Ποιος κάνει ματσαράγκες;

Πριν από ένα μήνα περίπου, είχαμε ένα άρθρο για τις κουτσουκέλες. Η αρχική μου σκέψη ήταν εκείνο το άρθρο να το τιτλοφορήσω «Κουτσουκέλες και ματσαράγκες», όμως τελικά είδα ότι είχα αρκετά να πω για την πρώτη λέξη, τις κουτσουκέλες, οπότε άφησα τις ματσαράγκες για άλλο άρθρο -το σημερινό.

Είναι βέβαια παρεμφερείς λέξεις οι δυο τους, αφού έχουν κοινό στοιχείο την απάτη. Για να κάνουμε τον γύρο των λεξικών, στο ΛΚΝ η ματσαράγκα ορίζεται ως «απάτη, δόλος» –Βγήκαν στη φόρα οι ματσαράγκες του. Στον Μπαμπινιώτη: απάτη. Στο Χρηστικό: απάτη, κομπίνα, δόλος. Στο ΜΗΛΝΕΓ: απάτη, κομπίνα, κατεργαριά. Μια ζωή με ματσαράγκες προσπαθεί να επιβιώσει.

Και τα τέσσερα λεξικά δίνουν τον παράλληλο τύπο «ματσαραγκιά», ενώ τα τρία από τα τέσσερα (πλην του ΛΚΝ) δίνουν και το αρσενικό «ο ματσαράγκας», που είναι βέβαια αυτός που κάνει ματσαράγκες. Υποθέτω πως ο τύπος «ματσαραγκιά» προέκυψε ακριβώς από τον ματσαράγκα. Όπως ο μπαγαμπόντης κάνει μπαγαμποντιές και ο κατεργάρης κατεργαριές, έτσι και ο ματσαράγκας θα κάνει και ματσαραγκιές.

Τόσο ο Μπαμπινιώτης όσο και ο Πετρούνιας στο ΛΚΝ συμφωνούν ότι η λέξη προέρχεται από το ιταλ. mazzeranga / mazzaranga που σημαίνει «κόπανος», ειδικότερα «κόπανος για θρυμματισμό χαλικιών». Πώς ομως Η από αυτό το σύνεργο φτάσαμε στην απάτη, και από τη συγκεκριμένη έννοια στην αφηρημένη;

Δεν ξέρω. Στο ΛΚΝ υπάρχει η επεξήγηση: «πράξη κατάλληλη για εξομάλυνση δυσκολιών και κατανίκηση της υποψίας», που τη βρίσκω σκοτεινή. Στα ιταλικά, επιπλέον, αν πιστέψω τα λεξικά, mazzeranga είναι μόνο ο κόπανος, χωρίς μεταφορικές σημασίες. Προς το παρόν, ο σχηματισμός της λέξης στα ελληνικά θα μείνει αξεκαθάριστος. Πάντως και η λοβιτούρα, που είναι κάπως παρεμφερής έννοια με τη ματσαράγκα, προέρχεται από ρουμάνικη λέξη που σημαίνει «χτύπημα».

Κλείνουμε τη λεξικογραφική περιήγηση με την παρατήρηση ότι το Λεξικό της πιάτσας, του Καπετανάκη, δεν έχει, περιέργως, λήμμα «ματσαράγκα» (ενώ έχει «κουτσικέλα»).

Από πότε γίνεται τζερτζελές;

Προχτές, ένας γνωστός δημοσιογράφος αποφάνθηκε από τη στήλη του ότι όλα όσα γίνονται με την ΑΔΑΕ ανήκουν στην κατηγορία «τζερτζελές να γίνεται».

Ο τζερτζελές, σύμφωνα με τα λεξικά, είναι η μεγάλη φασαρία, η αναστάτωση, ιδίως όμως η ευχάριστη, η ευπρόσδεκτη αναστάτωση. Τα τρία από τα τέσσερα μεγάλα λεξικά μας συμφωνούν με την απόχρωση της «ευχάριστης φασαρίας». Το τέταρτο, στην προκειμένη περίπτωση το ΛΚΝ, δεν διαφωνεί, απλώς… απέχει. Θέλω να πω, το ΛΚΝ (έκδ. 1998) δεν περιλαμβάνει λήμμα «τζερτζελές» -θα επανέλθω σε αυτό.

Ακόμα, τζερτζελές είναι και χαρακτηρισμός προσώπου -ο σαματατζής, ο πλακατζής. Λέμε επίσης και «το τζέρτζελο», που είναι παράλληλος τύπος, χωρίς, αν δεν σφάλλω, διαφορά στη σημασία.

Σημειώνω ακόμα ότι στο πρόσφατο πολύ αξιόλογο μυθιστόρημά του Μπέμπης (μονόλογος που βιογραφεί μυθιστορηματικά τον θρυλικό μπουζουκτσή Δημήτρη Στεργίου ή Μπέμπη) ο Θωμάς Κοροβίνης χρησιμοποιεί τη λέξη «τζερτζελιάστρα» (αυτή που κάνει τζερτζελέ, που δημιουργεί γύρω της μπερδέματα).

Ως προς την ετυμολογία της λέξης, οι πρώτες εκδόσεις του λεξικού Μπαμπινιώτη ανέφεραν «ονοματοποιημένη λέξη» ενώ σε επόμενες εκδόσεις (και στο ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη) προστίθεται: πρβλ. τουρκ. cırcır που δηλώνει επαναλαμβανόμενο θόρυβο.

Το Χρηστικό Λεξικό δεν δίνει ετυμολογία, ενώ το ΜΗΛΝΕΓ υιοθετεί την άποψη για το τουρκ. cırcır.

Η εξήγηση της ονοματοποιίας είναι ευλογοφανής, ωστόσο δεν είναι αυτή η σωστή ετυμολογία. Η τελευταία, 5η έκδοση (2019) του λεξικού Μπαμπινιώτη, που έχει αρκετές βελτιώσεις στο ετυμολογικό μέρος, σωστά παράγει την ελληνική λέξη από την τουρκική zelzele, που σημαίνει «σεισμός», και που ανάγεται στην αραβ. zalzala, ίδιας σημασίας.

Η λέξη zelzele είναι κάπως παρωχημένη στη σημερινή τουρκική γλώσσα, αλλά ακόμα χρησιμοποιείται –αν τη βάλετε στο γκουγκλ θα πάρετε ειδοποιήσεις για τους σεισμούς που συνέβησαν τις τελευταίες ώρες.

Η τροπή του πρώτου λ σε ρ με ανομοίωση, στα ελληνικά, είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο. Ο τύπος «ζερζελές» (με σημασία τον σεισμό) καταγράφεται, αν και σπάνια, σε μικρασιατικές διαλέκτους. Δεν υπάρχει όμως στο γλωσσάριο των λέξεων τουρκικής προέλευσης του Κουκκίδη (του υπαρκτού) κάτι που δείχνει τη σπανιότητά του. Βρισκω και (σπάνιο επίσης) επώνυμο Ζερζελές.

Για να τα λέμε όλα, τη σωστή ετυμολογία του τζερτζελέ πρέπει την είχε αναφέρει πρώτη φορά στην ελληνική λεξικογραφία το slang.gr, το οποίο έχει λήμμα «τζερτζελές» (και «τζέρτζελος») και σημειώνει ότι κακώς ο Μπαμπινιώτης προτείνει ηχοποίητη λέξη διότι η λέξη προέρχεται από το τουρκ. zelzele = σεισμός. Το λήμμα αυτό συντάχθηκε το 2009.

Το slang.gr σημειώνει ακόμα: Ο τζερτζελές γίνεται. Η έκφραση «έλα μωρέ, τζερτζελές να γίνεται» είναι πολύ κοινή και δηλώνει ότι προέχει να φωνάξουμε, να γελάσουμε ή να καβγαδίσουμε, να εκτονωθούμε τέλος πάντων, παρά να βγει κάποια άκρη.

Και παραθέτει το εξής απόσπασμα: Ο δημόσιος βίος έχει ουσιαστικώς γίνει τηλεοπτικός. Οι πολιτικές συζητήσεις διεξάγονται στην τηλεόραση, οποιεσδήποτε άλλες δεν μετράνε … Το κριτήριο πρόσκλησης για συζήτηση είναι η αναγνωρισιμότητα, δηλαδή η συμβολή στην ακροαματικότητα. Στόχος δεν είναι, μέσα από «έξυπνη» συζήτηση, αναλύσεις, επιχειρήματα, θέσεις, ο προβληματισμός και η ενημέρωση του κοινού. Στόχος είναι ο «τζερτζελές». Κουβέντα να γίνεται, ει δυνατόν και τσάκωμα. (Από το ΒΗΜΑ, 22/10/06)

Και τα πόμολα!

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε προχτές στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 24 ως τώρα. Η εικόνα είναι από τη δημοσίευση στο περιοδικό. 

Μια έκφραση που ακούγεται πολύ συχνά στα σόσιαλ τα τελευταία χρόνια, σε καταγγελίες για οικονομικές ατασθαλίες κάθε λογής, ιδίως από παρατρεχάμενους της κυβέρνησης, είναι ότι έχουν φάει ή έφαγαν ή «θα φάνε και τα πόμολα» ή «μέχρι και τα πόμολα». Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βρίσκουμε και μιμίδια που εικονογραφούν την έκφραση.

Πρόκειται για έκφραση της μόδας λοιπόν, για να δηλωθεί η αχαλίνωτη κατάχρηση δημόσιου χρήματος, εκεί που παλιότερα θα λέγαμε, ας πούμε, «τρώνε με δέκα μασέλες» ή «κλέβουν και της Παναγιάς τα μάτια».

Η απαρχή της φράσης πρέπει να βρίσκεται σε περιπτώσεις διάρρηξης κατά τις οποίες οι κλέφτες αφαιρούν τα πάντα από ένα σπίτι ή κατάστημα: όχι μόνο χρήματα, τιμαλφή και έπιπλα, αλλά ακόμα και τα πόμολα από τις πόρτες, τα οποία και σχετικά χρονοβόρο είναι να ξεβιδωθούν αλλά και μικρότερη αξία έχουν. Πότε πότε βρίσκουμε τέτοιες ειδήσεις στο αστυνομικό δελτίο: έκλεψαν μέχρι και… πόμολα από πολυκατοικίες στη Θεσσαλονίκη.

Την έκφραση «τρώνε/έφαγαν/θα φάνε και τα πόμολα» τη βρίσκουμε πολύ συχνά στο Τουίτερ, αλλά ακόμα και σε δηλώσεις πολιτικών ή στην αρθρογραφία της αντιπολίτευσης (ας πούμε «ο ανασχηματισμός και τα φαγωμένα πόμολα» στην Αυγή ήδη το 2020). Από την άλλη, δεν την έχω βρει καταγραμμένη σε κάποιο έργο αναφοράς. Και βέβαια δεν έχω τέτοια απαίτηση από τα γενικά λεξικά, αφού αυτά δεν καταγράφουν νεόκοπες εκφράσεις της αργκό, αλλά παραξενεύομαι που δεν τη βρίσκω ούτε στο slang.gr, το οποίο καταγράφει μόνο μια λεξιπλασία του Τζίμη Πανούση, όπου πόμολο είναι ο εύκολα χειραγωγούμενος λαός, από το πόπολο και το μόμολο. Αυτό μάλλον δείχνει πως η έκφραση είναι πρόσφατης κοπής, αφού τα τελευταία 3-4 χρόνια το slang.gr υπολειτουργεί.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε ας πούμε δυο λόγια για τη λέξη «πόμολο».

«Όταν δανείζεσαι μια αγγλική λέξη δεν την προφέρεις όπως ο Άγγλος» (συνέντευξη του Γιώργου Ξυδόπουλου)

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα μια πρόσφατη συνέντευξη, που έδωσε πριν από 20 περίπου μέρες ο γλωσσολόγος Γιώργος Ξυδόπουλος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών, στη Lifo και στον Δημήτρη Λαμπράκη. Στη συνέντευξη θίγονται πολλά θέματα που τα έχουμε κατ’ επανάληψη συζητήσει στο ιστολόγιο και πιστεύω πως θα τη βρείτε ενδιαφέρουσα παρά τη σχετικά μεγάλη έκτασή της. 

Το θέμα της προφοράς των δανείων, που διάλεξε να το τονίσει ο δημοσιογράφος βάζοντας το στον τίτλο, δεν είναι φυσικά το μοναδικό που θίγεται στη συνέντευξη. Γίνεται επίσης, και περισσότερο, λόγος για αργκό, για γλωσσικές ποικιλίες, για τη σχέση διαλέκτων και γλωσσών, για σώματα κειμένων, για το αν υπάρχουν φτωχές και πλούσιες γλώσσες, για τα γλωσσικά λάθη, τον εξαγγλισμό της ελληνικής (δείτε κι ένα παλιότερο άρθρο μας όπου γίνεται λόγος και για την έρευνα του Ξυδόπουλου), για τον ρόλο του γλωσσολόγου και τη γλωσσική ρύθμιση κτλ. 

Αν διαβάσετε το άρθρο θα προσέξετε ότι η φράση του Ξυδόπουλου που μπήκε στον τίτλο της συνέντευξης έρχεται ως απάντηση στο εξής σχόλιο του δημοσιογράφου: Υπάρχει όμως μια διάθεση να τεθούν κάποιοι περιορισμοί, μη κλίνοντας, για παράδειγμα, τις ξένες λέξεις. Στις συνεντεύξεις βέβαια τις ερωτήσεις τις κάνει ο δημοσιογράφος και ο προσκαλεσμένος απαντά, αλλά εγώ θα ήθελα να μπορούσε να ρωτήσει τον δημοσιογράφο τι ακριβώς εννοεί. Το ότι οι δάνειες λέξεις που δεν προσαρμόζονται στο τυπικό της ελληνικής μένουν άκλιτες είναι βεβαίως γνωστό, νομίζω όμως ότι εδώ ο δημοσιογράφος θεωρεί ότι κάποιοι δεν κλίνουν τις δάνειες λέξεις, ενώ θα μπορούσαν να κλιθούν, επειδή με τον τρόπο αυτό θέλουν να βάλουν περιορισμούς στις δάνειες λέξεις ή να τις οριοθετήσουν. Νομίζω δηλαδή πως δεν εννοεί αυτούς που (σωστά) λένε «οι κομπιούτερ» και όχι «οι κομπιούτερς» αλλά εκείνους που, τα τελευταία χρόνια, μιλούν για «του τσίρκο» ή «τα παλτό». 

Τέλος πάντων, αυτό είναι δική μου ερμηνεία και μπορεί να μην ισχύει. Όσο για το θέμα της προφοράς των δανείων, έχει δίκιο φυσικά ο Ξυδόπουλος ότι το πρώτο επίπεδο ενσωμάτωσης είναι το φωνητικό, και ότι όταν δανειζόμαστε μιαν αγγλική λέξη δεν την προφέρουμε όπως ο Άγγλος. Αυτό πάλι σημαίνει πως όταν γράφουμε, σε ελληνικό κείμενο εννοώ, μια δάνεια λέξη πρέπει να τη γράψουμε με το ελληνικό αλφάβητο, αφού δεν την προφέρουμε αγγλοπρεπώς ή γαλλοπρεπώς. Δηλαδή, αφού δεν λέμε γεστογάν, θα γράψουμε ρεστοράν, όχι restaurant. 

Aλλά πολλά είπα εγώ. Διαβάστε τη συνέντευξη, έχει ενδιαφέρον και τη συζητάμε στα σχόλια.

— Τι είναι οι αργκό και ποια η διαφορά τους από τις διαλέκτους;
Καταρχάς, και τα δύο αφορούν τη γλωσσική ποικιλία. Η μία είναι περισσότερο γεωγραφικά προσδιορισμένη, γι’ αυτό λέγεται γεωγραφική διάλεκτος. Υπάρχει όμως και ένας άλλος όρος, η «κοινωνιόλεκτος», για μια ποικιλία που βασίζεται σε κοινωνικές παραμέτρους (ηλικία, φύλο, κοινωνική τάξη, επάγγελμα κ.λπ.). Η αργκό ή αλλιώς αγοραία γλώσσα, σλανγκ ή περιθωριακή γλώσσα, όπως αποκαλείται πολλές φορές στη βιβλιογραφία, είναι ο τρόπος χρήσης της γλώσσας και το λεξιλόγιο που αφορούν τη μη τυπική χρήση της γλώσσας από συγκεκριμένες ομάδες.

Μη τυπική χρήση της γλώσσας μπορεί να κάνουμε κι εμείς, ασχέτως της δουλειάς μας – κι εγώ στις ανεπίσημες περιστάσεις επικοινωνίας με τους φίλους μου, που αισθάνομαι πιο οικεία, μπορώ να χρησιμοποιώ κάλλιστα και σλανγκ. Δεν υπάρχουν σαφείς διαχωριστικές γραμμές μεταξύ αυτών που τη χρησιμοποιούν και των υπολοίπων.

Η μέγκλα δεν είναι made in England

Χτες το πρωί άκουγα στο Κόκκινο την αγαπητή μου Ευγενία Λουπάκη, και σε κάποιο σημείο ανέφερε τη λέξη «μέγκλα», οπότε  σχολίασε, εν παρόδω, απευθυνόμενη στον Χρυσόστομο Λουκά, τον συμπαρουσιαστή της: «Ξέρεις, προέρχεται από το made in England, από τα αγγλικά κασμίρια, που ήταν πρώτης ποιότητας» (ή κάτι τέτοιο).

Η άποψη αυτή κυκλοφορεί ευρέως, τη δέχεται άλλωστε, αν και με επιφύλαξη («ίσως») το ΛΚΝ. Όμως, νομίζω πως δεν ευσταθεί. Φυσικά έχουμε άρθρο στο ιστολόγιο για το θέμα, και μάλιστα πριν από 11 χρόνια, αλλά το παλιό εκείνο άρθρο χρειάζεται ξαναγράψιμο, μεταξύ άλλων για να ενσωματωθούν πολλά πολύτιμα σχόλιά σας. Οπότε γράφω το σημερινό -και όσοι ήταν μαζί μας από τον Μάρτιο του 2011 να με συγχωρήσουν για την επανάληψη, που πιο σωστά είναι ανακαίνιση.

Η λέξη μέγκλα λέγεται για κάτι το πολύ καλό, εκλεκτής ποιότητας. Ανήκει βέβαια στο μάγκικο λεξιλόγιο, αλλά είναι αρκετά διαδεδομένη, τόσο ώστε να λημματογραφείται στα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας. Χρησιμοποιείται σήμερα ως χαρακτηριστικό ενός εκλεκτού πράγματος: Αγόρασα ένα κουστουμάκι μέγκλα! αλλά και επιρρηματικά: Περάσαμε μέγκλα στο πάρτι. 

Η προέλευση της μέγκλας από το made in England απορρίπτεται καταρχάς για φωνητικούς λόγους. Η συναρπαγή αυτή κρίνεται απίθανη, διότι παραλείπονται συλλαβές χωρίς να πληρούνται οι απλολογικοί όροι.

Όμως εναντίον της αγγλικής προέλευσης συνηγορούν και χρονολογικές παράμετροι. Ένας γενικός εμπειρικός κανόνας είναι ότι λέξεις του 19ου αιώνα ή και των αρχών του 20ού δεν είναι πολύ πιθανό να έρχονται απευθείας από τα αγγλικά  στα ελληνικά (χωρίς μεσολάβηση γαλλικών ή ιταλικών ως ενδιάμεσων) εκτός αν ανήκουν στο ναυτικό λεξιλόγιο. Η λέξη «μέγκλα» είναι βέβαια του λαϊκού λεξιλογίου, οπότε οι καταγραφές σπανίζουν, πάντως, όπως θα δούμε, έχει ανευρέσεις από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ενώ άλλες λέξεις της ίδιας οικογένειας από τον 19ο αιώνα, οπότε η αγγλική προέλευση γίνεται απίθανη.

Το λεξικό του Μπαμπινιώτη (και όμοια το ΜΗΛΝΕΓ) υποστηρίζει, βάσιμα πιστεύω, ότι η μέγκλα = κάτι το εκλεκτό ανάγεται στην ποντιακή λέξη μέγκλα = πέος, που πέρασε μέσω της αργκό ως κάτι εύσημο. Η ποντιακή λέξη με τη σειρά της ανάγεται στο δημώδες λατινικό mencla, και αυτό στο λατιν. mentula, ίδιας σημασίας.

Τα χαλάσαμε, το ‘σκασε, την πάτησα: ποια;

Όλοι ξέρουμε τι σημαίνουν οι τρεις εκφράσεις του τίτλου. Τα χαλάσαμε, δηλαδή ενώ είχαμε (ερωτική συνήθως) σχέση, διακόψαμε, χωρίσαμε. Το ‘σκασε, δηλαδή έφυγε τρέχοντας, απομακρύνθηκε, δραπέτευσε. Την πάτησα, δηλαδή έκανα λάθος, έκανα γκάφα, απέτυχα.

Οι τρεις εκφράσεις έχουν κοινά στοιχεία. Καταρχάς, είναι ιδιωματικές και μεταφορικές. (Αυτά τα δύο δεν είναι το ίδιο πράγμα: όταν λέμε «τρέχει η βρύση» έχουμε μεταφορά, αλλά όχι ιδιωματικότητα. Όταν λέμε «χαλάω ένα πενηντάρικο», έχουμε μεταφορά. Όταν λέμε «χαλάω τη ζαχαρένια μου» έχουμε ιδιωματική έκφραση). Στην κυριολεξία θα μπορούσαμε να πούμε: τα χαλάσαμε τα πρόχειρα κτίσματα στην αυλή / το έσκασε το μπαλόνι του ο μικρός / την πάτησα την κυρία στο λεωφορείο και της ζήτησα συγγνώμη.

Όμως στις φράσεις του τίτλου δεν έχουμε κυριολεξία και, επιπλέον, δεν προσδιορίζεται «ποια» χαλάσαμε, «ποιο» έσκασε, «ποιαν» πάτησα. Λείπει το αντικείμενο και μένει η αντωνυμία, η κλιτική αντωνυμία όπως τη λένε.

Το σημερινό άρθρο το χρωστάω εδώ και δέκα χρόνια. Τον Ιούνιο του 2012, λίγο πριν από τις εκλογές, ο Νίκος Δήμου έγραψε στη Lifo ένα ωραίο άρθρο με τίτλο «Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη«. Το αναδημοσιεύω, δεν είναι δα και μεγάλο.

Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη

• Μεγαλώνοντας μαθαίνεις. Πώς το είπε κι ο Σωκράτης (που τελικά στην αναθεώρηση της δίκης του γλίτωσε το κώνειο). «Γηράσκω αεί… κ.λπ.». Έτσι κι εγώ.

• Μεταξύ αυτών που έμαθα σε μεγάλη ηλικία είναι μερικές εκφράσεις που δεν υπήρχαν στα νιάτα μου. Όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: αναφέρονται σε μια απροσδιόριστη θηλυκή οντότητα που παίζει βασικό ρόλο στη φράση.

• Παραδείγματα: Μου ΤΗΝ δίνει… ΤΗΝ κάνω… Του ΤΗΝ είπε… Μου ΤΗΝ πέφτει…

• Ποια είναι αυτή που υποκρύπτεται πίσω από το ΤΗΝ; Ποια δίνει, ποια λέει, ποια κάνει, ποια πέφτει;

• Η πιο εύκολη ερμηνεία είναι στο θέμα της άποψης. «Του ΤΗΝ λέω» προφανώς σημαίνει τη γνώμη μου. Όμως δεν είναι μόνο γνώμη, γιατί η έκφραση υπονοεί και φραστική επίθεση. «Του ΤΗΝ είπα» σημαίνει «τον έβρισα» ή έστω «τον μάλωσα». Άρα, το ΤΗΝ εδώ δεν αφορά μόνο γνώμη, αλλά επίκριση, κατάκριση.

• Ως εδώ καλά. Αλλά όταν «ΤΗΝ κάνω», ποια κάνω; Η έκφραση σημαίνει φεύγω. Τι κάνω όταν φεύγω;

• Και η φίλη που μου έγραψε ότι προχθές κάποιος σιχαμερός τύπος «της ΤΗΝ έπεσε» τι ακριβώς εννοούσε; Διότι αν έγραφε την παλιά έκφραση «μου κόλλησε», θα καταλάβαινα αμέσως. Η φράση είναι σαφής, σχεδόν χειροπιαστή – όπως όταν σου κολλάει ένας εφαψίας στο λεωφορείο. Αλλά της ΤΗΝ έπεσε; Ποια;

• Και συμπληρώνει: «Μου τη δίνει όταν είναι θρασείς, ενώ καταλαβαίνουν ότι δεν τους πάω!». Να το πάλι το άγνωστον θήλυ. «Της ΤΗ δίνει». Ποια;

• Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί; Και γιατί είναι η γλώσσα τόσο σεξιστική; Δεν θα μπορούσαμε να λέμε: «ΤΟΝ κάνω», «του ΤΟΝ λέω». Με αρσενικό άρθρο οι φράσεις γίνονται σχεδόν άσεμνες. Σίγουρα είναι, στην περίπτωση: «του ΤΟΝ πέφτω».

• Υπάρχουν και οι παλιότερες παραδοσιακές εκφράσεις. Ποια βάφει κανείς όταν λέει: «την έβαψα»; Και ποιαν πατάει στην έκφραση «την πάτησα»;

• Η ζωή μας είναι γεμάτη από άγνωστες γυναίκες που τις παίρνουμε κάθε μέρα στο στόμα μας χωρίς να ξέρουμε ποιες είναι. Απ’ ό,τι ξέρω, το φαινόμενο αυτό δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες. Εδώ σας θέλω, σοβαροί μας γλωσσολόγοι (όχι, δεν εννοώ τον Μπαμπινιώτη), να μας λύσετε την απορία.

• ΥΓ.: Εσείς περιμένατε, δέκα μέρες πριν από τις εκλογές, να γράψω πολιτικά και προεκλογικά. Ε, λοιπόν, σας ΤΗΝ έφερα!

 

Ποτάρες και μουσικάρες

Τις προάλλες πήρα ένα πολύ συμπαθητικό γράμμα από μια φιλόλογο, που μου εξέθεσε τον προβληματισμό της για ένα γλωσσικό φαινόμενο που έχει παρατηρήσει, από τότε που, εξαιτίας της πανδημίας, άρχισε να βλέπει περισσότερη τηλεόραση απ’ όσο συνήθιζε, ιδίως το πρωί και το μεσημέρι.

Πρόκειται για την αυξανόμενη χρήση του μεγεθυντικού επιθήματος -άρα για τη δημιουργία λίγο-πολύ εφήμερων μεγεθυντικών, στη γλώσσα των νέων, μεταξύ άλλων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ή όσων μιμούνται τους νέους, στη διαφήμιση ή στις εκπομπές της τηλεόρασης. Ο τίτλος που διάλεξα για το άρθρο προέρχεται από την ανάρτηση ενός (νεότερου) φίλου στο Φέισμπουκ, που έλεγε, πριν από καιρό, «αντί να είμαι στο νησί και να πίνω ποτάρες και ακούγοντας μουσικάρες, κάθομαι εδώ και σας διαβάζω» (ή κάτι τέτοιο). Μου είχε κάνει εντύπωση, παρόλο που κι άλλες φορές έχω δει αναρτήσεις για ποτάρες και μουσικάρες.

Κατά σύμπτωση, αυτές τις μέρες προβάλλεται μια διαφήμιση στοιχηματικής εταιρείας, με το σύνθημα: Σουβλακάρα, παρεάρα, ματσάρα και ΧΨΖ (δεν βάζω το όνομα της διαφημιζόμενης εταιρείας για να μη μας πάνε για γκρίζα διαφήμιση).

Η «ματσάρα» μου είναι εξαιρετικά οικεία, από παλιά. Σουβλακάρα και παρεάρα δεν θυμάμαι να έχω πει ποτέ. Γκουγκλίζονται πάντως και οι δυο τύποι, περισσότερο η σουβλακάρα. Κάπου ο Πετρετζίκης δηλώνει ότι θα παρουσιάσει συνταγή για «σουβλακάρα», ενώ η λέξη χρησιμοποιείται επίσης σε κριτικές διάφορων σουβλατζίδικων.

Επικός, μια επέκταση σημασίας

Σύμφωνα με το λεξικό, επικός είναι αυτός που αναφέρεται στο έπος (επικός ποιητής, ας πούμε) ή αυτό το έργο τέχνης που χαρακτηρίζεται από μεγαλοπρεπές ύφος, υψηλά νοήματα ή/και μεγάλη έκταση, ή μια πράξη που χαρακτηρίζεται από ηρωισμό, που αξίζει να εξυμνηθεί.

Αυτά που έγραψα πιο πάνω είναι σύνθεση από τους ορισμούς του ΛΚΝ και του Λεξικού Μπαμπινιώτη, αλλά και το νεότερο ΜΗΛΝΕΓ ή το Χρηστικό Λεξικό δεν διαφοροποιούνται.

Ωστόσο, τις προάλλες διάβασα τον τίτλο άρθρου από κάποιο κουτσομπολίστικο σάιτ: Επικός διάλογος ανάμεσα σε Καινούργιου και Αλεξανδρή. Και γκουγκλίζοντας λίγο, πάντα με πρόσφατα παραδείγματα: Επικός Λάκης Γαβαλάς: Δεν χρειαζόταν να περάσω τέτοια τιμωρία και βία από το ελληνικό κράτος. Λίβερπουλ: Επικός Τσιμίκας τρόλαρε τους συμπαίκτες του. Επικός καβγάς της Χ με την Ψ. Επικός Αντετοκούνμπο: Πώς σχολίασε ένα τσουχτερό δείπνο στο Λος Άντζελες. Αν περιηγηθείτε τα βιντεάκια στο Γιουτούμπ, θα βρείτε αμέτρητα «επικά» παραδείγματα.

Ασφαλώς ο διάλογος της τάδε σελέμπριτης με τον τάδε ή το σχόλιο του Αντετοκούνμπο για τον τσουχτερό λογαριασμό στο εστιατόριο δεν αναφέρονται φυσικά στα έπη, αλλά ούτε και χαρακτηρίζονται από ηρωισμό. Θα έλεγα ότι έχουμε λοιπόν μιαν επέκταση σημασίας, έστω κι αν κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι ο ορισμός «πράξη που αξίζει να εξυμνηθεί» θα μπορούσε, με το κατάλληλο τέντωμα βέβαια, να καλύψει και την τοποθέτηση του Λάκη Γαβαλά για την άδικη τιμωρία του.

Στα αρχαία ελληνικά, έπος ήταν ο λόγος, η ομιλία, αλλά και η λέξη. Ήταν τα λόγια σε αντίθεση με τις πράξεις, με το έργο, μιαν αντίστιξη που τη βρίσκουμε πολλές φορές στα αρχαία κείμενα, ανάμεσά τους και στην παγιωμένη έκφραση «αμ’ έπος αμ’ έργον», το’πε και το’κανε δηλαδή. Θυμόμαστε ίσως το ομηρικό «ποίον σε έπος φύγεν έρκος οδόντων», ποιος λόγος δηλαδή ξέφυγε από τον φράχτη των δοντιών σου, όπως και την έκφραση «έπεα πτερόεντα», λόγια που πετάνε, χωρίς δηλαδή μεγάλη βαρύτητα. Τα «έπεα» (ή έπη) στον πληθυντικό δήλωναν επίσης την επική ποίηση ως είδος (σε αντιδιαστολή προς τα «μέλη»). Αρχαία λέξη είναι και ο επικός, με τη σημασία του σχετικού με την επική ποίηση, με τα έπη.

Πάει με τα χίλια, πάει φέτες, πάει σανίδα: Οι 50 αποχρώσεις της υπερβολικής ταχύτητας (όπως τις κατέγραψε ο Κλεάνωρ)

Στο ιστολόγιο βάζουμε πότε-πότε άρθρα «καταλογογράφησης» όπως τα λέω, όπου βρίσκουμε συνώνυμες (ή περίπου) εκφράσεις με τις οποίες μπορεί να περιγραφτεί μια κατάσταση. Καθώς είμαι επιρρεπής στα κλισέ, τα άρθρα αυτά τα ονομάζω «Οι 50 αποχρώσεις….»

Ήδη έχουμε δημοσιεύσει πέντε τέτοια άρθρα καταλογογράφησης, για τις 50 αποχρώσεις του χρήματος, της μέθης, της αποτυχίας, του θανάτου και της κατάπληξης, το τελευταίο από αυτά πέρυσι τον Δεκέμβριο.

Τότε ήταν που πήρα ένα μέιλ από τον φίλο μας τον Κλεάνορα, ο οποίος, όπως λέει, μας διαβάζει ανελλιπώς χωρίς όμως να σχολιάζει, που μου ανέπτυξε μια ιδέα που είχε για μια ανάλογη δημοσίευση. Όπως έγραψε τότε, «έχω παθιαστεί να βρω όλες τις εκφράσεις που περιγράφουν το ότι κάποιος τρέχει πολύ γρήγορα (συχνότερα με το αυτοκίνητο), πέρα από τα τετριμμένα «πάει μαλλιά/μαλλιοκούβαρα/κουβάρια». Μέχρι τώρα έχω συλλέξει τα εξής: ….»

Εγώ δεν είμαι ειδήμονας στο θέμα, καθώς δεν έχω οδηγική πείρα στην Ελλάδα ούτε κάνω πολλές οδηγικές συζητήσεις. Μάλιστα, τις «τετριμμένες» εκφράσεις που μου ανέφερε ο φίλος μου τις αγνοούσα -ωστόσο, μια δειγματοληπτική έρευνα στο γκουγκλ εδειξε ότι οι εκφράσεις είναι υπαρκτές και λέγονται όχι μόνο για αυτοκίνητο αλλά και (φυσικά) για μοτοσικλέτα, μερικές μάλιστα και για άλλα μηχανήματα, με την έννοια ότι δηλώνουν όχι ειδικά υπερβολική ταχύτητα αλλά μάλλον άψογη λειτουργία.

Επειδή το πρώτο δείγμα ήταν καμιά εικοσπενταριά εκφράσεις, παρακίνησα τον Κλεάνορα να συνεχίσει να μαζεύει ώστε να φτάσουμε τις 50 και να κάνουμε μια δημοσίευση. Πράγματι, κάθε 2-3 εβδομάδες έπαιρνα κι ένα μέιλ του που μου έλεγε, ας πούμε, «Η χτεσινή ταβέρνα απέδωσε τις εξής νέες εκφράσεις», «Μετά την κυριακάτικη πεζοπορία προσθέτω τις εξής εκφράσεις» κτλ. Και τις προάλλες ήρθε το πλήρωμα του χρόνου και φτάσαμε τις σημαδιακές 50, οπότε δημοσιεύω εδώ τον κατάλογο περιμένοντας και συμπληρώσεις από την πλευρά σας. (Τα εισαγωγικά είναι του Κλεάνορα -εμείς εδώ είμαστε πιο φειδωλοί, οπότε κανονικά δεν θα τα έβαζα, αλλά βαρέθηκα να τα βγάλω):

Μένω ενεός, άναυδος, άφωνος: οι 50 αποχρώσεις της κατάπληξης

Καθώς τελειώνει η χρονιά, κοίταζα τις προάλλες ποια ήταν τα πιο διαβασμένα άρθρα των τελευταίων 12 μηνών -αρχές Ιανουαρίου θα κάνουμε τον απολογισμό και θα αναφέρουμε κι αυτό το στοιχείο. Λοιπόν, μου έκανε εντύπωση ότι ένα άρθρο του 2012 βρισκόταν στις πρώτες 15 θέσεις. Αυτό καθαυτό δεν είναι περίεργο -υπάρχουν πολλά παλιά άρθρα που έχουν σταθερά μια ικανοποιητική αναγνωσιμότητα, π.χ. εκείνα για τις δάνειες λέξεις από τα τουρκικά ή τα αλβανικά, ή το άλλο με τα στιχάκια του στρατού. Όμως το συγκεκριμένο άρθρο, που έχει τίτλο Ενεοί και κεχηνότες, γνώρισε μέσα στο 2021 μια εντυπωσιακή αύξηση επισκεψιμότητας, που δεν ξέρω πού να την αποδώσω.

Σε εκείνο το άρθρο, είχα εξετάσει αυτές τις δύο λέξεις που τις λέμε για κάποιον που μένει άφωνος (ενεός) και με ανοιχτό το στόμα (κεχηνώς). Ενεός στα αρχαία είναι ο άφωνος αλλά και ο κωφάλαλος κάποτε, και συχνά ο ηλίθιος, ενώ κεχηνώς είναι μετοχή παρακειμένου του χάσκω -ο παρακείμενος είναι «κέχηνα». Το κεχηνώς είναι αρσενικό, αν θέλετε το θηλυκό του πρέπει να πείτε «κεχηνυία», αλλά αν κάποια φίλη πει «Μένω κεχηνυία» είναι μάλλον βέβαιο ότι θα της απαντήσουν «Κι εγώ μένω Ηλιούπολη».

Αυτό βέβαια είναι γνωστό αστείο με τις λέξεις αυτές, πιο γνωστό σε παραλλαγές όπως «Μένω άναυδος – Εγώ μένω Κάνιγγος», ενώ θυμάμαι ότι το «Μένω ενεός» το συνήθιζε ο μακαρίτης ο Μάρκος Δραγούμης όταν τον είχαμε προϊστάμενο στο μεταφραστικό, οπότε ήταν συνηθισμένη η ατάκα «Μένω ενεός – Εγώ μένω Βαλφερντάνζ» (προάστιο του Λουξεμβούργου).

Στο παλιό εκείνο άρθρο είχαμε δώσει πολλά συνώνυμα των εκφράσεων «μένω ενεός» και «μένω κεχηνώς», οπότε προχτές που το ξανακοιτούσα σκέφτηκα πως θα μπορούσαμε να συγκεντρώσουμε σε ένα άρθρο όλες τις εκφράσεις που δηλώνουν κατάπληξη, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, έτσι που να φτιάξουμε ένα «άρθρο καταλογογράφησης».

Θυμίζω ότι στο ιστολόγιο έχουμε δημοσιεύσει άλλα τέσσερα τέτοια άρθρα καταλογογράφησης, για τις 50 αποχρώσεις του χρήματος, της μέθης, της αποτυχίας και του θανάτου.

Πρώτο νούμερο το καλό (διήγημα του Άγγελου Αρόρα)

Το σημερινό διήγημα μού το έστειλε ο φίλος του ιστολογίου Άγγελος Αρόρα, που μας παρακολουθεί εδώ και 3-4 χρόνια και έχει σχολιάσει ελάχιστες φορές χρησιμοποιώντας ένα ψευδώνυμο αντλημένο από τον Μπόρχες. Είναι, όπως θα καταλάβατε μάλλον από τον τίτλο, διήγημα εμπνευσμένο από τα χρόνια του στρατού -στο τρίγωνο Καστελόριζο, Ρω, Στρογγύλη όπως λέει ο φίλος μας.

Μια και έχω κι εγώ γράψει διηγήματα για την εποχή που ήμουν φαντάρος, είχα έναν παραπάνω λόγο για να με ενδιαφέρει το διήγημα του Άγγελου. Το πρώτο νούμερο στη σκοπιά ήταν καλό και στα χρόνια μου.

Βέβαια, στη δική μου εποχή δεν υπήρχαν «επόπια» (δηλαδή ΕΠΟΠ, οι οπλίτες πενταετούς θητείας) -όσο για την έκφραση «φάγαμε μπιφτέκι» δεν την είχαμε μεν, αλλά τυχαίνει να την έχω μάθει. Λέγεται (ή λεγόταν, τέλος πάντων) για τον σκοπό που αργεί να έρθει ο επόμενος σκοπός, που θα τον αλλάξει.

Πρώτο νούμερο το καλό

Σ’ αυτό το μπουρδέλο δεν παλιώνεις ποτέ. Ποτέ. Δέκα ΕΣΣΟ να περάσουν κι ακόμη θα είσαι νέος. Στα μάτια τους ένα στραβάδι, κεφάλι γυμνό κουρεμένο κοντό, άσχημο, που θα εξέχουν τ’ αυτιά του και δεν θα χωρούν κάτω απ’ το τζόκεϊ. Δεν παλιώνεις ποτέ. Τα πόδια σου βγάζουν κάλους κι όλη η πατούσα έχει πάρει χρώμα λευκοκόκκινο απ’ το κάψιμο της αρβύλας. Κάθε βήμα σου κι ένα βάσανο. Όταν είσαι τυχερός δεν σε χτυπάνε στο γόνατο, όταν είσαι τυχερός φοράς ήδη τις κάλτσες και πηδάς από το κρεβάτι να τις βάλεις γρήγορα, να τις δέσεις καλά, μην βγεις συναγερμό τελευταίος και φάτε καμπάνα ή περιμετρικό. Η εξάρτυση κρέμεται στο δεξί σίδερο του κρεβατιού. Το κράνος σαν κατσαρόλα μεσαίου μεγέθους καπακώνει το μι-εβδομηνταένα. Και γρήγορες κινήσεις, ακούς, γρήγορες κινήσεις, κλειδιά στο χιτώνιο, όπλο και γραμμή έξω, παράταξη. Μηχανικές κινήσεις, όλα θα πάνε καλά, τις κάνεις μήνες τώρα. Το ποίημα το θυμάσαι. Προσοχή δυνατή. Στρατιώτης Πεζικού (όνομα), τυφεκιοφόρος, σε περίπτωση συναγερμού παραλαμβάνω…Θα το θυμηθείς, θα το πεις χωρίς να κομπλάρεις, δεν είσαι μαλάκας εσύ σαν τους άλλους να βγαίνουν αναφορά και να τραυλίζουν.

“Δυνατά με φωνή ακούτε; Το Σαββατοκύριακο ο Διοικητής έρχεται στο γραφείο του κανονικά κι ακούει, κι αν θέλετε να πάρετε καμιά άδεια, δυνατά, και σαββατοκύριακα γιατί η θέση του στρατοπέδου βλέπετε, δυνατά– μετά το εμβατήριο που είναι το αγαπημένο του”. Του κάθε της εχθρού ο σκληρός τιμωρός. Θα φανούν γενναία τα ηρωικά μας νιάτα και φέτος.

 

Το κουνέλι και η μπουκάλα

Ποια σχέση έχουν οι δυο λέξεις του τίτλου; Όση κι ο φάντης με το ρετσινόλαδο, από μια άποψη -δηλαδή καμία. Εμφανίζονται ωστόσο σε δυο εκφράσεις, διαφορετικών γλωσσών, που έχουν παραπλήσια σημασία.

Στο γνωστό τραγούδι του Les copains d’abord, ο Μπρασένς τραγουδάει, μεταξύ άλλων, για τη βάρκα που είχε με τα φιλαράκια του:

Au rendez-vous des bons copains
Y avait pas souvent de lapins
Quand l’un d’entre eux manquait a bord
C’est qu’il était mort

Κατά λέξη αυτό μεταφράζεται:

Στο ραντεβού της παρέας
σπανίως υπήρχαν κουνέλια
Όταν κάποιος έλειπε από τη βάρκα
σήμαινε πως είχε πεθάνει

Κουνέλια; Ποια κουνέλια;

Ποιος είναι μπούμερ;

Είδαμε χτες πώς ο αρθρογράφος Πάσχος Μανδραβέλης, θέλοντας να αστειευτεί με μια διαφήμιση που είδε στον ιστότοπο της Αυγής, κατάφερε να γίνει ρεζίλι στο Τουίτερ επειδή έδειξε την άγνοιά του για το πώς λειτουργεί αυτό το είδος διαδικτυακών διαφημίσεων.

Ανάμεσα στους πολλούς χαρακτηρισμούς που εκτόξευσαν διάφοροι χρήστες κατά του Π. Μανδραβέλη, ο συχνότερος ήταν «μπούμερ», π.χ. «Eίσαι ο ορισμός του μπούμερ» ή «Επιμένει ο μπούμερ. Κατέβασε το AdBlock και σταμάτα να ξεφτιλίζεσαι» ή «Μάθε κι εσύ και ο άλλος ο μπούμερ πώς δουλεύουν τα Google Ads που μου θες να φέρεις και επενδύσεις» (αυτό απευθυνόταν στον υπουργό Άνευ Ανάπτυξης κ. Άδωνη Γεωργιάδη, ο οποίος επιδοκίμασε το τουίτ-γκάφα του Π.Μ. χαρακτηρίζοντάς το «κορυφαίο» και χωρίς να εννοεί «κορυφαία γκάφα»).

Σκεφτόμουν από πριν να αφιερώσω άρθρο στη λέξη αυτή, οπότε τώρα που βρήκα αφορμή περνάω στην πράξη. Μπούμερ λοιπόν είναι μειωτικός χαρακτηρισμός από νεότερο χρήστη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης προς πιο ηλικιωμένο. Η φράση φυσικά έχει περάσει και στην πραγματική ζωή. Έχω ακούσει παράπονα πολλών ηλεφίλων που έχουν παιδιά στην εφηβεία ή την πρώτη μετεφηβεία, ότι τα παιδιά τους συνηθίζουν να κλείνουν τους διαξιφισμούς μαζί τους με τη φράση «Οκέι, μπούμερ» (για την οποία θα πούμε πιο κάτω) ή να τους αποκαλούν «μπούμερ».

Μπούμερ είναι ο αγγλοσαξονιστί boomer, baby-boomer που θα τον έλεγε ο κ. Μπαμπινιώτης. Εν αρχή λοιπόν ην το baby boom, η εκρηκτική αυξηση των γεννήσεων στον δυτικό κόσμο μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, που, όσον αφορά τις ΗΠΑ, μπορείτε να τη δείτε σε αυτό το διάγραμμα.

Σε ανύποπτο χρόνο, όταν είχε χρειαστεί να αποδώσω το baby boom το είχα πει «πληθυσμιακή έκρηξη» και το baby boomer «γενιά της πληθυσμιακής έκρηξης». Βέβαια τέτοιες αποδόσεις ταιριάζουν σε πιο επίσημα κείμενα -στον δημοσιογραφικό λόγο πολύ συχνά βλέπουμε τον ξένο όρο αμετάφραστο («μπέιμπι μπούμερ») ή και αμετάγραπτο (baby boomer).

Ποιοι είναι οι μπέιμπι μπούμερ; Έχω δει να χαρακτηρίζονται έτσι οι γεννημένοι από το 1946 έως το 1950, αλλά αυτός ο ορισμός είναι υπερβολικά στενός. Η διεθνής συναίνεση πλαταίνει πολύ περισσότερο τον όρο, αφού δέχεται ότι μπέιμπι μπούμερ είναι οι γεννημένοι από το 1946 έως το 1964 (η ελληνική Βικιπαίδεια περιέργως δέχεται το 1946-1962). Βέβαια, μετά το 1960 οι γεννήσεις, αν δείτε το παραπάνω διάγραμμα, είχαν πέσει αισθητά, αλλά οι περισσότεροι μελετητές δέχονται το διάστημα 1946-64 για την οριοθέτηση της γενιάς.

Στην Ελλάδα, έχουμε τον όρο «Γενιά του Πολυτεχνείου» ο οποίος περίπου ταυτίζεται με τους μπέιμπι μπούμερ. Ο Σαββόπουλος έχει τραγουδήσει «εμείς, του 60 οι εκδρομείς», παρόλο που, αν το δούμε αυστηρά, ο ίδιος οριακά δεν είναι μπέιμπι μπούμερ αφού γεννήθηκε το 1944. Ο Πάσχος Μανδραβέλης, γεννημένος το 1963, οριακά είναι, τουλάχιστον σύμφωνα με τον διεθνή ορισμό. Κι εγώ είμαι, και δεν ντρέπομαι γι’ αυτό.

Πώς φτάσαμε από τους μπέιμπι μπούμερ στους μπούμερ; Αφενός και βεβαίως με συντόμευση του όρου, αλλά για τη δημοτικότητα του όρου «μπούμερ» καθοριστικό ρόλο έπαιξε η παγκοσμίως διάσημη φράση Ok, boomer, που υπήρχε μεν από πιο παλιά, αλλά έγινε ακαριαία γνωστή στα πέρατα του κόσμου όταν χρησιμοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 2019 σε ένα βίντεο στο Τικ Τοκ.

Θα το μεταφράζαμε «Εντάξει, μπάρμπα», και υπονοεί ότι ο μπούμερ δεν μπορεί να καταλάβει επειδη ανήκει σε μια άλλη, παλιότερη γενιά. Ειδικότερα, χρησιμοποιείται για να υπονοήσει ότι ο μπούμερ είναι ανεπίδεκτος μαθήσεως σε σχέση με τις προόδους της τεχνολογίας ή ότι είναι τεχνοφοβικός, ότι είναι συντηρητικός, ότι έχει παρωχημένες αντιλήψεις ή ακόμα ότι έζησε σε μια περίοδο πολύ πιο εύκολη. Μια άποψη ή πράξη που θεωρείται τυπική για έναν μπούμερ λέγεται «μπουμεριά».

Πάντως, η φράση δεν έχει αποκλειστικό στόχο τους μπέιμπι μπούμερς, τους γεννηθέντες την περίοδο 1946-1964. Στη Βουλή της Νέας Ζηλανδίας τη χρησιμοποίησε μια βουλεύτρια γεννημένη το 1994 προς έναν βουλευτή γεννημένο το 1968. Και έχω δει να χρησιμοποιείται και προς νεότερους, όπως είπα πιο πάνω. Άλλωστε, θα θυμάστε πως όταν πηγαίναμε στο γυμνάσιο-λύκειο οι καθηγητές μας μάς φαίνονταν πολύ γέροι ενώ πολλοί ήταν απλώς σαραντάρηδες ή και νεότεροι.

Πέθανε, έφυγε, αποβίωσε, τα τίναξε: οι 50 αποχρώσεις του θανάτου

Μακάβριο θα είναι το σημερινό μας θέμα, αλλά κι ο θάνατος είναι κομμάτι της ζωής, για να μην πω πως είναι η μόνη βεβαιότητα (μαζί με τους φόρους, λένε οι Αγγλοσάξονες).

Συζητούσα τις προάλλες με έναν φίλο για τον ευφημισμό «έφυγε», που τον διαβάζουμε στις ειδήσεις για τον θάνατο κάποιου, κάποτε σε εισαγωγικά, κάποτε συμπληρωμένο π.χ. έφυγε από τη ζωή, έφυγε από κοντά μας ή, έφυγε από τον μάταιο τούτο κόσμο, που μπορεί να κρύβει και ειρωνεία αλλά μπορεί να λέγεται και ουδέτερα.

Το «πέθανε», που είναι η κυριολεξία, μας φαίνεται -όχι άδικα, θα έλεγε κάποιος- ωμό κι έτσι καταφεύγουμε σε μεταφορές, ή χρησιμοποιούμε λογιότερους όρους που, ακριβώς επειδή δεν είναι πολύ παραστατικοί, μας φαίνονται πιο ήπιοι, όπως «απεβίωσε». (Να επαναλάβω εδώ παρεμπιπτόντως μια παρατήρηση του Παπαδιαμάντη, ότι ενώ τα ρήματα «βιώνω» και «θνήσκω» είναι αντίθετα, μόλις συντεθούν με την πρόθεση «από» γίνονται συνώνυμα: αποβιώνω-αποθνήσκω).

Οπότε, στα επόμενα θα δούμε πενήντα (και βάλε) τρόπους με τους οποίους μπορούμε να αναγγείλουμε τον θάνατο κάποιου. Θυμίζω ότι στο ιστολόγιο έχουμε κάνει άλλα τρία τέτοια άρθρα καταλογογράφησης, για τις 50 αποχρώσεις του χρήματος, της μέθης και της αποτυχίας.

Στην αρχή είχα σκεφτεί πως αν δεν έφτανα τα 50 «συνώνυμα» θα συμπλήρωνα τον αριθμό προσθέτοντας και μερικές εκφράσεις για το πλησίασμα του θανάτου, αλλά δεν χρειάστηκε αφού ξεπεράσαμε αρκετά τον αριθμό 50. Σε μερικές περιπτώσεις οι εκφράσεις δεν αναγγέλλουν απλώς τον θάνατο αλλά δείχνουν τον τρόπο θανάτου π.χ. πήγε σαν το σκυλί στο αμπέλι, τον φάγανε λάχανο, τον έφαγε το μαύρο σκοτάδι.

Να σημειώσω την έντονη παρουσία λογιότερων και καθαρευουσιάνικων εκφράσεων, πολλές από τις οποίες τις πήρα από το Αντιλεξικόν του Θεολόγου Βοσταντζόγλου -όπως βλέπετε υπάρχει μακραίωνη πείρα σε ευφημισμούς και περίτεχνους τρόπους για να αναγγείλουμε το μοιραίο.

Υπάρχουν και οι δυσφημισμοί, για τον θάνατο μισητού προσώπου, που συνήθως καταφεύγουν σε όρους που χρησιμοποιούνται για τα ζώα -ψόφησε, ας πούμε (να θυμηθούμε και το ιντερνετικό Ψόφος!), όπως και μια σειρά από ασεβείς, θα έλεγα, αναφορές του τύπου «τα κακάρωσε». Η φράση «τίναξε τα πέταλα» φαίνεται να έχει στην αρχή της στον θάνατο των αλόγων. Συντομεύεται και σε «τα τίναξε». Ομολογώ όμως πως δεν αποδελτίωσα το slang.gr κι έτσι έχω σχετικά λίγους αργκοτικούς όρους.

Παραθέτω λοιπόν τον κατάλογο που αυτή τη στιγμή έχει 61 τρόπους για να μιλήσουμε για τον θάνατο, αλλά που είμαι βέβαιος πως με τη δική σας συνδρομή θα εμπλουτιστεί κι άλλο.

1. Έφυγε (και «έφυγε»)
2. Πέθανε
3. Απεβίωσε
4. Ξεψύχησε
5. Εκοιμήθη [ιερωμένοι]
6. Εξέπνευσε
7. Κατέληξε [ιατρικό]
8. Έφυγε από κοντά μας / από τη ζωή / από τον μάταιο τούτο κόσμο
9. Δεν είναι πια μαζί μας
10. Πήγε στα θυμαράκια
11. Μετέβη εις τόπον χλοερόν
12. Βλέπει τα ραδίκια ανάποδα [ήδη πεθαμένος]
13. Εκδήμησε εις Κύριον
14. Αποδήμησε εις Κύριον
15. Ανεκλήθη από την ζωήν
16. Απήλθε του βίου
17. Αποχαιρέτησε τη ζωή
18. Τερμάτισε τον βίον
19. Απεδόθη εις την μητέρα γην
20. Κατήλθε εις τον τάφον
21. Τον σκέπασε ο τάφος
22. Μετήλλαξε τον βίον
23. Ετελεύτησε
24. Υπέκυψε στο μοιραίο
25. Εξεμέτρησε το ζην
26. Εξεπλήρωσε/εξέτισε/εξόφλησε το κοινόν χρέος
27. Τον πήρε ο Χάρος
28. Τον έφαγε το μαύρο χώμα
29. Μετέστη εις τας αιωνίους μονάς
30. Παρέδωσε το πνεύμα/ την ψυχή
31. Παρέδωσε την υστάτη πνοή
32. Βγήκε η ψυχή του
33. Έκλεισε τα μάτια του
34. Κοιμήθηκε τον αξύπνητο / τον ανεξύπνητο ύπνο
35. Έσβησε (σαν…)
36. Ψόφησε (σαν το σκυλί)
37. Τα τίναξε
38. Τίναξε τα πέταλα
39. Τα κακάρωσε
40. Τα κόρδωσε
41. Τα κουβάλησε
42. Τα τέντωσε
43. Τίναξε τα κώλα
44. Έμεινε στον τόπο
45. Έπεσε ξερός / τέζα
46. Έχασε τη μάχη για τη ζωή / με την αρρώστια
47. Πήγε αδικοθάνατος
48. Πήγε άναυλα
49. Επήλθε το μοιραίο
50. Κόπηκε το νήμα της ζωής του
51. Η ψυχή του απέπτη εις τους ουρανούς
52. Μας άφησε χρόνους / μας άφησε γεια
53. Αναπαύθηκε
54. Συχωρέθηκε
55. Έσβησε η φλόγα της ζωής του
56. Σώθηκε το καντήλι του / το λάδι του
57. Έπεσε η σταλαματιά του
58. Του ’κοψε το βούρλο
59. Πήγε σαν το σκυλί στ’ αμπέλι
60. Τον φάγανε λάχανο
61. Τον έφαγε το (μαύρο) σκοτάδι

Πιάσαμε λοιπόν τις 61 αποχρώσεις του σημερινού μακάβριου θέματός μας. Βέβαια, επειδή δεν τα έχω βάλει αλφαβητικά, αλλά συνειρμικά, μπορεί να επαναλαμβάνεται κάποια έκφραση, αλλά δεν νομίζω.

Περιμένω όμως τα σχόλιά σας που σίγουρα θα αβγατίσουν τον αριθμό.