Ένα μεγάλο λεξικό

Τον Μάιο κυκλοφόρησε, από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη του ΑΠΘ, η ελληνική έκδοση του Ετυμολογικού Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής του Πιέρ Σαντρέν (Pierre Chantraine). Αυτό είναι το «μεγάλο λεξικό» του τίτλου μας, το βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα.

Μεγάλο όχι μόνο στο δέμας, αν και από την άποψη αυτή προκαλεί επίσης δέος, αφού το λεξικό εκτείνεται σε 1664 σελίδες, σε σκληρόδετη έκδοση μεγάλου σχήματος, με ωραίο κόκκινο εξώφυλλο. Και η τιμή του βέβαια δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη, αν και σχετικά είναι μάλλον χαμηλή -τα περίπου 60 ευρώ δεν είναι πολλά για ένα τέτοιο θωρηκτό, αλλά λίγοι μπορούν να τα διαθέσουν εύκολα. Και, για να τα λέμε όλα, είναι ένα βιβλίο που δεν μεταφέρεται εύκολα ούτε προσφέρεται για διάβασμα στην παραλία -και γι’ αυτό άργησα να γράψω τη σημερινή παρουσίαση.

Δεν είναι καινούργιο έργο το λεξικό του Σαντρέν: εκδόθηκε στη Γαλλία σε τεύχη από το 1968 έως το 1980 από τον Πιέρ Σαντρέν (ο οποίος πέθανε το 1974, έχοντας προλάβει να δει τα λήμματα έως το γράμμα Υ) και τους συνεργάτες του. Στη συνέχεια, οι συνεργάτες του ή οι μαθητές τους εξέδιδαν το περιοδικό Χρονικά Ελληνικής Ετυμολογίας, ενώ το 2009 κυκλοφόρησε η αναθεωρημένη γαλλική έκδοση του λεξικού, στην οποία βέβαια βασίζεται η πρόσφατη ελληνική έκδοση.

Ούτε είναι το μόνο ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής που κυκλοφορεί. Υπάρχουν επίσης το Griechisches etymologisches Wörterbuch του Hjalmar Frisk, στα γερμανικά δηλαδή, που κυκλοφόρησε σε τεύχη από το 1954 έως το 1972 και εκδόθηκε σε 3 τόμους το 1973, όπως και το δίτομο αγγλικό Etymological Dictionary of Greek του R.S.P.Beekes, έκδοση του 2010.

Όπως σωστά επισημαίνεται στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του λεξικού του Σαντρέν, «κανένα από τα τρία [αυτά λεξικά] δεν αντικαθιστά τα υπόλοιπα, επειδή καθένα προσεγγίζει, εν μέρει διαφορετικά αλλά πάντοτε σε επιστημονική βάση, το ζήτημα της ετυμολογίας της αρχαίας ελληνικής, φέροντας λιγότερο ή περισσότερο έντονα την προσωπική σφραγίδα του συντάκτη του.

Βλέπουμε δηλαδή ότι μέχρι σήμερα ο Έλληνας αναγνώστης έπρεπε να ξέρει γαλλικά ή γερμανικά ή αγγλικά αν ήθελε να ερευνησει σε κάποιο βάθος την ετυμολογία πάρα πολλών λέξεων, τόσο της αρχαίας ελληνικής όσο και νεότερων. Και μάλιστα να τα ξέρει καλά. Εγω έχω τη γαλλική έκδοση του λεξικού του Σαντρέν (άλλωστε συχνά πυκνά την αναφέρω και στο ιστολόγιο) και μπορώ να επιβεβαιώσω ότι δεν είναι εύκολο ανάγνωσμα -αν και νομίζω πως ξέρω καλά γαλλικά.

Το κενό καλύπτεται μόνο εν μέρει από το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, διότι το λεξικό του Μπαμπινιώτη, προφανώς, ερευνά μόνο τις λέξεις της αρχαίας που έχουν επιβίωση στα νέα ελληνικά, είναι εστιασμένο στα νέα ελληνικά και φυσικά δεν έχει βιβλιογραφικές παραπομπές, που είναι απόλυτα αναγκαίες για έναν σοβαρό μελετητή. Αυτό δεν το λέω σαν μειονέκτημα του καλού αυτού λεξικού, που το θεωρώ απαραίτητο εργαλείο: είναι τέτοια η φύση του, αφού απευθύνεται σε ευρύτερο κοινό. (Ωστόσο, πάνω από μία φορά, όταν παραθέτει εναλλακτικές θεωρίες για την προέλευση μιας λέξης, έχω εκνευριστεί που δεν υπάρχουν παραπομπές στη βιβλιογραφία ώστε να μπορέσω να δω πιο αναλυτικά τα επιχειρήματα της κάθε άποψης)

Το ραδιόφωνο του ραδιούργου

Το ραδιόφωνο το λέμε ράδιο στην καθομιλουμένη. Όμως ράδιον στα αρχαία ελληνικά σήμαινε «εύκολο», που ίσως μας φέρνει στο νου το ρητό «φύσιν πονηράν μεταβαλείν ου ράδιον», που το μαθαίναμε στο σχολείο -ου ράδιον αλλά τηλεόρασις, είχε πει κάποτε κάποιος χαριτολογώντας.

Τις προάλλες πήρα μέιλ από έναν αναγνώστη του ιστολογίου, που είναι φυσικός, στη σύνταξη, ο οποίος με ρώτησε, ακριβώς, αν υπάρχει σχέση ανάμεσα στο αρχαίο ελληνικό «ράδιος» και στο ραδιόφωνο, παραθέτοντάς μου μια ανάρτηση στη Λεξιλογία, που του είχε στείλει κάποιος φίλος του.

Η εν λόγω ανάρτηση είναι η εξής:

Μια προσεκτική εξέταση με οδήγησε στις εξής παρατηρήσεις:

Η λέξη «Ράδιο» και τα σχετικά παράγωγα μάλλον έχουν Ελληνική προέλευση. Η σειρά είναι κάπως έτσι:

«Ράδιος» σημαίνει «εύκολος». Το καμπύλο σχήμα είναι ομαλό, εύκολο (δηλ. ράδιον) να διανυθεί σε σύγκριση με ένα σχήμα που έχει γωνίες. Κάθε καμπύλο σχήμα έχει μιά «ακτίνα» καμπυλότητας που αντιστοιχεί, σε διαφορικό (ds), τουλάχιστο, τμήμα της καμπύλης. Στα λατινικά η ακτίνα είναι “Radius” και ανάλογα σε διάφορες λατινογενείς γλώσσες. Από εκεί οι λέξεις Radiation (ακτινοβολία), Rad ακτίνιο, (μονάδα μέτρησης γωνίας), Γερμανικά Rad (ακτίνα τροχού και τροχός). Και το στοιχείο Radio ονομάστηκε έτσι γιατί ακτινοβολεί.

(Είναι χαρακτηριστικό οτι οι ‘Ελληνες τεχνίτες μιλάνε για «ράδιο» όταν θέλουν να εκφράσουν τη στρογγυλεμένη γωνία.)

Οι ολιγάρχες δεν είναι ολιγαρκείς

Με τον πόλεμο στην Ουκρανία ακούστηκε πολύ ένας όρος, που ξεκινάει από την αρχαία Ελλάδα αλλά πήρε νέα σημασία τα τελευταία τριάντα χρόνια.

Διαβάσαμε για τις κυρώσεις που επιβλήθηκαν από την ΕΕ και άλλες δυτικές χώρες στη Ρωσία και σε πολλούς Ρώσους «ολιγάρχες» δηλαδή δισεκατομμυριούχους που συνήθως δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στον ενεργειακό τομέα ή στην εξορυκτική βιομηχανία και που θεωρούνται ευνοούμενοι του Ρώσου προέδρου και γενικά του καθεστώτος.

Κάποιοι από αυτούς τους υπέρπλουτους έχασαν τα πολυτελέστατα γιοτ τους, που δημεύτηκαν ή δεσμεήυτηκαν, κάποιοι άλλοι αναγκάστηκαν να παραιτηθούν από διάφορες θέσεις που κατείχαν, οι τραπεζικοί τους λογαριασμοί δεσμεύτηκαν. Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς πούλησε ή θα πουλήσει την Τσέλσι ενώ ο κύριος της φωτογραφίας μας, που πρέπει να είναι ο Πετρ Αβέν, λέει ότι δυσκολεύεται να πληρώσει τους λογαριασμούς του. Είναι να τους λυπάται κανείς, πραγματικά. Με τίποτα δεν θα ήθελα να ήμουν στη θέση του, που έλεγε και μια γελοιογραφία του Ιωάννου.

Πάντως, δεν έχουν υποστεί κυρώσεις όλοι οι Ρώσοι «ολιγάρχες» -όπως λέει αυτό το άρθρο.

Είπαμε πιο πριν ότι ο όρος έρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Και πράγματι, θυμόμαστε από το σχολείο ότι η ολιγαρχία ήταν μια από τις μορφές πολιτεύματος, όπου την εξουσία ασκούσε ένας μικρός κύκλος αριστοκρατών. Η λέξη ετυμολογείται από το «ολίγοι» και «άρχω», και είναι φτιαγμένη πάνω στο πρότυπο της μοναρχίας. Ο Αριστοτέλης λέει στα Πολιτικά:

ὀλιγαρχία δ’ ὅταν ὦσι κύριοι τῆς πολιτείας οἱ τὰς οὐσίας ἔχοντες, δημοκρατία δὲ τοὐναντίον ὅταν οἱ μὴ κεκτημένοι πλῆθος οὐσίας ἀλλ’ ἄποροι. Σε μετάφραση του Β. Μοσκόβη:  Ολιγαρχία υπάρχει όταν την υπέρτατη εξουσία στο κράτος κατέχουν οι πλούσιοι, και δημοκρατία αντιθέτως υπάρχει, όταν την εξουσία αυτή ασκούν όχι αυτοί που έχουν μεγάλη περιουσία, αλλά οι άποροι.

Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει αμέσως μετά ότι η διάκριση ολιγαρχίας και δημοκρατίας δεν είναι ποσοτική αλλά ταξική ή τουλάχιστον περιουσίας. Δηλαδή, κι αν υποθέσουμε ότι σε κάποια πόλη οι πολλοί είναι πλούσιοι, αλλά καταφέρνουν να πάρουν την εξουσία οι άποροι, αυτό δεν σημαίνει ότι θα έχουμε ολιγαρχία. Και καταλήγει:

ᾧ δὲ διαφέρουσιν ἥ τε δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία ἀλλήλων πενία καὶ πλοῦτός ἐστιν, καὶ ἀναγκαῖον μέν, ὅπου ἂν ἄρχωσι διὰ πλοῦτον, ἄν τ’ ἐλάττους ἄν τε πλείους, εἶναι ταύτην ὀλιγαρχίαν, ὅπου δ’ οἱ ἄποροι, δημοκρατίαν, ἀλλὰ συμβαίνει, καθάπερ εἴπομεν, τοὺς μὲν ὀλίγους εἶναι τοὺς δὲ πολλούς.

Κι επειδή μπορεί να μας διαβάζει κανείς αλλοδαπός, βάζω και τη μετάφραση, πάντοτε του Μοσκόβη:

Δημόσια εκπαίδευση και τσαρλατάνοι

Συζητήθηκε πολύ, μέσα στο Σαββατοκύριακο, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η υπόθεση της «Ελληνικής Αγωγής». Το ιδιωτικό αυτό «εκπαιδευτήριο», που είναι συνδεδεμένο με τον υπουργό Άδωνη Γεωργιάδη και με την οικογένειά του, μας έχει απασχολήσει μερικές φορές στο ιστολόγιο, καθώς σε άρθρα και σχόλια έχουμε επικρίνει τις αντιεπιστημονικές και εθνικιστικές απόψεις και θεωρίες που διακινούνται στις παραδόσεις των μαθημάτων του αλλά και γενικά στη δημόσια παρουσία του, π.χ. στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ωστόσο, η πρόσφατη είδηση είναι άκρως ανησυχητική. Σύμφωνα με καταγγελία του εκπαιδευτικού Δ. Πολυχρονιάδη, που νομίζω πως δημοσιεύτηκε αρχικά στο tvxs, το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής του υπουργείου Παιδείας, το οποίο είναι αρμόδιο για την έγκριση εφαρμογής προγραμμάτων στην εκπαίδευση, έχει εγκρίνει πολλά προγράμματα της «Ελληνικής Αγωγής» για χρήση τους στα δημόσια σχολεία της χώρας.

Αυτό άρχισε το προηγούμενο σχολικό έτος και συνεχίζεται και κατά το τρέχον, όπως δείχνει μια πολύ πρόσφατη απόφαση, που κυκλοφόρησε στο Τουίτερ και που τη βλέπετε στην εικόνα.

Η συγκεκριμένη απόφαση αφορά ένα μόνο από τα πολλά (κάπου 14) «εκπαιδευτικά προγράμματα» που φαίνεται να έχουν εγκριθεί.

Βλέπουμε ότι η συμμετοχή των μαθητών θα είναι προαιρετική και δωρεάν, ότι το πρόγραμμα υλοποιείται μετά από απόφαση του συλλόγου διδασκόντων και με σύμφωνη γνώμη της διεύθυνσης του σχολείου, και ότι προηγείται ενημέρωση των γονέων. Οι όροι αυτοί φαντάζομαι ότι είναι τυποποιημένοι για κάθε ιδιωτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα που εγκρίνεται.

Βέβαια, βλέπω μια αντίφαση: στην παράγραφο 3 γίνεται λόγος για (ενδεχόμενη) υλοποίηση του προγράμματος στον σχολικό χώρο, ενώ στην παράγραφο 5 ορίζεται ότι το πρόγραμμα υλοποιείται στους χώρους της Σχολής Ελληνική Αγωγή από εκπαιδευτές-παιδαγωγούς της Ε.Α. Εικάζω ότι η παρ. 3 είναι ο τυποποιημένος όρος που κακώς μεταφέρθηκε κόπι-πάστε και στη συγκεκριμένη απόφαση. Προσπερνάω επίσης την ασυνταξία της παραγράφου 5 («και να μην υπερβαίνει»).

Το πρόγραμμα είναι λοιπόν δωρεάν για τους μαθητές, αλλά προσφέρεται δωρεάν από την Ελληνική Αγωγή; Αυτό δεν ξεκαθαρίζεται στην απόφαση. Εάν όμως η Ελληνική Αγωγή πληρώνεται για τις υπηρεσίες που παρέχει, τότε δεν αποκλείω να υπάρχει σοβαρή παρανομία, διότι σύμφωνα με το άρθρο 70 παράγραφος 4 του ν. 4622/2019, οι υπουργοί «δεν επιτρέπεται να συνάπτουν οποιασδήποτε μορφής σύμβαση με το Δημόσιο ή άλλα νομικά πρόσωπα του Δημοσίου Τομέα, από την οποία γεννάται οποιοδήποτε όφελος υπέρ αυτών ή τρίτων. Η ως άνω απαγόρευση ισχύει και για συζύγους ή συμβιούντες κατά την έννοια του άρθρου 1 του ν. 4356/ 2015, καθώς και για τα προστατευόμενα τέκνα αυτών, για συμβάσεις που συνάπτονται με τον φορέα στον οποίο τα πρόσωπα του προηγούμενου εδαφίου ασκούν καθήκοντα, καθώς και με τους εποπτευόμενους από αυτόν φορείς του δημοσίου«.

Η Σελάνα της Σαπφώς -και του Βάρναλη

Την περασμένη Κυριακή δημοσίευσα ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη που περιλαμβάνεται στον τόμο Ερωτικά, ο οποίος πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Αρχείο στο τέλος της χρονιάς.

Σήμερα θα δημοσιεύσω άλλο ένα από τον ίδιο τόμο, όχι για να κάνω διαφήμιση πριν της ώρας της (αφού το βιβλίο δεν έχει βγει ακόμα) ούτε διότι βαριέμαι να ετοιμάσω κάτι άλλο, μα επειδή είναι επίκαιρο. Βλέπετε, σήμερα έχουμε πανσέληνο, και μάλιστα όχι όποια κι όποια μα τη χιλιοπαινεμένη αυγουστιάτικη πανσέληνο. Κι έτσι θα διαβάσουμε σήμερα ένα χρονογράφημα εμπνευσμένο ακριβώς από το αυγουστιάτικο φεγγάρι, ίσως και από μιαν άλλη αυγουστιάτικη πανσέληνο, πριν από 71 χρόνια.

Οπότε, συνεχίζουμε σεληνιακά, αφού και χτες είχαμε «μεζεδάκια με πανσέληνο», σήμερα θα διαβάσουμε ένα χρονογράφημα για το φεγγάρι, ενώ, εκτός απροόπτου, αύριο θα δούμε τα λεξιλογικά της σελήνης και του φεγγαριού.

Στο χρονογράφημα, ο Βάρναλης αναφέρεται στο πασίγνωστο απόσπασμα της Σαπφώς «Δέδυκε μεν α σελάννα…», που το παραθέτει ίσως από μνήμης γι’ αυτό και με κάμποσες (αλλά ελάσσονες) διαφορές από τη μορφή που βρίσκω στα ηλεκιτάπια μου -σχολιάζω στο τελος.

Το χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στις 31 Αυγούστου 1950 στην εφημερίδα Προοδευτικός Φιλελεύθερος, με την οποία συνεργαζόταν ο Βάρναλης. Η εφημερίδα αυτή υποστήριζε το κεντροαριστερό κόμμα ΕΠΕΚ του Νικ. Πλαστήρα, ο οποίος είχε αναλάβει πρωθυπουργός μετά τις εκλογές του Μαρτίου αλλά ειχε μόλις παραιτηθεί (στις 21.8.1950) αφού το Κόμμα Φιλελευθερων (του Σοφοκλή Βενιζέλου) απέσυρε την υποστήριξή του. Ο Πλαστήρας είχε ως πολιτική τα «μέτρα επιεικείας» (προς τους ηττημένους του Εμφυλίου) και ο Βάρναλης κάνει έναν σχετικό υπαινιγμό στην αρχή του χρονογραφήματος. Υπαρχει επίσης υπαινιγμός στον πόλεμο της Κορέας (η νέα κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Σοφοκλή Βενιζέλο, επρόκειτο να στείλει Έλληνες στρατιώτες στον πόλεμο της Κορέας) όπως και στην περίφημη «Απαγωγή της Τασούλας» που είχε γίνει μέσα στον Αύγουστο και είχε συγκλονίσει την Κρήτη -κάποτε θα ασχοληθούμε και με αυτό το θέμα.

Το χρονογράφημα του Βάρναλη:

Η «Σελάνα» της Σαπφώς

Δεν υπάρχουν μονάχα Πόλεμοι κι Επιείκεια κι Απαγωγές νύχτα μέρα κάτου στη μαύρη Γης. Υπάρχει και φεγγάρι τη νύχτα στο γαλάζιο ουρανό. Και τι φεγγάρι! Φεγγάρι αυγουστιάτικο! Φέγγαρος! Δεν ανεβαίνουν εξαιτίας του οι τιμές των τροφίμων και δεν εντείνονται τα μέτρα επιείκειας. Ούτε το γράφουν οι εφημερίδες. Κι όμως υπάρχει ο αυγουστιάτικος φέγγαρος. Κι όποιος έχει καιρό το είδε! Κι όποιος το είδε ξέχασε πως είναι θηρίο (ο ιδών δηλαδή!) Κι όποιος το είδε δεν κοιμήθηκε.

Αρχαία και νέα ελληνικά: Δέκα παρατηρήσεις και μια πρόταση (μια συνεργασία του Λαέρτη Τανακίδη)

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα ένα άρθρο που έχει ως αντικείμενο ένα θέμα που το έχουμε πολλές φορές συζητήσει στο ιστολόγιο: τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και τη σχέση της με τη διδασκαλία των νέων ελληνικών.

Συντάκτης του άρθρου είναι ο Λαέρτης Τανακίδης, φιλόλογος και πρώην πρόεδρος της ΟΛΜΕ, που μου έχει αρκετές φορές στείλει παρατηρήσεις για γλωσσικά αστοχήματα. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στο τεύχος 165 του περιοδικού Φιλόλογος, που εκδίδεται από τον Σύλλογο Αποφοίτων Φιλοσοφικής ΑΠΘ, που έχει το ίδιο όνομα.

Ο υπότιτλος του άρθρου είναι «Δέκα παρατηρήσεις και μια πρόταση» και πράγματι οι παρατηρήσεις του Λ. Τανακίδη έχουν πολύ ενδιαφέρον και κάποιες από αυτές θα μπορούσαν να αναπτυχθούν σε αυτοτελή άρθρα. Για παράδειγμα, χρειάζεται θαρρώ ένα ειδικό άρθρο για να συζητηθεί η άποψη που προβάλλουν πολλοί ότι η διδασκαλία των αρχαίων είναι ευεργετική/απαραίτητη για να μάθουν οι μαθητές τα νέα ελληνικά. Ελπίζω κάποτε ν’ αξιωθώ να γράψω κάτι.

Η πρόταση του συντάκτη μπορεί να φανεί ακραία, αφού προτείνει να μη διδάσκονται καθόλου τα αρχαία ελληνικά από το πρωτότυπο στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, παρά μόνο ως μάθημα επιλογής. Η ίδρυση κλασικών γυμνασίων-λυκείων θα ήταν ένα καλό συνοδευτικό μέτρο.

Παραθέτω λοιπόν το άρθρο του Λαέρτη Τανακίδη.

ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Δεκα παρατηρήσεις και μια πρόταση

***Α. Η θέση του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών στη σημερινή δευτεροβάθμια εκπαίδευση βρίσκεται πιο πίσω και από τη μεταρρύθμιση του 1976 και από αυτήν του 1964 και βέβαια  μακριά από τη βασική άποψη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Οι Δελμούζος και Κριαράς, στους οποίους κάθε λίγο αφιερώνονται τεύχη του ΦΙλΟλΟΓΟΥ και για τούς οποίους γράφονται άρθρα επί άρθρων είναι κατηγορηματικοί : Διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στο γυμνάσιο μόνο από μετάφραση.

Δυστυχώς έχουν επικρατήσει τα γνωστά ιδεολογήματα : Ότι η αρχαία ελληνική είναι γλώσσα-πρότυπο, ότι η ελληνική είναι μία και ενιαία, ότι η νέα ελληνική είναι κατώτερη από την αρχαία, ότι η νέα ελληνική κινδυνεύει και παρουσιάζει λεξιπενία και ότι με τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής θα καταστεί δυνατόν να αντιμετωπιστούν τα «προβλήματα» της νέας ελληνικής.

***Β. H γνώση του αρχαίου ελληνικού κόσμου είναι χρήσιμη για τον νεοέλληνα. Αλλά αυτό δε σημαίνει ΟΥΤΕ ότι πρέπει να εξιδανικεύεται και να απολυτοποιείται η αξία του ΟΥΤΕ ότι η επαφή με αυτόν πρέπει να γίνεται από το πρωτότυπο των αρχαίων κειμένων. Οι μαθητές που διδάχτηκαν τα αρχαία ελληνικά από μετάφραση γνωρίζουν συνήθως για αυτούς πολύ περισσότερα από όσα οι προγενέστεροι που τους διδάσκονταν από το πρωτότυπο επί 8 ώρες την εβδομάδα για έξι χρόνια. Αυτό που έμενε στο τέλος ήταν μερικά ρητά και σπαράγματα από κάποια κείμενα και όχι η γνώση του πως σκέφτονταν οι αρχαίοι, πως αξιολογούσαν τα πράγματα και πως οργάνωναν τη ζωή τους,

Περί ανάστασης νεκρών (γλωσσών) και (απόπειρας) δολοφονίας των ζώντων (ένα άρθρο της Μαρίνας Τζακώστα)

Το σημερινό άρθρο το είχα σκοπό να το παρουσιάσω (ως αναδημοσίευση) στο ιστολόγιο τότε που ήταν επίκαιρο, δηλαδή τότε που ανακοινώθηκε η είδηση ότι ο οργανισμός LanguageCert αρχίζει να προσφέρει εξετάσεις πιστοποίησης γλωσσομάθειας για τα αρχαία ελληνικά (σχετική είδηση). Κάπως έγινε και δεν το δημοσίευσα τότε, οπότε το παρουσιάζω τώρα, μια και το θέμα εξακολουθεί να ενδιαφέρει πάρα πολύ το ιστολόγιο. Η αρχική δημοσίευση βρίσκεται εδώ.

Βέβαια, η πιστοποίηση γλωσσομάθειας, έστω και μόνο στα επίπεδα Α1 και Α2, για μια γλώσσα που δεν έχει φυσικούς ομιλητές ακούγεται σαν κάτι οξύμωρο, και πολλοί σκέφτηκαν ότι η κίνηση του οργανισμού ήταν περισσότερο εμπορική. Πάντως, όπως θα δείτε από τον ιστότοπο του οργανισμού, όπου υπάρχουν και τεστ για εξάσκηση, εύκολα θα μπορούσαμε να πάρουμε την πιστοποίηση, εννοώ όσους με διαβάζετε, και να καμαρώνουμε.

Προχωράω όμως στο άρθρο της γλωσσολόγου Μαρίνας Τζακώστα, που περιέχει αρκετά ενδιαφέροντα για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών. Δεν πρόκειται για συνέντευξη, παρόλο που υπάρχουν ερωτήσεις με έντονους χαρακτήρες -ειναι, ας πούμε, ρητορικές ή επέχουν θέση τίτλων για τις επιμέρους ενότητες. Τότε που είχε δημοσιευτεί το άρθρο, κάποιοι στο Φέισμπουκ είχαν ειρωνευτεί το «χοντρό λάθος» στον τίτλο του άρθρου, εννοώντας ότι αφού είναι «γλωσσών» έπρεπε να είναι και «ζωσών». Αλλά οταν λέμε για «ανάσταση νεκρών» το εννοούμε στο αρσενικό, άρα το δεύτερο σκέλος έπρεπε κι αυτό να είναι στο αρσενικό, πριν μπουν οι παρενθέσεις.Τέλος πάντων, δεν έχει μεγάλη σημασία.

Θα διορθώσω πάντως μιαν ανακρίβεια του άρθρου. Οι επίσημες γλώσσες της ΕΕ είναι πράγματι 24 αλλά τα κράτη μέλη της ΕΕ είναι 27. Υπάρχουν 4 κράτη μέλη που δεν έχουν «δική τους» γλώσσα (Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Αυστρία, Κύπρος) ενώ, μετά το Μπρέξιτ, υπάρχει μία γλώσσα, τα αγγλικά, που δεν είναι πρώτη επίσημη γλώσσα κανενός κράτους μέλους (είναι επίσημη γλώσσα στην Ιρλανδία και τη Μάλτα, μαζί με τα ιρλανδικά και τα μαλτέζικα). Αλλά για το θέμα αυτό έχουμε γράψει και μάλλον θα ξαναγράψουμε.

Περί ανάστασης νεκρών (γλωσσών) και (απόπειρας) δολοφονίας των ζώντων

της Μαρίνας Τζακώστα, καθηγήτριας γλωσσικής ανάπτυξης και αγωγής – Σχολή Επιστημών Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Πρόσφατα και με μεγάλη έκπληξη διάβασα ότι ξεκινά μια επιχείρηση χορήγησης πιστοποίησης της γνώσης της «Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας» από διεθνή οργανισμό εμπλεκόμενο σε πιστοποιήσεις γλωσσομάθειας. Η κίνηση χαιρετίστηκε από πολλούς, συμπεριλαμβανομένων πανεπιστημιακών δασκάλων, με πολύ ενθουσιασμό. Η αλήθεια είναι ότι η ανθρώπινη ευρηματικότητα είναι ανεξάντλητη. Το βασικό όμως ερώτημα που δημιουργείται (ή που θα έπρεπε να δημιουργείται) στο άκουσμα μιας τέτοιας είδησης είναι:

 Είναι δυνατόν να πιστοποιηθεί η γνώση της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας;

Για να ξεκινήσει μια συζήτηση για την επιστημονική ορθότητα της προσπάθειας καλό είναι να διευκρινήσουμε δύο πράγματα:

Πρώτον, ότι η χρήση του όρου «Αρχαία Ελληνική Γλώσσα» (στο εξής ΑΕΓ) είναι καταχρηστική. Με τον ίδιο καταχρηστικό τρόπο θα την χρησιμοποιήσω και στο παρόν κείμενο. Αυτό που (νομίζουμε ότι) μαθαίνουμε στο σχολείο δεν είναι αρχαία ελληνικά γενικώς και αορίστως. Είναι ψήγματα της αττικοϊωνικής διαλέκτου και μάλιστα όπως αυτή εμφανίζεται σε γραπτά κείμενα περίπου μεταξύ του 6^ου και του 3^ου αιώνα π.Χ. Φυσικά, μικρή ιδέα έχουμε για το πώς αυτή η διάλεκτος πραγματικά μιλήθηκε. Παρόλο που υπάρχουν αξιόλογες απόπειρες ανασύνθεσης της προφορικής της υπόστασης (βλ. Allen [1968] 1987, μεταξύ άλλων), ελλείψει ηχητικών γλωσσικών δεδομένων παραμένουν απλώς απόπειρες. Επίσης, καμία ή ελάχιστη αναφορά γίνεται στο σχολείο στις υπόλοιπες αρχαίες ελληνικές διαλέκτους, την αιολική, την αρκαδοκυπριακή και την δωρική, οι οποίες συνιστούν αυτό που ονομάζουμε Ελληνική Γλώσσα στην αρχαιότητα και από τις οποίες προέκυψαν -ύστερα από πολλές ζυμώσεις- οι νεοελληνικές διάλεκτοι. Επομένως, καταρχάς δεν τίθεται θέμα πιστοποίησης της ΑΕΓ συνολικά, αλλά μιας περιορισμένης διάστασής της.

Δεύτερον, οι γλώσσες που μπορούν να πιστοποιηθούν είναι μόνο οι ζωντανές ομιλούμενες γλώσσες. Διότι η επάρκεια γνώσης μιας γλώσσας πιστοποιείται συνολικά όχι μόνο σε επίπεδο γραπτής εκφοράς αλλά και σε επίπεδο προφορικής γλωσσικής πραγμάτωσης. Αξιολόγηση της προφορικής γλωσσικής πραγμάτωσης είναι αδύνατη για την ΑΕΓ ελλείψει των ομιλητών που την χρησιμοποιούν ως φυσική/ μητρική γλώσσα και οι οποίοι δημιουργούν το περιβάλλον μέσα στο οποίο η γλώσσα μπορεί να γίνει αντικείμενο εκμάθησης με τον φυσικότερο δυνατό τρόπο.Γεννιούνται και κάποια ακόμη ερωτήματα:

 Πότε μια γλώσσα είναι ζωντανή;

Μια γλώσσα είναι ζωντανή όταν διαθέτει φυσικούς ομιλητές. Επομένως μια γλώσσα είναι νεκρή όταν δεν διαθέτει φυσικούς ομιλητές. Ποιος είναι όμως ο φυσικός ομιλητής; Φυσικός ομιλητής είναι αυτός που μιλά μια γλώσσα στην συγχρονία της, δηλαδή στο ‘σήμερα’ και το ‘τώρα’. Η ΑΕΓ είχε φυσικούς ομιλητές στο παρελθόν, όχι στο παρόν. Η Νεοελληνική (στο εξής ΝΕ) διαθέτει φυσικούς ομιλητές στο παρόν, όχι στο παρελθόν. Είναι (μάλλον) βέβαιο ότι, αν υπήρχε η δυνατότητα να συνευρεθούν φυσικοί ομιλητές της ΑΕΓ και της ΝΕ σήμερα, δεν θα μπορούσαν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους παρά τις φαινομενικά πολλές, κυρίως σε επίπεδο λεξιλογίου και ετυμολογίας, ομοιότητες των δύο αυτών γλωσσικών συστημάτων. Ας μην ξεχνούμε ότι η γλώσσα δεν είναι μόνο ένα σύνθετο κανονιστικό σύστημα αλλά και ένα σύστημα που τίθεται σε χρήση από διαφορετικές ομάδες ομιλητών. Χρήση σημαίνει ποικιλότητα, εξέλιξη, αλλαγή.

Τα αρχαία ελληνικά, το Πρίνστον και η κορεκτίλα

Η είδηση έχει κυκλοφορήσει εδώ και μερικές μέρες, και έχουμε κάνει κάποιες συζητήσεις στα σχόλια, όμως άρθρο δεν της έχουμε αφιερώσει -και ίσως αξίζει να τη συζητήσουμε.

Λοιπόν, πριν από καμιά δεκαριά μέρες πρωτοδιαβάσαμε στον ελληνικό τύπο μιαν είδηση με τον εντυπωσιακό αλλά ανακριβή τίτλο «Το Πρίνστον εξοστρακίζει αρχαία ελληνικά και λατινικά για να καταπολεμήσει τον δομικό ρατσισμό«, ενώ ακολούθησαν άλλα άρθρα με άλλους, επίσης εντυπωσιακούς, ισχυρισμούς, όπως ότι το Πρίνστον αποφάσισε να «καταργήσει τα αρχαία ελληνικά από τη διδακτέα ύλη του«. Η Σώτη Τριανταφύλλου είδε ότι το Πρίνστον «αποφάσισε να καταργήσει τα πτυχία αρχαίων ελληνικών και λατινικών», ενώ σύμφωνα με την Αγγελική Κώττη «Η κορεκτίλα τρώει τα αρχαία ελληνικά από τα ξένα πανεπιστήμια».

Οι ισχυρισμοί αυτοί είναι τουλάχιστον παραπλανητικοί. Ούτε καταργήθηκε η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών (και λατινικών) στο Πρίνστον, ούτε εξοβελίστηκαν από τη διδακτέα ύλη. Όπως διαβάζουμε αν προσπεράσουμε τους εντυπωσιοθηρικούς τίτλους, αυτό που αλλάζει είναι ότι τα αρχαία ελληνικά/λατινικά δεν είναι πλέον υποχρεωτικό μάθημα για όσους προπτυχιακούς φοιτητές επιλέξουν να «πάρουν major» στο αντικείμενο των κλασικών σπουδών.

Και ένας πολύ πιο βάσιμος λόγος για αυτή την αλλαγή ήταν ότι, με το πέρασμα των χρόνων, ολοένα και λιγότεροι μαθητές επιλέγουν/διδάσκονται αρχαία ελληνικά στο Λύκειο κι έτσι όταν φτάσουν στο 3ο έτος του Πρίνστον, επειδή δεν ξέρουν καθόλου αρχαία/λατινικά, αδυνατούν να επιλέξουν major στις κλασικές σπουδές με αποτέλεσμα να φθίνουν οι εγγραφές.

Και ο δομικός ρατσισμός; Πώς μπήκε άραγε στην εικόνα; Ενώ οι ελληνικοί ιστότοποι είναι σχεδόν ομόφωνοι ως προς το ότι η απόφαση του Πρίνστον υπαγορεύτηκε από τη βούληση «να καταπολεμηθεί ο δομικός ρατσισμός» (ή αλλιώς «η κορεκτίλα τρώει τα αρχαία ελληνικά»), αν ανατρέξουμε σε αμερικανικούς ιστοτόπους θα βρούμε πολύ λιγότερες αναφορές σε αυτη τη σύνδεση.

Στην αρχική πηγή της είδησης, που ήταν ένα άρθρο στο εβδομαδιαίο δελτίο των αποφοίτων του Πρίνστον διαβάζουμε ότι, εκτός από τις αλλαγές στις κλασικές σπουδές, στον τομέα των Πολιτικών επιστημών προστέθηκε ένα νέο αντικείμενο «Φυλή και ταυτότητα» το οποίο εντάσσεται στην ευρύτερη πρωτοβουλία για αντιμετώπιση του συστημικού ρατσισμού στο Πρίνστον, ενώ αλλαγές έγιναν επίσης στον τομέα των Θρησκευτικών σπουδών. Δηλαδή, η αντιμετώπιση του ρατσισμού δεν συνδέεται με τις αλλαγές στις κλασικές σπουδές αλλά με την εισαγωγή του νέου γνωστικού αντικειμένου στις Πολιτικές επιστήμες.

Φαίνεται ότι τη σύνδεση μεταξύ «καταπολέμησης του συστημικού ρατσισμού» και της αλλαγής των απαιτήσεων στις κλασικές σπουδές την έκανε ο (υποθέτω) ελληνοαμερικανικός ιστότοπος greekreporter.com, ο οποίος, με μάλλον κακόπιστο τρόπο, κάνει αυτή την αυθαίρετη σύνδεση και την «τεκμηριώνει» παραπέμποντας σε αντιρατσιστικές θέσεις της επιτροπής ισότητας του τμήματος κλασικών σπουδών του Πρίνστον και στην αρθρογραφία του καθηγητή Dan-el Padilla Peralta, που έχει γίνει το κόκκινο πανί των συντηρητικών.

Οι αιγινήτικες ωδές του Πινδάρου

Το άρθρο αυτό το είχα γράψει το 2005 για το περιοδικό Αιγιναία (δεν θυμάμαι σε ποιο τεύχος δημοσιεύτηκε) και το αναδημοσίευσα μετά στον παλιό μου ιστότοπο. Το είδα τυχαία τις προάλλες, αναζητώντας κάτι άλλο, και διαπίστωσα ότι δεν έχει δημοσιευτεί στο ιστολόγιο -οπότε, μια και σήμερα είναι Κυριακή κι έχουμε λογοτεχνικό ανάγνωσμα, ταιριάζει να το βάλω.

Δεν θα πω περισσότερα επειδή το άρθρο είναι μεγάλο. Το αναδημοσιεύω εδώ προσθέτοντας μονάχα, σε δυο-τρία σημεια το αρχαίο κείμενο -πολύ δύσκολος ο Πίνδαρος!

ΟΙ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ ΤΟΥ ΠΙΝΔΑΡΟΥ

Κλεινὸς Αἰακοῦ λόγος͵ κλεινὰ δὲ καὶ ναυ-
σικλυτὸς Αἴγινα· σὺν θεῶν δέ νιν αἴσᾳ
Ὕλλου τε καὶ Αἰγιμιοῦ
Δωριεὺς ἐλθὼν στρατός
ἐκτίσσατο· τῶν μὲν ὑπὸ στάθμᾳ νέμονται
οὐ θέμιν οὐδὲ δίκαν
ξείνων ὑπερβαίνοντες· οἷοι δ΄ ἀρετάν
δελφῖνεςἐνπόντῳ͵ταμίαιτεσοφοί
Μουσᾶν ἀγωνίων τ΄ ἀέθλων.

Του Αιακού δοξαστό είναι τ’ όνομα· δοξασμένη κι η
καραβοξάκουστη Αίγινα· με των Θεών καλοτύχη
δωριέας σαν ήρθε του Ύλλου και του Αιγιμίου λαός
την κατοίκησε· και κυβερνιούνται υπακούοντας τους κανόνες
μην πατώντας τη θεία τάξη και τα δίκια των ξένων κρατώντας.
Παραβγαίνουνε των δελφινιών στο πέλαγο και γνωστικά
των Μουσών τα χαρίσματα και των αγώνων τ’ αθλήματα
αυτοί κυβερνούνε.

 

Το απόσπασμα αυτό, από την εισαγωγή του χαμένου 9ου Ισθμιόνικου, συνοψίζει πολύ καλά τα όσα αισθανόταν ο Πίνδαρος για την Αίγινα, που πολλοί την είπαν δεύτερη πατρίδα του.

Ο Πίνδαρος, κατά τους περισσότερους ο μεγαλύτερος λυρικός ποιητής της αρχαιότητας, γεννήθηκε το 516 στις Κυνός Κεφαλές, μια κωμόπολη έξω από τη Θήβα, και πέθανε περί το 438. Οι ημερομηνίες αυτές προκύπτουν χωρίς απόλυτη βεβαιότητα από διάφορους συσχετισμούς που βρίσκουμε στα ποιήματά του και σε αρχαίες βιογραφίες του. Το πρώτο σωζόμενο έργο του χρονολογείται στα 498 και το τελευταίο στα 446, επομένως το κεντρικό γεγονός της πενηντάχρονης σταδιοδρομίας του ήταν αναμφίβολα οι Περσικοί πόλεμοι. Ο Πίνδαρος, αν πιστέψουμε μια πληροφορία που δίνει ο ίδιος σε μια ωδή του, κρατούσε από το παλιό γένος των Αιγεϊδών, ένας κλάδος του οποίου εγκαταστάθηκε στη Σπάρτη και από εκεί αποίκισαν τη Θήρα και μετά την Κυρήνη.

Ο Πίνδαρος καλλιέργησε πολλά είδη της λυρικής ποίησης· οι αρχαίοι τα χώριζαν σε 17 βιβλία ανάλογα με το είδος. Αν και σώζονται πολλά αποσπάσματα από τα άλλα βιβλία (κυρίως παιάνες) το μόνο τμήμα του έργου του που σώθηκε σχεδόν ακέραιο είναι οι επινίκιες ωδές, τέσσερα βιβλία που περιλαμβάνουν συνολικά 45 ωδές.

Το είδος της επινίκιας ωδής γνώρισε εντυπωσιακή αλλά βραχύχρονη ακμή στην αρχαία Ελλάδα και ουσιαστικά ταυτίζεται με τρεις ποιητές: τον Σιμωνίδη, που πρώτος άρχισε να συνθέτει περίτεχνες ωδές προς τιμή νικητών σε αθλητικούς αγώνες, τον ανεψιό του τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο. Οι τρεις τους κινήθηκαν στους ίδιους κύκλους και ύμνησαν τους ίδιους ανθρώπους. Το 440 το είδος της επινίκιας ωδής ήταν ήδη σχεδόν νεκρό.

Σε ολόκληρη την Ελλάδα γινόντουσαν τοπικοί αγώνες, αλλά το αποκορύφωμα ήταν οι τέσσερις πανελλήνιοι αγώνες, στην Ολυμπία, στους Δελφούς, τη Νεμέα και τον Ισθμό. Λέγονταν και στεφανίτες αγώνες επειδή οι νικητές έπαιρναν σαν έπαθλο στεφάνια από αγριελιά, δάφνη, πεύκο και σέλινο, αντίστοιχα. Οι Ολυμπιακοί αγώνες και τα Πύθια (στους Δελφούς) θεωρούνταν σπουδαιότεροι, και γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια, ενώ τα Νέμεα και τα Ίσθμια κάθε δύο. Έτσι, ας πούμε το 476 έγιναν Ίσθμια τον Απρίλιο και Ολύμπια τον Αύγουστο, το 475 τα Νέμεα, το 474 τα Ίσθμια και τα Πύθια, το 473 τα Νέμεα και ούτω καθεξής το 472 και στη συνέχεια. Κάθε χρόνο δηλαδή γίνονταν ένας ή δύο αγώνες. Βέβαια, σε όλη την Ελλάδα γίνονταν και πολλοί άλλοι τοπικού χαρακτήρα αθλητικοί αγώνες όπου συμμετείχαν και νικούσαν και αιγινήτες. Στην ίδια την Αίγινα γίνονταν τα Ηραία, και άλλοι αγώνες στα Μέγαρα, στην Επίδαυρο κτλ. Όμως οι νίκες αυτές θεωρούνταν ελάσσονες και μόνο παρεμπιπτόντως αναφέρονται στις ωδές.

Φαίνεται πιθανό ότι οι επινίκιες ωδές τραγουδιούνταν από τον κώμο, μια ομάδα τραγουδιστών και χορευτών, με τη συνοδεία αυλού και λύρας. Η εκτέλεση της ωδής γινόταν συνήθως στον τόπο του νικητή, αν και ορισμένες φορές μπορεί και να έγινε στον τόπο των αγώνων.

Σε γενικές γραμμές, η επινίκια ωδή έχει σκοπό να επαινέσει και να απαθανατίσει τους νικητές και να επικαλεστεί κοινές κοινωνικές αξίες. Κάθε ωδή είναι ένα μίγμα από έπαινο, μυθολογικά στοιχεία και γνωμικά. Δεν υπάρχει ένα κοινό καλούπι, αλλά διακρίνονται κάποια επαναλαμβανόμενα στοιχεία. Η πινδαρική ωδή συχνά ξεκινάει με σύντομο ύμνο προς κάποιον θεό και στη συνέχεια αναφέρει τον νικητή, τον τόπο του και το αγώνισμα όπου νίκησε. Αφού επαινέσει τον νικητή, τους προγόνους του και την πόλη του, περνάει σε μυθολογικά θέματα (που ενδεχομένως έχουν σχέση με τον τόπο καταγωγής του τιμώμενου) και τελειώνει επιστρέφοντας στον νικητή, στον οποίο εύχεται ευτυχία και μακροημέρευση. Στο μυθολογικό τμήμα της ωδής, ο Πίνδαρος συνήθως διαλέγει ένα επεισόδιο από μια μεγαλύτερη ιστορία και το αναλύει σε εντυπωσιακή λεπτομέρεια. Η ωδή περιέχει επίσης προσευχές, γνωμικούς στίχους και αναφορές του ποιητή στον εαυτό του και στην τέχνη του· αυτά συνήθως χρησιμεύουν ως γέφυρες που τον βοηθούν να περάσει από το ένα θέμα στο άλλο.

Από πού είναι αυτός ο ημεδαπός;

Η αστυνομία συνηθίζει, στις ανακοινώσεις για τη σύλληψη πολιτών να αναφέρει αν πρόκειται για ημεδαπούς ή για αλλοδαπούς. Ημεδαποί βεβαίως είναι οι ντόπιοι, οι Έλληνες πολίτες. Αλλοδαποί οι ξένοι.

Στον ταραγμένο κόσμο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, κάθε φορά που γίνεται λόγος για ημεδαπό που κατηγορείται για κάποιο αδίκημα, είναι μαθηματικά βέβαιο ότι θα βρεθεί κάποιος ξενόφοβος φωστήρας που θα πλειοδοτήσει: Να πάνε στις χώρες τους! Απέλαση αμέσως!

Σε ποιες χώρες όμως να απελαθούν οι ημεδαποί; Μια φορά στο Τουίτερ, σχολιάζοντας κάποιον που απαιτούσε «να σταλεί πίσω στη χώρα του» ένας ημεδαπός που είχε κατηγορηθεί για κάποιο έγκλημα, είχα αναρωτηθεί πού να βρίσκεται αυτή η Ημεδαπία, η χώρα των Ημεδαπών. Κάποιος άλλος είπε για το Ημεδαπιστάν, πιο κοντά στο ασιατικό πνεύμα.

Ολοφάνερα, πολλοί μπερδεύουν τον ημεδαπό με τον αλλοδαπό και φαντάζονται ότι είναι συνώνυμα ή υποθέτουν συγκεχυμένα πως οι ημεδαποί είναι μια ειδική κατηγορία αλλοδαπών.

Πριν από μερικές μέρες, η ανακοίνωση για τον νεαρό που κατηγορείται για προσβολή γενετήσιας αξιοπρέπειας στη Νέα Σμύρνη, μια περίπτωση που απασχόλησε πολύ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έτσι κι αλλιώς, έδωσε αφορμή για μια ακόμα ερμηνεία της λέξης «ημεδαπός».

Κάτω από την ανακοίνωση της Αστυνομίας για τη σύλληψη του ημεδαπού, σχολιάζει η πρώτη: Είπαν ότι είναι Έλληνας. Και τη διορθώνει ο δεύτερος: Όταν λένε ημεδαπός είναι ξένος με ελληνικά χαρτιά.

Έχω συναντήσει και άλλους που φαντάζονται ότι ο όρος «ημεδαπός» αφορά ειδικά τους πολιτογραφημένους. Κάποιος άλλος, σε συζήτηση στο Τουίτερ, επέμενε ότι ο όρος «ημεδαποί» χρησιμοποιείται για τους Ρομά και μόνο.

Το μπέρδεμα (που δεν είναι πάντοτε αθώο) αναδεικνύεται στο έξυπνο σχόλιο κάποιου:

Σταματήστε επιτέλους να λέτε «ημεδαπός», μπερδεύεται ο κόσμος και δεν ξέρει αν πρέπει να θυμώσει ή να ξεπλύνει.

Κατά τα άλλα, νιώθει κανείς τον πειρασμό να ενδώσει στο στερεότυπο που θέλει τους ακροδεξιούς αμόρφωτους, που δεν ξέρουν καν τι σημαίνει «ημεδαπός». Ας αντισταθούμε όμως διότι δεν είναι πάντοτε τόσο απλό.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε. Να πούμε δυο λόγια για τη λέξη που μας απασχόλησε σήμερα, τον ημεδαπό.

Η λέξη «ημεδαπός» είναι αρχαία, με τη σημασία «ντόπιος, που προέρχεται από τον τόπο μας, που ανήκει στον τόπο μας».

Σήμερα, τον όρο τον χρησιμοποιούμε μόνο για πρόσωπα, αλλά στην αρχαιότητα λεγόταν επίσης και για άψυχα, τη γη ή το νόμισμα, ή για αφηρημένα. Ας πούμε, στον Αριστοφάνη (στ. 220) ο Τρυγαίος, ακούγοντας τον Ερμή να του μεταφέρει μια στιχομυθία Αθηναίων, παραδέχεται ότι «ο γουν χαρακτήρ ημεδαπός των ρημάτων», δηλαδή ότι «έχει του τόπου μας τη βούλα αυτή η κουβέντα» στη μετάφραση του Θρ. Σταύρου.

Ετυμολογικά, ο ημεδαπός παράγεται από το θέμα ημε- της αντωνυμίας «ημείς», όπως π.χ. ο ημέτερος και απο το παραγωγικό τέρμα -απός, με ανάμεσά τους ένα πρόσφυμα -δ-. Ο ημεδαπός πλάστηκε κατά το μοντέλο του αντίθετού του, της λ. αλλοδαπός, που είναι λέξη ομηρική.

Τα παπούτσια των άλλων

Δεν πρόκειται για τίτλο ταινίας όσο κι αν θυμίζει τις «Ζωές των άλλων» -έναν τίτλο που εγώ θα τον μετέφραζα «Η ζωή των άλλων» διότι μια ζωή την έχουμε (κι αν δεν τη γλεντήσουμε, τι θα καταλάβουμε, τι θα καζαντίσουμε;) εκτός από τις γάτες κι από εκείνον που ζούσε μονάχα δυο φορές. Αλλά παπούτσια έχουμε τουλάχιστον δύο ο καθένας εκτός από τον μονοσάνδαλο Ιάσονα και κανέναν μονοπόδαρο, οπότε ο τίτλος στέκει.

Τι μας ενδιαφέρουν όμως τα παπούτσια των άλλων; Μας ενδιαφέρουν από φρασεολογική άποψη -όχι στα ελληνικά, ή τουλάχιστον όχι μέχρι πρόσφατα στα ελληνικά. Όμως καθώς τα αγγλικά είναι πλέον παγκόσμια και κυρίαρχη γλώσσα, οι εκφράσεις της αγγλικής περνάνε και στις άλλες γλώσσες -κι έτσι τα παπούτσια των άλλων μπορεί να γίνουν και δικά μας παπούτσια, παρόλο που η παροιμία προειδοποιεί ότι πρέπει να διαλέγουμε παπούτσι από τον τόπο μας.

Το άρθρο λογάριαζα αρκετές μέρες να το γράψω, όμως εχτές έβλεπα το Κόκκινο του Κισλόφσκι και ένας διάλογος με παρακίνησε να το γράψω επιτέλους. Έβλεπα την ταινία στα γαλλικά αλλά είχα βάλει και τους αγγλικούς υποτίτλους. Κι εκεί σε μια συζήτηση του Τρεντινιάν με την κοπέλα, λέει ο Τρεντινιάν, συνταξιούχος δικαστής, για όσους είχε καταδικάσει στην καριέρα του, J’étais pas dans leur peau mais dans la mienne. Μεταφράζει ο υποτιτλιστής: I was in my shoes, not theirs.

Ο Έλληνας υποτιτλιστής σωστά το αποδίδει: Δεν ήμουν στη θέση τους, αλλά στη δική μου.

Τα δάνεια από τους Πέρσες

Ο τίτλος ίσως είναι παραπλανητικός αλλά θα καταλάβατε ότι δεν μιλάμε για χρήματα -εμείς εδώ μπορεί να μην είμαστε υπεράνω χρημάτων, αλλά πάντως λεξιλογούμε. Οπότε, θα μιλήσουμε για γλωσσικά, λεξιλογικά δάνεια της ελληνικής από τις ιρανικές γλώσσες αλλά και αντίστροφα προς τις ιρανικές γλώσσες.

Μιλάμε για δάνεια της αρχαίας ελληνικής, πολλά από τα οποία συνεχίζουν να υπάρχουν και στη νέα ελληνική. Βέβαια, η νέα ελληνική έχει κι αυτή πολλές λεξεις απώτερης περσικής προέλευσης, που όμως έχουν φτάσει στα νέα ελληνικά μέσω των τουρκικών: αυτές δεν θα μας απασχολήσουν στο σημερινό άρθρο.

Στο σημερινό άρθρο αντλώ αποσπάσματα από το κεφάλαιο «Ελληνική και Ιρανική» της Ιστορίας της ελληνικής γλώσσας από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα. Συγγραφέας του κεφαλαίου είναι η Εlizabeth Tucker.

Παρά τη γοητεία που άσκησε ο ιρανικός πολιτισμός στους Έλληνες κατά την περίοδο των Περσικών πολέμων και αμέσως μετά, και παρά τους δυο αιώνες ελληνικής κυριαρχίας στην πρώην Περσική αυτοκρατορία μετά τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου, οι μαρτυρίες για γλωσσικές επαφές ανάμεσα στην ελληνική και την ιρανική δεν είναι πάρα πολλές. Το μεγαλύτερο εμπόδιο ήταν η στάση των Ελλήνων της κλασικής εποχής απέναντι στις «βαρβαρικές» γλώσσες.

Πολλά ιρανικά κύρια ονόματα έχουν υποστεί αλλαγές στην ελληνική τους απόδοση λόγω παρετυμολογικών συσχετίσεων. Το -farnah («δόξα») αποδόθηκε -φέρνης/-φρένης λόγω επίδρασης του ελλ. φρην π.χ. Ινταφέρνης για το αρχ. περσ. Vinda-farnah «αυτός που βρίσκει τη δόξα». Τα Αγβάτανα, όπως είναι το όνομα της περσικής πρωτεύουσας στον Αισχύλο και τον Ηρόδοτο, από το αρχαίο ιρανικό Hagmatana, αντικαταστάθηκε αργότερα από τον τύπο Εκβάτανα, λόγω συσχέτισης με το εκβαίνω. Το όνομα Ευφρήτης μάλλον μεταφράζει παρά μεταγράφει το πρώτο συνθετικό του ιρανικού Ufratus («με καλά περάσματα»), που με τη σειρά του είναι κι αυτό παρετυμολογική προσαρμογή του ακκαδικού purattu στα ιρανικά. Ο Πόντος Εύξεινος ήταν η «σκούρη μπλε» θάλασσα στην ιρανική (αρχαίο περσικό επίθετο axsaina-) αλλά η αρχική μορφή του δανείου, Άξεινος (έτσι στον Πίνδαρο) υπέστη ευφημιστική μεταμόρφωση στα ελληνικά.

Λευκός, γοργός ή αργός ο πιστός σκύλος του Οδυσσέα; (άρθρο του Παντελή Μπουκάλα)

Πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, ο φίλος μας ο Π.Κ. μού έστειλε το λινκ σε μια τότε πρόσφατη επιφυλλίδα του φίλου Παντελή Μπουκάλα στην Καθημερινή, προτείνοντας να την (ανα)δημοσιεύσω στο ιστολόγιο αφού είχε γλωσσικό ενδιαφέρον -και ήταν βέβαια πολύ καλογραμμένη.

Περίμενα να περάσουν μερικές μέρες, ύστερα ήρθε η επικαιρότητα με τις απαιτήσεις της, οπότε τελικά αναδημοσιεύω σήμερα το άρθρο του Παντελή (εδώ η αρχική δημοσίευση). Πρέπει να ομολογήσω πως με βολεύει, διότι είχα πολλά τρεχάματα αυτές τις μέρες, αλλά έτσι κι αλλιώς βρίσκω πολύ αξιόλογο το κείμενο.

Σε διπλές αγκύλες βρίσκονται δυο δικά μου σχόλια, ενώ πρόσθεσα και την εικόνα των τεσσάρων ιππέων της Αποκάλυψης.

Λευκός, γοργός ή αργός ο σκύλος του Οδυσσέα;

Για λογοτεχνικούς λόγους παρά για θρησκευτικούς, και οι δύο νομπελίστες μας αναμετρήθηκαν με την «Αποκάλυψη». Προσυπέγραψαν έτσι έμπρακτο το παλιό αίτημα μεταφοράς των Γραφών στη νεοελληνική. Αν στόχος είναι η κατανόηση του βιβλικού λόγου, και όχι η μαγεμένη παρακολούθηση του ήχου μισογνωστών-μισοάγνωστων λέξεων, τότε η μετάφρασή του είναι αναγκαία και υποχρεωτική. Ούτε ανευλαβής ούτε «αντικανονική». 

Ο Γιώργος Σεφέρης χαρακτήρισε «μεταγραφή» τη δοκιμή του (οριστική έκδοση Ικαρος, 1975), ο δε Οδυσσέας Ελύτης «μορφή στα νέα ελληνικά» (Υψιλον, 1985). Και οι δύο αποφεύγουν τον όρο «μετάφραση», όπως και αλλού, επιλογή που αξίζει σχολιασμό· δεν είναι όμως του παρόντος. Στο κρίσιμο εδάφιο της «Αποκάλυψης» που μας απασχόλησε την περασμένη Κυριακή, ο Σεφέρης μεταφράζει ως «χλωμό» τον «χλωρό» τέταρτο ίππο: «Και είδα, και ιδού άλογο χλωμό, κι ο καβαλάρης τ’ όνομά του Θάνατος». Ο Ελύτης ενισχύει (ή μάλλον αποσαφηνίζει) το «χλωμός» με ένα επιπλέον επίθετο: «Και είδα και να: ένα κιτρινιάρικο, χλωμό άλογο· κι ο που το καβαλούσε, ο Θάνατος με τ’ όνομα». Ακόμα και λίγες λέξεις αρκούν για να υποδείξουν τον ιδιασμό κάθε ποιητή. Ούτε το «χλωρός» (με την τωρινή σημασία) ούτε το «χλωμός» είναι εναργές επί ίππων, εξ ου και η επιλογή «πρασινοκίτρινο» των μεταφραστών της Βιβλικής Εταιρίας. Απολύτως οικείες οι δύο σχεδόν ομόηχες λέξεις, σχηματίζουν όμως θολή εικόνα. Σημειωτέον, σε σύγχρονες εικαστικές αποδόσεις της ιππικής τετράδας, το άλογο του Θανάτου είναι πράσινο. [[Αξίζει να δείτε και το προηγούμενο άρθρο του Παντελή Μπουκάλα. Όσο για τον χλωρό ίππο της Αποκάλυψης, και η δική μου άποψη είναι πως ήταν πράσινος -δείτε εδώ στο τέλος]]

Όταν η Ευγενία Μανωλίδου διαδίδει μύθους για τη γλώσσα προς άγραν μαθητών

Πριν από μια βδομάδα ακριβώς, η κ. Ευγενία Μανωλίδου, σύζυγος του υπουργού Άδωνη Γεωργιάδη και διευθύντρια πλέον (αν κατάλαβα καλά) της «σχολής» «Ελληνική Αγωγή», έδωσε μια διάλεξη στο «κολέγιο» BCA με θέμα «Τα αρχαία ελληνικά, γλώσσα του μέλλοντος». Φυσικά διαδικτυακή διάλεξη, όπως αρμόζει σε καιρούς πανδημίας.

Έτυχε να δω αναγγελία της εκδήλωσης και το θέμα μού κίνησε την περιέργεια. Η κυρία Μανωλίδου είναι μουσικός και δεν φαίνεται να έχει κάνει φιλολογικές σπουδές, ενώ ένας μεταπτυχιακός τίτλος ο οποίος παλαιότερα παρουσιαζόταν στο βιογραφικό της προέρχεται από το ψευδοπανεπιστήμιο Alpine University· οπότε, με ποια κριτήρια επελέγη για να κάνει διάλεξη περί αρχαίων ελληνικών σε ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα το οποίο φιλοδοξεί να προσφέρει σπουδές πανεπιστημιακού επιπέδου;

Tέλος πάντων, παρακολούθησα τη διάλεξη -έχει ανεβεί στο Γιουτούμπ και μπορείτε να την παρακολουθήσετε εδώ. Η διάλεξη ολοφάνερο σκοπό έχει να προσελκύσει μαθητές στα μαθήματα αρχαίων ελληνικών που κάνει η Ελληνική Αγωγή, και μάλιστα αυτό δεν το κάνει συγκεκαλυμμένα αλλά μάλλον απροκάλυπτα, αφού αναφέρεται διεξοδικά στις δραστηριότητες της σχολής.

Θα μπορούσα να συνοψίσω τη διάλεξη σε δυο γραμμές ως εξής: Ένα σωρό διανοητές έχουν εξυμνήσει την τελειότητα της ελληνικής γλώσσας, σε όλον τον κόσμο διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά, η μελέτη των αρχαίων ελληνικών ωφελεί ποικιλότροπα, είναι ντροπή εμείς στην Ελλάδα να υστερούμε, πρέπει λοιπόν να τα διδασκόμαστε από μικρή ηλικία, από το νηπιαγωγείο ακόμα, ελάτε λοιπόν στην Ελληνική Αγωγή.

Θεμιτό είναι ο κάθε πάροχος υπηρεσιών να διαφημίζει και να παινεύει τις υπηρεσίες που παρέχει, και δεν θα έγραφα αυτό το σημείωμα αν, στο πλαίσιο της διαφημιστικής της διάλεξης, η κ. Μανωλίδου δεν διέδιδε κάμποσους μύθους σχετικά με τη γλώσσα. Σαν μυθοκτονικό ιστολόγιο που είμαστε, έχουμε χρέος να τους επισημάνουμε.

Η κυρία Μανωλίδου ξεκινάει τη διάλεξη αναφέροντας ότι στα ταξίδια της στο εξωτερικό συναντούσε διαρκώς ξένους που της απάγγελλαν «στίχους από τον Όμηρο, τον Θουκυδίδη, τον Αισχύλο» και εκείνη αισθανόταν άσχημα που δεν μπορούσε να απαντήσει αναλόγως.

Συνεχιζει με το ρητορικό ερώτημα «γιατί υπάρχουν φιλέλληνες;» που μάλιστα ήρθαν και πέθαναν πολεμώντας για την ανεξαρτησία της Ελλάδας το 1821 ενώ δεν υπάρχουν φιλογάλλοι ή φιλοβρετανοί. Χωρις να αμφισβητώ το κίνημα του φιλελληνισμού, θα θυμίσω ότι υπάρχουν στην ιστορία και άλλα παραδείγματα -ας πούμε, οι γαριβαλδινοί που πολέμησαν με το μέρος της Γαλλίας στον 1ο Παγκόσμιο ή οι χιλιάδες διεθνιστές στον Ισπανικό Εμφύλιο.

Με αφορμή τον φιλελληνισμό η κυρία Μανωλίδου παρουσιάζει ρητά γνωστών διανοητών που παινεύουν την ελληνική γλώσσα και την ελληνομάθεια: Γκέτε, Μπόρχες, Φρεντερίκ Μιστράλ (που κακώς τον γράφουν Frederik αντί για Frédéric), Κίτο, Τολστόι, Σίλερ, Ζακλίν ντε Ρομιγί.

Από τα εφτά «αποφθέγματα» που παρουσιάστηκαν, τα δύο είναι ψευδή, ανύπαρκτα, κατασκευασμένα. Και πρώτα του Γκέτε:

\

Aποδίδεται στον Γκέτε το ρητό «Ό,τι είναι ο νους και η καρδιά για τον άνθρωπο είναι και η Ελλάδα για την οικουμένη». Το ρητό αυτό θα το βρείτε σε διάφορα ελληνικά σάιτ, αλλά είναι κατασκευασμένο.