Άρες, μάρες, Κουναδάρες (άρθρο του Άγγελου Χανιώτη, σχολιασμός, επακόλουθα)

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα ένα άρθρο του ιστορικού Άγγελου Χανιώτη, στο οποίο γίνεται δριμεία κριτική σε μια ομιλία περί ελληνικής γλώσσας, που είχε εκφωνήσει το 2019 ο ακαδημαϊκός κ. Αντώνης Κουνάδης, ως απερχόμενος τότε πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στις αρχές του χρόνου. Ο λόγος που το αναδημοσιεύω σήμερα είναι διπλός. Αφενός με τον κ. Κουνάδη και τις απόψεις του για τη γλώσσα έχουμε ασχοληθεί πολλές φορές στο ιστολόγιο, και μάλιστα έχουμε ήδη αφιερώσει δύο άρθρα στη συγκεκριμένη ομιλία του κ. Κουνάδη. Αφετέρου, διαβάζω ότι ο κ. Κουνάδης έχει στείλει εξώδικο στον κ. Χανιώτη, ζητώντας του να ανακαλέσει, οπότε η υπόθεση δεν έχει λήξει.

Για όσους δεν τον γνωρίζουν, ο κ. Αντώνης Κουνάδης, γεννημένος το 1937, ήταν στα νιάτα του δισκοβόλος και μάλιστα πολύ καλός· είχε πάρει χρυσά μετάλλια σε πανελλήνιους και βαλκανικούς αγώνες και για μια περίοδο είχε την πέμπτη επίδοση στον κόσμο. Διετέλεσε και πρόεδρος του ΣΕΓΑΣ επί δικτατορίας, από τον Φεβρουάριο του 1973 έως το 1974. Αργότερα έγινε καθηγητής στη σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ και μετά ακαδημαϊκός, από το 1999, στην τάξη των Θετικών Επιστημών (Εφηρμοσμένων Θετικών Επιστημών: Στατικής- Δυναμικής, Ανάλυσης- Έρευνας των Τεχνικών Κατασκευών). 

Αναμφισβήτητα πλούσια και ζηλευτή σταδιοδρομία. Το περίεργο είναι ότι οι παρεμβάσεις του κ. Κουνάδη ως ακαδημαϊκού δεν αφορούν το πεδίο της ανάλυσης-έρευνας των τεχνικών κατασκευών, στο οποίο είναι ειδικός, αλλά την ελληνική γλώσσα. Και όταν εξελέγη Πρόεδρος της Ακαδημίας (με ετήσια θητεία), αφιέρωσε στην ελληνική γλώσσα τη διάλεξη που έδωσε ως απερχόμενος Πρόεδρος: «Η καταγωγή της ελληνικής γλώσσης, προφορικής και γραπτής»

Στη διάλεξη αυτή, ο κ. Κουνάδης, όχι για πρώτη φορά, υποστήριξε θέσεις που έρχονται σε ευθεία αντίθεση με την επιστήμη της Γλωσσολογίας. Το πλήρες κείμενο το βρίσκετε εδώ και για πρόγευση βάζω την πρώτη πρόταση της εισαγωγής:

Ἡ προβληθεῖσα τὸν 18ο αἰώνα ἄποψη ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ γλώσσα ἀνήκει στὴν Ἰνδοευρωπαϊκὴ οἰκογένεια γλωσσῶν, καθὼς καὶ ἡ ἄποψη ὅτι τὸ Ἑλληνικὸ ἀλφάβητο εἶναι Φοινικοσημιτικῆς προελεύσεως, ἀπετέλεσαν ἀντικείμενα συνεχιζομένων μέχρι σήμερα ἐντόνων συζητήσεων καὶ ἀμφισβητήσεων.

Λίγες μέρες μετά τη διάλεξη εκείνη του κ. Κουνάδη είχαμε δημοσιεύσει εκτενές άρθρο στο ιστολόγιο όπου αντικρούαμε αρκετά σημεία της (στο άρθρο είχε συμβάλει καθοριστικά ο φίλος μας ο Άγγελος), ενώ αρκετούς μήνες αργότερα δημοσιεύσαμε και δεύτερο άρθρο εστιασμένο σε έναν αναληθή ισχυρισμό του κ. Κουνάδη από την ίδια διάλεξη.

Και μετά από αυτόν τον πρόλογο, παραθέτω το άρθρο του Άγγ. Χανιώτη, όπως δημοσιεύτηκε τον Γενάρη στο τχ. 135 του περιοδικού Athens Review of Books, συνοδευόμενο από τη φωτογραφία (και λεζάντα) που ακολουθεί:

Αντώνιος Κουνάδης, σωτήρ του έθνους και της γλώσσης: τις ίδιες απόψεις, και με το ίδιο «επιστημονικό» ήθος, διακινεί είτε ως διορισμένος πρόεδρος του ΣΕΓΑΣ από τη Δικτατορία είτε ως Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών.

Άρες, μάρες, Κουναδάρες

Την 14η Ιανουαρίου 2019 κάποιος πολιτικός μηχανικός έδωσε διάλεξη για την καταγωγή της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού αλφαβήτου. Ο ερασιτέχνης γλωσσολόγος συμπέρανε ότι το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο δεν προέρχεται από το φοινικικό, αλλά αποτελεί αυτόχθον δημιούργημα και προϋπήρχε του Τρωικού Πολέμου, και ότι οι γλωσσολογικές έρευνες που τοποθετούν την ελληνική γλώσσα στην οικογένεια των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών είναι αμφισβητήσιμες. Χρειάζεται σχολιασμό η επίδειξη ημιμάθειας από έναν πολιτικό μηχανικό, όταν το διαδίκτυο βρίθει από περισπούδαστες διατριβές ακαλλιέργητων ελληναράδων; Ναι, χρειάζεται, όταν ομιλητής είναι ο Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, η ομιλία του γίνεται σε πανηγυρική συνεδρία της και το πόνημά του δημοσιεύεται στο επίσημο όργανο του ανώτατου πνευματικού ιδρύματος της χώρας. Δράστης ήταν ο κ. Αντώνης Κουνάδης.

Advertisement

Τότε που οι κοπέλες φορούσανε φουστάνια – 20 (μυθιστόρημα του Δημήτρη Σαραντάκου)

Εδώ και κάμποσους μήνες άρχισα να δημοσιεύω, ύστερα και από τη δική σας ενθάρρυνση, ένα ανέκδοτο μυθιστόρημα του πατέρα μου.

Οι δημοσιεύσεις γίνονται κανονικά κάθε δεύτερη Τρίτη. Η σημερινή συνέχεια είναι η εικοστή, η προηγούμενη βρίσκεται εδώ.

Η δράση ξεκίνησε επί δικτατορίας και συνεχίζεται στη μεταπολίτευση -ήδη βρισκόμαστε στη δεκαετία του 1980. Ο Δήμος, ο κεντρικός ήρωας, είναι φιλόλογος. Έχει μια μπερδεμένη σχέση με τη ζωγράφο Βασιλική ή Έζμπα που δεν ευοδώθηκε, ενώ η σχέση του με τη νεότερη συνάδελφό του Φανή διακόπτεται αναπάντεχα. Σήμερα αρχίζουμε το ενδέκατο κεφαλαιο, με τίτλο Προσπάθειες ανάταξης.

 

11

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΑΝΑΤΑΞΗΣ

Mετά το κενό που του δημιούργησε η απρόβλεπτη απομάκρυνση της Φανής από τη ζωή του, το πήρε απόφαση πως αυτή ήταν η μοίρα του και αποφάσισε να  βρει τρόπους προσαρμογής σε μια μοναχική, εργένικη, ζωή. Δεν άντεχε πια νέους έρωτες και  αγάπες. Το αίσθημα του κενού που τον βασάνιζε, προσπάθησε να συμπληρώσει αλλιώς, κάνοντας συχνότερα παρέα με τους παλιούς του φίλους. Πήγαινε ταχτικά στο Μαρούσι στο σπίτι του Αλέκου και της Κατερίνας, επισκεπτόταν τον Νίκο και τη Μαργαρίτα στα σπίτι τους, που ήταν άλλωστε κι αυτό στη Νέα Σμύρνη και μια δυο φορές τη βδομάδα βγαίνανε μαζί, για θέατρο, σινεμά ή απλώς για βόλτα. Στο σπίτι του Νίκου και της Μαργαρίτας γνώρισε  ένα ζευγάρι φίλων τους, τον Δημήτρη και τη Λασκαρίνα. Εκείνος ήταν μηχανικός στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού κι η γυναίκα του ψυχίατρος, Ενδιαφέροντες άνθρωποι και οι δύο και ευχάριστοι συνομιλητές, που ταίριασαν γρήγορα μαζί του.

Όπως του είπαν, συνεργάζονταν στη σύνταξη ενός εγκυκλοπαιδικού λεξικού, ο Δημήτρης σαν εξωτερικός συνεργάτης, γιατί εξακολουθούσε να εργάζεται στον Οργανισμό, ο Νίκος όμως σαν κανονικός υπάλληλος, γιατί κατάφερε να πάρει σύνταξη στα 56 του χρόνια, επωφελούμενος από το νόμο διαδοχικών ασφαλίσεων και έχοντας συμπληρώσει 35 χρόνια προϋπηρεσίας. Στις συζητήσεις που είχανε μαζί του, του μεταφέρανε πολλά ενδιαφέροντα, διασκεδαστικά και ευτράπελα περιστατικά από την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στη σύνταξη του  εγκυκλοπαιδικού λεξικού και για τον χαρακτήρα και την εμφάνιση του εκδότη, που, μεταξύ τους τον έλεγαν «το Θερίο».

Εκείνος πάλι τους μίλησε για τα «Ρεμάλια της Πιερίας» και τις ταχτικές εβδομαδιαίες συνάξεις τους και είδε πως τους διασκέδασαν όσα τους είπε. Στο μυαλό του θώπευε ένα όνειρο: να δημιουργήσει στην Αθήνα κάποια παρόμοια παρέα, μ΄ όλο που καταλάβαινε πόσο δύσκολο ήταν. Εν πρώτοις ο ίδιος δεν διέθετε τα ηγετικά (στον τομέα της πλάκας και του χαβαλέ) προσόντα του Αντρέα. Ύστερα οι φίλοι του εδώ δεν είχαν ούτε κατά προσέγγιση τη νοοτροπία και τη συμπεριφορά των ρεμαλιών. Χωρίς να είναι τίποτα σοβαροφανείς, το αντίθετο ήτανε εύθυμοι και κοινωνικοί τύποι, ήταν όμως τελείως διαφορετικοί από τα ρεμάλια.

Παρ΄ όλα αυτά κανόνισε να βρεθούνε μερικές φορές όλοι μαζί, όχι όμως στο σπίτι του,  όπως είχε γίνει, πριν από έξι χρόνια, στη γιορτή του, αλλά σε ένα εστιατόριο τη μια φορά και σε ένα ζαχαροπλαστείο τις δύο άλλες. Τον πυρήνα της καινούργιας παρέας αποτελέσανε ο Κώστας με την Ισμήνη, ο Αλέκος με την Κατερίνα, ο Νίκος με τη Μαργαρίτα, ο Δημήτρης με τη Λασκαρίνα κι αυτός  (με τη θύμηση της Βασιλικής να σκιάζει τη διάθεσή του)..

Ποιο είναι το συχνότερο γράμμα στην ελληνική γλώσσα;

Καθώς έγραφα το χτεσινό άρθρο, όπου ανέφερα ότι το Π είναι πολύ συχνό ως αρχικό γράμμα λέξεων, θυμήθηκα ένα σχετικό κεφάλαιο από το βιβλίο μου Η γλώσσα έχει κέφια, που αφορά τις συχνότητες όλων των γραμμάτων και των αρκτικών γραμμάτων, το οποίο, αν θυμαμαι καλά (καθόλου σίγουρο αυτό, δυστυχώς) δεν το έχω δημοσιεύσει ποτέ ολόκληρο στο ιστολόγιο, αν και κάποια στοιχεία τα είχα χρησιμοποιήσει σε ένα κουίζ πριν από μερικά χρόνια. Οπότε, το σημερινό άρθρο. 

Όταν ήμουν στις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου, είχα επινοήσει ένα παιχνίδι για να περνάω τις ώρες που βαριόμουν στο μάθημα. Έχοντας ανοιχτό μπροστά μου το βιβλίο του μαθήματος, μετρούσα ποια γράμματα είναι τα συχνότερα –αλλά δεν το έκανα έτσι απλά, δεν έχει γούστο: έπαιζα ματς ποδοσφαίρου ανάμεσα στα γράμματα· αν λογουχάρη σε μιαν αράδα του βιβλίου υπήρχαν 5 Α και 2 Π, το Α είχε νικήσει το Π με 5-2. Κι επειδή τα γράμματα του αλφαβήτου μας είναι 24, τα είχα χωρίσει σε τρεις εθνικές κατηγορίες, με οχτώ ομάδες την καθεμία, και τα έβαζα να παίζουν ματς το ένα εναντίον του άλλου, με βαθμολογία, πρωταθλητή, ομάδες που υποβιβάζονταν ή που προβιβάζονταν.

Στο αλφαβητικό αυτό πρωτάθλημα κυριαρχούσε το Α, αν και δεν κέρδιζε όλα τα πρωταθλήματα. Κάποιες φορές, η συγκυρία ευνοούσε το Ο, σπανιότερα το Ι ή το Ε. Η πρώτη κατηγορία συμπληρωνόταν από το Ν, το Τ και το Σ ενώ η όγδοη θέση παιζόταν ανάμεσα σε πολλά γράμματα, όπως το Ρ, το Κ ή το Η.

Από αυτό το εφηβικό χασομέρι είχα βγάλει συμπεράσματα για τη συχνότητα των γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου, τα οποία σε γενικές γραμμές συμπίπτουν με τα ευρήματα κανονικών επιστημονικών μελετών. Πράγματι, σύμφωνα με την εργασία των Protopappas et al: IPLR: an online resource for Greek word-level and sublexical information, (Protopappas et al., 2010), η συχνότητα των γραμμάτων σε ένα εκτενές σώμα ελληνικών κειμένων έχει ως εξής:

Α 11,15%
Ο 10,27%
Ι    9,16%
Ε   8,93%
Τ   8,31%
Σ   7,98% [Στη μελέτη γίνεται διάκριση ανάμεσα σε σ (4,54%) και ς (3,44%). Εγώ τα έχω ενοποιήσει.]
Ν   6,30%
Η   5,25%
Υ   4,52%
Ρ    4,23%
Π   4,03%
Κ   3,89%
Μ  3,32%
Λ   2,56%
Ω   2,26%
Δ   1,72%
Γ    1,44%
Χ   1,21%
Θ   1,17%
Φ   0,83%
Β   0,59%
Ξ   0,43%
Ζ   0,32%
Ψ   0,14%

Οι διαφορές ανάμεσα σε Ι και Ε είναι μικρές, γι’ αυτό άλλες μελέτες δίνουν το… χάλκινο μετάλλιο στο Ε αφήνοντας το Ι τέταρτο.

Εσείς χρησιμοποιείτε ελληνικό ερωτηματικό;

Πριν από ένα μήνα και κάτι, ένας φίλος μού έστειλε λινκ προς ένα άρθρο, ζητώντας μου να σχολιάσω. Τις μέρες εκείνες ταξίδευα, οπότε το κράτησα στα υπόψη. Χτες το θυμήθηκα, οπότε το σημερινό άρθρο.

Το άρθρο έχει τίτλο «Ο «θάνατος» του ελληνικού ερωτηματικού» και υπογράφεται από τον δημοσιογράφο Λευτέρη Θεοδωρακόπουλο. Μετά την ανάπτυξη του θέματος από τον αρθρογράφο, την οποία και θα παραθέσω, ακολουθούν οι γνώμες κάποιων ειδικών, που μπορείτε να τις διαβάσετε.

Γράφει ο αρθρογράφος:

Στα social media η πλειονότητα των χρηστών όταν θέλει να απευθύνει ερώτηση χρησιμοποιεί το λατινικό σύμβολο «?» και όχι την άνω τελεία και το κόμμα «;».

Αυτό φαίνεται να ξεπετάχτηκε από τις οθόνες και το συναντάμε σε πινακίδες καταστημάτων, σε καταλόγους που διανέμονται να χρησιμοποιείται το «?».

Αυτό που τρομάζει δε είναι ότι το συναντάμε σε εφημερίδες ή ακόμη και στους τίτλους των ζωντανών εκπομπών.

Στο Newsbomb.gr θέτουμε το θέμα καθότι το θεωρούμε ιδιαιτέρως σοβαρό. Το να κακοποιούμε από μόνοι μας τη γλώσσα μας, είναι τάση αυτοκτονική για το DNA μας.

Ειδικοί παραθέτουν την δική τους άποψη για το φαινόμενο που αθόρυβα «σβήνει» το ελληνικό ερωτηματικό από την καθημερινότητα μας.

Άλλωστε οι λέξεις φέρουν εννοιολογικό περιεχόμενο και, ειδικά στην περίπτωση της ελληνικής γλώσσας, δεν αποτελούν μόνον απότοκο σκέψεων και ειρμών αλλά προάγουν την διανόηση όσο τις ομιλείς. Είναι η μοναδική γλώσσα στον κόσμο που ερμηνευτικά αναλύεται ακόμη και σε βαθμό συλλαβής. Ο άνθρωπος διαθέτει ασφαλώς πολλούς τρόπους ή, πιο σωστά, μεθόδους έκφρασης. Ο γλωσσικός τρόπος είναι ο πλέον ολοκληρωμένος και το ερωτηματικό ως σημείο στίξης αποτελεί έναν σημαντικότατο άξονα στην απόδοση της ελληνικής γλώσσας καθώς μεταφέρει τόνους μουσικότητας, απορίας κ.α.

Ακολουθούν οι απόψεις των ειδικών…

Ο αρθρογράφος κάνει μια σωστή διαπίστωση, ότι η χρήση του ελληνικού ερωτηματικού [;] έχει υποχωρήσει, καταρχάς στο Διαδίκτυο αλλά και, σε μικρότερο βαθμό, στην τηλεόραση και στις εφημερίδες και ότι στη θέση του χρησιμοποιείται το λατινικό ερωτηματικό [?].

Ωστόσο, η σωστή αυτή διαπίστωση ακολουθείται από απίθανους, αστήρικτους, αντιεπιστημονικούς ισχυρισμούς και εντυπωσιακά λογικά άλματα. Για παράδειγμα, το ότι η χρήση του λατινικού ερωτηματικού είναι «κακοποίηση της γλώσσας μας» είναι ήδη ένα αυθαίρετο συμπέρασμα που το προβάλλει ο αρθρογράφος χωρίς να το τεκμηριώνει -αλλά το άλμα της αυθαιρεσίας αρχίζει να διεκδικεί ολυμπιακό μετάλλιο όταν μας λέει ότι αυτό είναι τάση «αυτοκτονική για το DNA μας». Μάλλον εκτός από το ελληνικό ερωτηματικό απειλείται επίσης η κατεξοχήν ελληνική αρετή του μέτρου.

Και αυτό δεν είναι παρά η αρχή. Ακολουθεί μια παράγραφος παρμένη κατευθείαν από τα ιερά βιβλία της ελληναράδικης παραγλωσσολογίας, ας πούμε με την ελληνική γλώσσα που είναι «η μοναδική στον κόσμο που ερμηνευτικά αναλύεται ακόμα και σε βαθμό συλλαβής». Αναρωτιέμαι τι έχει στο μυαλό του ο αρθρογράφος όταν γράφει μια τέτοια σαπουνόφουσκα, τι θα μας έλεγε αν του ζητούσαμε να μας δώσει ένα παράδειγμα. Υποθέτω ότι θα μας έλεγε ότι π.χ. η λέξη «γεωμετρία» προέρχεται από το «γη» και το «μετρώ», δηλαδή απλώς την ετυμολογική διαφάνεια. Το ίδιο ισχύει και για τον ισχυρισμό ότι οι λέξεις (ειδικά της ελληνικής, μάλιστα) προάγουν τη διανόηση όταν τις ομιλείς.

Τέλος, ενώ πράγματι το ερωτηματικό είναι σημαντικό σημείο στίξης, «καθώς μεταφέρει τόνους μουσικότητας, απορίας κτλ.», ο αρθρογράφος δεν μας εξηγεί για ποιο λόγο δεν μεταφέρονται οι ίδιοι τόνοι αν αντί του ; χρησιμοποιηθεί το ?

Και οι τέσσερις ειδικοί (ομολογώ πως δεν τους γνώριζα) που εκφράζουν τη γνώμη τους μετά την εισήγηση του αρθρογράφου πλειοδοτούν σε θρήνους για την παρακμή της γλώσσας, την υποτιθέμενη λεξιπενία, την κατάργηση του πολυτονικού, τα γκρίκλις, τις δάνειες λέξεις, όλο το ρεπερτόριο δηλαδή της παραγλωσσολογίας. Δεν θα σχολιάσω σήμερα τις απόψεις αυτές, που τις έχουμε άλλωστε επανειλημμένα συζητήσει στο ιστολόγιο, αλλά θα ξεχωρίσω την πρώτη παράγραφο της τοποθέτησης του συγγραφέα Πέτρου Κασιμάτη:

Το ελληνικό ερωτηματικό κατάντησε ένας εθνικός λυγμός. Εκεί που ήταν το σύμβολο της αμφισβήτησης. Το θεμελιώδες ερώτημα. Το κόμμα με την τελεία σαν κορώνα από πάνω του. Ήταν και είναι το σύμβολο της απορίας. Της καχυποψίας, αν θέλετε. Σίγουρα της αμφισβήτησης. Της δίψας για γνώση. Το απαραίτητο εργαλείο της τέχνης της εκμαίευσης -μιας τεχνικής που ανέδειξε ο Σωκράτης και την υπερύψωσε σε τέχνη.

Και πάλι, ο κ. Κασιμάτης μοιάζει να πιστεύει ότι μόνο το συγκεκριμένο σύμβολο ; [το κόμμα με την τελεία σαν κορόνα από πάνω του] μπορεί να εκφράσει απορία, καχυποψία, αμφισβήτηση, δίψα για γνώση και ότι το ? δεν μεταφέρει αυτές τις αποχρώσεις.

Αλλά, το πιο σημαντικό: όταν ο Σωκράτης ανέδειξε και «υπερύψωσε σε τέχνη» την εκμαίευση, δεν υπήρχε το σύμβολο του ερωτηματικού, το κόμμα με την τελεία από πάνω του! Ο Σωκράτης βέβαια δεν άφησε τίποτα γραμμένο, αλλά όταν ο Πλάτωνας έγραφε «τι τηνικάδε αφίξαι, ω Κρίτων;» δεν έβαζε κόμμα με τελεία σαν κορόνα από πάνω του στο τέλος της πρότασης. Για την ακρίβεια δεν έγραφε τίποτε, ενώ φυσικά τις λέξεις τις έγραφε ενωμένες.

Ερωτηματικό, ως σημείο στίξης, δεν υπάρχει ούτε στα ελληνικά ούτε στα λατινικά της αρχαιότητας. Ούτε στην κλασική εποχή, ούτε στους μεγάλους γραμματικούς της ελληνιστικής εποχής. Αυτοί πράγματι εισηγήθηκαν πολλά σημεία στίξης (κυρίως για να ξεχωρίζουν τις λέξεις που ήταν ενωμένες) αλλά όχι το ερωτηματικό.

Το ερωτηματικό ήρθε πολύ αργότερα, τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά. Πότε; Τον 8ο αιώνα μ.Χ., θα βρείτε στη Βικιπαίδεια ή στο ενδιαφέρον άρθρο του φίλου μας Nίκου Νικολάου. Πηγή της χρονολόγησης αυτής είναι το βιβλίο του Έντουαρντ Τόμσον An Introduction to Greek and Latin Palaiography,. Μπορείτε να το βρείτε ονλάιν, είναι πολύ ενδιαφέρον, παρόλο που τα έχει τα χρονάκια του (εκδόθηκε το 1912) αλλά η αλήθεια είναι πως ο συγγραφέας είναι ιδιαίτερα λακωνικός για το ερωτηματικό. Για το ελληνικό λέει, απλώς, στη σελ. 60, The mark of interrogation also first appears about the eighth or the ninth century.

Είμαι σχεδόν βέβαιος πως θα υπάρχουν ελληνικές πηγές που γράφουν περισσότερα για την ιστορία του ερωτηματικού, κι ελπίζω πως στα σχόλιά σας θα αναφέρετε κάτι. Εγώ πάντως συζήτησα με έναν καλό φίλο που ξέρει από βυζαντινές επιγραφές, ο οποίος μου είπε ότι σε επιγραφές πχ του 13ου αιώνα υπάρχουν ερωτήσεις (σπανίως βέβαια) χωρίς να σημειώνεται ερωτηματικό. Δηλαδή δεν επικράτησε αμέσως το νέο σημείο στίξης.

Πάντως, για να γυρίσουμε στους θρήνους για τον «θάνατο» του ελληνικού ερωτηματικού, και μόνο η διαπίστωση πως η απουσία του δεν εμπόδισε τους αρχαίους μας προγόνους να γράψουν τα αθάνατα έργα τους, μας δείχνει ότι τίποτα δεν θα πάθουμε, ούτε εμείς ούτε η γλώσσα, αν σιγά σιγά αντικατασταθεί από το λατινικό.

Είναι βέβαια αλήθεια ότι υπάρχει τάση αντικατάστασης του ελληνικού ερωτηματικού από το λατινικό. Πόσο εκτεταμένη είναι αυτή η τάση, δεν μπορώ να το πω. Προσωπικά, χρησιμοποιώ σχεδόν πάντοτε (ή πάντοτε) το ελληνικό ερωτηματικό, ακόμα και όταν γράφω από το κινητό.

Το κοινό του ιστολογίου δεν είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα ίσως, αλλά από περιέργεια μέτρησα τα σχόλια ενός πρόσφατου μεζεδοάρθρου μας και το σκορ ήταν 56 ελληνικά ερωτηματικά και 2 λατινικά (το ένα σε παράθεμα από το Τουίτερ). Είπα όμως ότι δεν είμαστε αντιπροσωπευτικό δείγμα. Δεν αμφιβάλλω ότι οι νεότεροι θα χρησιμοποιούν πολύ περισσότερο το ?, μεταξύ άλλων και για τεχνικούς λόγους.

Διότι βέβαια σε πολλά πληκτρολόγια κινητών συσκευών το σύμβολο του λατινικού ερωτηματικού είναι πιο εύκολα προσπελάσιμο από το σύμβολο του ελληνικού ερωτηματικού, παρά το γεγονός ότι το σύμβολο ; υπάρχει και στο σύστημα συμβόλων στίξης του λατινικού αλφαβήτου, όπου όπως ξέρετε έχει τη θέση της άνω τελείας.

Θα υπάρχουν κι άλλοι λόγοι για τη χρήση του λατινικού ερωτηματικού. Κάποιος μου έλεγε ότι είναι πιο ευδιάκριτο από το ελληνικό. Περιμένω στα σχόλιά σας να μου πείτε, αν χρησιμοποιείτε λατινικό ερωτηματικό, εννοώ όταν γράφετε με το ελληνικό αλφάβητο, για ποιο λόγο το προτιμάτε.

Πάντως, αν κάποιοι ανησυχούν για τα σημεία στίξης, θα περίμενα να έχουν αντιδράσει για την εξαφάνιση όχι του ερωτηματικού, αλλά της άνω τελείας. Διοτι η άνω τελεία (που την είχαν οι αλεξανδρινοί γραμματικοί) πραγματικά απειλείται με εξαφάνιση χωρίς να αντικατασταθεί από κάτι άλλο. Και η εξαφάνισή της αυτή δεν οφείλεται μόνο στο ότι οι χρήστες της ελληνικής τη βρίσκουν περιττή (διότι ασφαλώς υπάρχει και αυτή η τάση), αλλά και στο ότι θέλει πολύ κόπο να χρησιμοποιήσεις άνω τελεία σε επεξεργαστές κειμένου, ενώ σε κινητές συσκευές μπορεί να είναι και εντελώς αδύνατο.

Το βλέπω και στον εαυτό μου. Όταν γράφω στο Word, έχω ένα μάκρο που μου βγάζει πολύ εύκολα την άνω τελεία, κι έτσι στα βιβλία μου τη χρησιμοποιώ αρκετά. Όταν όμως γράφω στον μπράουζερ, π.χ. αυτά εδώ τα άρθρα, όπου για να βάλω άνω τελεία πρέπει να κάνω κόπο (insert symbol κτλ.), τότε δεν τη χρησιμοποιώ παρά μόνο σε έκτακτες περιστάσεις. Και βέβαια στο κινητό δεν τη χρησιμοποιώ καθόλου.

Βέβαια, και στα αγγλικά που τεχνικό πρόβλημα δεν υπάρχει, η χρήση της άνω τελείας (δηλαδή του semicolon, ; ) στη βρετανική λογοτεχνία έχει υποχωρήσει κατά 25% τις τελευταίες δεκαετίες. Οι Αμερικανοί έτσι κι αλλιώς δεν την πολυσυμπαθούσαν από παλιά.

Όμως στην άνω τελεία ίσως αφιερώσουμε άλλο άρθρο. Όσο για το ερωτηματικό, θα ήθελα να μου απαντούσατε, στα σχόλιά σας, αν χρησιμοποιείτε το λατινικό ερωτηματικό, και για ποιο λόγο, όπως και σε ποιο μέσο.

Χριστούγεννα με την Όμικρον

Μπήκαμε στη βδομάδα των Χριστουγέννων, αλλά τα φετινά Χριστούγεννα διαφέρουν, όπως διέφεραν και τα περσινά -κι αν τα περσινά βρίσκονταν κάτω από το στίγμα του κορονοϊού, τα φετινά, ειδικότερα, βρίσκονται κάτω από τη δαμόκλεια σπάθη της Όμικρον. Όχι μόνο εδώ -όλη η Ευρώπη θα κάνει Χριστούγεννα με την Όμικρον.

Ποιαν Όμικρον; Δεν είναι ανάγκη καν να ρωτήσει κανείς. Η Όμικρον του τίτλου δεν είναι, δυστυχώς, η Μαρκησία του Ο., του φον Κλάιστ, που έγινε και ταινία του Ερίκ Ρομέρ το 1975, δεν είναι ούτε η ηρωίδα της ερωτικής (και απαγορευμένης σε διάφορες χώρες) ταινίας Η ιστορία της Ο… (του 1973), είναι η νέα παραλλαγή του κορονοϊού που έχει τρομοκρατήσει όλη την Ευρώπη ή όλον τον κόσμο.

Το κανονικό της όνομα είναι Β.1.1.529, αλλά μετά την αποφαση του ΠΟΥ να ονομάζει τις παραλλαγές του κορονοϊού με γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, και αφού προς στιγμή είχε προταθεί το όνομα Νu (που όμως απορρίφθηκε για να μην μπερδεύεται με το New, όπως και το Ksi ίσως για να μη θιγεί ο πρόεδρος της Κίνας Xi Jinping), τελικά η καινούργια παραλλαγή ονομάστηκε Omicron.

Τα βαφτίσια της Όμικρον έγιναν στις 26 Νοεμβρίου -δηλαδή το όνομα δεν έχει ακόμα κλείσει μήνα, κι όμως τρομοκρατεί όλον τον κόσμο και η μια μετά την άλλη οι χώρες παίρνουν μέτρα και θεσπίζουν νέους περιορισμούς ή επαναφέρουν τους παλιούς.

Το δέλτα που μας τρομάζει

Πανδημικό ήταν το άρθρο της Παρασκευής, πανδημικά θ’ ανοίξει και η σημερινή βδομάδα, διότι το δέλτα για το οποίο σας μιλώ δεν είναι βέβαια του Νείλου ή άλλου ποταμού, είναι η παραλλαγή δέλτα του κορονοϊού.

Παλιότερα τη λέγαμε ινδική παραλλαγή, αλλά στα τέλη Μαΐου (του 2021) ο ΠΟΥ αποφάσισε όλες οι παραλλαγές του κορονοϊού, του SARS-CoV-2 για να τον γράψουμε επίσημα, να δηλώνονται όχι με τόπο προέλευσης αλλά με γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου.

Άλφα, βήτα, γάμμα, δέλτα, όλα τα κορόνια φέρ’τα. Κι έτσι η βρετανική παραλλαγή ονομάστηκε άλφα, η νοτιοαφρικανική βήτα, η βραζιλιάνικη γάμμα και η ινδική δέλτα. Έκτοτε έχουν εμφανιστεί και άλλες παραλλαγές, που έχουν ονοματιστεί έψιλον, ζήτα, ήτα, θήτα, γιώτα, κάππα (δηλαδή epsilon, zeta, eta, theta, iota, kappa) αλλά καμιά δεν έχει αποκτήσει τη διάδοση και την προβολή της δέλτα, της δέλτα που μας τρομάζει (ή… μας τρομάδει;).

Καθώς οι παραλλαγές προκύπτουν από μεταλλάξεις, που διαρκώς συμβαίνουν, είναι μαθηματικά βέβαιο πως θα εμφανιστούν και άλλες. Δεν ξέρω τι θα γίνει αν ξεπεραστεί ο αριθμός των 24, που είναι τα γράμματα του αλφαβήτου μας, αν μετά την παραλλαγή omega θα εμφανιστεί alpha bis ή alpha alpha, υποθέτω όμως ότι κάποιος θα το έχει σκεφτεί.

Ομολογώ επίσης ότι δεν θυμάμαι, τον Μάιο-Ιούνιο που πάρθηκε η απόφαση, αν σχολιάστηκε εδώ στη χώρα μας, και πώς, η επιλογή ελληνικών γραμμάτων για τις φονικές αυτές παραλλαγές. Μάλλον θα το καμαρώσαμε. Για τους ξένους βέβαια τα ελληνικά γράμματα έχουν μιαν αίγλη κι έναν εξωτισμό -όσοι έχουν σπουδάσει (προπτυχιακά) στην Αμερική μπορεί να μας πούν πώς αισθάνονται όσοι βαφτίζουν τις αδελφότητες των φοιτητών με ελληνικά γράμματα, κι αν δείτε σε αμερικάνικο πανεπιστήμιο να γίνεται λόγος για Greek organisations μάλλον αυτές οι Phi Delta Kappa εννοούνται, όχι τίποτα σύλλογοι Ελλήνων.

Και επειδή εμείς εδώ λεξιλογούμε, δεν μπορεί το σημερινό άρθρο να μην αναφερθεί και στο γράμμα Δ γενικότερα. Σε αυτό θα αναδημοσιεύσουμε ένα μεγάλο τμήμα από παλιότερο άρθρο μας, του 2016 -τότε, η Ζωή Κωνσταντοπούλου είχε ιδρύσει το κόμμα Πλεύση Ελευθερίας, το οποίο είχε το Δ στο έμβλημά του. Και το μεν κόμμα δεν ευδοκίμησε, αλλά μας έδωσε την αφορμή να γράψουμε για το γράμμα Δ.

Λοιπόν, το Δ είναι το τέταρτο γράμμα του αλφαβήτου μας, και προέρχεται από το φοινικικό γράμμα dalet, που σημαίνει «πόρτα», το οποίο αποτελεί μετεξέλιξη ενός ιδεογράμματος που σήμαινε την πόρτα. Στα σημερινά εβραϊκά, άλλωστε, η πόρτα είναι delet -και φυσικά, το γεγονός ότι οι ονομασίες των φοινικικών γραμμάτων κάτι σήμαιναν, ενώ οι αντίστοιχες ονομασίες στα ελληνικά δεν σήμαιναν τίποτα (παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των ελληνοβαρεμένων να βγάλουν κάποιο κρυμμένο νόημα από το «άλφα, βήτα, γάμμα, δέλτα», βασανίζοντας βάναυσα γλώσσα και λογική) είναι ίσως η πιο τρανή απόδειξη για τη σημιτική προέλευση του αλφαβήτου.

Εμβολιασμένα μεζεδάκια

Δεν είναι βέβαια τα μεζεδάκια εμβολιασμένα -είναι όμως αυτός που τα γράφει, έστω και μόνο με την πρώτη δόση. Ήταν κι από την προηγούμενη εβδομάδα, αλλά η πένθιμη είδηση επηρέασε τον τίτλο του προηγούμενου άρθρου.

* Οπότε, ας αρχίσουμε με ένα μεζεδάκι σχετικό με τα εμβόλια, μια βαθυστόχαστη ρήση του υφυπουργού κ. Χαρδαλιά.

«Kάτω από το μηδέν το ποσοστό με τις παρενέργειες», δήλωσε τις προάλλες.

Είναι κατανοητό ότι ήθελε να πει πως είναι απειροελάχιστο το ποσοστό, ότι είναι αμελητέο, ότι είναι (όπως θα λέγαμε) μηδέν, κόμμα μηδέν μηδέν….

Aλλά το μηδέν κόμμα μηδέν μηδέν μηδέν ένα είναι πάνω από το μηδέν, έστω και ελάχιστα πάνω.

Κάτω από το μηδέν το ποσοστό των παρενεργειών σημαίνει, όπως είπε χαριτολογώντας κάποιος στο Τουίτερ, ότι αν κάνουν το εμβόλιο 100 θα γλιτώσουν τη θρόμβωση και δύο που δεν το έχουν κάνει!

* Κι άλλο ένα για τα εμβόλια, αυτό μεταφραστικό. Σε άρθρο για τους εμβολιασμούς στην Αυστραλία διαβάζουμε:

Η Αυστραλία ανέφερε την Παρασκευή τον πρώτο θάνατό της από θρόμβους αίματος που συνδέονται με το εμβόλιο AstraZeneca  COVID-19, αφού η ρυθμιστική αρχή της χώρας δήλωσε ότι ο θάνατος μιας 48χρονης γυναίκας «πιθανότατα» συνδέεται με τον πυροβολισμό.

Πυροβολισμός; Ο πυροβολισμός στο μπράτσο σπάνια είναι θανατηφόρος. Αν ήταν πυροβολισμός δεν θα πέθαινε από θρόμβωση η άτυχη γυναίκα. Όμως ήταν απλώς shooting στα αγγλικά, το οποίο σημαίνει βέβαια «πυροβολισμός» αλλά σημαίνει και «εμβολιασμός, εμβόλιο, ένεση»!

* Κι άλλο ένα πανδημικό, ευγενική προσφορά φίλου του ιστολογίου που τράβηξε τη φωτογραφία στη γειτονιά του:

Ο τοπικός δήμος μερίμνησε να κάνει δωρεάν ράπιντ τεστ. Οπότε, πλάι στο rapid test των πολλών και στο rabbit test που είδαμε σε προηγούμενο μεζεδοάρθρο μας, εμφανίστηκε τώρα τρίτη παραλλαγή, rapit test, υβρίδιο των rapid και rabbit (ένα γρήγορο κουνέλι, τόσο γρήγορο που συγχωνεύτηκε).

Κκκκ],κκκ,kκ

Μην ανησυχείτε, δεν λιποθύμησα με το δάχτυλο κολλημένο στο πλήκτρο «κ», ούτε έπαθα κάτι ανάλογο με εκείνο που είχε πάθει ο Τραμπ, ό,τι κι αν ήταν, όταν έγραψε το διάσημο covfefe. Απλώς, βγάζω το άχτι μου.

Αλλά ας εξηγηθώ. Εδώ και πολύ καιρό, το πληκτρολόγιό μου είχε αρχίσει να πνέει τα λοίσθια. Πρώτα άρχισε να φαλτσάρει το πλήκτρο που βάζει τον τόνο -γι’ αυτό και πολλές λέξεις τις άφηνα άτονες, με αποτέλεσμα να εκνευρίζεται η μητέρα μου, που προσέχει όσα γράφω κάθε μέρα. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές ο τόνος έμπαινε. Ύστερα με αποχαιρέτησε και η δεξιά αγκύλη, ] -αλλά μικρό το κακό, αφού σπανιότατα χρησιμοποιείται. Μετά όμως τα πράγματα σοβάρεψαν διότι άρχισε να μην εμφανίζεται το γράμμα «κ» αλλά και το κόμμα «,».

Αν ήταν επιτραπέζιος υπολογιστής, θα αγόραζα καινούργιο πληκτρολόγιο -αλλά στο λάπτοπ δεν είναι τόσο απλό, πρέπει να παραγγείλεις και να το τοποθετήσει ο τεχνίτης. Παράγγειλα, αλλά χρειάστηκε να φύγω, και μετά αρρώστησα, οπότε έμεινα κανα μήνα με το ετοιμοθάνατο πληκτρολόγιο -και το κάππα ή το κόμμα το έβαζα με το πληκτρολόγιο οθόνης, πράγμα που έκανε την πληκτρολόγηση πολύ πιο επίπονη. Όταν έγραφα κείμενα στο Word, το κ το είχα στο κλίπμπορντ και το κόμμα το έβγαζα με μάκρο. Αλλά και πάλι, μπελάς ήταν.

Το κακό είναι ότι το κάππα είναι γράμμα αρκετά συχνό οπότε δεν μπορείς να το αποφύγεις. Μάλιστα, εμφανίζεται και στη συχνότερη ελληνική λέξη, που είναι βεβαίως το «και». Το χειρότερο, υπάρχει και στο όνομά μου, και μάλιστα τόσο στο όνομα όσο και στο επώνυμο! Στο λατινικό αλφάβητο θα ήταν ευκολότερο, αφού το k είναι σπάνιο και μπορεί στην ανάγκη να αντικατασταθεί από το c.

Ασυναίσθητα άρχισα να αλλάζω το κείμενο που θα έγραφα ώστε ν’ αποφύγω το δύστροπο κάππα και το μπελαλίδικο κόμμα. Έβαζα περισσότερες τελείες. Διάλεγα συνώνυμα χωρίς κάππα. Αλλά δεν μου άρεσε.

Η όλη κατάσταση θύμιζε τα λιπογράμματα, για τα οποία έχουμε γράψει παλιάαα στο ιστολόγιο (αργότερα στο βιβλίο μου «Η γλώσσα έχει κέφια»). Μια μέρα σκέφτηκα πώς θα ήταν η Πρέβεζα του Καρυωτάκη χωρίς κάππα κι έφτιαξα ένα τετράστιχο:

Θάνατος τ’ αγριοπούλια που χτυπιούνται
στους μαύρους τοίχους πάνω από τις στράτες.
Θάνατος οι συμβίες π’ αγαπιούνται
ωσάν να ξεφλουδίζανε πατάτες.

Αλλά το άφησα διότι υπάρχουν ολόκληροι στίχοι χωρίς κάππα που μένανε αμετάβλητοι -ενώ ας πούμε αν θες να φτιάξεις λιπογραμματική Πρέβεζα με άλφα είναι σαφώς πιο δύσκολο. Επίσης, γύρισα και έβαλα το καινούργιο πληκτρολόγιο, οπότε η περιπέτεια με το κάππα έκλεισε αισίως.

Για να τιμήσω όμως το γράμμα που με ταλαιπώρησε χωρίς να φταίει, θα του αφιερώσω το σημερινό άρθρο. (Οπότε εξηγείται και ο τίτλος, στον οποίο έχω βάλει και το Κ αλλά και τα ] και , που επίσης είχαν πρόβλημα στο παλιό πληκτρολόγιο).

Στο ιστολόγιο έχουμε βάλει άρθρα για μερικά γράμματα του αλφαβήτου -για όλα τα φωνήεντα καθώς και για το Π. Οπότε, συνεχίζω με το κάππα.

Εσείς γκουγκλάρετε ή googlάρετε;

Το σημερινό άρθρο το προετοίμασα κάνοντας ένα μικρό γκάλοπ στο Τουίτερ. Βλέποντας το γκάλοπ, φίλος του ιστολογίου που είναι ενεργός και εκεί, σχολίασε «Πάλι επαναλήψεις θα έχουμε!». Αλλά δεν έπεσε εντελώς μέσα στην πρόβλεψή του.

Πράγματι, πριν από σχεδόν 12 χρόνια, τον μακρινό Νοέμβριο του 2009, στο ιστολόγιο είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο με τον τριλημματικό τίτλο «Εσείς γκουγκλάρετε, γκουγκλεύετε ή γκουγκλίζετε;» και μάλιστα είχαμε κάνει και τότε ένα γκάλοπ, στο οποίο το γκουγκλάρω και το γκουγκλίζω είχαν πάρει από 60 ψήφους, ενώ το «γκουγκλεύω» μία μόνο.

Σήμερα δεν θέλω να επανέλθω σε αυτό το ερώτημα. Παραδέχομαι ότι το κανονικό ρήμα από την ξένη λέξη γκουγκλ θα είναι «γκουγκλάρω» έστω κι αν εγώ προσωπικά (και όχι μόνο εγώ) χρησιμοποιώ το «γκουγκλίζω». Κανονικά, δεν λέμε παρκίζω, μαρκίζω ούτε σουτεύω, λέμε παρκάρω, μαρκάρω, σουτάρω, άρα κανονικά θα πούμε και «γκουγκλάρω».

Άλλο όμως θα με απασχολήσει σημερα. Όχι το «γκουγκλάρω» καθαυτό, αλλά ότι κάμποσοι, όταν θέλουν να το γράψουν, δεν γράφουν «γκουγκλάρω» αλλά googleάρω ή, πιο συχνά, googlάρω.

Αυτό το ανακάτεμα των δυο αλφαβήτων, λατινικού και ελληνικού, μέσα στην ίδια λέξη, με εκνευρίζει -αλλά επίσης με κάνει να απορώ. Θέλω να πω, από τη στιγμή που γράφουμε, όλοι μας πλέον, σε πληκτρολόγιο, το να γράψεις «αν googlάρεις θα…» είναι πιο χρονοβόρο από το να γράψεις «αν γκουγκλάρεις θα…», αφού πρέπει να αλλάξεις δυο φορές πληκτρολόγιο, μια επιπλέον ενέργεια που δεν αντισταθμίζεται από το ότι μερικές φορές (όπως εδώ) η γραφή με το ελληνικό αλφάβητο έχει περισσότερους χαρακτήρες.

Φυσικά, δεν γράφεται μόνο το «γκουγκλάρω» με αυτόν τον ερμαφρόδιτο τρόπο (δηλ. googlάρω). Υπάρχουν και άλλες πολλές λέξεις που κάποιοι τις γράφουν με αυτό τον τρόπο, μισές ξένες και μισές ελληνικές, πλάσματα ιδιόμορφα και δίμορφα, με λατινικό αλφάβητο στο σώμα τους και ελληνικό στα άκρα τους, γιατί συνήθως, είτε στο googlάρω, είτε στο excelάκι, είτε στο standarάκι είτε στο fastfoodάδικο, ελληνικό είναι το επίθημα. Λιγότερες φορές ελληνικό είναι το πρόθημα και προηγείται στη λέξη, π.χ. υπερshow. Όλα αυτά τα παραδείγματα, όπως και άλλα που θα δείτε, γκουγκλίζονται (μην περιμένετε να το γράψω παρδαλά).

Δυο ή τρία πράγματα που ξέρω γι’ αυτήν… (Συνεργασία του Γιάννη Ρέντζου για τα Βόρεια Ιδιώματα)

Τις προάλλες, στο άρθρο για τη Μισοριξιά και το γιορτόπιασμα, εκεί που συζητούσαμε για το αν θα αποδώσουμε με απόστροφο ή όχι λέξεις που γράφονται όπως προφέρονται στα βόρεια ιδιώματα, έκανα ένα σχόλιο για το τι θα ίσχυε αν είχε αναγνωριστεί ως ξεχωριστή γλώσσα η «βορειοϊδιωματική». Στη συζήτηση που άρχισε μπήκε ο φίλος μας ο Δημόσιος Χώρος, που είναι παλιός φίλος και συνάδελφός μου και ξέρω ότι ασχολείται εδώ και πολλά χρόνια με τον τρόπο γραφής των Βόρειων Ιδιωμάτων, και επειδή εκδηλώθηκε ενδιαφέρον τον παρακάλεσα να γράψει ένα άρθρο για το ιστολόγιο -κάτι που έκανε πολύ πρόθυμα.

Εγώ τη δουλειά του Γιάννη την ήξερα επειδή εδώ και καιρό την εκθέτει στο ΦΒ, όπου μάλιστα βάζει και κείμενα σε ΒΙ. Μου αρέσει ιδιαίτερα που εξετάζει τη ΒΙ όχι σαν ιδίωμα της νέας ελληνικής ή ακόμα χειρότερα σαν παραφθορά αλλά σαν αυτοτελή γλώσσα.

Στο βιβλίο «Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής» του Νικ. Κοντοσόπουλου βρίσκουμε ότι τα Βόρεια Ιδιώματα είναι εκείνα που μιλιούνται στο (βόρειο) μεγαλύτερο τμήμα του ελλαδικού χώρου -Θράκη, Μακεδονία, Ήπειρο (πλην Θεσπρωτίας), Στερεά Ελλάδα πλην Αττικής και Βοιωτίας και νότιας Εύβοιας, καθώς και στα νησιά Λέσβο, Βόρειες Σποράδες, Λήμνο, Θάσο, Σαμοθράκη, Σάμο, και εν μέρει σε Άνδρο και Τήνο (στη Μακεδονία υπάρχουν κάποιες περιοχές όπου ομιλούνται ημιβόρεια ιδιώματα). Χοντρικά, λέει ο Κοντοσόπουλος, «θεωρείται σαν νότιο άκρο των βορειοελλαδικών ιδιωμάτων ο 38ος παράλληλος» -αυτός που χωρίζει τις Κορέες. Βέβαια, αυτός περνάει από την οδόν Αγίου Μελετίου, αλλά είπαμε: χοντρικά, λέει. Αλλά χάρτες δίνει και ο φίλος μας ο Γιάννης, με κάποιες μικρές διαφορές.

Δίνω όμως τη σκυτάλη στον φίλο μας, κατά κόσμον Γιάννη Ρέντζο, που έχει φροντίσει και για την πλούσια εικονογράφηση του άρθρου.

ΔΥΟ Ή ΤΡΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΞΕΡΩ ΓΙ’ ΑΥΤΗΝ…

Θα πω μερικά πράγματα γι’ αυτή τη γλώσσα (ή τη διάλεκτο ή το ιδίωμα), όχι βέβαια σαν ειδικός αλλά με τα αισθήματα του γλωσσικού ακτιβιστή που μιλάει για τη γλώσσα του περιβάλλοντος στο οποίο μεγάλωσε και που σε κάποια στιγμή πληροφορήθηκε πως η γλώσσα του είναι τα …«Βλάχικα». Αυτός ήταν ο συνηθισμένος ή υπονοούμενος αθηναϊκός όρος για τα βόρεια ιδιώματα (ΒΙ). Τον ακούγαμε και τον ακούμε και σε ελληνικές ταινίες. Χρειάζεται να πω πως μεγάλωσα στην Πρέβεζα, μέσα στην πόλη, με πολλούς φίλους Βλάχους, αλλά είναι άλλο πράγμα τα ΒΙ. Δυστυχώς δεν είχα την ευκαιρία να βιώσω και το γεωργοκτηνοτροφικό λεξιλόγιο της υπαίθρου και να εμβαθύνω σε αυτό. Θυμάμαι που ένας ΒΙ-ικός ομιλητής μας εξηγούσε πως το «ζγούρ» είναι το αρνάκι που στο γύρισμα του 12μήνου σγουραίνει το μαλλί του… Μάλλον όμως είναι «ζυγούρι», από το ζυγό, δεύτερο, χρόνο του. Ωστόσο οι ονομασίες των περισσότερων φρούτων διατηρούσαν στην πόλη μου, εκτός εμπορίου εννοείται, την παραδοσιακή τους ονομασία: Σκάμνα (μούρα), γατσούμπρα (βατόμουρα), κούμπλα (κορόμηλα), μπαρδάκις (δαμάσκηνα), ζέρδιλα (βερίκοκα), χ’μουν’κά (ή «χχμουννκά»:  καρπούζια). Επίσης και άλλοι καρποί είχαν παραδοσιακά τοπικά ονόματα π.χ. καστραβέτσα (τα αγγούρια) καθώς και τα θαλασσινά π.χ. καπουσάντις (τα χτένια).

Κατά καιρούς φτάνουν ειδήσεις και πληροφορίες για προστασία, χρήση των ιδιωμάτων ή για θεμελιωμένη αμφισβήτηση, έστω και σατιρική, της κεντρικής νόρμας. Τα ελβετικά χαρτονομίσματα (επάνω αριστερά) αναγράφουν στα δικά τους βλάχικα, τα ραιτορομανικά, με λέξεις που θα τις ζηλεύε ο καλύτερος δικος μας ΒΙ-ικός ομιλητής, «Μπάνκα Νατζιουνάλα Σβίτσρα», χωρίς, μάλιστα, κάποια επανορθωτική απόστροφο εκεί στο Σβιτσ’ρα. Στη μεγάλη ημερήσια εφημερίδα της Κολωνίας την «Κέλνερ Στατ Άντσαϊγκερ» υπήρχε καθημερινά ‒και δεν ξέρω αν συνεχίζεται‒ δίστηλο άρθρο στα κολωνέζικα. Στο περιοδικό Courrier της UNESCO εμφανίζονταν συχνά άρθρα για την υποστήριξη της παγκόσμιας γλωσσικής Βαβέλ, ως κληρονομιάς  και ο Ιάπωνας συγγραφέας Χισάσι Ινόουε (Inoue Hisashi, 1934-2010) είχε γράψει το 1981 το σημαντικό σατιρικό μυθιστόρημα με τίτλο Kirikirijin «Οι άνθρωποι του Κιρικίρι» ή «Οι Κιρικιριώτες». Με αυτό ο συγγραφέας, σκιαγραφώντας την πολιτική «διαχωρισμού» που εφαρμόζεται σε βάρος των Κιρικιριωτών, αμφισβητεί την πολιτική, πολιτιστική και γλωσσική υπεροχή του Τόκιο.    

Αυτοπροστατευόμενα μεζεδάκια

Τα μεζεδάκια της προηγούμενης εβδομάδας ήταν περιορισμένα από τα μέτρα περιορισμού που επιβάλλονταν σε διάφορες περιοχές της χώρας, τούτα εδώ είναι αυτοπροστατευόμενα, παίρνοντας αφορμή από μια φράση του προχτεσινού διαγγέλματος του πρωθυπουργού.

Eίπε λοιπόν ο πρωθυπουργός ότι το δίλημμα είναι «αυτοπροστασία ή καραντίνα». Θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε αρκετά το περιεχόμενο του μηνύματός του, αλλά όχι σήμερα, σήμερα κάνουμε γλωσσικά και ευτράπελα σχόλια, όχι συζήτηση επί της ουσίας.  Οπότε, από την αυτοπροστασία δανειζόμαστε τον τίτλο του σημερινού βδομαδιάτικου άρθρου μας, κι έτσι έχουμε «αυτοπροστατευόμενα μεζεδάκια».

* Κι επειδή ο πρωθυπουργός ξεκίνησε το διάγγελμα λέγοντας ότι βρισκόμαστε «σε μια κρίσιμη καμπή της μάχης με την πανδημία», ενώ κατά σύμπτωση ο ανιψιός του πρωθυπουργού, που είναι και δήμαρχος Αθηναίων, επέρριψε τις ευθύνες για την κακή κατάσταση του γκαζόν της Ομόνοιας στις κάμπιες που το έφαγαν, πολλοί φωτοσοπιστές στα σόσιαλ άρπαξαν την ευκαιρία και παρώδησαν το σουπεράκι της ΕΡΤ μετατρέποντας την καμπή σε κάμπια όπως εδώ. Κι έτσι, είμαστε σε μια κρίσιμη κάμπια (Και μια κάμπια τόση, με το συμπάθειο, θα μπορούσαμε να πούμε).

Να θυμίσουμε ότι η κάμπια στα αρχαία ή στην καθαρεύουσα λέγεται «κάμπη» και πιθανώς συνδέεται με το ρήμα «κάμπτω», απ’ όπου παράγεται και η καμπή -αλλά αυτό αξίζει ίσως να αναπτυχθεί σε ξεχωριστό άρθρο.

* Κατά τα άλλα, και επειδή αυτή η κυβέρνηση περισσότερο από τις προηγούμενες δείχνει να κινείται με βάση τις συμβουλές επικοινωνιολόγων και για τα μικρά και για τα μεγάλα, αναρωτιέμαι τι να σκέφτηκαν οι επικοινωνιολόγοι του πρωθυπουργού όταν τον συμβούλεψαν να φορέσει πένθιμη μοβ γραβάτα για το διάγγελμά του;

* Mεγάλη γκάφα των ΕΛΤΑ. Ήταν να εκδοθούν γραμματόσημα για τα 2500 χρόνια των Θερμοπυλών και της Σαλαμίνας, αλλά τελικά «για τεχνικούς λόγους» κυκλοφόρησε μόνο το σχετικό με τη Σαλαμίνα.

Οι τεχνικοί λόγοι ήταν ότι στο γραμματόσημο για τις Θερμοπύλες, που είχε το επίγραμμα του Σιμωνίδη, υπήρχαν όχι ένα αλλά δύο ορθογραφικά λάθη στο αρχαίο περσικό κείμενο, τα οποία δεν τα πρόσεξε κανείς ανευθυνοϋπεύθυνος του οργανισμού, αλλά εντοπίστηκαν (υποθέτω από πολλούς πολίτες και πάντως στο ιστολόγιο σε σχόλιο μέσα στη βδομάδα) μόλις τα ΕΛΤΑ έδωσαν στον Τύπο εικόνες των νέων γραμματοσήμων 2-3 μέρες πριν από την προγραμματισμένη κυκλοφορία.

Όπως βλέπετε, το «κείνων» έγινε «κοινων» -έτσι όπως είναι άτονο, θα το πούμε «κοινών» άραγε;- ενώ η τελευταία λέξη, το «πειθόμενοι» απέκτησε ωμέγα αντί για όμικρον έτσι που να φαντάζει πιο αρχοντική -το όμικρον είναι για την πλέμπα.

Ντροπή τους, μια δουλειά είχε να κάνει κάποιος και όπως φαίνεται δεν την έκανε. Αλλά να περάσει από τόσα μάτια (ή δεν πέρασε από τόσα μάτια;) και να μην το δουν; Τέτοιο κάζο δεν θυμάμαι τα τελευταία κάμποσα χρόνια στα ΕΛΤΑ, και πέρα από το πλήγμα στο γόητρο του οργανισμού φαντάζομαι ότι θα υπάρχει και όχι αμελητέα οικονομική ζημία αφού το γραμματόσημο είχε τυπωθεί.

Γιατί μόνο το ελληνικό και το λατινικό αλφάβητο έχουν πεζά και κεφαλαία γράμματα; (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και κάμποσο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το δέκατο τρίτο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων άρθρων.

Ο τίτλος της σημερινής συνεργασίας είναι κάπως σχοινοτενής -το θέμα όμως είναι ενδιαφέρον και ο Νικολάου, που έχει ασχοληθεί πολύ με τα αλφάβητα και σε επίπεδο Unicode, το ξέρει πολύ καλά.

Αρχική δημοσίευση εδώ.

Η ερώτηση αυτή, έτσι όπως διατυπώθηκε στην Κβόρα, είναι ανακριβής: υπάρχουν κι άλλες γραφές που διακρίνουν μικρά και κεφαλαία. Οι γραφές αυτές όμως είτε συγγενεύουν με τα ελληνικά και τα λατινικά, είτε πήραν απ’ αυτά έμπνευση.

Όπως λέει η αγγλική Βικιπαίδεια,

Οι γραφές με διάκριση κεφαλαίων και μικρών γραμμάτων καλούνται bicameral.

… Και να μου επιτραπεί ο αγγλισμός, γιατί εδώ καλά καλά ούτε καν το case δεν αποδίδουμε στα ελληνικά, για την ιδιότητα κεφαλαίου ή μικρού· πόσο μάλλον να αποδώσουμε λατινικούρα για γραφή που έχει δυο case. Ας τις πω μεγαλογράμματες και μικρογράμματες γραφές.

Γλευκόζη, αυτή η άγνωστη (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και κάμποσο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το δωδέκατο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων άρθρων.

Τη λέξη γλευκόζη μάταια θα την αναζητήσετε στα λεξικά. Ούτε καν γκουγκλίζεται -αν δοκιμάσετε «γλευκόζη» στο γκουγκλ, θα σας ρωτήσει αν εννοείτε «γλυκόζη». Το γιατί είπαμε γλυκόζη και όχι γλευκόζη θα μας το πει σήμερα ο Νικολάου μαζί με άλλα ζητήματα της προφοράς του ύψιλον.

Του δινω λοιπόν τον λόγο -εγώ απλώς πρόσθεσα την εικόνα, που την πήρα από τη Βικιπαίδεια.

Αρχική δημοσίευση εδώ.

Η κανονική απόδοση του ύψιλον, στα αρχαιοελληνικά δάνεια στις δυτικές γλώσσες, είναι ως <y> σε όσες γλώσσες έχουν το γράμμα αυτό στο κανονικό τους ρεπερτόριο. Ισχύει δηλαδή για τα γαλλικά, τα αγγλικά και τα γερμανικά, αλλά όχι τα ιταλικά και τα ισπανικά. Και είναι βέβαια κληρονομιά από τα λατινικά, που και αυτά απέδιδαν το ύψιλον με <y>, γιατί αλλιώς προφερόταν το ύψιλον τω καιρώ εκείνω, και αλλοιώς το <i>. (Και καταπώς έχουμε ξανασχολιάσει εδώ, η διαφορετική προφορά του ύψιλον κράτησε στα ελληνικά μέχρι τουλάχιστον το 1030, και κατά τόπους μέχρι και το δωδέκατο αιώνα.)

Οι φράγκοι αποδέχονται πως η προφορά του ύψιλον στην αττική διάλεκτο, στην κοινή, και στον πρώιμο μεσαίωνα, ήταν ο φθόγγος που το διεθνές φωνητικό αλφάβητο αποδίδει ως, τι άλλο, /y/· διαβάζεται έτσι για παράδειγμα το <y> στα σουηδικά και τα νορβηγικά, αλλά μάλλον θα σας είναι πιο γνώριμος ο φθόγγος ως το γαλλικό <u> ή το γερμανικό <­ü>.

(Η σύμβαση <Χ> αποδίδει το γράμμα στη γλωσσολογία, σε αντίθεση με το /X/, που αποδίδει το φώνημα, και το [X] που αποδίδει το φθόγγο. Βέβαια οι περισσότεροι γλωσσολόγοι αποφεύγουν να ασχοληθούν με τη γραφή της γλώσσας, οπότε η σύμβαση <Χ> σε ελάχιστους γλωσσολόγους είναι γνωστή.)

Στα γερμανικά και το <y> προφέρεται έτσι: το Hypothese προφέρεται σαν να γραφόταν Hüpotese. Τυχαίνει και στα παλαιοαγγλικά να είχε αυτήν την αξία το <y>: το church «εκκλησία» προέρχεται από το παλαιοαγγλικό cyrice, το κυριακόν δώμα. Αλλά στα παλαιογαλλικά ήδη έτυχε το <y> να προφέρεται σαν το <i> και όχι το <u>. Και έτσι τα γαλλικά και τα αγγλικά (που δέχτηκαν γαλλική ορθογραφία όταν εισέβαλαν οι Νορμανδοί) το προφέρουν /i/. Οι γάλλοι προφέρουν το Hypothèse σαν να γραφόταν Ipotese.

Αν και βέβαια τα αγγλικά έχουν τη μουρλαμάρα να προφέρουν το μακρό /i/ σαν /ai/ (όρα Μεγάλη Φωνηεντική Μεταβολή), και την ακόμα πιο μεγάλη μουρλαμάρα να διακρίνουν τα φωνήεντα σε ελληνολατινικά μακρά ή βραχέα, για λόγους που δεν είχαν τίποτα μα τίποτα να κάνουν με τις αρχαίες γλώσσες (όρα Παραδοσιακή αγγλική προφορά της λατινικής, με όλες τις απανωτές εξαιρέσεις. Στα αγγλικά π.χ. το y του hypothesis καταλήγει μακρό /ai/, μόνο και μόνο γιατί είναι αρχικό το ύψιλον—το <h> δεν μετράει. Το ίδιο γίνεται με το i στο idea. Αλλά όχι με το inertia, γιατί οι προθέσεις… είναι λέει εξαίρεση πάνω στην εξαίρεση.)

Το άγμα (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου, αν και με τις εκλογές κάπως αραίωσε η συχνότητα των δημοσιεύσεων. Το σημερινό άρθρο είναι το ένατο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων άρθρων.

Στο σημερινό άρθρο, ο Νίκος Νικολάου, που όπως ξέρετε έχει ασχοληθεί πολύ με το ελληνικό αλφάβητο και την αναπαράσταση των συμβόλων του στο Unicode, ασχολείται με ένα άγνωστο ελληνικό γράμμα, το άγμα. Γιατί είναι άγνωστο θα το μάθετε όταν διαβάσετε το άρθρο. Αλλά ας δώσω τον λόγο στον Νικολάου.

Αρχικές δημοσιεύσεις στο ιστολόγιο του Νικολάου, στα αγγλικά: εδώ και εδώ.

Σε προγενέστερη δημοσίευση εδώ, ασχολήθηκα με τα διάφορα γράμματα της ελληνικής, που δεν επιβίωσαν μέχρι τις μέρες μας.

Παράλειψα ένα, που δεν το πρότεινα στην Γιούνικοντ, γιατί δεν είχε ποτέ γραπτή μορφή.

Όταν λέτε τη λέξη άμπακος, ορισμένοι από σας το προφέρουν [ambakos], και ορισμένοι [abakos]· το αν προτάσσετε έρρινο φθόγγο ή όχι εξαρτάται από τη διαλεκτική σας προφορά, και από την ηλικία σας. Όταν λέτε τη λέξη αντάρα πάλι, ορισμένοι από σας το προφέρουν [andara], και ορισμένοι [adara].

Και όταν λέτε τη λέξη άγκυρα ή αγγίζω, ορισμένοι από σας το προφέρουν [aŋgira] και [aŋgizo], και ορισμένοι [agira] και [agizo].

Αλλά [agkira] και [aggizo] δεν το προφέρει κανείς, παρά το πώς γράφεται στα ελληνικά. Ούτε και [angira] και [angizo]. Όπως και στα αγγλικά, το «τραγουδώ» το λένε [sɪŋ] και όχι [sɪŋg] ή [sɪg].