Πόσοι πρωθυπουργοί χρειάζονται για ν’ αλλάξουν μια λάμπα;

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 22 ως τώρα. Στην εδώ δημοσίευση προσθέτω το τραγούδι και την ενδοϊστολογική αναφορά. 

Κατά πάσα πιθανότητα θα έχετε ακούσει κάποια ανέκδοτα της οικογένειας «Πόσοι Χ χρειάζονται για να αλλάξουν μια λάμπα;» όπου Χ μπορεί να είναι μέλη εθνοτικών ομάδων ή εκπρόσωποι διάφορων επαγγελμάτων ή άλλες κατηγορίες -άλλοτε η απάντηση είναι 5 (ο ένας αλλάζει τη λάμπα και οι τέσσερις γυρίζουν το τραπέζι), άλλοτε είναι το προφανές «ένας» αλλά με διάφορες ανατροπές στο τέλος -στο Διαδίκτυο θα βρείτε πάμπολλες παραλλαγές, τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά διότι είναι διεθνή αυτά τα ανέκδοτα.

Ομολογώ ότι δεν έχω συναντήσει παραλλαγή με το ερώτημα του τίτλου μας, ίσως επειδή ένας είναι ανά πάσα στιγμή ο πρωθυπουργός της χώρας. Ωστόσο, αυτό μου ήρθε στο νου διαβάζοντας την τελευταία «χαλαρή» ραδιοφωνική συνέντευξη του Κυριάκου Μητσοτάκη, σε εκπομπή που ακούν πολλοί νέοι, στην οποία ο πρωθυπουργός, σαν άλλος θείος που κάθεται με τη νεολαία, θέλοντας ενόψει εκλογών να φτιάξει προφίλ ανθρώπου της διπλανής πόρτας, εξομολογήθηκε ότι από μαστορέματα στο σπίτι δεν σκαμπάζει και πολλά, αλλά αλλάζει τις λάμπες και ξέρει πού είναι οι ασφάλειες. (Βέβαια, αυτό δίνει μάλλον την εικόνα που ήθελε ν’ αποτινάξει, του πορφυρογεννητου γόνου που πάντοτε είχε γύρω του υπηρέτες, αλλά τέλος πάντων).

Έτσι όμως βρήκαμε κι εμείς θέμα για το σημερινό μας άρθρο -κι επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα λεξιλογήσουμε για τη λέξη «λάμπα», μια λέξη που έχει αρκετό ενδιαφέρον από αυτή την άποψη.

Η λάμπα είναι δάνειο από το γαλλικό lampe, επειδή όμως η γαλλική λέξη, όπως θα δούμε, έχει απώτερη ελληνική αρχή, λέμε ότι πρόκειται για αντιδάνειο.

Πράγματι, στην αρχή της ετυμολογικής αλυσίδας βρίσκεται η αρχαία λέξη λαμπάς που παράγεται από το ρήμα «λάμπω». Η λαμπάς των αρχαίων είναι βέβαια η γιαγιά της δικής μας λαμπάδας, αλλά η σημασία τους δεν είναι ίδια. Η λαμπάδα σήμερα είναι το μεγάλο κερί, για τις μεγάλες γιορτές ας πούμε, που παραδοσιακά παίρνουν δώρο οι νονοί στα βαφτιστήρια τους, αλλά στα αρχαία ήταν ο πυρσός, η δάδα. Στους Επτά επί Θήβας του Αισχύλου, ας πούμε, υπάρχει ο στίχος «φλέγει δὲ λαμπὰς διὰ χερῶν ὡπλισμένη», στη μετάφραση του Γρυπάρη «Και λάμπει η δάδα αρματωμένη στη δεξιά του».

Advertisement

Δευτεραπριλιάτικα μεζεδάκια πάλι

Πάλι, διότι τόσα χρόνια που λειτουργεί το ιστολόγιο έχει βέβαια ξανασυμβεί (το 2016) να πέσει Σάββατο η δευτεραπριλιά και να γραφτούν μεζεδάκια τη μέρα εκείνη. Θα μπορούσα να τα πω «κορονοδευτεραπριλιάτικα μεζεδάκια» για να θυμίσω ότι η πανδημία δεν έχει περάσει όσο κι αν χαλαρώνουν, πανευρωπαϊκά αλλά και στη χώρα μας, οι περιορισμοί. Μάλιστα, τις τελευταίες μέρες στη χώρα μας οι αριθμοί των διασωληνωμένων και των εισαγωγών στα νοσοκομεία, που βρισκονταν σε συνεχή πτωτική τάση επί πολλές εβδομάδες, έχουν αρχίσει να σταθεροποιούνται και να ανεβαίνουν, κι αυτό μόνο ευοίωνο δεν είναι.

Κατά τα άλλα, την πρωταπριλιά είθισται να λέμε ψέματα. «Το κορδόνι σου λύθηκε» λέγαμε παλιά στο σχολείο -μου το είπε και στο μέιλ ένας φίλος το πρωί, με μικρότερη αποτελεσματικότητα. Πρόσεξα μερικά πρωταπριλιάτικα ψέματα που, όπως είναι ίσως αναμενόμενο, αφορούσαν τις επιπτώσεις του ουκρανικού πολέμου και ειδικότερα την απόφαση της Ρωσίας να ζητήσει να πληρώνεται σε ρούβλια για τις παραδόσεις φυσικού αερίου. Το πιο πετυχημένο ήταν το ψέμα του tvxs, που γνώρισε πολλές αναδημοσιεύσεις σε ιστοτόπους και αμέτρητες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εδώ βλέπετε μια αναδημοσίευση της αναδημοσίευσης:

Πάρα πολλοί πίστεψαν ότι ο Άδωνης θα μπορούσε να είχε πει τη φράση του τίτλου -και δεν τους αδικώ. Βέβαια, η συνέχεια της επιχειρηματολογίας θα έπρεπε, σε συνδυασμό με την ημέρα, να βάλει ψύλλους στ’ αυτιά. (Το άρθρο είχε και συνέχεια: Ο αντιπρόεδρος της ΝΔ απάντησε και στο επιχείρημα ότι το ρούβλι ήταν το παραδοσιακό νόμισμα της Ρωσίας, πριν την οκτωβριανή επανάσταση του 1917. «Ο Τσάρος έκανε λάθη και έτσι πήραν την εξουσία οι μπολσεβίκοι», είπε ο κ. Γεωργιάδης.).

Καθώς οι περισσότερες αναδημοσιεύσεις θεωρούσαν το πρωταπριλιάτικο αληθινό, το ίδιο και πολλά σχόλια στα σόσιαλ, το tvxs έσπευσε ήδη από το μεσημέρι ή απόγευμα της χτεσινής μέρας να διευκρινίσει ότι Τα ρούβλια του Α. Γεωργιάδη ήταν πρωταπριλιάτικα.

Και ρωτάω: ένα πρωταπριλιάτικο που πολλοί το πιστεύουν για αληθινό είναι απόλυτα πετυχημένο ή μήπως αποτυχημένο πρωταπριλιάτικο; Ή και τα δύο, ανάλογα τη θεώρηση; (Το καλό πρωταπριλιάτικο ψέμα, έλεγε κάποιος, πρέπει στην αρχή να σε πείθει αλλά στο τέλος να το καταλαβαινεις. Εγώ πάλι θεωρώ πως το ψέμα του tvxs ήταν πετυχημένο).

Στο ίδιο πνεύμα και το αστείο της ΕφΣυν, με την Ιερά σύνοδο να μετατρέπει σε ρούβλια ένα μέρος του αποθεματικού της για να αγοράσει φυσικό αέριο για τις εκκλησίες.

Αλλά αφού το ιστολόγιο ασχολείται με τη λογοτεχνία και με τα βιβλία, ας βάλουμε και μια πρωταπριλιάτικη ανακοίνωση των εκδόσεων Διόπτρα που θίγουν πολύ εύστοχα τη δύσκολη οικονομική κατάσταση στην αγορά του βιβλίου:

O εκδοτικός οίκος ανακοινώνει διάφορα μέτρα εξοικονόμησης που υποτίθεται ότι θα εφαρμόσει, ας πούμε ότι στα αστυνομικά μυθιστορήματα θα αποκαλύπτεται ο δολοφόνος από το οπισθόφυλλο.

Να θυμίσω ότι σε αυτό προηγείται η παλιά ελληνική κωμωδία, καθώς σε μια ταινία που δεν θυμάμαι τον τίτλο της ο Σταυρίδης υποδυόταν τρεις ρόλους, ανάμεσά τους και μία γηραιά συγγραφέα, που το αστυνομικό της μυθιστόρημα είχε αποτύχει εμπορικά διότι είχε τίτλο «Δολοφόνος ήταν ο γιατρός».

Όμως η πρόταση του εκδοτικού βελτιώνει την ιδέα του παλιού σεναριογράφου, αφού ο δολοφόνος θα αποκαλύπτεται στο οπισθόφυλλο -έτσι διατηρείται ένα μίνιμουμ σασπένς.

Φέρτε μου ένα παγουρίνο….

Στο τραγούδι του Χατζιδάκι, η Ζωή Φυτούση ζητούσε «Φέρτε μου ένα μαντολίνο, για να δείτε πώς πονώ». Όμως μετά την προχτεσινή συνέντευξη της υπουργού Παιδείας όπου ανάμεσα στα μέτρα για την έναρξη της σχολικής χρονιάς ανακοινώθηκε ότι το Ίδρυμα Λασκαρίδη θα κάνει δώρο ένα παγούρι σε κάθε μαθητή, το παγουρίνο κυριάρχησε χτες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οπότε θα μπορούσαμε να παραλλάξουμε τους στίχους, που θα τους λέει μαθητής ή μαθήτρια δημοτικού, σε «Φέρτε μου ένα παγουρίνο…» -αλλά για τι; Για να μη βλέπω τα χάλια μας, ίσως.

Για να είμαι δίκαιος, η κυρία Κεραμέως δεν είπε «παγουρίνο», είπε «παγούρι», αλλά για κάποιο λόγο στα ρεπορτάζ γινεται λόγος όχι για την κοινή λέξη, το παγούρι, αλλά για την εμπορική ονομασία, το παγουρίνο, που κι αυτό βρίσκεται στον δρόμο για να γίνει κοινή λέξη.

Όμως, είχε κι άλλα διαμαντάκια η συνέντευξη της κ. υπουργού Παιδείας. Ας πούμε, ενω είχε προαναγγείλει σε γονείς και μαθητές ότι στις 4 μ.μ. θα μάθουν πότε θα ανοίξουν τα σχολεία, τελικά η κ. υπουργός είπε:

«Παρότι η έναρξη μαθημάτων είναι προγραμματισμένη για τις 7/9, ενδέχεται να υπάρξει κάποια παράταση. Στόχος είναι να περιοριστούν σημαντικά οι μετακινήσεις τουλάχιστον μία εβδομάδα πριν την έναρξη των σχολείων για να περιοριστεί η τυχόν μετάδοση από ασυμπτωματικούς».

Παράταση τίνος; Παράταση της έναρξης; Δηλαδή θα διαρκέσει τριήμερο; Όχι, δεν είναι σωστή η λέξη -αναβολή ή καθυστέρηση ή χρονική μετάθεση της έναρξης θα ήταν προτιμότερο. Παρωνυχίδα βέβαια, αλλά από υπουργό Παιδείας οι απαιτήσεις είναι περισσότερες. Πιθανώς υποσυνείδητα να εννοούσε «παράταση των σχολικών διακοπών» και γι’ αυτό να το διατύπωσε έτσι.

Αλλά το μαργαριταράκι αυτό δεν είναι σοβαρό. Πιο σοβαρή ήταν η λαθροχειρία στην οποία επιδόθηκε η κ. υπουργός, όταν βεβαίωσε ότι ο μέσος όρος των μαθητών ανά τάξη στην επικράτεια είναι 17 -άρα, υπονόησε, δεν έχουν βάση οι εκκλήσεις για μείωση του αριθμού ωστε να αποφευχθεί ο συνωστισμός.

Πρόκειται για τυπικό παράδειγμα εξαπάτησης διά της στατιστικής. Το μαγικό 17 προκύπτει από τη συνεκτίμηση των τάξεων στα Σεπόλια ή στην Ηλιούπολη ή στη Θεσσαλονίκη, με 25 και 28 παιδιά, και των τάξεων στο Μεγανήσι, στα Πράμαντα ή στους Λειψούς με 3, 5, ή 7 παιδιά σε κάθε τάξη.

Είναι σαν να λέμε ότι ο Μπιλ Γκέιτς και ο Μπάμπης ο περιπτεράς έβγαλαν 20 δισεκ. δολάρια πέρσι, και δίκαια στα κοινωνικά μέσα γράφτηκαν πολλές έξυπνες ατάκες για το σόφισμα της κ. Υπουργού, όπως ας πούμε ότι «Με πιάσανε να τρέχω στην Εθνική με 140. Τους είπα ότι στη μισή διαδρομή πήγαινα με 80, οπότε με αφήσανε» ή ότι «Δεν υπάρχει ανάγκη να τηρούμε αποστάσεις. Με την κεραμεική λογική, είμαστε 10.4 εκατ πληθυσμός σε έκταση 132.000 τετρ χιλ, δηλαδή περίπου 1 κάτοικος ανά 12.5 στρέμματα. Γιατί να κρατάμε αποστάσεις;«, ενώ ένας φίλος που έχει δυο παιδιά έπαψε να ανησυχεί για το πότε θα αρχίσει η σχολική χρονιά διότι υπολόγισαν ότι η τετραμελής οικογένειά τους έχει μέσον όρο ηλικίας 22 οπότε ούτε αυτοί θα πάνε στη δουλειά ούτε τα παιδιά σχολείο αλλά θα φύγουν όλοι μαζί διακοπές να χαρούν τα νιάτα τους.

Πλάκα έχουν τα αστεία, αλλά να δείτε ότι το μαγικό 17, με τη βοήθεια βεβαίως και των πετσωμένων μέσων «ενημέρωσης», έμεινε στον κόσμο -και πολλοί, που δεν έχουν παιδιά οι ίδιοι, έχουν μείνει με την εντύπωση ότι η κυβέρνηση αποφάσισε να περιορίσει τον αριθμό των μαθητών κάθε τάξης στους 17.

Αυτό άλλωστε υποβάλλει και το άθλιο σουπεράκι της εικόνας, που προβάλλει τον αριθμό 17 σαν κάποιο δήθεν ανώτατο όριο μετά την απόφαση της υπουργού.

Μεζεδάκια δίχως σημαίες και τύμπανα

Δεν έβρισκα τίτλο για το σημερινό εβδομαδιαίο πολυσυλλεκτικό μας άρθρο. Και θυμήθηκα έτσι ένα ανέκδοτο, που το έχω ξαναπεί εδώ πριν απο δέκα χρόνια, οπότε υπάρχει ελπίδα ή να μην το προλάβατε ή να το έχετε ξεχάσει.

Μια φορά, λέει το ανέκδοτο, που μπορεί να είναι κι αληθινό, μπορεί όμως και μπεντροβάτο, ένας αρχάριος συγγραφέας επισκέφτηκε κάποιον αναγνωρισμένο συνάδελφό του, ίσως τον Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, και του έδωσε ένα πάκο χειρόγραφα, το καινούργιο του μυθιστόρημα, που μόλις το είχε τελειώσει. Ζήτησε από τον Σο να του βρει έναν ωραίο και ταιριαστό τίτλο για το έργο. Ο Σο τον ευχαρίστησε για την τιμή, του υποσχέθηκε πως θα διάβαζε το μυθιστόρημα με ενδιαφέρον, έβαλε το χειρόγραφο σε ένα συρτάρι και… το ξέχασε.

Σε δέκα μέρες, ας πούμε, γυρίζει πίσω ο λεγάμενος, όλος προσμονή. Ο Σο που είχε εντελώς ξεχάσει το θέμα του ζήτησε συγνώμη, ότι κάτι έκτακτο του έτυχε, και τον παρακάλεσε να περάσει την επόμενη εβδομάδα. Αυτή η ιστορία μπορεί να επαναλήφθηκε κανα-δυο φορές, πάντως το χειρόγραφο (ήταν και κοτζάμ γκουμούτσα) έμενε αδιάβαστο του συρταριού τα βάθη και το μυθιστόρημα έμενε κι αυτό ατιτλοφόρητο.

Ώσπου στην τέταρτη ή την πέμπτη επίσκεψη του συγγραφέα, είδε κι απόειδε ο Σο και τον ρωτάει:

— Δε μου λες, μιλάς καθόλου για σημαίες στο βιβλίο σου;
— Όχι.
— Για τύμπανα μήπως;
— Ούτε για τύμπανα.
— Τότε είναι απλό. Να το βγάλεις Δίχως σημαίες και τύμπανα.

Κι έτσι βρήκε τίτλο το μυθιστόρημα του εκκολαπτόμενου συγγραφέα. Όμορφον τίτλο, τραβηχτικόν, αλλά εντελώς άσχετον με την υπόθεση του βιβλίου.

[Δεν το θυμόμουν πολύ καλά το ανέκδοτο. Για να διορθώσω, ο συγγραφέας είναι ο Γάλλος Τρισταν Μπερνάρ και ο τίτλος που προτάθηκε ήταν Δίχως τύμπανο και τρομπέτα – Sans tambour ni trompette.]

Κάπως έτσι και τα μεζεδάκια μας. Και ξεκινάμε.

* Εκλεκτός φίλος του ιστολογίου στέλνει τη φωτογραφία που βλέπετε, που την τράβηξε ο ίδιος από βιτρίνα στο κέντρο της Αθήνας.

Eίναι βεβαίως «κάτι το ωραίον» το αγαλματίδιο και δίκαια απέσπασε πρώτο «καλυτεχνικό» βραβείο, αλλά πιο πολύ μου άρεσε η Συγκαμπούρη.

Όπως λέει και το ανέκδοτο, συναντιούνται δυο καμπούρηδες σε ένα μπαρ, και λέει ο ένας: Τι νέα, ρε συγκαμπούρη;

* Φίλος μου στέλνει την είδηση του αστυνομικού δελτίου ότι στα Φιλιατρά βρέθηκε νεκρή γυναίκα με πολλαπλές μαχαιριές.

Ο υπότιτλος με παραξενεύει λίγο: Στο πλαίσιο των ερευνών που κάνουν οι αστυνομικοί, δεν αποκλείουν το ενδεχόμενο της εγκληματικής ενέργειας... Εντάξει, προφανώς χρειάζεται επιφυλακτική διατύπωση, αφού ακόμα δεν έχει γίνει ιατροδικαστική εξέταση, αλλά δεν τη βρίσκετε πολύ επιφυλακτική;

* Τελικά, η γυναίκα δολοφονήθηκε. Και στο σχετικό ρεπορτάζ διαβάζουμε, στην τελευταία του πρόταση, ότι « Στα Φιλιατρά η τοπική κοινωνία έχει βυθιστεί σε πένθος από το αποτρόπαιο έγκλημα της γυναίκας.»

Έλεος, βρε παιδιά. Εμ δολοφονήθηκε, εμ θα τη βγάλετε εγκληματία;

Από το περιπτέρι στους Μερκοζί: λεξικός συμφυρμός και νεολογία

Στη δεκαετία του 1990, ακριβώς πότε δεν θυμάμαι, έγινε της μόδας μια κατηγορία σύντομων ανεκδότων με τη μορφή ερώτησης και απάντησης, λεξικογραφικής, θα λέγαμε υφής.

Για παράδειγμα:

– Τι είναι αυτό που πετάει, είναι άσπρο και πουλάει εφημερίδες και τσιγάρα;
– Το περιπτέρι!

– Τι είναι κίτρινο κι έχει κοφτερά δόντια;
– Το καρχαρίνι

– Τι πετάει και βρομάει;
– Η μπεκάλτσα

– Τι είναι γκέι και τη γλώσσα σου την καίει;
– Η πουστάρδα.

Όπως δείχνει και το τελευταίο παράδειγμα, δεν ήταν όλα ευπρεπή (πολλά ανέκδοτα δεν είναι), ενώ και η χιουμοριστική αξία τους ήταν συζητήσιμη. Το βασικό τους πλεονέκτημα, θαρρώ, ήταν η συντομία τους, οπότε μπορούσες να βομβαρδίσεις το ακροατήριό σου με πολλά αλλεπάλληλα τέτοια αστεία -διότι βέβαια ο ίδιος που ρωτούσε έδινε και την απάντηση ύστερα από ένα κλάσμα του δευτερολέπτου- οπότε βάσει του νόμου των πιθανοτήτων κάποιος θα γελούσε με κάποιο απ’ όλα.

Για ένα διάστημα αυτά τα μίνι ανέκδοτα έγιναν πολύ της μόδας -βάιραλ θα λέγαμε σήμερα. Τα άκουγες παντού, τα αναδημοσίευαν στήλες εφημερίδων (πχ η Μαύρη Τρύπα, αν και αυτό δεν είναι έπαινος), έβγαιναν βιβλιαράκια με συλλογές ανεκδότων, κάποια από αυτά εικονογραφημένα, αφού το είδος αυτό του ανεκδότου προσφέρεται για εικονογράφηση.

Στα ανέκδοτα αυτά έχουμε συμφυρμό δυο λέξεων. Για παράδειγμα, από το περίπτερο και το περιστέρι παίρνουμε το περιπ-τέρι, από τον καρχαρία και το καναρίνι παίρνουμε το καρχαρ-ίνι. Το κεφάλι του ενός και την ουρά του άλλου, θα λέγαμε, αλλά σε άλλες περιπτώσεις ο συμφυρμός ακολουθεί άλλον μηχανισμό.

Και τέτοιοι συμφυρμοι δεν γίνονται μόνο για να γελάσουμε. Χρησιμοποιούνται κατά κόρον στον Τύπο για την παραγωγή εφήμερων και όχι μόνο νεολογισμών, ενώ αποτελούν βασικό μηχανισμό νεολογίας στην αγγλική γλώσσα, με όρους που διεθνοποιούνται στη συνέχεια. Περί το 2010 είχε διαδοθεί ο νεολογισμός Μερκοζί για να δηλώσει το γαλλογερμανικό ηγετικό δίδυμο, Μέρκελ και Σαρκοζί, ενώ θυμόμαστε τη flexicurity, συνδυασμό ευελιξίας και ασφάλειας υποτίθεται, που πλασαρίστηκε και στα καθ’ ημάς ως «ευελφάλεια». Στο σχετικό άρθρο είχαμε γράψει:

Παρόλο που το Μερκοζί το υιοθετήσαμε έτοιμο, η ελληνική γλώσσα δεν έχει και μεγάλη εμπειρία στο να κατασκευάζει τέτοιες τηλεσκοπικές λέξεις, ή ίσως δεν της ταιριάζει. Εμείς διατηρούμε συνήθως άθικτα τα συνθετικά, ενδεχομένως γεφυρώνοντάς τα με ένα πρόσθετο όμικρον, π.χ. μαχαιροπήρουνα, πορτοπαράθυρα, λεμονοπορτόκαλα, σαντουροβιόλια, ακόμα και Κυρκοφλωράκηδες όπως, αν θυμάστε, συνήθιζαν ν’ αποκαλούν τους ηγέτες του ενιαίου τότε Συνασπισμού οι αυριανιστές, την εποχή του «βρόμικου 89». Ένας λαϊκός άνθρωπος δεν θα έλεγε «Μερκοζί», θα έλεγε «μας έχουν αλλάξει τον αδόξαστο αυτοί οι μερκελοσαρκοζήδες». Η αντίρρηση αυτή ισχύει και για την προσπάθεια απόδοσης της flexicurity, αλλά ασφαλώς δεν είναι καθοριστική, θα συνεκτιμηθεί στα υπέρ και τα κατά. Και οι γλώσσες άλλωστε εξελίσσονται.

Την ίδια περίπου εποχή, κυκλοφόρησε ένα βιβλίο γλωσσολογίας, που καλύπτει αναλυτικά -εξαντλητικά θα έλεγα- το φαινόμενο της δημιουργίας τέτοιων νεολογισμών. Συγγραφείς είναι η φίλη Γεωργία Κατσούδα και ο καθηγητής Θανάσης Νάκας, και έχει τίτλο: Όψεις της Νεολογίας. Σύμφυρση και επανετυμολόγηση. Στα τέλη του 2014 είχα συναντήσει τον Θ. Νάκα σε μια εκδήλωση, και μου χάρισε το βιβλίο. Μου άρεσε και σκέφτηκα να το παρουσιάσω στο ιστολόγιο, αλλά το αμέλησα. Ε, σχεδόν έξι χρόνια μετά ήρθε η ώρα να επανορθώσω.

Ο υπότιτλος του βιβλίου είναι: Ολικοί και μερικοί λεξικοί συμφυρμοί στη δημοσιογραφία, τη διαφήμιση, τα ιστολόγια και τη λογοτεχνία για παιδιά -και πράγματι, αυτοί είναι βασικοί τομείς όπου ευδοκιμούν τέτοιοι νεολογισμοί. Στο εξώφυλλο βλέπετε ένα κουτάλι κι ένα πιρούνι που παντρεύονται και δίνουν ένα… πώς θα το πούμε; Στα αγγλικά είναι spoon+fork -> spork αλλά στα ελληνικά αν πούμε «κουταλοπίρουνο» μπορεί να θεωρηθεί πως εννοούμε αδιαφόρως κουτάλι ή πιρούνι, αν και βέβαια θα το λέγαμε στον πληθυντικό όπως λέμε τα πολύ συχνότερα μαχαιροπίρουνα. Κουταρούνι λοιπόν;

Υπό εχεμύθειαν με την Έλλη Αλεξίου

Μια και η επικαιρότητα στους πανδημικούς καιρούς μας είναι ζοφερή και καταθλιπτική, σκέφτομαι σήμερα να βάλω κάτι ανάλαφρο. Θα δημοσιεύσω μερικά ανέκδοτα. Όχι όμως ανέκδοτα με την τρέχουσα σημασία της λέξης («Ήταν μια φορά ένας Άγγλος, ένας Γάλλος κι ένας Έλληνας, και λέει ο Άγγλος…») αλλά με την παλαιότερη, δηλαδή ένα συμβάν που αναφέρεται σε ιστορικό πρόσωπο αλλά που η αλήθεια του δεν επιβεβαιώνεται από έγκυρες ιστορικές πηγές [ορισμός από το ΛΚΝ]).

Και αυτά τα ανέκδοτα βέβαια συνήθως είναι αστεία ή πνευματώδη, κι αν δεν είναι αληθινά είναι μπεντροβάτα (όπως λέμε στο ιστολόγιο).

Η Έλλη Αλεξίου (1894-1988), η μικρότερη αδελφή της Γαλάτειας Καζαντζάκη, από σημαντική οικογένεια λογίων του Ηρακλείου Κρήτης, είναι γνωστή για το λογοτεχνικό και το εκπαιδευτικό της έργο και για τη συμμετοχή της στην Εθνική Αντίσταση και στους κοινωνικούς αγώνες. Η Λιλίκα, όπως την έλεγαν οι φίλοι της, είχε επίσης έφεση στα ανέκδοτα και το 1976 εξέδωσε στη Σύγχρονη Εποχή τη συλλογή «Υπό εχεμύθειαν» στην οποία παρουσιάζει εκατοντάδες ανέκδοτα λογοτεχνών και γενικά ανθρώπων της τέχνης και των γραμμάτων, αλλά και της πολιτικής, πολλά από τα οποία της τα αφηγήθηκαν οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές.

Tο βιβλίο αργότερα επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Καστανιώτης, όπου έχει εκδοθεί το σύνολο των έργων της Έλλης Αλεξίου, αλλά είναι προ πολλού εξαντλημένο και στην επανέκδοση.

Η Αλεξίου δημοσιεύει τα ανέκδοτα στη συλλογή της με τυχαία σειρά, έχει όμως ευρετήριο στο τέλος ώστε να βρίσκει εύκολα ο αναγνώστης ποια ανέκδοτα αναφέρονται σε κάθε πρόσωπο. Επίσης, για κάθε ανέκδοτο υπάρχει μνεία του προσώπου που το αφηγήθηκε.

Διάλεξα λοιπόν κάμποσα ανέκδοτα που μου άρεσαν από τα πολλά ωραία που έχει το βιβλίο στις 200 σελίδες του, αν και έδειξα κάποια προτίμηση στα πιο σύντομα. Σε κάποιες περιπτώσεις, θα μπορούσε κανείς να πει για κουτσομπολιό, αλλά όπως έλεγε κάποιος «Τίποτα το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο».

* Του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη

Κατά τη διάρκεια ενός δείπνου συστήσανε τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη σε κάποιον γνωστό μεγαλέμπορο, ο οποίος είχε μεσάνυχτα από ποίηση και φυσικά αγνοούσε και το όνομα του ποιητή. Κάποια στιγμή, που ο καλός άνθρωπος είχε στριμώξει τον Λαπαθιώτη σε μια γωνιά και του μιλούσε ασταμάτητα για την αγορά, το εμπόριο και τις δουλειές του, αντιλήφθηκε την απόγνωση και την αμηχανία του συνομιλητή του κι έσπευσε να τον ρωτήσει:

Προτάσεις για τις πασχαλινές διακοπές σας

Πολύς κόσμος είχε κανονίσει κάποια εκδρομή για το Πάσχα και τώρα με την πανδημία του κορονοϊού και με την καραντίνα αναγκάστηκε να ματαιώσει τα σχέδιά του.

Θέλοντας να συμβάλω στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων, αναδημοσιεύω ένα παλιό άρθρο του ιστολογίου (προηγούμενη δημοσίευση πριν από έξι χρόνια) το οποίο ξαναδουλεμένο δημοσιεύτηκε και στο βιβλίο μου «Η γλώσσα έχει κέφια» -εδώ δημοσιεύω το κείμενο από το βιβλίο, αλλά προσθέτω/επικαιροποιώ διάφορα πράγματα.

Μια λύση λοιπόν για πασχαλινές διακοπές είναι το Μπουρντάκιοϊ. Ποιο Μπουρντάκιοϊ; Η απάντηση βρίσκεται στο παλιό εκείνο άρθρο:

Διακοπές στο Μπουρντάκιοϊ

Πριν από μερικά χρόνια, συζητώντας μ’ έναν συνάδελφο, τον ρώτησα αν πήγε πουθενά τα Χριστούγεννα.

«Πήγαμε στο Μπουρντάκιοϊ», μου απάντησε.

Και μου εξήγησε πως αυτή τη φράση την έλεγε ο πατέρας του, πρόσφυγας στην καταγωγή, από τη Σινώπη, όταν ήθελε να πει, περιπαικτικά, ότι δεν πήγε ή δεν θα πάει πουθενά. Μπουρντά θα πει «εδώ» στα τούρκικα, θα το θυμάστε από το «γκελ μπουρντά» που έχει γίνει παροιμιώδες στα ελληνικά (αν και η σωστή τούρκικη φράση είναι «γκελ μπουραγιά», για να δηλωθεί κίνηση και όχι στάση, όπως το μπουρντά). Και «κιόι» (köy) είναι το χωριό, για παράδειγμα Γενίκιοϊ το Νεοχώρι ή Νιχώρι της Καλλίπολης, Κιούπκιοϊ (χωριό που φτιάχνουν κιούπια, πιθάρια) το χωριό του Καραμανλή που το είπαμε Πρώτη κτλ. Έτσι, Μπουρντάκιοϊ το «Εδωχώρι».

Το Μπουρντάκιοϊ παλιότερα το λέγαν αρκετά οι Ρωμιοί, τώρα λιγότερο. Υπάρχει και παραλλαγή, Μπουραντάκιοϊ (buradaköy), αφού το burada είναι παράλληλος τύπος του burda. Πανελλήνιο αντίστοιχο του Μπουρντάκιοϊ δεν ξέρω αν έχουμε, πάντως η γιαγιά ενός φίλου έλεγε «το Κατσεδό».

Στην Κοζάνη, από την άλλη, υπάρχει ο μαγευτικός Αρίνταγας, που είναι η φανταστική παραλία τής (απελπιστικά μεσόγειας στην πραγματικότητα) πόλης. Όταν κάποιος μας έχει εκνευρίσει με τα διάφορα μακρινά και δυσπρόσιτα χωριά που επισκέφτηκε στην τελευταία εκδρομή του, μπορούμε να τον ρωτήσουμε αν επισκέφτηκε τις Μέγλυφες ή τα Σέκλανα (Κορινθίας, μάλιστα). Ως επιτομή του μαγευτικού αιγαιοπελαγίτικου νησιού έχει μεγάλη πέραση η Ίφκινθος.

Κάτι ανάλογο με το Μπουρντάκιοϊ έχουν κι οι Γερμανοί. Μια απάντηση στην ερώτηση «πού θα κάνετε φέτος διακοπές» είναι «Auf Balkonien», που ακούγεται κάπως σαν το όνομα μιας εξωτικής χώρας, σαν να λέμε «Στην Μπαλκονία», ενώ ο φουκαράς απαντάει ότι θα μείνει στο σπίτι, στο μπαλκόνι του. Μπαλκονία έχουν και οι Ολλανδοί (Balkonia), άλλοι όμως προτιμούν την «Tuinaria» (στον κήπο τους δηλαδή, Κηπαρία). Κι αυτό θυμίζει την απάντηση που δίνουν πολλοί στην ερώτηση «πού θα πάμε;», συνήθως για βραδινή έξοδο, όπου απαντούν δίνοντας τη (γνωστή βέβαια στον συνομιλητή τους) διεύθυνσή τους, π.χ. Ελευθερίου Βενιζέλου 124…

Έλα βρε Χαραλάμπη, να σε γιορτάσουμε!

Σύμφωνα με το τραγούδι, προσκαλούμε τον Χαραλάμπη να τον παντρέψουμε, να φάμε και να πιούμε και να χορέψουμε, όμως ο Χαραλάμπης δεν θέλει με το ζόρι παντρειά. Σήμερα όμως, που είναι 10 Φεβρουαρίου, θα τον προσκαλέσουμε να τον γιορτάσουμε, να φάμε και να πιούμε μέχρι να σκάσουμε, αφού σήμερα γιορτάζει ο Χαράλαμπος.

Στο ιστολόγιο, συνηθίζουμε να δημοσιεύουμε τέτοια άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και με τον καιρό έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο πρόσφατα και παλιότερα στον Θωμά και στον Στέφανο. Τελευταίο τέτοιο άρθρο ήταν, πέρυσι, για τον Θανάση, εκτός αν έχω ξεχάσει κανένα.

Πέρυσι λοιπόν ο φίλος μας ο Babis είχε ζητήσει να γράψουμε κι ένα άρθρο για το όνομά του -πέρυσι όμως η 10η Φεβρουαρίου έπεφτε Κυριακή, οπότε το αναβάλαμε για φέτος. Περιέργως το θυμήθηκα έγκαιρα, οπότε έρχομαι να εκπληρώσω την υπόσχεση με τούτο το άρθρο.

Αλλά, όπως βρίσκω, δεν γιορτάζει σήμερα μόνον ο Χαράλαμπος και η Χαραλαμπία. Γιορτάζει επίσης και ο Χαρίλαος, οπότε θα πούμε δυο λόγια και γι’ αυτόν, να μη μένει παραπονεμένος.

Διότι, παρόλο που συμπίπτουν στο χαϊδευτικό Χάρης, ο Χαράλαμπος και ο Χαρίλαος είναι διαφορετικά ονόματα. Ο Χαρίλαος είναι αρχαίο, ενώ Χαράλαμπο βρίσκω μόνο στη χριστιανική εποχή. Και τα δυο ονόματα έχουν προφανή ετυμολογία, χαρά και λαός το ένα, χαρά και λάμπω το άλλο.

Προεδρευόμενα μεζεδάκια

Το περασμένο Σάββατο είχαμε «προεδρικά» μεζεδάκια, τούτη τη φορά έχουμε «προεδρευόμενα», αφού μέσα στη βδομάδα εκλέχτηκε Προεδρίνα της Δημοκρατίας η Κατερίνα Σακελλαροπούλου.

Όπως είχα προβλέψει, και μόνο με την εκλογή της τέθηκε θέμα έμφυλου τύπου. Ο φίλος μου ο Τάσος Καπλάνης γράφει σχετικά με το θέμα:

Η κ. Σακελλαροπούλου πάντως, που σύντομα, όπως όλα δείχνουν, θα αναλάβει την Προεδρία της Δημοκρατίας, δεν χρειάζεται να αποποιηθεί γλωσσικά το φύλο της. Δεν χρειάζεται να γίνει ΠρόεδρΟΣ. Ας είναι η πρώτη Προεδρίνα της Δημοκρατίας. Ή αν μας ενοχλεί αυτός ο τύπος ως «λαϊκός», «υποτιμητικός» ή ό,τι άλλο, ας νεολογίσουμε με βάση το κλιτικό παράδειγμα και ας την πούμε Πρόεδρη.

Θα προτιμούσα να αποφύγουμε τον νεολογισμό -όχι μόνο επειδή η πολυτυπία κάνει κακό (αλλά στην περίπτωση της βουλεύτριας/βουλευτίνας δεν με ενοχλεί) αλλά κυρίως επειδή η ύπαρξη ενός και μόνο έμφυλου τύπου για τη γυναίκα που κατέχει αυτό το μοναδικό αξίωμα είναι πολύ πιθανό να αποκαθάρει τον τύπο «προεδρίνα» από οποιες λαϊκές-υποτιμητικές αποχρώσεις έχει ή από τα οποια υπολείμματα της σημασίας «σύζυγος του αξιωματούχου». Ας το δοκιμάσουμε λοιπόν.

(Καλύτερα βεβαια θα ήταν να το δοκίμαζε κι η ίδια η κ. Σακελλαροπούλου, οπότε θα το επέβαλλε, όπως επέβαλε η αείμνηστη Νικόλ Φονταίν τον τύπο la présidente όταν ανέλαβε Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 1995(;) ή η κ. Βιτσαλάκη τον τύπο Πρυτάνισσα στο πανεπιστήμιο του Αιγαίου, ή η κ. Κογκίδου ή η κ. Καμπάκη-Βουγιουκλή τον τύπο Κοσμητόρισσα στα πανεπιστήμια όπου υπηρετούν).

* Παρασύρθηκα όμως. Αλλά θα συνεχίσω περίπου στο ίδιο θέμα. Ένας ακόμα που χρησιμοποίησε τον τύπο «προεδρίνα» ήταν ο Κώστας Ζουράρις, ο οποίος, αν προσέξατε, απουσίασε από την ψηφοφορία για την εκλογή της κ. Σακελλαροπούλου. Όπως λέει ο ίδιος, δεν ψήφισε την «καθ’ όλα ευθύδικον δικαστίνα» επειδή θεωρεί ότι τον έχει προσβάλει ο Κ. Μητσοτάκης, ο οποίος τον έβρισε και «ουδόλως, μέχρι σήμερα, χλανίσκιον έστω μετανοίας ενεδύσατο».

Η δύσκολη λέξη είναι υποκορ. του «χλανίς», λεπτό μάλλινο φόρεμα, ίδια ρίζα με τη χλαίνη. Τη λέξη «χλανίσκιον» τη βρίσκουμε στην αρχαία γραμματεία πχ σε Αριστοφάνη ή Αισχίνη.

Η όλη φράση (ουδέ χλανίσκιον μετανοίας ενεδύσατο, ας πούμε) δεν φαίνεται να υπάρχει στην αρχαία γραμματεία, αλλά είναι λογοπαίγνιο με τον σάκκο, που είναι καθιερωμενο σύμβολο της μετάνοιας.

* Στα Υπογλωσσια σχολιάσαμε αυτήν την επιγραφή, που μας φάνηκε πλεοναστική.

«Eπιμελειται τη φροντίδα του στεγάστρου», τι διαφέρει από το «φροντίζει το στέγαστρο»; Κάποιος μάλιστα, χαριτολογώντας, είπε ότι καλύτερα θα ήταν «επιμελείται τη μέριμνα της φροντίδας του στεγάστρου».

Από την άλλη, αν χρησιμοποιόταν άλλο ρήμα, π.χ. «τη φροντίδα του στεγάστρου έχει αναλάβει η Τάδε» δεν θα ξένιζε, νομίζω.

* Μαργαριτάρι από τον άριστο Πάσχο Μανδραβέλη στην κατακλείδα πρόσφατης επιφυλλίδας του στην Καθημερινή. Γράφει:

… ουδείς από τα πάνελ των «διανοουμένων, επιστημόνων, δημοσιογράφων, καλλιτεχνών» φιλεδωρήθη ποτέ με κυβερνητική θέση…

Ο τύπος «φιλεδωρήθη» είναι, για να το πω κομψά, ανύπαρκτος -και δεν μπορεί να υπάρξει διότι εσωτερική αύξηση παίρνουν, αν θέλουμε να τη βάλουμε, τα ρήματα που είναι σύνθετα με προθέσεις, π.χ. «αντέκρουσα». Το φιλοδωρώ είναι από τα λεγόμενα παρασύνθετα ρήματα, που έχουν δηλ. ως πρώτο συνθετικό όχι πρόθεση αλλ’ άλλη λέξη, και αυτά παίρνουν αύξηση όπως τα απλά ρήματα.

Τι παίζει;

Η ερώτηση του τίτλου είναι παραπλανητική -με την έννοια ότι δεν ρωτάω τι συμβαίνει, τι κρύβεται πίσω από κάτω, ποια είναι η βαθύτερη αιτία για κάποια παράξενη συμπεριφορά. Έβαλα την ερώτηση αυτή επειδή στο σημερινό άρθρο θα καταγράψουμε μερικές από τις πάμπολλες παγιωμένες φράσεις που υπάρχουν με το ρήμα «παίζω».

Θυμίζω ότι είχαμε πριν από μερικούς μήνες ένα ακόμα ανάλογο άρθρο, όπου είχαμε δει φρασεολογισμούς και ορισμένα λεξιλογικά για το ρήμα «τρώω».

Αλλά, όπως και στο άρθρο εκείνο, θα πούμε και δυο λόγια για την ετυμολογία. Το ρήμα «παίζω» είναι αρχαίο, ομηρικό κιόλας (στην Οδύσσεια, η Ναυσικά και οι φίλες της σφαίρηι έπαιζον) και ανήκει στην ίδια ετυμολογική οικογένεια με το ουσιαστικό «παις». Δεν αποκλείεται στην αρχή να σήμαινε «συμπεριφέρομαι σαν παιδί, παιδιαρίζω», αλλά ήδη από τον Όμηρο πήρε σημασίες όπως τις σημερινές: παίζω παιχνίδια (πεσσούς, κύβους), παίζω μουσικά όργανα, αστειεύομαι, πειράζω κάποιον (Πάντως, σήμαινε και «χορεύω», ήδη από παλιά). Βέβαια, η διασημότερη αρχαία φράση με το παίζω είναι «τα παιδία παίζει», που όλοι την ξέρουμε σαν δείγμα αττικής σύνταξης και που έχει γνωρίσει αμέτρητες ευτράπελες ή όχι τροποποιήσεις.

Σήμερα, το ρήμα «παίζω» είναι ένα από τα βασικά ρήματα της νεοελληνικής και έχει αποκτήσει πάμπολλες σημασίες. Εδώ, όπως είπα, θα σταθώ κυρίως στις παγιωμένες (εκ)φράσεις.

Λοιπόν, όταν κάποιος ριψοκινδυνεύει, όταν ενεργεί χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τον σοβαρό κίνδυνο που υπάρχει, λέμε ότι παίζει με τη φωτιά. Περίπου την ίδια εικόνα δίνει κι εκείνος που παίζει το κεφάλι του κορώνα γράμματα ή, ίδια εικόνα με άλλο τυχερό παιχνίδι, τα παίζει όλα μονά ζυγά. Μπορεί επίσης, και πάλι όταν διακινδυνεύει τα πάντα να τα παίζει όλα για όλα ή και να παίζει τα ρέστα του και όταν, ύστερα από αλλεπάλληλες αποτυχίες κάνει μια τελευταία προσπάθεια για να πετύχει κάτι λέμε ότι παίζει το τελευταίο του χαρτί.

Το οποίο σκουλήκι…

Ήταν μια φορά, λέει, ένας καθηγητής της Ζωολογίας, που είχε αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη των σκουληκιών και ήταν παγκόσμια αυθεντία στον τομέα αυτόν. Κι έτσι, στις εξετάσεις έβαζε πάντοτε θέματα σχετικά με τα σκουλήκια. Οι φοιτητές, φυσικά, που ήξεραν το πάθος του, μελετούσαν εξαντλητικά για τα σκουλήκια και μόνο και δεν διάβαζαν τίποτε άλλο και περνούσαν όλοι με άριστα. Κάποια φορά, αποφάσισε να αλλάξει τακτική και να ρωτάει και για άλλα θέματα. Όταν μπήκε ο πρώτος φοιτητής μέσα (αυτά γίνονταν τον παλιό καιρό που οι εξετάσεις ήταν προφορικές στο γραφείο του καθηγητή) τον ρώτησε τι ξέρει για την κότα.

Ο φοιτητής αιφνιδιάστηκε βέβαια, αφού περίμενε ερώτηση για τα σκουλήκια, αλλά γρήγορα ανέκτησε την ψυχραιμία του. «Η κότα», άρχισε να λέει, «είναι ΄πτηνό, εξημερωμένο, που τρέφεται με σκουλήκια. Τα οποία σκουλήκια…» και συνεχίζει να λέει νεράκι όσα ήξερε για τα σκουλήκια κι ο καθηγητής, ευχαριστημένος που άκουγε το αγαπημένο του θέμα, όχι απλώς δεν τον έκοψε αλλά του έβαλε άριστα.

Τον δεύτερο φοιτητή τον ρώτησε για τον ελέφαντα. «Ο ελέφαντας είναι ένα πολύ μεγαλο ζώο», είπε αυτός, «που ζει στην Αφρική και που έχει μια μεγάλη προβοσκίδα αντί για μύτη, η οποία μοιάζει με σκουλήκι. Το οποίο σκουλήκι….» και συνέχισε το τροπάρι περί σκουληκιών και πήρε άριστα κι αυτός.

Τον τρίτο τον ρώτησε για τη φάλαινα. Ίδρωσε και ξίδρωσε αυτός, αλλά τελικά βρήκε τη λύση: «Η φάλαινα είναι ένα μεγάλο κήτος, που ζει μέσα στη θάλασσα, και ως εκ τούτου ουδεμία σχέση έχει με τα σκουλήκια. Τα οποία σκουλήκια….»

Τα οποία σκουλήκια θα μας απασχολήσουν στο σημερινό άρθρο, χωρίς να υπάρχει κάποιος ειδικός λόγος γι’ αυτό. Έτσι έτυχε.

Βέβαια, εδώ δεν ζωολογούμε -κι έτσι δεν θα εξετάσουμε το σκουλήκι όπως ο καθηγητής του ανεκδότου μας, που ασφαλώς θα είχε πολλά να μας πει, αλλά θα το εξετάσουμε γλωσσικά κυρίως και πολιτισμικά δευτερευόντως.

Στη φρασεολογία μας χρησιμοποιούμε διάφορα ζώα ως μειωτικούς χαρακτηρισμούς -κι εκεί δείχνουμε την αχαριστία μας, μια και ο σκύλος είναι, υποτίθεται, ο πιο πιστός μας φίλος, ενώ ο γάιδαρος στάθηκε πολύτιμο υποζύγιο επί χιλιετίες, κι όμως είναι βρισιά, βαριά σε ορισμένους πολιτισμούς, να χαρακτηρίσεις κάποιον σκύλο ή γιο σκύλου ή γάιδαρο. Ωστόσο, νομίζω πως ο πιο υποτιμητικός χαρακτηρισμός με ζώο που υπάρχει είναι να αποκαλέσεις κάποιον «σκουλήκι» -τον χαρακτηρίζεις ταυτόχρονα τιποτένιο και σιχαμερό.

Ολοφάνερα, δεν το έχουμε σε εκτίμηση το μικροσκοπικό ασπόνδυλο, δεν μπορούμε να ταυτιστούμε μαζί του, στους περισσότερους προκαλεί απέχθεια -συν τοις άλλοις επειδή είναι ταυτισμένο με τη σήψη και τον θάνατο κι επειδή ξέρουμε πως μια μέρα εκείνα θα μας φάνε, κι όχι εμείς αυτά. Ίσως μόνο οι ψαράδες, που το χρησιμοποιουν για δόλωμα, να μπορούν να εκτιμήσουν τα σκουλήκια και τις μεταξύ τους διαφορές -και να τα μεταχειρίζονται χωρίς ν’ αηδιάζουν.

Η λέξη σκουλήκι είναι μετεξέλιξη της αρχαίας «σκώληξ», μέσω του ήδη αρχαίου υποκοριστικού «σκωλήκιον». Η λέξη σκώληξ, με τη χαρακτηριστική κατάληξη -ηξ, που τη βρίσκουμε και στη λ. μύρμηξ, ανάγεται σε αμάρτυρο *σκώλος (= καμπύλη, κυρτότητα) και σε ρίζα από την οποία προήλθαν επίσης οι λ. σκέλος και σκολιός,

Στο Ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη λέγεται ότι ο σκώληξ είναι λέξη που μαρτυρείται από τον 5ο αιώνα, αλλά τη βρισκω στον Όμηρο, στο Ν της Ιλιάδας, όπου όταν σκοτώνεται στη μάχη ο Αρπαλίων, ένας Παφλαγόνας σύμμαχος των Τρώων, «ὥς τε σκώληξ ἐπὶ γαίῃ κεῖτο ταθείς» – και στην γην ξαπλώθη τεντωμένος ωσάν σκουλήκι, μεταφράζει ο Πολυλάς.

Απο το σκωλήκιον έχουμε το μεσαιωνικο σκουλήκιν, με έντονη παρουσία στην κρητική λογοτεχνία, και από εκεί τη σημερινή λέξη. Να σημειωθεί και ο σκούληκας, συχνά με μεγεθυντική σημασία.

Γιατί δεν παντρεύονται στο Σαρβάιβορ

Αν αποφασιστεί να δικάσουνε όποιον δεν βλεπει Σαρβάιβορ, εμένα μάλλον θα με κρεμάσουνε διότι από όλες τις εκπομπές του ριαλιτοπαίχνιδου έχω δει μόνο ενάμισι λεπτό, και αυτό για χατίρι δικό σας, όπως θα δείτε πιο κάτω. Έχω βέβαια αντιληφθεί την εξαιρετικά μεγάλη δημοτικότητα της εκπομπής, αλλά να μου επιτρέψετε να μην τη θεωρώ αισιόδοξο σημάδι. Πριν απο αρκετόν καιρό είχα κλικάρει σε έναν τίτλο «Σοκ από τις αποκαλύψεις της Βαλαβάνη» (ή κάτι τέτοιο), περιμένοντας να διαβάσω τα ντεσού του ταραγμένου πρώτου εξάμηνου του 2015, αλλά βέβαια δεν επρόκειτο για τη Νάντια Βαλαβάνη αλλά για μια συνεπώνυμή της παίκτρια του Σαρβάιβορ, ονόματι Ευρυδίκη (σκέφτομαι, θα τους διαλέγουν και με βάση το σπάνιο ή φανταχτερό όνομα). Κι έτσι συνειδητοποίησα ότι υπάρχει ολοκληρη παραφιλολογία στον διαδικτυακό (και πιθανώς στον έντυπο) τύπο, γυρω από το Σαρβάιβορ και τα παρασκήνιά του, ποιος παίκτης είπε τι σε ποιαν, και ποια παίκτρια τσακώθηκε με ποιον.

Αλλά το σημερινό μας άρθρο δεν θα επιχειρήσει να κάνει συνολική κριτική αυτού του παιχνιδιού -δεν θα ήμουν και ο καταλληλότερος, αφού δεν το βλέπω- παρά θα αναφερθεί σε ένα γλωσσικό θέμα, που ανέκυψε σε ένα πρόσφατο επεισόδιο του παιχνιδιού αλλά που το έχω ακούσει να συζητιέται και ευρύτερα.

Το ανέφερε τις προαλλες εδώ, σε σχόλιό του, ο φίλος μας ο Ριβαλντίνιο. Παίρνοντας αφορμή από τη φράση που μου αρέσει να λέω, «εμείς εδώ λεξιλογούμε», ο Ριβαλντίνιο (πρόκειται για ψευδώνυμο) σχολίασε ότι λεξιλογούν και στο Σαρβάιβορ (το γράφω ελληνικά διότι το προφέρω ελληνικά, με ο στο τέλος και με όλα του τα ρο) και, διά του λόγου το αληθές, παρουσίασε το ακόλουθο βιντεάκι:

Αυτό είναι όλο κι όλο το ενάμισι λεπτό της εκπομπής που έχω δει, κι έχω να πω πως αν όλα τα στιγμιότυπα είναι έτσι, νυχτερινές λήψεις που τους δείχνουν να χαριεντίζονται με μάτια σαν της γάτας, τότε δεν καταλαβαίνω γιατί το βλέπει ο κόσμος. Αλλά επειδή εδώ, το είπαμε, λεξιλογούμε, ας πάμε στο 0.30 όπου γίνεται ο εξής διάλογος:

– Αφού σου είπα, θα παντρευτούμε όταν βγούμε απ’ το παιχνίδι, λέει η κοπέλα στον νεαρό.

– Εσύ θα παντρευτείς, εγώ δεν θα παντρευτώ, απαντάει ο νεαρός κουνώντας δασκαλίστικα το δάχτυλο. Και συνεχίζει: Γιατί τώρα που το λες, και αφού είμαστε γλωσσολόγοι εδώ, θα σου πω την πραγματική έννοια.

– Πες

– Ωραία, η γυναίκα υπανδρεύεται, γι’ αυτό λέγεται «παντρεύεται», επειδή μπαίνει υπό του ανδρός. Ο άνδρας δεν παντρεύεται, νυμφεύεται.

– Α, άρα εσύ θα νυμφευτείς κι εγώ θα παντρευτώ…

– Γι’ αυτό λέει νυμφεύεται και παντρεύεται, εξηγει ο νεαρός. (Δεν μας λέει ποιος «λέει», αλλά υποθέτω ότι εννοεί τη γαμήλια ακολουθία).

– Μαζί όμως, διευκρινίζει η κοπέλα.

– Τι μαθαίνουμε εδώ στο Σαρβάιβορ! ακούγεται μια άλλη γυναικεία φωνή.

Μαθαίνετε αναλήθειες και βλακείες, αγαπητή μου, θα της έλεγα αν ήμουν παρών.

Ταμίλα Παζάρεβα, ριχάινε μπίτε και άλλα ψευδοξενόγλωσσα

Εν μέρει για να εξακριβώσω αν έχουμε συζητήσει κάτι, εν μέρει και την ώρα να περάσω, τη νύχτα χτες διάβαζα τα σχόλια ενός παλιού μας άρθρου -δεν βρήκα αυτό που γύρευα, βρήκα όμως θέμα για το σημερινό μας άρθρο, διότι έπεσα πάνω σ’ ένα σχόλιο του φίλου μας του Πάνου, που αναφερόταν στις ψευδοξενόγλωσσες φράσεις που φτιάχναμε στ’ αστεία έναν καιρό, όπως του τίτλου το «ριχάινε μπίτε», που ακούγεται ή υποτίθεται πως ακούγεται σαν γερμανικά, ενώ αποτελεί απολύτως θεμιτή ελληνική φράση, που μάλιστα βγάζει και νόημα: «Ρηχά είναι, μπείτε» όπως θα μπορούσε να φωνάζει κάποιος, που έχει ήδη μπει στή θάλασσα, στην παρέα του που ακόμα δεν έχουν αποφασίσει να βουτήξουν (κάποιοι το λένε «ρηχά είναι ρε, μπείτε»).

Σκέφτηκα λοιπόν ότι δεν έχει τύχει να ασχοληθούμε με αυτή την κατηγορία γλωσσικών ευτράπελων (μικροανέκδοτα να τα πεις; ), οπότε το θέμα μας για σήμερα βρέθηκε. Θα προσθέσω μιαν άλλη κατηγορία, πολύ συγγενική, τα δήθεν ονοματεπώνυμα επαγγελματιών, δηλαδή ελληνικές φράσεις που να ακούγονται σαν ονοματεπώνυμο σε κάποια γλώσσα -και που τις συνδέουμε και με κάποιο επάγγελμα, όπως θα μπορούσε να είναι η Ρωσίδα μανάβισσα Ταμίλα Παζάρεβα (τα μήλα παζάρευα). Με την προσθήκη αυτή ξεπληρώνω κι ένα χρέος, μια και είχα υποσχεθεί ήδη από τον Γενάρη του 2012 στον φίλτατο Τιπούκειτο ένα παρόμοιο άρθρο -και άντλησα αρκετό υλικό από τα σχόλια εκείνου του παλιού άρθρου.

Κι επειδή με τα ελαφρά πρέπει ν’ ασχολούμαστε σοβαρά (ίσως και το αντίστροφο), να σχολιάσουμε και το πότε εμφανίστηκαν αυτές οι δυο μόδες. Νομίζω ότι οι ψευδοξενόγλωσσες φράσεις (της κατηγορίας «ριχάινε μπίτε») εμφανίστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 80 (μπορεί βέβαια να υπήρχαν και από παλιότερα και να μην τις είχα πάρει είδηση), ενώ τα επαγγελματικά ονοματεπώνυμα είναι λίγο μεταγενέστερα -αν και υπήρχε από παλιότερα μια ομάδα από «σόκιν» (έτσι τα λέγαν τότε) ονοματεπώνυμα όπως ο Τζον Χώστον, ο Στον Έρικσον και η Έλλα Γλίψτον (εγώ δεν θα πω άλλα αυτής της κατηγορίας γιατί μας διαβάζει κι η μητέρα μου και μου κάνει δριμείες παρατηρήσεις. Βάλτε εσείς στα σχόλια αν θέλετε).

Δεν θα εξαντλήσω τους δυο καταλόγους, για να συμβάλετε κι εσείς στη συμπλήρωσή τους.

Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης – Γέρων αιμύλος και σπουδαιόμυθος

Εδώ και κάμποσο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η πεντηκοστή έκτη, και είναι η τελευταία του 11ου κεφαλαίου, που έχει τον τίτλο: Ένας επικούρειος στον καιρό μας, παναπεί πλησιάζουμε προς το τέλος. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ.

Στο τέλος του άρθρου λέω το ανέκδοτο με τα φλιτζάνια για αριστερόχειρες, που το αναφέρει ο παππούς μου σ’ ένα ποίημά του και που μπορεί να μην το ξέρουν κάποιοι.

Όσο περνούσαν τα χρόνια γινόταν ένας καλοσυνάτος και ευχάρι­στος ηλικιωμένος. Σ’ αντίθεση με τους περισσότερους ανθρώπους που όταν γεράσουν αρχίζουν να λένε είτε βλακείες είτε κακίες και γενι­κώς πράγματα ανούσια και πληκτικά, ο ποιητής πέτυχε να γίνει αυτό που ο Δημόκριτος θεωρούσε ως ιδανική κατάληξη του ανθρώπινου βίου: γέρων αιμύλος και σπουδαιόμυθος, δηλαδή καλοσυνάτος γέρος που λέει πάντα ενδιαφέροντα πράγματα. Πραγματικά η συνα­ναστροφή μαζί του ήταν αληθινή απόλαυση. Είχε καθιερώσει στα οικογενειακά τραπεζώματα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρο­νιάς να διαβάζει κάποιο διήγημα του Παπαδιαμάντη εις επήκοον της ομήγυρης, ενώ στις συνεστιάσεις της Λεσβιακής Παροικίας οπωσδή­ποτε θα τον καλούσαν να απαγγείλει ποιήματά του.

Τόσο στο Τολό και στο Ξυλόκαστρο, όπου μονίμως και εναλλάξ παραθέριζε, όσο και στην Αίγινα στη συμπεθέρα και στο πολυπληθές συγγενολόι της, ήταν πολύ αγαπητός και η παρέα του περιζήτητη. Οι γνωστοί και φίλοι που απέκτησε εκείνη την περίοδο ανήκαν στις πιο διαφορετικές κατηγορίες ανθρώπων. Στο Ξυλόκαστρο γνωρίστηκε με τον γλύπτη Χάρη Σακελλαρίου, ο οποίος του έκανε και ένα πολύ πετυχημένο πορτρέτο, αλλά και με το χασάπη και αυτοσχέδιο ποιητή Γιάννη Αθανασόπουλο, που έγραψε ένα κάπως αφελές στιχούργη­μα, αφιερωμένο στη γνωριμία τους. Ο Νίκος σ’ ανταπόδοση έγραψε το παρακάτω ποίημα, που το χάρισε στο φίλο του.