των φρυδιών της» η ηρωίδα, και ο ήρωας «είπε τραβώντας το σκούρο υπογώνειό του», «Μα την αλήθεια, Ρότζερ!», που δεν το λέει κανένας Έλληνας, με ή χωρίς τον Ρότζερ (παρά μόνο σε θεατρικά έργα). Η φράση «μέρα με τη μέρα έδενε η ρόδινη σάρκα του» αναφέρεται σε μωρό και όχι σε τσόντα ή σε ψητό γουρουνόπουλο. Κάποιος είχε «μακριά, ποταμιστά γένια και μαλλιά», ενώ ο κακός της ιστορίας είχε «γκρίζα, σιδερόχρωμα μαλλιά» και φώναζε «Μα την αλήθεια!» με κάθε ευκαιρία.

Όλα αυτά και χίλια ακόμα, τα πετυχαίνω σε μεταφρασμένα αστυνομικά ή λογοτεχνικά βιβλία. Μου κόβεται η φόρα, όταν πέφτω πάνω σε τέτοια μαργαριτάρια, και βγαίνω από την ατμόσφαιρα του έργου, αλλά γελάω κι όλας. Γι’ αυτό τα σημειώνω εδώ, επειδή έχουνε την πλάκα τους…

Όπως είπα, μου κίνησε το ενδιαφέρον η αναφορά στη μετάφραση του fuckin’ και εγώ προσωπικά το my fuckin job δεν θα το απέδιδα «η γαμωδουλειά μου» αλλά «η κωλοδουλειά μου» και αν είχα τον υπότιτλο «put out that fucking cigarette» δεν θα τον απέδιδα ούτε «σβήσε το γαμημένο το τσιγάρο σου» ούτε «το γαμωτσιγάρο» αλλά «σβήστο το κωλοτσίγαρο».

Όμως τα έχει πει πολύ καλύτερα ο φίλος Γιάννης Η. Χάρης σε ένα παλιό του άρθρο. Μεταφέρω τα σχετικά αποσπάσματα:

Fucking, αυστηρώς ακατάλληλη λέξη

Πανηγύρισε άλλη μια φορά ο κόσμος της Μπαρτσελόνα για τα δύο γκολ του βιρτουόζου Λιονέλ Μέσσι στον πρώτο ημιτελικό του Τσάμπιονς Λιγκ με τη Ρεάλ. Ειδικά για το δεύτερό του, πανηγύρισε όλος ο ποδοσφαιρικός κόσμος: «Ο Μέσι είναι η γ…ένη αυθεντία» μετέφερε την αποθεωτική κραυγή ένα σχετικό ρεπορτάζ, έτσι γράφει κι ένα μπλουζάκι που διαφημίζεται στο ίντερνετ: «Messi is the fucking master». Ή «Μessi is a fucking hero», πάλι από το ίντερνετ.

Όμως Μέσσι και γαμημένος; όταν πρόκειται για πανηγυρισμούς;
Αυθεντία, μάστορας, τεχνίτης, αρχηγός, και «γαμημένος»; πάνε μαζί; Ή ήρωας «γαμημένος”; δεν στέκει! «Γαμάτος» θα λέγαμε εδώ, ή καλύτερα: «Ο Μέσσι είναι και γαμώ τους αρχηγούς / τους ήρωες» κτλ. Βέβαια, η αγγλική λέξη fucking σημαίνει καταρχήν ή γενικά «γαμημένος», και κατά κανόνα έτσι μεταφράζεται, εύλογα και μοιραία. Αλλά σωστά; τουλάχιστον: πάντα σωστά; Προφανώς όχι, όπως βλέπουμε στην περίπτωση του Μέσσι.

Υπάρχει βεβαίως η «νόμιμη» τρέχουσα χρήση: «Δεν αντέχω άλλο σ’ αυτό το γαμημένο σπίτι» μεταφράζουμε, ή και λέμε και στα ελληνικά. Εναλλακτικά; «… σ’ αυτό το κωλόσπιτο». Το ίδιο και το «γαμημένο βιβλίο», το «κωλοβιβλίο» κτλ. Πιο εύκολα πάντως ακούγεται, ή λέγεται, κατά τη γνώμη μου, το «γαμημένο» χωρίς το ουσιαστικό. Π.χ. ψάχνω το βιβλίο μου, ή όποιο άλλο αντικείμενο: «πού πήγε αυτό το γαμημένο;»

Λέμε ίσως «Πάρε / Τράβα το γαμημένο χέρι σου αποπάνω μου», όμως συχνότερα λέμε: «πάρ’ το ξερό σου», χωρίς τη λ. «χέρι», «κάτω τα κουλά σου» κ.ά. Όμως ο μεταφραστής θέλει το «γαμημένος», ο χρήστης το ίδιο, αύριο πιθανότατα θα έχει επικρατήσει, όπως γίνεται με πολλούς ξενισμούς.

Ώς τότε, ας προσέξουμε ότι στα αγγλικά η εξαιρετικά κοινόχρηστη αυτή λέξη μπορεί να μη λέει σχεδόν τίποτα, να μεταφέρει απλώς την ένταση της στιγμής, που άλλοτε επιδέχεται άλλη μετάφραση, άλλη λέξη, καθημερινή πάντως ή αργκό, κάποια περίφραση κτλ., άλλοτε παραλείπεται άνετα, ή και πρέπει να παραλειφθεί.

Παραδείγματα (η ελεύθερη απόδοση του fucking με πλάγια στοιχεία):

«Is anyone fucking hearing?» φωνάζει απελπισμένα κάποιος, ζητώντας βοήθεια για τον φίλο του που πεθαίνει: «Ακούει [ή: Δεν ακούει] κανείς, γαμώτο μου;»

«Don’t fucking move!» φωνάζει αγριεμένος ο ένας στρατιώτης στον άλλο, στο Tigerland: «Μην [τυχόν και] κουνηθείς!» μαζί ίσως με άλλη βρισιά, λόγου χάρη: παλιομαλάκα. Όπως και στο «You ’re sick, you ’re fucking sick!», «Είσαι άρρωστος, είσαι άρρωστος, ρε μαλάκα!» σε μια κομεντί του Τζέιμς Ρότζερς («Say it isn’t so»).

Αλλά, πάλι με αφορμή τη νίκη της Μπαρτσελόνα: «I’m fucking loving this game. I’m fucking loving this team»: «Τρελαίνομαι μ’ αυτό το παιχνίδι, τρελαίνομαι μ’ αυτή την ομάδα», «κόβω φλέβες» και πολλά άλλα, οτιδήποτε εκτός από κατά λέξη μετάφραση.

«Αm I happy? Of course I’m fucking happy», «Αν είμαι ευτυχισμένος; Και βέβαια είμαι ευτυχισμένος, άκου λέει!» απαντάει ενθουσιασμένος σε συνέντευξή του ο Ρόμπι Γουίλλιαμς.

«I can’t fucking hear you!», «Δεν [σας] ακούω, [μάγκες]!» φωνάζει στο κοινό ο Όζι Όσμπορν σε μια συναυλία.

«Αren’t you fucking ashamed?» «Δεν ντρέπεσαι, ρε συ;» εξαγριώνεται ο Ντε Νίρο, σε μια ταινία με τον Χάρβεϊ Καϊτέλ.

«You’re not fucking pregnant», «Εσύ δεν είσαι έγκυος, παναθεμά σε» ουρλιάζει η έγκυος στον αδιάφορο σύντροφό της, στην «Τελευταία μέρα ενός εργένη».

Προ καιρού είχα διασκεδάσει μ’ ένα ευρηματικό αλυσιδωτό μήνυμα (chain-mail), δημοσιευμένο στο πολύ ενδιαφέρον ιστολόγιο Gravity and the wind, παρωδία των αλυσιδωτών μηνυμάτων, το ηλεκτρονικό αντίστοιχο των παλιών δικών μας γραμμάτων προς τον άγιο Νεκτάριο. Έλεγε:

«Προωθήστε αυτό το μήνυμα […] και fucking nothing will happen… Το δοκίμασα δυο φορές και δούλεψε και τις δυο. Absolutely fucking nothing happened»: «Δεν θα συμβεί απολύτως τίποτα» και «Δεν συνέβη απολύτως τίποτα» μετέφραζε, «επί το ευγενικότερον», όπως έλεγε, ο ιστολόγος· κι όμως, μετέφραζε απολύτως σωστά. Ένα τόσο δα εμφατικό χρειάζεται λοιπόν.

Ή και τίποτα. Τι να βάλεις σ’ ένα τραγούδι του Εμινέμ («Love the way you lie»), λόγου χάρη, όπου το συναντούμε τρις (το παραλείπω στη μετάφραση):

She fucking hates me and I love it… (Με σιχαίνεται αλλά γουστάρω…)
Now you’re getting fucking sick… (Τώρα αρρωσταίνεις…)
If she ever tries to fucking leave again… (Έτσι και ξαναφύγει…)

Ώστε fucking, λέξη… αυστηρώς ακατάλληλη, ή σίγουρα επικίνδυνη, για μετάφραση.

 

Η υστεροφημία του σιχτίρ (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και κάμποσο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το ενδέκατο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων άρθρων.

Στο σημερινό άρθρο, ο Νίκος Νικολάου ασχολείται με την προέλευση της έκφρασης «άει σιχτίρ» και τη διάδοση αντίστοιχων λέξεων και εκφράσεων σε διάφορες γλώσσες, βαλκανικές και άλλες. Βέβαια, σύμφωνα με τους πορτοκαλίζοντες παρετυμολόγους μας, όπως την πρόσφατα εκλιπούσα κ. Τζιροπούλου, η έκφραση έχει ελληνική αρχή, από το «σε οικτίρω». Μάλιστα, σε μια ομάδα ελληνετυμολογίας στο Φέισμπουκ είχαν φανταστεί ότι την έκφραση αυτή την εκφωνούσε, στην οθωμανική αυλή, ο δήμιος, ενώ αποκεφάλιζε τους ισχυρούς τοπάρχες που είχαν εναντιωθεί στον Σουλτάνο!

Αλλά ας δώσουμε τον λόγο στον Νικολάου:

Στην Κβόρα τέθηκαν δύο συναφείς ερωτήσεις: «τι σημαίνει το siktir στα περσικά;», και ποιοι πρώην οθωμανοκρατούμενοι λαοί καταλαβαίνουν ακόμα το siktir;»

Τον οβολό μου τον κατέθεσα στην απάντησή στο δεύτερο, που ήταν αρχικά σχόλιο στο πρώτο. (Δεν ήταν μάλιστα η πρώτη φορά που ασχολήθηκα με το σιχτίρ: το 2010 είχα γράψει άρθρο όπου πρότεινα πως το α στο α σιχτίρ πηγάζει από το τουρκικό hassiktir, και πως το τουρκικό hay! ίσως να προκάλεσε το άει να περιοριστεί σε επιφωνηματική χρήση.)

Μια περιοδεία στις γλώσσες που γειτονεύουν με τα τουρκικά πάντως αξίζει. Ας περάσω τις απαντήσεις που δόθηκαν στην Κβόρα με τη σειρά.

Στα ελληνικά, να αναφέρω μόνο τις συνεκδοχές που έχουν αναπτυχθεί με το σιχτίρ. Στην Κρήτη το γαμοπίλαφο είναι συχνά το τελευταίο πιάτι που σερβιρίζεται στους καλεσμένους σε γάμο. Ο γάμος παίρνει τρεις μέρες, και καλεσμένο είναι ολόκληρο το χωριό. Εξ ού και η εναλλακτική ονομασία του πιάτου (στην Κρήτη, αλλά και στην Πόλη): σιχτίρ πιλάφ. (Και θα μπορούσε να πει κανείς, πως πάλι για γαμο-πίλαφο πρόκειται.) Ανάλογα είναι και το σιχτίρ γλυκό και το σιχτίρ καφεσί.

Όπως επεσήμανε η φίλη Δήμητρα Τριανταφυλλίδου, στη Θράκη παίζουν, συχνά σε γάμους, σκοπό με όνομα σιχτίρ χαβασί. «Ο χορός είναι μονότονος, γρήγορος, και τα βήματα δεν είναι καθόλου εύκολα άμα τα έχεις κοπανήσει. Οι μουσικοί το παίζουν για να κουράσουν τον κόσμο και να τον προτρέψει να φύγει. Είναι το πρώτο μέρος του βίντεο. Δεν είναι και τόσο ανιαρό τα πρώτα ένα-δύο λεπτά, αλλά μετά…»

Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το έκτο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύεται δέκα μόλις μέρες μετά το προηγούμενο, ενώ ως τώρα η συχνότητα ήταν περίπου μηνιαία. Αυτό γίνεται για δικούς μου τεχνικούς λόγους αλλά και επειδή η συχνότητα δημοσίευσης των συνεργασιών του ΝΝ θα πυκνώσει έτσι κι αλλιώς.

Επίσης έχει κάποιο γούστο, τρεις μέρες πριν από μια σημαντική εκλογική αναμέτρηση, η οποία κιόλας δεν με αφηνει καθόλου αδιάφορο, όπως ξέρετε, να δημοσιεύει το ιστολόγιο όσα ίχνη έχουν απομείνει από μια ιστορία που διαδραματίστηκε πριν από 2700 και βάλε χρόνια!

Τέλος, οφείλω να προειδοποιήσω ότι το σημερινό άρθρο έχει θέμα φιλολογικό μεν άσεμνο δε. Η αρχική δημοσίευση του άρθρου στα αγγλικά είχε γίνει εδώ.

 

Με ρώτησαν στην Κβόρα να δώσω κάποιο ενδιαφέρον παράδειγμα της αρχαιοελληνικής καθομιλουμένης.

Το παράδειγμα που έδωσα, εγώ τουλάχιστον το βρίσκω πολύ ενδιαφέρον, για πολλαπλούς λόγους. Και έχει και σχέση με προηγούμενη απάντηση που αναδημοσιεύτηκε σε τούτο εδώ το ιστολόγιο, το Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.

Η ενασχόλησή μου με τα αρχαϊκά γράμματα της ελληνικής άρχισε όταν συγκρότησα κατάλογο στοιχείων στα κείμενα του TLG, όπου δούλεψα για 17 χρόνια· συνεχίστηκε με ιστότοπο που έγραψα το 2003, όπου μάζεψα όσα βρήκα· και κατέληξε στις προτάσεις για νέα γράμματα για την Unicode, που βγήκαν το 2008, και που τα περιέγραψα στο άρθρο για τα Παμφυλιακά. Ένα από αυτά ήταν το hήτα <ͱ>, το γράμμα που συμβατικά αποδίδει το Η όταν αντιπροσώπευε δασεία και όχι φωνήεν.

Το παράδειγμα που αναφέρω σήμερα της αρχαιοελληνικής καθομιλουμένης, είναι μια έμμετρη επιγραφή που την πετυχαίνει αργά ή γρήγορα όποιος ασχολείται με την ιστορία του ελληνικού αλφαβήτου. Πρόκειται για έμμετρο γκραφίτι που ανακαλύφθηκε το 1898, κοντά στο γυμνάσιο της Θήρας (Inscriptiones Graecae xii 3.537 = Iambica Adespota 29Aa). Η επιγραφή χρονολογείται από τα τέλη του ηʹ π.Χ. αι., δηλαδή ούτε αιώνα αφού οι Έλληνες υιοθέτησαν το αλφάβητο. Και γι’ αυτό το λόγο η επιγραφή χρησιμοποιεί ιδιαίτερα αρχαϊκή μορφή του. Δεν είναι μόνο ότι του λείπει το ωμέγα και το ήτα ως φωνήεν —αυτό συνέβαινε σε όλες τις παραλλαγές του αλφαβήτου έξω από την Ιωνία. Του λείπει ακόμα και το <φ>. Τον φθόγγο αυτό η επιγραφή τον γράφει ως ΠΗ, δηλαδή όπως ακριβώς τον έγραψαν οι Ρωμαίοι ως ph.

(Για να μην τα χάσουμε εντελώς, θα τον γράψω με το στοιχείο που λανσάρσισα στην Γιούνικοντ: <πͱ>>.)

Η Anne Jeffery αντέγραψε την επιγραφή ως εξής:

Η αρχή της αρχής του κόσμου (ακατάλληλο δι’ ανηλίκους)

Τσικνοπέμπτη σήμερα, μέρα που προσφέρεται για κραιπάλη, όχι μόνο γαστριμαργική. Και καθώς έχουμε Απόκριες (που μάλιστα φέτος ξεκίνησαν νωρίτερα) που ειναι γιορτή που χαλαρώνει τις αναστολές, το συνήθως σεμνό ιστολόγιό μας σήμερα αποφάσισε να ασχοληθεί με ένα θέμα ακατάλληλο για ανηλίκους.

Ο πίνακας του Γουστάβου Κουρμπέ Η αρχή του κόσμου (L’origine du monde) προκάλεσε σκάνδαλο όταν παρουσιάστηκε, στα μέσα του 19ου αιώνα, και ακόμα προκαλεί.

Για να μη με μπανάρει το Φέισμπουκ, δεν βάζω σκέτον και έγχρωμο τον πίνακα, που πάντως μπορείτε να τον δείτε εδώ, αλλά αυτή την ωραία ασπρόμαυρη φωτογραφία με τον κυριούλη που παρατηρεί από κοντά.

Ωστόσο, εμείς εδώ δεν κάνουμε τεχνοκριτική αλλά λεξιλογούμε. Δεν θα ασχοληθούμε με τον τολμηρό πίνακα αλλά με τη λέξη που περιγράφει το εικονιζόμενο μέρος της γυναικείας ανατομίας, παναπεί με τη λέξη, με το συμπάθειο, μουνί.

Και ειδικότερα, δεν θ’ ασχοληθούμε με τα φρασεολογικά, τα παροιμιακά και τα άλλα λεξιλογικά αυτής της λέξης, αλλά μόνο με μια πτυχή της, με την ετυμολογία της. Είναι τόσο μπερδεμένη που έχει υλικό αρκετό για ένα άρθρο -τα υπόλοιπα, που κι αυτά είναι πάρα πολύ ενδιαφέροντα, τα αφήνουμε για άλλη φορά.

Οπότε, αν το μουνί είναι, κατά Κουρμπέ, η αρχή του κόσμου, εμείς εδώ θα εξετάσουμε την αρχή της αρχής του κόσμου.

Γιατί βλέπουν τσόντες οι νέοι;

Για άλλη μια φορά, ο τίτλος είναι παραπλανητικός. Δεν θα ασχοληθώ σχεδόν καθόλου με την πορνογραφία και αν έχει διάδοση (που θα έχει, κυρίως η διαδικτυακή) στους νέους. Το θέμα του άρθρου είναι καθαρά γλωσσικό: λεξικογραφικό και ετυμολογικό, ειδικότερα.

Τσόντα λέμε την πορνοταινία. Σύμφωνα με το Πιπέρι στο στόμα, το καλό αυτό βιβλίο που διερευνά τις λέξεις ταμπού της ελληνικής (το έχουμε παρουσιάσει εδώ) οι πορνογραφικές ταινίες, με σύντμηση πορνό, έχουν «δυσφημιστικό ισοδύναμο, ιδιαίτερα διαδεδομένο» το ουσιαστικό τσόντες.

Δυσφημιστικό λέγεται επειδή σε ορισμένα επίπεδα ύφους ή περιβάλλοντα συζήτησης δεν θα πει κανείς «τσόντα» αλλά «πορνό» ή πορνοταινία ή πορνογράφημα ή «αυστηρώς ακατάλληλον» ή «άσεμνη ταινία» κτλ.  Ωστόσο, ο όρος ειναι πράγματι εξαιρετικά διαδεδομένος -και στις μέρες μας.

Θα μου πείτε ότι κομίζω γλαύκα εις Αθήνας, αλλά για λόγους τάξεως το κουκουβαγιέλι χρειάζεται. Η πρώτη σημασία της λέξης «τσόντα», σύμφωνα με τα λεξικά, είναι: μικρό κομμάτι από ύφασμα, που το ράβουν μαζί με άλλο όμοιο για να το συμπληρώσουν: Έβαλε μια τσόντα στη φούστα για να τη μακρύνει. Ο ορισμός είναι αυτός από το ΛΚΝ. Ο Μπαμπινιώτης αναφέρει ότι πρόκειται για «πρόσθετο» κομμάτι υφάσματος, μια λέξη σημαντική.

Εκεί όπου και ο βασιλιάς πηγαίνει μόνος του

Σας προειδοποιώ πως το σημερινό άρθρο δεν έχει εύοσμο θέμα· έχει όμως μεγάλο λεξιλογικό ενδιαφέρον, και εκτός αυτού ήταν και επίκαιρο.

Επίκαιρο ήταν χτες, που έπεφτε Κυριακή, μέρα αφιερωμένη στη λογοτεχνία. Και η χτεσινή Κυριακή, 19 Νοεμβρίου, ήταν, ανάμεσα στ’ άλλα, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, Παγκόσμια Ημέρα Αποχωρητηρίου, World Toilet Day στα αγγλικά, όπως έχει ανακηρυχθεί πριν από μερικά χρόνια με απόφαση του ΟΗΕ.

Ομολογώ πως δεν ήξερα τιποτα για το θέμα, μέχρι που ένας φίλος με ρώτησε κάτι και, παρεμπιπτόντως, την ανέφερε. Την απορία του φίλου μου θα τη δείτε πιο κάτω, διότι έχει σχέση με το θέμα μας.

Γιατί να υπάρχει Παγκόσμια Ημέρα Αποχωρητηρίου, θα ρωτήσετε. Απλούστατα, επειδή πάρα πολλοί συνάνθρωποί μας, σε 2 δισεκατομμύρια υπολογίζονται, δεν έχουν πρόσβαση σε ικανοποιητικές εγκαταστάσεις υγιεινής, κι αυτή η έλλειψη στοιχίζει κάθε χρόνο πολλές χιλιάδες ανθρώπινες ζωές. Είναι λοιπόν θέμα ζωτικό, αλλά είναι και θέμα ποιότητας ζωής -οι πιο παλιοί θα έχουν προλάβει άλλωστε την εποχή όπου ακόμα και οικονομικά ευκατάστατες οικογένειες δεν είχαν τουαλέτα μέσα στο σπίτι τους -αλλά τα περιγράφει με τόση μαστοριά ο Μάριος Χάκκας στον Μπιντέ, που δεν είναι ανάγκη να πω περισσότερα.

Κωστής Παλαμάς ακατάλληλος δι’ ανηλίκους

Το σημερινό άρθρο έπρεπε να δημοσιευτεί χτες, που ήταν Τσικνοπέμπτη, μέρα που αφηνόμαστε στις κάθε λογής καταχρήσεις, τις γαστριμαργικές και τις άλλες. Χτες όμως είχαμε τα όγδοα γενέθλια του ιστολογίου, και με παιδιά οχτώ χρονών δεν παίζεις -απαιτούν να σβήσουν κεράκια, δεν παίρνουν από λόγια. Οπότε το άρθρο που ήτανε για χτες, δημοσιεύεται σήμερα Τσικνοπαρασκευή, κι ας κινδυνεύει να βρεθεί εκτός κλίματος, καθότι πέρασε πια η βραδιά της κραιπάλης, και ίσως σήμερα η τσίκνα να μας ενοχλεί.

Οπότε, προειδοποιώ πως το σημερινό άρθρο είναι ακατάλληλο δι’ ανηλίκους -το έβαλα και στον τίτλο για να μην έχουμε παρεξηγήσεις.

Θα μου πείτε, γιατί αποκαλώ ακατάλληλο δι’ ανηλίκους τον Παλαμά, τον μεγάλο ποιητή μας, που βέβαια, είναι η αλήθεια, στις μέρες μας διαβάζεται αρκετά λιγότερο. Ο χαρακτηρισμός δεν έχει να κάνει με τον ίδιο τον ποιητή ή με το έργο του, αλλά παραπέμπει σε ένα εφηβικό ευφυολόγημα, που συνηθίζαμε να λέμε τον καιρό που πήγαινα στο Γυμνάσιο, στη δεκαετία του 1970, και που νομίζω πως λέγεται και σήμερα -αν και αυτό θα μου το επιβεβαιώσετε εσείς.

Ο έπαινος των γυναικών (Ακατάλληλον δι’ ανηλίκους)

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα εκτενές απόσπασμα από τον «Έπαινο των γυναικών», όπως λέγεται ένα από τα πρώιμα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ένα απόσπασμα που το χαρακτήρισα «ακατάλληλον δι’ ανηλίκους» επειδή έχει ως θέμα του τις εξωσυζυγικές περιπέτειες των γυναικών, που τις περιγράφει χωρίς περιφράσεις και περιστροφές.

Από μια άποψη, το σημερινό άρθρο συναρτάται με το πρόσφατο άρθρο μας για τα συζυγικά κέρατα, ενώ έμμεσα σχετίζεται και με το άρθρο που είχαμε δημοσιεύσει την προπερασμένη Κυριακή για την ανάγκη ή όχι μεταγλώττισης ή μετάφρασης του Παπαδιαμάντη.

Αλλ’ ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. «Ο έπαινος των γυναικών» είναι ένα ανώνυμο δημώδες στιχούργημα που υπολογίζεται ότι γράφτηκε στα τέλη του 15ου αιώνα (την περίοδο 1485-1500) στην Κρήτη, αλλά μας παραδίδεται από ένα και μοναδικό χειρόγραφο που βρέθηκε στην Κέρκυρα και πάντως περιέχει σχετικά λίγους κρητικούς ιδιωματισμούς. Αποτελείται από 735 οχτασύλλαβους στίχους, γενικά ομοιοκατάληκτους.

Ο ανώνυμος ποιητής στο προοίμιο δηλώνει ότι σκοπός του είναι να εξετάσει «τα κακά τα’χουν [που έχουν] εις τα φυσικά τους» οι γυναίκες, και για να τις εξετάσει τις χωρίζει σε τρεις κατηγορίες: ανύπαντρες κοπέλες, παντρεμένες γυναίκες, και χήρες. Ωστόσο η μερίδα του λέοντος, περίπου 450 στίχοι από τους συνολικούς 735, αφιερώνεται στις παντρεμένες γυναίκες. Ο ανώνυμος ποιητής ξεκινάει από το ελάττωμα της φιλαρέσκειας και προχωράει σε άλλα «τυπικά γυναικεία» ελαττώματα και χαρακτηριστικά, όπως η συζυγική απιστία, η φιληδονία ή η κακία και η πονηριά. Βλέπουμε δηλαδή ότι ο τίτλος είναι ειρωνικός: πουθενά δεν επαινεί τις γυναίκες ο ανώνυμος ποιητής, μόνο τις κακολογεί.

«Αντιγυναικεία» έργα του τύπου αυτού υπάρχουν αρκετά στη δυτικοευρωπαϊκή λογοτεχνία, αλλά δεν έχει βρεθεί κάποιο που να αποτέλεσε το πρότυπο του «Επαίνου». Πάντως, όσο υπερβολικό κι αν είναι το κατηγορητήριο κατά των γυναικών, δείχνει ότι το έργο είναι γραμμένο σε μια εποχή όπου η γυναίκα είχε αρχίσει να αμφισβητεί την πατρική και συζυγική εξουσία -και ταυτόχρονα κινείται ολοφάνερα σε αστικό περιβάλλον, μάλλον στον Χάνδακα, στο σημερινό Ηράκλειο πρέπει να γράφτηκε.

Όπως θα δείτε, το στιχούργημα δεν διεκδικεί δάφνες για την τέχνη του, ούτε και για την τεχνική του. Είναι αξιόλογο επειδή υπάρχει, θα λέγαμε. Πάντως δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία, όσο κι αν πρέπει να τα φιλτράρουμε, παίρνοντας υπόψη την υπερβολή και την προκατάληψη του ποιητή.

Η γλώσσα του ποιήματος είναι η δημώδης γλώσσα των αρχών των Νεότερων χρόνων -μια γλώσσα μικτή, όπου στον καμβά της πρώιμης νεοελληνικής υπάρχουν λόγια στοιχεία καθώς και κάποιοι αρχαϊσμοί. Ιδιωματικοί τύποι όπως είπαμε υπάρχουν, αλλά είναι μάλλον λιγοστοί.

Ο Έπαινος των γυναικών κυκλοφόρησε πριν από μερικά χρόνια σε υποδειγματική έκδοση από το πρωτοπόρο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών της Θεσσαλονίκης, σε πλουσιότατη επιμέλεια της Σωτηρίας Σταυρακοπούλου. Η έκδοση είναι ενταγμένη στη σειρά «Παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας», πέμπτος τόμος της σειράς. Εγώ ομολογώ ότι το έργο το πληροφορήθηκα από κάποια αποσπάσματα που δημοσίευσε πριν από κανένα χρόνο ο φίλος Τάσος Καπλάνης στην Αυγή, όταν για ένα μήνα είχε αναλάβει την εκ περιτροπής θέση του ανθολόγου. Ο Τάσος έχει κάνει και κάποια εργασία για τον Έπαινο, αλλά δεν την έχω δει.

Φυσικά υπάρχει εκτενής πρόλογος, πλούσια εικονογράφηση, επίμετρο με παράλληλα κείμενα, ενώ ανάμεσα στις ενότητες του ποιήματος η επιμελήτρια παρεμβάλλει μικρά, πολύ ενδιαφέροντα δοκίμια που φωτίζουν διάφορα θέματα που θίγονται στο ποίημα. Ξαναλέω, πρόκειται για έκδοση υποδειγματική, όπως όλες σχεδόν του ΙΝΣ -αν ήταν να επισημάνω μια έλλειψη, θα ανέφερα ότι δεν υπάρχει γλωσσάρι και ότι το γλωσσικό-λεξιλογικό τμήμα αναπτύσσεται πολύ λιγότερο από το πραγματολογικό. Η ετυμολογία απουσιάζει εντελώς.

Αλλά δεν υπάρχει μεγάλη ανάγκη για γλωσσάρι, για τον απλό λόγο ότι η επιμελήτρια έκανε μια ασυνήθιστη επιλογή: αντικριστά στο κείμενο παραθέτει μετάφρασή του στη σημερινή νεοελληνική -γι’ αυτό είπα ότι το σημερινό άρθρο συνδέεται με εκείνο για τη μεταγλώττιση του Παπαδιαμάντη. Αναδημοσιεύω κι εγώ τη μετάφραση πλάι στο πρωτότυπο (με τη βοήθεια του Στάζιμπου για τα τεχνικά) κι εσείς θα κρίνετε αν είναι περιττή, απαραίτητη ή απλώς χρήσιμη.

Σκόρπιους στίχους του Επαίνου μπορείτε να βρείτε στο Διαδίκτυο, κυρίως εδώ. Προτίμησα να μην κορφολογήσω στίχους και αποσπάσματα, αλλά να παραθέσω ένα ενιαίο εκτενές απόσπασμα, τους στίχους 208 έως 325, δηλαδή σχεδόν το ένα έκτο του συνόλου. Έτσι θα πάρετε μια αντικειμενική εικόνα -βέβαια, το ενιαίο απόσπασμα είναι πιο βαρετό από τα κορφολογήματα. Να σημειωθεί ότι δεν έκανα μετατροπή σε μονοτονικό, για τον απλό λόγο ότι το βιβλίο είναι ήδη τυπωμένο μονοτονικά, όπως άλλωστε πρέπει να τυπώνονται τα πρώιμα νεοελληνικά κείμενα. Το φως σε ό,τι αφορά τη φιλολογία στην Ελλάδα έρχεται από τον Βορρά, εδώ και 90 χρόνια. Στο τέλος λέω μερικά λεξιλογικά.

Και άλλες όταν παντρευτούν, θέλουν δια να ποπευτούν δοκιμάζουν και άλλους θέλουν, να σκολάσουν πλέο δε θέλουν. Φαίνεται της σαν το μέλι και γοργά πάει εις το μπουρδελι, νέον, γέρον, δεν την μέλει, βάνει και μικρόν κοπέλι και τον άνδρα της ου θέλει, επειδή τον έχει ως τρέλη. Και όσες έναι οπού το κάμαν τούτο το κακόν το πράμαν, δύσκολα δια να το αφήσουν, ειμή μόνο ν’ αστοχήσουν ή να πάρουσιν ζουλιάρην ή κακόν μαλωματάρην ή κανένα παλληκάριν να ’χει φρόνεσην και χάρην και καλά να την φυλάσσει ότι να μη τον γελάσει. Αμή, όσα θέλει ας την φυλάει, δεν μπορεί να το απαλλάγει και τον κόπον μόνον χάνει, αμή αυτήν δεν τηνε πιάνει, ειμή μόνο αν εστεκέτο πάντα να μη κοιμιζέτο και να την αγκαλιαζέτο, μετά κείνην να σφαλιέτο, εις σετούκι να έμπει απέσω. Και να πει ότι: «Θε να πέσω», ή ότι: «Κόπτει με να χέσω, και να ράψω και να κλώσω», να την πει: «Κάμε το αυτού ένα και άλλον, και ας κτυπούν.» Και αν ειπεί: «Να κατουρήσω, δεν πορώ δια να τουρήσω», να την λέει ώς και αυτό: «Εδαυτού σε το κρατώ, πάντα σου δια να το κάμνεις και από την μοιχείαν να λείπεις.» Και αν ειπεί: «Και αν πεινάσω και καμπόσο να διψάσω, πού να το εύρω να χορτάσω εδώ μέσα οπό πλαντάσσω;», να την πει: «Εγώ, μά τ’ άγια, και μά τα μυστήρια τα άγια, δύνομαι να σε χορταίνω και σφικτά να σε βασταίνω.» Κι αν αυτή το στεργηθεί εκεί μέσα να σταθεί, πρέπει να μη κοιμηθεί και ποσώς μη πλανεύει, ώστα ζει να την θωρεί, νύκτα ημέρα ως ημπορεί, και έτοιμος με το σπαθί να την κρατεί, μη γαμηθεί· τότες έναι δυνατό να μηδέν κερατωθεί. Αμή αλλέως δεν έχει φύση άνθρωπος να την κρατήσει την γυνήν την πομπεμένην και την μουτζοπαντρεμένην και την άλλην την καμένην οπού ευρέθη εγκαστρωμένη. Αμή αν θέλεις να κοιμάσαι, πάντοτες αυτή πλανά σε. Μερικές εις το κρεβάτι έχουν καύχους, και κτυπά τη, και τον άνδρα ωσάν προβάτο έχει τον και ωσάν κτημάτο. Άτυχος, ουδέ γρικά τη ‘τι μαγεύει τον με κάτι, και πίσω άλλος πελεκά τη. Λέει το ότι δοικά τη, αμή εκείνη λέει πάντα: «Βάρει! Μόνον αν επλάντα! Ο κρουσμένος σαν κοιμάται, ως το ξύλον δεν γρικάται.» Δεν σας λέγω όταν λείπει ο άνδρας εις την μαύρην λύπη τότε έχει τον καιρόν να χορεύει τον χορόν· βλέπει τον ωσάν ξερόν, λέγει: «Θε να ’βρω να χαρώ με άλλον, νέον τρυφερόν, να με ποίσει ωσάν πτερό ‘λαφρικήν και γλυκασμένην την καρδιά μου την καμένην.» Την αλήθεια, τέτοιον πράγμα δεν εφάνηκεν εις γράμμα, οπού κάμνουν οι γυναίκες, να ’ναι ξενοπηδημένες. ‘Δέτε μόνο αν έχει γνώση η γυναίκα να μετρήσει ένα, δύο και τα τρία (ναι, μα την Οδηγητρία!), ήγουν την ζωήν που ζούμεν και το πλέον, οπού γρικούμεν, και το τρίτον, την τιμήν τους, πόναι πλέο από την ζωήν τους. Αμή εκείνες ’δέ θυμούνται, ουδέ τάσσου, ουδέ φοβούνται να μηδέν τας εγρικήσουν και τας κάρας τους τσακίσουν, ήγου οι βαριομοιριασμένοι, οι άνδρες των οι μαγεμένοι. Μόνον λέγουν ας χορτάσουν, κίνδυνον ποσώς δεν τάσσουν, δεν φοβούνται να τας πιάσουν, ουδέ καν να τας γρικήσουν, και εντροπήν ουδέν ψηφούν να ποπεύονται κρυφά. Και όταν έλθει να την φτάσει, θέλει διά να την πιάσει, έναι νόμος δια να χάσει το προικιόν της, αν πλαντάζει· τότες απομένει γδούρια και πηδούν τη τα γαδούρια.

Και άλλες, όταν παντρευτούν, το πάνε φιρί φιρί να ντροπιαστούν· δοκιμάζουν και άλλους ποθούν, δεν θέλουν πια να σταματήσουν. Της φαίνεται σαν το μέλι και γρήγορα καταλήγει στο μπουρδέλο, νέο, γέρο, δεν τη νοιάζει, παίρνει και μικρό αγόρι· και ο άντρας της δεν της αρέσει, επειδή τον θεωρεί τρελό. Και όσες το έκαναν τούτο το κακό το πράμα, δύσκολο να το αφήσουν, παρά μόνο αν κάνουν λάθος και πάρουν άντρα ζηλιάρη ή κακό καβγατζή ή κανένα νεαρό που να έχει σύνεση και δύναμη και να τη φυλάει καλά για να μην τον απατήσει. Αλλά, όσο θέλει ας τη φυλάει, δεν μπορεί να ξεφύγει απ’ αυτό και μόνο χάνει τον κόπο του, αυτή δεν τη συγκρατεί, παρά μόνο αν στεκόταν πάντα ξύπνιος και την αγκάλιαζε και κλεινόταν μαζί της κι έμπαινε μέσα σε σεντούκι. Και αν του έλεγε «Θα ξαπλώσω», ή «Μου έρχεται να χέσω, και να ράψω και να κλώσω», να της απαντούσε: «Κάνε το εδώ και το ένα και το άλλο, κι ας χτυπούν απέξω.» Και αν έλεγε «Να κατουρήσω, δεν μπορώ να αντέξω», να της έλεγε ακόμη κι αυτό: «Ορίστε, εδώ σου το κρατώ, πάντα να το κάνεις και να αποφεύγεις τη μοιχεία.» Και αν έλεγε: «Κι άμα πεινάσω και διψάσω πολύ, πού θα βρω να χορτάσω εδώ μέσα που πλαντάζω;», να της απαντούσε: «Εγώ, μά τα ιερά, και μά τ’ άγια μυστήρια, μπορώ να σε χορταίνω και να σε βαστάω σφιχτά.» Και αν εκείνη το δεχτεί να μείνει εκεί μέσα, πρέπει αυτός να μην κοιμάται και καθόλου να μην ξεγελιέται, να την προσέχει όσο ζει, νύχτα μέρα, όπως μπορεί, κι έτοιμος με το σπαθί να την κρατάει, για να μη γαμηθεί· τότε είναι δυνατό να μη φορέσει κέρατα. Μα, αλλιώς, δεν έχει φυσική δύναμη ο άντρας να την κρατήσει τη γυναίκα την ξευτελισμένη και τη διαπομπευμένη σύζυγο και την άλλη την καημένη που βρέθηκε γκαστρωμένη. Πάντως, αν θέλεις να κοιμάσαι, αυτή πάντα θα σε εξαπατά. Μερικές στο κρεβάτι έχουν αγαπητικούς, και την πηδάνε, και τον άντρα της σαν πρόβατο τον έχει και σαν ζώο. Ο κακότυχος, ούτε καν την ακούει, γιατί τον μαγεύει με κάτι, και ύστερα άλλος την κανονίζει. Λέει ότι την εξουσιάζει, αλλά εκείνη λέει συνέχεια: «Απαύτωνέ με! Αχ, και μόνο να ψοφούσε! Ο κερατάς όταν κοιμάται, είναι αναίσθητος σαν το ξύλο.» Δεν σας λέω τί γίνεται όταν λείπει ο άντρας της· στη μαύρη λύπη μέσα τότε έχει τον καιρό να χορεύει τον ερωτικό χορό· βλέπει τον άντρα της σαν ψοφίμι, λέει: «Θα βρω για να χαρώ άλλον, νέο τρυφερό, να μου κάνει σαν φτερό ελαφριά και γλυκαμένη την καρδιά μου την καημένη.» Αλήθεια, τέτοιο πράγμα δεν έχει γραφτεί ακόμα, αυτό που κάνουν οι γυναίκες, που πηδιούνται με ξένους. Δείτε μόνο αν έχει μυαλό η γυναίκα να μετρήσει το ένα, δύο και τρία (ναι, μά την Παναγιά την Οδηγήτρια!), δηλαδή πρώτον τη ζωή που ζούμε, δεύτερον την αντίληψη που έχουμε, και, τρίτον, την τιμή τους, που είναι πιο πάνω κι από τη ζωή τους. Αλλά εκείνες τίποτε δεν λογαριάζουν, ούτε υπόσχονται, ούτε φοβούνται μήπως τις πάρουν είδηση και τσακίσουν τα κεφάλια τους, εννοώ οι κακότυχοι οι άντρες τους οι μαγεμένοι. Το μόνο που λένε είναι οι ίδιες να χορτάσουν, κίνδυνο καθόλου δεν σκέφτονται, δεν φοβούνται μήπως τις τσακώσουν, ούτε καν μήπως τις πάρουν χαμπάρι, και καθόλου δεν θεωρούν ντροπή το να ξευτελίζονται κρυφά. Μα όταν συμβεί να τη βρει, και να την πιάσει στα πράσα, ο νόμος είναι να χάσει την προίκα της, αν σκάσει από πόθο· τότε απομένει φτωχή και την πηδούν τα γαϊδούρια.

208   210                   220                   230                   240                   250                   260                   270                   280                   290                   300                   310                   320         325

Μερικά λεξιλογικά:

* Στον στίχο 324, στην απόδοση, παραλείπω την επεξηγηματική προσθήκη της επιμελήτριας: [και συνουσιαστεί με άλλον] επειδή μου χαλάει τη στοίχιση.

* Μια γενική παρατήρηση, ότι σε πολλές περιπτώσεις τα μπ, ντ γράφονται π, τ (ποπευτούν αντί πομπευτούν, σετούκι αντί σεντούκι, πορώ αντί μπορώ και άλλα πολλά). Δεν είδα κάπου μια αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ή μια εξήγησή του, αν είναι δηλαδή σύμβαση της γραφής ή αν έχει πραγματική βάση -ίσως όμως να υπήρχε αναφορά και να μην την πρόσεξα.

* Στίχος 217, «επειδή τον έχει ως τρέλη». Η επιμελήτρια μεταφράζει «επειδή τον θεωρεί τρελό». Δεν ξέρω αν ο τύπος «τρέλης» υπάρχει ή αν έγινε για χάρη της ομοιοκαταληξίας, αλλά αναρωτιέμαι γιατί απορρίφθηκε ο απλός παρατονισμός (που τέτοιους έχει πολλούς χάρη της ρίμας στο ποίημα) δηλαδή «επειδή τον έχει ως τρελή». Αλλά λέξη «τρέλλης» υπάρχει όπως με πληροφορεί το σχ. 21 οπότε εδώ μάλλον κακώς αναρωτήθηκα.

* Στίχος 243, «να τουρήσω». Πρόκειται πάλι για τη γραφή τ αντί για ντ. Ο τύπος είναι «να ντουρήσω», από το ρήμα «ντουρώ», αντέχω, και αλλού «διατηρούμαι», που είναι δάνειο από το βενετικό durar, ιταλικό durare. Να σημειώσουμε ότι και το κοινό «φτουράω» προέρχεται μάλλον από το λατ. obduro.

* 269 «μουτζοπαντρεμένη» Σύνθετο που μας θυμίζει την πρακτική της διαπόμπευσης των μοιχαλίδων -φυσικά για τη μούντζα αξίζει να γραφτεί άρθρο, να δούμε πότε θ’ αξιωθώ.

* 275 «καύχους». Καύκος και καύχος ο αγαπητικός, καύκα και καύχα η αγαπητικιά. Και για τη λέξη αυτή αξίζει άρθρο, μεταξύ άλλων επειδή η ετυμολογία της είναι σκληρό καρύδι που αντιστέκεται -μπορεί πάντως να έχει σχέση με το ποτήρι τον καύκο (του γνωστού βυζαντινού συνθήματος Πάλιν τον καύκον έπιες…) Στην Κύπρο οι λέξεις καύκος και καύκα είναι σε χρήση -ο αστικός μύθος λέει ότι το 1970 το τελωνείο απέρριψε βιβλίο του Κάφκα που ερχόταν από Ελλάδα επειδή το θεώρησαν άσεμνο αφού μιλούσε για ερωμένες (καύκα, νόμισε ο τελώνης).

* 275 «κτυπά τη» – μια από τις πολλές λέξεις για την ερωτική πράξη. Βλ. και «βαράει» ή «πελεκάει» αμέσως πιο κάτω, ενώ ο κερατωμένος σύζυγος λέγεται «κρουσμένος»

* 309 «ουδέ τάσσου» [τάσσουν] Η επιμελήτρια το μεταφράζει «υπόσχονται», και εκ πρώτης όψεως αυτό φαίνεται λογικό, αφού τάσσω = τάζω, αλλά το νόημα δεν βγαίνει. Στον στίχο  315 πιο κάτω, το «κίνδυνον ποσώς δεν τάσσουν» αποδίδεται πειστικά «κίνδυνο καθόλου δεν σκέφτονται», οπότε εικάζω ότι αυτό είναι και εδώ το νόημα, οι γυναίκες «δεν σκέφτονται/νοιάζονται, δεν φοβούνται». Δυστυχώς η έκδοση του μεσαιωνικού λεξικού του Κριαρά δεν έχει φτάσει ως το Τ ακόμα (ο 19ος τόμος τελειώνει στο σιργ-) οπότε δεν μπορώ να ανατρέξω εκεί, βρίσκω όμως την ίδια σημασία, τάσσω= σκέφτομαι, νοιάζομαι και στον Πόλεμο της Τρωάδας:

Ἐξ ὅ, τι καὶ ἂν ἐχάσασιν οἱ Ἕλληνες ἀπάρτι,
ὅλον ἐλησμονῆσαν το, τίποτε δὲν τὸ τάσσουν

οπότε πείθομαι ότι το διαβάζω σωστά.

* 324 «απομένει γδούρια», αποδίδεται «φτωχή», αλλά είναι λιγάκι πιο έντονο. Γδούρης είναι ο πάμφτωχος, που δεν του έχει απομείνει τίποτα, που τον «έχουν γδάρει» μεταφορικά. Αυτή είναι άλλωστε και η ετυμολογία της λέξης, αφού προέρχεται από το εκδόριον, εκδούριν και το κδ τρέπεται σε γδ. Εδώ, η μοιχαλίδα που σκάει από τον πόθο και συνουσιάζεται με άλλον βάσει του νόμου χάνει την περιουσία της (και την προικώα, υποθέτω) οπότε μένει επί ξύλου κρεμάμενη, τσίτσιδη, όχι απλώς φτωχή. Στο Χρηστικό λεξικό του ιδιώματος της Μυκόνου, του Π. Κουσαθανά, βρίσκω ότι «γδούρι» σημαίνει α) κουρεμένος γουλί, β) γυμνός, ολότελα χαμένος σε τυχερό παιχνίδι.

Οπότε, το μοναδικό παράπονο από αυτή την έξοχη έκδοση είναι πως δεν είχε δέκα σελιδούλες παραπάνω με μερικά γλωσσικά σχόλια σαν κι αυτά που σημείωσα.