Οι άφαντοι Σιαμέζοι (αστυνομικό διήγημα του Ντάσιελ Χάμετ)

Την περασμένη Κυριακή παρουσίασα εδώ ένα παλιό μου κείμενο, που το είχα γράψει πριν από 30+ χρόνια, όταν είχα μεταφράσει το Γεράκι της Μάλτας, του Ντάσιελ Χάμετ, για τη Σύγχρονη Εποχή. Από τη συζήτηση μού άνοιξε η όρεξη κι έτσι έπιασα ένα διήγημα του Χάμετ, που το έχω σε μια συλλογή του 1950, αλλά που αρχικά γράφτηκε το 1926 και δημοσιεύτηκε στο λαϊκό (pulp) περιοδικό Black Mask.

Το μετέφρασα λοιπόν και το παρουσιάζω σήμερα. Η μετάφραση είναι λιγάκι πρίμα βίστα, οπότε ας θεωρηθεί under construction, αλλά θα αναφερθώ σε καναδυό σημεία. Το διήγημα έχει μια περίεργη ομοιότητα με την υπόθεση που απασχολεί αυτές τις μέρες την κοινή γνώμη -και εδώ έχουμε κάποιους μυστηριώδεις ξένους να διαπράττουν ληστεία- οπότε διάλεξα να το παρουσιάσω σήμερα κι ας μην έχω χτενίσει τη μετάφραση όσο θα ήθελα.

Το διήγημα έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, αλλά δεν έχω δει αυτή την παλιά μετάφραση, που πρέπει να έγινε το 1988-9, τότε που μόλις είχα φύγει για έξω. Ο ελληνικός τίτλος ήταν, νομίζω, «Ο έρπων Σιαμαίος», με τον οποίο διαφωνώ σε όλες τις λέξεις. Ο αγγλικός, το βλέπετε, The Creeping Siamese.

Καταρχάς, δεν μου αρέσει ο Σιαμαίος, διότι στα ελληνικά σιαμαίοι είναι οι δίδυμοι που γεννιούνται με τα σώματά τους ενωμένα. Εδώ έχουμε κάποιον ή κάποιους από το Σιάμ, άρα θα πούμε Σιαμέζος/Σιαμέζοι (και όχι Ταϊλανδός που θα λέγαμε σήμερα). Έπειτα, χρειάζεται πληθυντικός -αφού οι Σιαμέζοι είναι πολλοί.

Και τέλος γιατί «έρπων»; Εννοώ, αρχικά, γιατί τόση καθαρεύουσα. Θα προτιμούσα «σερνάμενος». Ωστόσο, έχω την εντύπωση ότι ο Χάμετ χρησιμοποιεί διαφορετικά τη λέξη. Δεν θέλω να σποϊλάρω, αλλά στο διήγημα δεν υπάρχει κανείς που να έρπει ή να σέρνεται ή να σκύβει. Η φράση creeping Siamese εμφανίζεται μόνο μια φορά στο τέλος, τη λέει ο αστυνομικός προς τον Ρίχτερ. Οπότε, σκέφτηκα ότι εδώ χρησιμοποιείται σαν συνώνυμο του elusive γι αυτό και διάλεξα «άφαντος» αν και μπορώ να αλλάξω γνώμη αν με πείσετε. Στα ισπανικά, ο τίτλος έχει μεταφραστεί Los siameses escurridizos, που είναι περίπου ίδιος με τον δικό μου. (Η γαλλική μετάφραση, Rats de Siam, είναι πιο ελεύθερη).

Το διήγημα είναι χαρακτηριστικό της σκληροτράχηλης σχολής που εισηγήθηκε ο Χάμετ και δείχνει με αρκετή πειστικότητα τον τρόπο δουλειάς του ιδιωτικού ντετέκτιβ, του Κοντινένταλ Οπ, του ανώνυμου ντετέκτιβ του Ηπειρωτικού Πρακτορείου, που πρωταγωνιστεί σε πολλά έργα του Χάμετ. Η δράση διαδραματίζεται στο Σαν Φρανσίσκο και στην έκδοση του 1950 υπάρχει στο οπισθόφυλλο και χάρτης της πόλης που δείχνει πού βρίσκονται τα γραφεία του Ηπειρωτικού και το σπίτι του Ρίχτερ, όπως και άλλα σημεία που σχετίζονται με τα άλλα διηγήματα της συλλογής (ανάμεσά τους και ένα ανύπαρκτο βαλκανικό κράτος, η Στεφανία, που θα το βρούμε στη νουβέλα This King Business, που έχει εκδοθεί και στα ελληνικά  με τον ελαφρώς παραπλανητικό τίτλο Αχ, αυτές οι βασιλικές μπίζνες).

Παραθέτω λοιπόν την (αχτένιστη, το ξαναλέω) μετάφραση που έκανα στους Σιαμέζους του Χάμετ και στο τέλος αναφέρω ένα ακόμα μεταφραστικό.

Οι άφαντοι Σιαμέζοι

Στεκόμουν στο γκισέ του ταμείου στα κεντρικά γραφεία του Ηπειρωτικού Πρακτορείου Ντετέκτιβ στο Σαν Φρανσίσκο και παρακολουθούσα τον Πόρτερ που έλεγχε τον λογαριασμό των εξόδων μου, όταν μπήκε μέσα εκείνος. Ήταν ένας ψηλός άντρας, με σκληρή έκφραση στο οστεώδες πρόσωπό του. Το γκρίζο κουστούμι του κρεμόταν σακουλιασμένο από τους πλατιούς ώμους του. Στο φως του σούρουπου που έμπαινε από τα μισοκατεβασμενα στόρια, το δέρμα του είχε το χρώμα που έχουν τα καινούργια καφέ παπούτσια.

Άνοιξε απότομα την πόρτα και μετά έμεινε διστακτικός στην είσοδο, κρατώντας την πόρτα ανοιχτή, γυρίζοντας το πόμολο μπροστά και πίσω με το κοκαλιάρικο χέρι του. Το πρόσωπό του δεν έδειχνε αναποφάσιστο. Ήταν άσκημο και βλοσυρό και είχε την έκφραση κάποιου που θυμήθηκε κάτι δυσάρεστο.

Ο Τόμι Χάουντ, ο φακιδιάρης και πλακουτσομύτης νεαρός κλητήρας μας, σηκώθηκε από το γραφείο του και πήγε ως τη διαχωριστική γρίλια.

«Τι θέλ…» άρχισε να λέει ο Τόμι και τινάχτηκε προς τα πίσω.

Ο άντρας είχε αφήσει το πόμολο. Σταύρωσε τα μακριά χέρια του μπροστά στο στήθος του, πιάνοντας με κάθε παλάμη έναν ώμο. Το στόμα του άνοιξε διάπλατα, σ’ ένα χασμουρητό που κάθε άλλο παρά χαλάρωση έδειχνε. Έκλεισε το στόμα με θόρυβο. Ανασήκωσε τα χείλια φανερώνοντας σφιγμένα κίτρινα δόντια.

«Γαμώτο!» μούγκρισε, όλο αηδία και σωριάστηκε στο πάτωμα.

Πήδηξα πάνω από το χώρισμα, πέρασα πάνω από το σώμα του και βγήκα στον διάδρομο.

Advertisement

Το γεράκι της Μάλτας

Στα νιάτα μου αγαπούσα και διάβαζα πολύ τον Ντάσιελ Χάμετ, τον Αμερικανό συγγραφέα που θεωρείται ο εισηγητής της «σκληροτράχηλης» (hard-boiled) σχολής στο αστυνομικό είδος. Εχω μάλιστα μεταφράσει έργα του: το Μεγάλο χτύπημα (τρεις νουβέλες) για τον Καστανιώτη, και το Γεράκι της Μάλτας και τον Κόκκινο θερισμό για τη Σύγχρονη Εποχή.

Στα δύο βιβλία της Σύγχρονης Εποχής, που εκδόθηκαν με δική μου πρόταση, πέρα από τη μετάφραση, είχα προσθέσει προλόγους και επίμετρα, με βιογραφικά και άλλα στοιχεία για τον Χάμετ, με υλικό που το είχα βρει ψάχνοντας πολύ καιρό, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν ούτε κατά διάνοια οι σημερινές ευκολίες του Διαδικτύου -αφού ήταν σύντροφός μας έπρεπε να τον τιμήσουμε. Πράγματι, ο Χάμετ (1894-1961) ήταν μέλος του ΚΚ ΗΠΑ στη δεκαετία του 1930, και έμεινε ώς το τέλος -πήγε φυλακή και καταστράφηκε οικονομικά με τον μακαρθισμό. Τα βιβλία αυτά ήταν και τα τελευταία βιβλία με  μεταφράσεις που έβγαλα στη Σύγχρονη Εποχή -αλλά και γενικώς- διότι τότε έφυγα από την Ελλάδα (μάλιστα, τον Κόκκινο θερισμό τον ολοκλήρωσα στο Λουξεμβούργο).

(Μια υποσημείωση: Όλα τα μυθιστορήματα του Χάμετ έχουν μεταφραστεί/εκδοθεί πολλές φορές στα ελληνικά, διότι για τα προ του 1946 έργα το καθεστώς πνευματικών δικαιωμάτων ήταν ασαφές στην Ελλάδα πριν από τον νόμο του 1992. Ίσως και μετά, δεν ξέρω).

Πριν από μερικές μέρες, συνάντησα στον ιστότοπο Κατιούσα, που ασχολείται με τον πολιτισμό από τη σκοπιά της εργατικής τάξης και του κομμουνισμού,  ένα άρθρο για το Γεράκι της Μάλτας του Ντάσιελ Χάμετ. Άρχισα να το διαβάζω και μου φάνηκε γνωστό. Καλά μου είχε φανεί, διότι το είχα γράψει εγώ, πριν από πολλά πολλά χρόνια και είχε μπει ως επίμετρο στην έκδοση της Σύγχρονης Εποχής -το δήλωνε άλλωστε κι ο ιστότοπος.

Οπότε, σήμερα δημοσιεύω εδώ εκείνο το νεανικό μου κείμενο και ελπίζω να το κρίνετε με επιείκεια, αναγνωρίζοντας το ελαφρυντικό της μετεφηβικής ηλικίας.

Το γεράκι της Μάλτας

Το Γεράκι της Μάλτας είναι το γνωστότερο έργο του Χάμετ και κατέχει κεντρική θέση στο έργο του: όχι μόνο επειδή είναι και κυριολεκτικά το «κεντρικό» μυθιστόρημα του Χάμετ (το τρίτο από τα πέντε), αλλά και επειδή συνοψίζει την άποψή του για τον ιδιωτικό ντετέκτιβ. Στα δυο επόμενα μεγάλα έργα του, ο κεντρικός ήρωας ή δεν είναι καν ντετέκτιβ (Γυάλινο κλειδί) ή δεν είναι πια ντετέκτιβ (Αδύνατος άντρας).

Ο Χάμετ κάνει πρώτη φορά μνεία για το Γεράκι σε γράμμα προς τον εκδότη του, το Μάρτη του 1929. Απ’ ό,τι φαίνεται στο έργο, το τελευταίο σχεδίασμα γράφτηκε στο τέλος του 1928. Τον Ιούνη του 1929 ο Χάμετ έστειλε το έργο στον εκδότη του, ο οποίος του ζήτησε δευτερεύουσες τροποποιήσεις και συγκεκριμένα αποσιώπηση της ομοφυλοφιλίας του Κάιρο, η οποία, έγραψε, θα ήταν αποδεκτή σε ένα «κανονικό» μυθιστόρημα. Ο Χάμετ, ακριβώς γι’ αυτό, διαφώνησε και έκανε ελάχιστες τροποποιήσεις.

Θρίλερ

Οι εκλογές έγιναν την Κυριακή, αλλά όλη τη μέρα χτες το επιτελείο ενός κόμματος αγωνιούσε για την τύχη της 21ης ελληνικής έδρας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ενώ πολλοί παρατηρητές παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον.

Το ΜέΡΑ25, το κίνημα του Γιάνη Βαρουφάκη, συγκέντρωνε ποσοστό πολύ κοντά στο 3% που είναι το όριο για την εκλογή βουλευτή. Καθώς προχωρούσε η ενσωμάτωση των αποτελεσμάτων με βασανιστικά αργούς ρυθμούς (δεν ξέρω πώς δικαιολογήθηκε το επιτελείο της Singular και του Υπουργείου Εσωτερικών γι’ αυτό το φιάσκο) το πρωί της χτεσινής μέρας βρήκε το ΜέΡΑ25 ελάχιστα πάνω από το 3% αλλά προς το μεσημέρι τα ποσοστά του κόμματος έπεσαν κάτω από τον πήχη.

Πιο συγκεκριμένα, στο 92,63% της ενσωμάτωσης (δηλαδή έλειπαν 1671 τμήματα από τα 22675), το ΜΕΡΑ-25 είχε ποσοστό 3,0096%. Στο 92.87% της ενσωμάτωσης έπεσε στο 3.0073%, στο 93,64% των τμημάτων έπεσε στο 3,0003434%, στο 93,68% της ενσωμάτωσης επεσε στο 3,0001274% αλλά στο 93,71% πέρασε από κάτω, στο 2,9998341%.

Στις εκλογές, δεν γίνεται στρογγύλευση «υπέρ του μαθητού». Το 2,9998 δεν είναι 3% οπότε από εκείνο το σημείο και μετά η 21η έδρα πέρασε από το ΜέΡΑ στη Νέα Δημοκρατία.-και, το χειρότερο, η πτωτική πορεία των ποσοστών συνεχίστηκε -έπεσαν μέχρι το 2,98. Προς το τέλος όμως της μέρας, τα ποσοστά άρχισαν να τσιμπάνε λίγο.

Στο 98.32% της ενσωμάτωσης τα ποσοστά είχαν ανέβει ελάχιστα, στο 2,9922%, στο 98.62% στο 2,9938% και στο 98,73% πήγε στο 2.9942%, κάπου 300 ψήφους κάτω από τον πήχη. Ωστόσο, η ανοδική πορεία διακόπηκε και, τη στιγμή που γράφω, στο 99,26% της ενσωμάτωσης, με 167 τμήματα να λείπουν, το ποσοστό του ΜέΡΑ25 έχει πέσει στο 2,9925%, που σημαίνει πως η ελπίδα για εκλογή βουλευτή μάλλον χάθηκε.

Δεν θα χαρώ αν επιβεβαιωθεί η πρόγνωση και χάσει την έδρα το κόμμα του Γιάνη. Μπορεί να μη συμφωνώ σε πάρα πολλά με τη Σοφία Σακοράφα, αλλά είναι σαφώς προτιμότερη από τον Ζαγοράκη, που μάλλον θα καταλάβει την έδρα από πλευράς Νέας Δημοκρατίας.

Τα χρυσόψαρα του Θάνου Αθανασόπουλου

Πριν από ενάμιση μήνα είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο για τα αστυνομικά μυθιστορήματα, στο οποίο αναρωτιόμουν αν υπάρχει κάποιο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα στο οποίο ο κεντρικός ήρωας να έχει το κοινότατο επώνυμο Παπαδόπουλος. Όπως μας πληροφόρησε στα σχόλια ο φίλος μας ο Mitsos, στο αστυνομικό μυθιστόρημα «Οι τέσσερις εποχές του κυρίου Ανανία», της Μιράντας Βατικιώτη, πρωταγωνιστεί αστυνομικός με το κοινότερο ελληνικό ονοματεπώνυμο: Γεώργιος Παπαδόπουλος. Μάλιστα, η Μιράντα Βατικιώτη έγραψε πέρυσι και άλλο ένα μυθιστόρημα με τον ίδιο ήρωα, «Το μυστικό του βασιλιά των γερανιών». Σημείωσα να τα αναζητήσω, αλλά δεν χρειάστηκε.

Η ευχάριστη έκπληξη ήταν ότι μερικές μέρες αργότερα πήρα ηλεμήνυμα από τις εκδόσεις Πικραμένος που μου ζήτησαν τη διεύθυνσή μου για να μου στείλουν τα βιβλία. Όπερ και έγινε, και επιπλέον μέσα στο δέμα υπήρχε και ένα τρίτο βιβλίο του ίδιου εκδότη, η συλλογή διηγημάτων ή ανεκδιηγημάτων όπως τα λέει «Τα χρυσόψαρα» του Θάνου Αθανασόπουλου. Κατά σύμπτωση, στο βιβλιοφιλικό άρθρο που είχαμε δημοσιεύσει πριν από τέσσερις βδομάδες -που είναι πολύς καιρός αν σκεφτούμε τι μεσολάβησε- η φίλη μας η Χρονοποιούσα και άλλος ένας φίλος είχαν συστήσει το βιβλίο του Αθανασόπουλου -από το οποίο θα παρουσιάσω σήμερα ένα δείγμα.

Τα τρία βιβλία έχουν κάτι το κοινό: το ανάλαφρο ύφος. Στα αστυνομικά, αυτό ξενίζει στην αρχή αφού έρχεται σε αντίθεση με φονικά και μάλιστα ειδεχθή, αλλά τελικά λειτουργεί. Η Μιράντα Βατικιώτη, που είναι πολύ νέα και έχει προϋπηρεσία στην παιδική λογοτεχνία, παρουσιάζει δυο γερά χτισμένες ιστορίες και έναν πολύ αξιοπρόσεκτο (παρά το κοινό ονοματεπώνυμό του!) ήρωα. Μου άρεσαν τα βιβλία της και περιμένω να διαβάσω κι άλλα δικά της έργα.

Ο Θάνος Αθανασόπουλος ζει στην Ολλανδία όπου παίζει τζαζ και διδάσκει σαξόφωνο. Έχει επίσης παρουσία στον κυβερνοχώρο -τον είχα φίλο στο Φέισμπουκ χωρίς να ξέρω ότι γράφει. Τα Χρυσόψαρα είναι το πρώτο του βιβλίο, μια συλλογή από 50 ολιγοσέλιδα «ανεκδιηγήματα» όπως τα λέει. Άφθονα λεκτικά παιχνίδια, μπόλικη αυτοϋπονόμευση και ανατροπή (ίσως το παρακάνει κάπου), μικρές ιστορίες που αναπτύσσονται κάπως σαν αυτοσχεδιασμοί (δοθέντος ότι ο συγγραφέας παίζει τζαζ, δεν το απέφυγα το κλισέ). Δεν είναι όμως όλες ανάλαφρες ούτε ρηχές, υπάρχουν αρκετές σκοτεινές ιστορίες κι άλλες που δίνουν αφορμή για σκέψη, κάποτε και επί γλωσσικών θεμάτων. Εδώ μια συνέντευξη του συγγραφέα.

Το βιβλίο δεν είναι μεγάλο -κάπου 185 σελίδες- αλλά ενώ σας συνιστώ να το διαβάσετε, δεν θα σας πρότεινα να το διαβάσετε μονορούφι, όπως θα κάνατε με μια νουβέλα της ίδιας έκτασης, αλλά σε τρεις-τέσσερις ή και περισσότερες καθισιές. Όμως αυτό ισχύει και για τις συλλογές διηγημάτων γενικώς, δεν συμφωνείτε;

Ο συγγραφέας παρουσιάζει ως εξής το βιβλίο του στο οπισθόφυλλο:

Μουσική.
Μουσικοί.
Εργάτες.
Η Λίτσα. Άλλες Λίτσες.
Μπαρ και περίπτερα.
Θερμοσίφωνες και γυψοσανίδες.
Εγκληματίες, τζογαδόροι, φαντάσματα, γοργόνες και χρυσόψαρα.
Φαντάροι και αξιωματικοί.
Γητευτές κουνουπιδιών και πωλητές λύσεων.
Καριερίστες κι αλκοολικοί.
Ένα αλλοπρόσαλλο συνονθύλευμα από ιστορίες που υφαίνουν σελίδα τη σελίδα τη βεβαιότητα στον αναγνώστη ότι, τελικά, δεν υπάρχει κανένα νόημα.
Μια συλλογή ανεκδιήγητων διηγημάτων.
Μια συλλογή ανεκδιηγημάτων.

Εγώ θα σας παρουσιάσω δύο ιστορίες από το βιβλίο. Μία τυπική σύντομη ιστορία, λίγο παραπάνω από μία σελίδα, με την ανατροπή στο τέλος, και το διήγημα που έδωσε και τον τίτλο στη συλλογή.

Και ξεκινάω με τη μικρή ιστορία, τον Αιχμάλωτο, λίγο παραπάνω από 300 λέξεις.

Γιατί δεν έβαλαν τον Παπαδόπουλο;

Ο τίτλος του άρθρου δεν νοσταλγεί τον θλιβερό πρωτοδικτάτορα, ούτε λιγουρεύεται μπισκότα. Είναι λογοπαίγνιο, αν και ίσως όχι πολύ πετυχημένο, πάνω στον τίτλο του αστυνομικού μυθιστορήματος της Αγκάθας Κρίστι Why didn’t they ask Evans? Βέβαια, στο αγγλικο μυθιστόρημα το κλειδί είναι ότι ο τίτλος δεν προσδιορίζει φύλο, και τελικά δεν προκειται για κάποιον Ίβανς αλλά για μια κυρία Ίβανς -αλλά δεν είναι αναγκη να επεκταθούμε προς τα εκεί. Ας πούμε ότι συνεχίζω το άρθρο της προηγούμενης εβδομάδας για τα αστυνομικά μυθιστορήματα, μόνο που τώρα θα επεκταθώ στα ονοματολογικά.

Στη νουβέλα του Ντάσιελ Χάμετ Το ξεθεμέλιωμα του Κάφιναλ (The gutting of Couffignal, ήμουν πολύ νέος όταν το μετέφρασα για τον Καστανιώτη, δεν ξέρω αν σήμερα θα το απέδιδα έτσι), ο αρχικακός είναι ένας φαινομενικά άκακος γεροντάκος, ο Παπαντοπουλος, ελληνικής βέβαια καταγωγής. Δεν είχε μόνο κακούς Έλληνες ήρωες ο μεγάλος αστυνομικός συγγραφέας. Ο ντετέκτιβ του μυθιστορήματος Ο αδύνατος άντρας, που ήταν το μπεστ σέλερ του Χάμετ, αν και δεν το πληρώθηκε γερά διότι στο μεταξύ έγινε κομμουνιστής και μεταπολεμικά μπήκε στη μαύρη λίστα του Μακάρθι και στη φυλακή, ήταν κι αυτός Έλληνας. Χαραλαμπίδης, αλλά τελικά Νικ Τσαρλς, όπως κούρεψε το επώνυμο του πατέρα του ο υπάλληλος στο Ιμιγκρέσιο. «Και Χ να τον έλεγαν, ο γέρος μου θα το δεχόταν», λέει -παραθέτω απο μνημης.

Ξερουμε βέβαια πως Παπαδοπουλος είναι το συχνοτερο ελληνικό επώνυμο, μια και κάθε χωριό έχει ιερέα και οι παπάδες κάνουν παιδιά, και μάλιστα πολλά («επειδή χρόνο-χρονικής μένουν κοντά στις γυναίκες τους», εξηγεί ένας παπάς ήρωας του Παπαδιαμάντη –και πάλι παραθέτω από μνήμης, μη με διορθώσετε). Η συγκριτική συχνότητα των επωνύμων είναι θέμα γι’ άλλο άρθρο, πάντως ο Παπαδόπουλος είναι το αντίστοιχο του Σμιθ των αγγλοσαξόνων.

Για τον Χάμετ, ένας Παπαντόπουλος, που αν θυμάμαι καλά το γράφει και Papadopolous σε κάποιο σημείο, όπως τυπικά τσαλακώνουν οι Αμερικάνοι την χαρακτηριστική κατάληξη των επωνυμων μας, είναι κάτι το εξωτικο, που όμως θα το αναγνωριζαν οι αναγνώστες του -και αυτό είναι το ζητούμενο: αν βάλεις έναν Έλληνα ήρωα σε αμερικάνικη νουβέλα, θα βάλεις Παπαδόπουλο ή Χαραλαμπίδη, δεν θα βάλεις, λέμε τώρα, Παραπραστανίτη, Μπρη ή Τσουρουκτσόγλου (υπαρκτα επώνυμα ολα τους, ένας τελευταίος ήταν συμμαθητής μου, εγγονός προκρίτου της Σμύρνης που βρήκε ηρωικό θάνατο μαζί με τον Χρυσόστομο το 1922).

Εγκλήματα στα χρόνια της κρίσης

Τον περασμένο μήνα που είχα επισκεφτεί την έκθεση βιβλιου της Θεσσαλονικης είχα τη χαρά να γνωρίσω, έστω και υπό βροχήν, τον συγγραφέα Φίλιππο Φιλίππου.

Ο Φιλίππου είναι συγγραφέας πολυσχιδής, αλλά μια από τις μεγάλες του αγάπες ειναι η αστυνομική λογοτεχνία -γράφει κι ο ίδιος αστυνομικά αλλά επίσης μελετάει το είδος, και το τελευταίο του βιβλίο, αυτο που θα σας παρουσιάσω σήμερα, είναι ακριβώς μια «Ιστορία της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας».

Τον Φιλίππου μού τον γνώρισε ο φίλος μας ο Άγγελος, για τον οποίο γίνεται λόγος συχνά στο βιβλίο αυτό. Βλέπετε, ο υπότιτλος του βιβλίου ειναι «Ο Γιάννης Μαρής και οι άλλοι» και, όπως θα ξέρουν οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου, ο Άγγελος δεν το επιδεικνύει αλλά και δεν το κρυβει πως είναι γιος του Γιάννη Μαρή.

Το βιβλίο του Φιλίππου δεν ειναι ακριβώς βιογραφία του Μαρή -έχει κυκλοφορήσει άλλη μία τουλάχιστον- ούτε ακριβώς ιστορία της ελληνικής αστυνομικης λογοτεχνίας. Είναι κάτι ανάμεσα, και ταυτόχρονα μια εξέταση της ελληνικής κοινωνίας στα μεταπολεμικά χρονια. Ο συγγραφέας δίνει στον εαυτό του την ελευθερία για πολλές παρεκβάσεις και πολλές «ανάσες», κι έτσι π.χ. πληροφορεί τον αναγνώστη για τα εγκλήματα τιμής, για τα προγράμματα των κινηματογράφων, για τα αναγνώσματα που δημοσίευαν σε συνέχειες οι εφημερίδες ή για τις κυκλοφορίες τους -που κάνουν τον σημερινό εφημεριδολάτρη να αναστενάζει αφού όλες μαζί οι καθημερινές εφημερίδες σήμερα δεν πουλάνε τόσα φύλλα όσο η πρώτη εφημερίδα της χρυσής εποχής γυρω στο 1980.

Ο Γιάννης Μαρής (1916-1979) συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση και εργάστηκε ως δημοσιογράφος. Το 1953, άρχισε συνεργασια με ένα καινουργιο περιοδικό ποικιλης ύλης, την Οικογένεια. Και καθώς όλα τα περιοδικά και οι εφημεριδες δημοσίευαν, σε συνέχειες, μεταφρασμένα αστυνομικά μυθιστορήματα (καθώς και περιπετειώδη ή αισθηματικά), είχε την έμπνευση να παρουσιάσει το πρώτο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα που εκτυλισσόταν στην Ελλάδα, με ήρωα Έλληνα ντετέκτιβ, τον αστυνομικό Μπέκα. Ήταν το Έγκλημα στο Κολωνάκι, που μάλιστα το υπέγραφε με το αληθινό του επώνυμο, Τσιριμώκος. Ωστόσο, το περιοδικό διέκοψε την έκδοσή του πριν ολοκληρωθεί το μυθιστορημα, κι ετσι οι αναγνώστες επρεπε να περιμένουν την έκδοση σε βιβλίο για να πληροφορηθούν τον ένοχο -κάτι που έγινε τον επομενο χρόνο. Το 1954 ο Μαρής δημοσίευσε επισης σε συνέχειες στην Απογευματινή το Έγκλημα στα Παρασκήνια, τούτη τη φορά υπογράφοντας με το ψευδώνυμο που έμελλε να καθιερωθεί, και πάλι με ήρωα τον Μπέκα (λέγεται Γιώργος, αν και συνήθως με το επώνυμο συστηνόταν).

Ο Φιλίππου σωστα θεωρεί πατέρα της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας τον Μαρή. Κι άλλοι είχαν γράψει νωρίτερα αλλα ή δεν είχαν συνέχεια ή τοποθετούσαν τη δράση στο εξωτερικό, μιμούμενοι τους ξένους συγγραφεις. Κάποιοι μάλιστα υπέγραφαν με ξενικό ψευδώνυμο, όπως ο Ορέστης Λαζαρίδης που υπέγραφε ως Ρεστ Λάρσον. Εξαιτίας του κινηματογράφου υπήρχε αναγνωστικό κοινό πρόθυμο, αλλά δεν υπήρχε εγχώρια παραγωγη. Ο Μαρής πρώτος κάλυψε το κενό αυτό και αμέσως ακολούθησαν άλλοι όπως ο Νίκος Μαράκης ή ο Ανδρόνικος Μαρκάκης (περίεργη σύμπτωση να κάνουν παρηχηση τα επώνυμά τους).

Με το βελόνι και με το σακί

Ποιο σακί και ποιο βελόνι, θα ρωτήσετε.

Στο αστυνομικό μυθιστόρημα του Πέτρου Μάρκαρη «Περαίωση», ο αστυνόμος Χαρίτος, έχει έναν φόνο να εξιχνιάσει και έχει μόλις πληροφορηθεί ένα στοιχείο που βοηθάει στη διαλεύκανση της υπόθεσης. Όμως, αμέσως μετά το ευχάριστο αυτό νέο, χτυπάει το τηλέφωνο. Το σηκώνει και μαθαίνει πως βρέθηκε και δεύτερο πτώμα. Οπότε λέει:

Ο συχωρεμένος ο πατέρας μου έλεγε πως τα καλά νέα έρχονται με το σταγονόμετρο, τα κακά με τον κουβά. Εγώ τρώω τώρα το δεύτερο μπουγέλο.

Η ρήση του πατρός Χαρίτου αποτελεί παραλλαγή μιας λαϊκής παροιμίας, ίσως μιας ομάδας παροιμιών, που σαν κεντρική ιδέα έχουν τη διαπίστωση ότι το κακό έρχεται εύκολα και γρήγορα αλλά φεύγει δύσκολα και βασανιστικά. Εδώ η εικόνα μεταδίδεται με τη βοηθεια του σταγονόμετρου και του κουβά, αλλά στις συλλογές παροιμιών βρίσκω να χρησιμοποιούνται άλλα αντικείμενα πολύ πιο κοντινά στην αγροτική, προβιομηχανική κοινωνία που διαμόρφωσε τη φρασεολογία μας.

Για παράδειγμα, στις (ημιτελείς) Παροιμίες του Ν. Πολίτη βρίσκουμε ότι «η αρρώστια με το σακί μπαίνει και με το βελόνι βγαίνει». Είναι εύκολη και γρήγορη η εισβολή της νόσου, γενικότερα του κακού, αλλά αργή και επίπονη η θεραπεία, η απαλλαγή από την αρρώστια.

Κι άλλες παραλλαγές χρησιμοποιούν παρεμφερείς εικόνες:

Η αρρώστια έρχεται με το τσουβάλι και φεύγει με την τρίχα

Η αρρώστια και η φτώχεια μπαίνουνε με το σακί και βγαίνουνε με το βελόνι

Η αρρώστια και η δυστυχιά με το σακκίν εμπαίνει με το βελόν’ εβγαίνει

Η αρρώστια με το μόδι μπαίνει και με την τρίχα βγαίνει -το μόδι είναι μέτρο χωρητικότητας, είδος κουβά να πούμε.

Η ευκολία με την οποία επέρχεται το κακό δίνεται με τον όγκο: σακί, τσουβάλι, μόδι, κουβάς, σε αντιδιαστολή με την απειροελάχιστη ποσότητα που μπορούν να αλαφρώσουν το βελόνι ή η τρίχα.

Ο Πολίτης παραθέτει αρκετά ανάλογα από άλλες γλώσσες, όπου η ίδια εικόνα εκφράζεται όχι με τον όγκο αλλά με την ταχύτητα:

Οι αρρώστιες έρχονται καβάλα και φεύγουν με τα πόδια (πχ στα γαλλικά: Les maladies viennent à cheval et s’ en retournent à pied). Το ίδιο και στα γερμανικά Krankheiten kommen zu Pferd und gehen zu Fuss.

Στα αγγλικα το ιδιο λέγεται για τις θέρμες: Agues come on horseback, but go away on foot

Υπάρχουν πάντως και εικόνες παρομοιες με τις ελληνικές, όπως στα γερμανικά Krankheit kommt libratim und geht weg unciatim, παναπεί: η αρρώστια έρχεται με τη λίτρα και φεύγει με την ουγκιά.

Και μια αραβική: Η αρρώστια έρχεται με το καντάρι και φεύγει με το δράμι.

Δυο αστυνομικά από το καλοκαίρι

Σήμερα είναι η τελευταία μέρα του Αυγούστου, και, παρόλο που το καλοκαίρι δεν έχει τελειώσει, είναι μια μέρα, όπως και να το κάνουμε, συμβολική. Όχι η τελευταία μέρα του καλοκαιριού, αλλά ίσως η πρώτη μέρα της τελευταίας φάσης του.

Το καλοκαίρι το έχουμε συνδέσει με το διάβασμα λογοτεχνικών βιβλίων, ανάμεσά τους και βιβλίων αστυνομικής λογοτεχνίας -ταιριάζει λοιπόν να αφιερώσω το σημερινό άρθρο σε δυο ελληνικά αστυνομικά βιβλία που διάβασα μέσα στο καλοκαίρι. Προλαβαίνετε να τα διαβάσετε κι εσείς.

Τα ελληνικά αστυνομικά μυθιστορήματα ποτέ δεν ήταν πολλά, αλλά τα τελευταία 20 χρόνια παρατηρείται μια άνθιση του είδους, που έχει βρει την ανάλογη ανταπόκριση από το κοινό. Αυτό το νέο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα είναι αγκυρωμένο στην επικαιρότητα και στη σύγχρονη πραγματικότητα και ίσως σε αυτό να οφείλει και μεγάλο μέρος της αποδοχής και της έλξης του.

Εδώ που τα λέμε, το αστυνομικό δεν το διαβάζουμε μόνο για να βρούμε τον ένοχο, δεν είναι μόνο το στοιχείο του μυστηρίου που μας ελκύει -είναι και η περιγραφή των τόπων και των τύπων. Έχει περάσει ανεπίστρεπτα η εποχή όπου ο ντετέκτιβ συνέλεγε στοιχεία και στο τέλος καλούσε όλους τους εμπλεκόμενους στο σαλόνι για να τους ανακοινώσει τον ένοχο. Οπότε, το να διαβάζεις σύγχρονο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα έχει και το παράπλευρο κέρδος ότι διαβάζεις για τη σημερινή Ελλάδα της κρίσης, που δεν έχει ίσως αποτυπωθεί όσο πρέπει στην υπόλοιπη λογοτεχνία (κι αν κάνω λάθος, με χαρά να μου το υποδείξετε).

Το πρώτο από τα δύο αστυνομικά μυθιστορήματα που θα παρουσιάσω σήμερα το είχαμε αναφέρει και στο καθιερωμένο βιβλιοφιλικό άρθρο μας στο οποίο προτείναμε βιβλία για το καλοκαίρι. Το είχε προτείνει ο φίλος μας ο Γιάννης Κουβάτσος, που το είχε διαβάσει. Πρόκειται για το μυθιστόρημα της Έλενας Ακρίτα «Το μυστικό της μπλε πολυκατοικίας».

Ο δαιμόνιος κ. Αύγουστος Ντυπέν

Κυκλοφόρησαν τον περασμένο μήνα, από τις φιλικές εκδόσεις Ερατώ, δυο κομψά τομίδια με δύο αστυνομικές νουβέλες του Έντγκαρ Άλαν Πόε, σε εισαγωγή-μετάφραση και σημειώσεις του Γιώργου Μπλάνα: Οι φόνοι της οδού Μοργκ και Το κλεμμένο γράμμα.

Οι δυο αυτές νουβέλες έχουν σημαντική θέση στην παγκόσμια φιλολογία, όχι μόνο και όχι τόσο για τη λογοτεχνική τους αξία, που δεν είναι αμελητέα, αλλά κυρίως επειδή αποτελούν τα πρώτα έργα της αστυνομικής λογοτεχνίας, ο δε ήρωάς τους, ο Αύγουστος Ντυπέν, είναι ο πρώτος ντετέκτιβ της ιστορίας, που τ’ αχνάρια του ακολούθησαν ο Σέρλοκ Χολμς, ο Πουαρό, ο Μεγκρέ, ο δικός μας αστυνόμος Μπέκας και όλοι οι νεότεροι. (Επειδή εδώ λεξιλογούμε, να πούμε ότι ο Ντυπέν ήταν ντετέκτιβ avant la lettre, όπως λένε οι Γάλλοι: η λέξη detective δεν είχε ακόμα επινοηθεί).

Ο Πόε έγραψε τους Φόνους της οδού Μοργκ το 1841. Ακολούθησε τον επόμενο χρόνο το Μυστήριο της Μαρί Ροζέ και το 1844 το Κλεμμένο γράμμα. Και τα τρία έργα εκτυλίσσονται στο Παρίσι. Το αστυνομικό είναι νεαρό είδος, θέλει μεγάλες πόλεις και συγκροτημένη αστυνομική δύναμη -που άρχισε να εμφανίζεται στις αγγλικές πόλεις τον 19ο αιώνα. Μπορεί οι σημερινοί συγγραφείς να γράφουν ιστορικά αστυνομικά μυθιστορήματα στα οποία η δράση τοποθετείται στην αρχαία Ρώμη, στο Βυζάντιο ή στην Ιρλανδία του 8ου αιώνα (η αδελφή Φιντέλμα), αλλά αστυνομικό μυθιστόρημα δεν θα μπορούσε να γραφτεί νωρίτερα.

O Ντυπέν του Πόε δεν είναι επαγγελματίας αστυνομικός, είναι ερασιτέχνης, στον οποίο προσφεύγει ενίοτε η επίσημη αστυνομία. Δεν είναι άνθρωπος της δράσης, αλλά ρέκτης των περίτεχνων συλλογισμών. Και στις δυο νουβέλες, άλλωστε, ο Πόε τον βάζει να αναπτύσσει διά μακρών τις θεωρητικές αρχές της μεθόδου του. Αφηγητής στις δυο νουβέλες είναι ένας ανώνυμος στενός φίλος του Ντυπέν.

Θα αναγνωρίσατε βέβαια τις ομοιότητες του Ντυπέν με τον Σέρλοκ Χολμς και του αφηγητή με τον Γουότσον. Φυσικά, ο Πόε ήταν πρώτος, ο Κόναν Ντόιλ ακολούθησε.

Διάλεξα να παρουσιάσω σήμερα ένα αυτοτελές απόσπασμα από τους «Φόνους της οδού Μοργκ» (σελ. 52-58) που δείχνει την αναλυτική ικανότητα του Ντυπέν στον κολοφώνα της. Θυμάμαι πως ο παππούς μου κιόλας μού το είχε διαβάσει όταν ήμουν μικρός. Ο σημερινός αναγνώστης μπορεί να βρει εξεζητημένο ή αφελές το απόσπασμα, αλλά πρέπει να έχουμε στο νου μας ότι ο Πόε το έγραψε πριν από 175 χρόνια.

Οι Φόνοι της οδού Μοργκ είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα ιστορίας με «κλειστό δωμάτιο», ένα από τα βασικά θέματα της κλασικής αστυνομικής ιστορίας: ο φόνος γίνεται σε ένα φαινομενικά κλειστό δωμάτιο και είναι αίνιγμα πώς μπήκε και βγήκε ο δολοφόνος. Στον Σέρλοκ Χολμς έχουμε αρκετές τέτοιες ιστορίες. Και όταν το κλασικό είδος το παράκανε με την εκζήτηση και τους περίπλοκους τρόπους, ήρθε ο Χάμετ να εγκαινιάσει τη σκληροτράχηλη σχολή.

Για να πούμε και ένα τριβιδάκι (όπως τα λέει ο Λίγγρης), στο Παρίσι υπάρχει πράγματι οδός Μοργκ (στο 19ο). αρχικά ο Πόε είχε τοποθετήσει τους φόνους στην οδό Τριανόν, αλλά μετά τους έβαλε στην (ανύπαρκτη) οδό Μοργκ για να είναι πιο μακάβριο και θανατερό το κλίμα (morgue στα αγγλικά είναι το νεκροτομείο).

Μπίλυ Γεράνης, ο πρώτος Έλληνας ντετέκτιβ

Το όνομα Μπίλυ Γεράνης μάλλον δεν σας είναι γνωστό, ωστόσο κατέχει μια ξεχωριστή θέση στην ιστορία της αστυνομικής λογοτεχνίας: έτσι ονομάζεται ο πρώτος Έλληνας μυθιστορηματικός αστυνομικός, ο πρώτος ντετέκτιβ της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας, μερικά χρόνια πριν από τον δικαίως πολύ διασημότερο αστυνόμο Μπέκα του Γιάννη Μαρή.

Ο Μπίλυ Γεράνης είναι δημιούργημα του Πέτρου Μακρυνού, και εμφανίστηκε το καλοκαίρι του 1942 στο περιοδικό Μπουκέτο, πρωταγωνιστής έξι αστυνομικών διηγημάτων που δημοσιεύτηκαν σε δυο ή τρεις συνέχειες. Απ’ όσο ξέρω, ήταν τα πρώτα κείμενα που εμφανίζονταν στο Μπουκέτο με την υπογραφή αυτή -αλλά και τα τελευταία. Όλα δείχνουν ότι το όνομα Πέτρος Μακρυνός ήταν λογοτεχνικό ψευδώνυμο. Έχω κάνει μια εικασία για την ταυτότητα του συγγραφέα, αλλά είναι εντελώς στα κουτουρού και δεν την ανακοινώνω.

Τα έξι διηγήματα εκτυλίσσονται στην Αθήνα γύρω στο 1920. Ο Μπίλυ Γεράνης είναι νεαρός, 20-21 χρονών, και μικροδείχνει ακόμα περισσότερο. Υπηρετεί στο 5ο αστυνομικό τμήμα και ονομάζεται Βασίλης Γεράνης, αλλά οι συναδελφοί του τού έχουν κολλήσει το παρατσούκλι Μπίλυ επειδή είναι μανιώδης αναγνώστης αγγλοσαξονικών αστυνομικών μυθιστορημάτων.

Θα σας παρουσιάσω σήμερα το πρώτο αστυνομικό διήγημα με ήρωα τον Μπίλυ Γεράνη, «Το μυστήριο της λεωφόρου Ακαδημίας» (έτσι έλεγαν την οδό Ακαδημίας προπολεμικά). Όπως θα δείτε, οι λογοτεχνικές του αρετές δεν είναι μεγάλες, θα έλεγα ότι πρόκειται για μάλλον απλοϊκό διήγημα με προβλέψιμο τέλος -αλλά δεν παύει να είναι το πρώτο με ήρωα Έλληνα ντετέκτιβ.

Απ’ όσο ξέρω, τα έξι διηγήματα του Πέτρου Μακρυνού δεν έχουν αναδημοσιευτεί ποτέ -αλλά μπορεί να κάνω λάθος. Εδώ μπορείτε να διαβάσετε μια επισκόπηση των πρώτων βημάτων της αστυνομικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, πριν από τον Γιάννη Μαρή, γραμμένη από τον Φίλιππο Φιλίππου.

Το Μπουκέτο, όπου δημοσιεύτηκαν τα διηγήματα, είναι το γνωστό ποιοτικό λαϊκό περιοδικό ποικίλης ύλης που κυριάρχησε στο είδος πριν από τον πόλεμο, φέρνοντας την καλή λογοτεχνία σε επαφή με πλατύτερες μάζες. Διέκοψε την κυκλοφορία του με την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα αλλά την ξανάρχισε λίγους μήνες αργότερα. Παρόλο που το κατοχικό Μπουκέτο από πλευράς εμφάνισης και μέσων ήταν φτωχός συγγενής του προπολεμικού, κατάφερε, υπό τη διεύθυνση του Μήτσου Παπανικολάου, να διατηρήσει αρκετά καλό επίπεδο. Bέβαια, η ποικίλη ύλη του ήταν κατοχική -για παράδειγμα, πλάι στο διήγημα του Μακρυνού διαβάζουμε συνταγές για σάλτσα χωρίς λάδι.

Ευχαριστώ τη φίλη Σουμέλα για την πληκτρολόγηση. Έχω μονοτονίσει το κείμενο και εκσυγχρονίσει την ορθογραφία.

ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΛΕΩΦΟΡΟΥ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ

Ο μοίραρχος, διοικητής του Ε’ Αστυνομικού Τμήματος Αθηνών κ. Δούκας φόρεσε το μανδύα του  και το πηλήκιό του και, γυρίζοντας προς ένα νεαρό ενωμοτάρχη που στεκόταν όρθιος λίγο πιο πέρα του είπε:

-Λοιπόν, Μπίλυ, εγώ πηγαίνω. Δεν πιστεύω να ’χουμε απόψε τίποτε το εξαιρετικό. Εξ άλλου όπου να ’ναι θα ’ρθει ο αξιωματικός της υπηρεσίας. Η μπόρα, φαίνεται, τον έκανε ν ’αργήσει. Πάντως εγώ βασίζομαι σε σένα, Μπίλυ.

Τρία κι ένα ελληνικά αστυνομικά μυθιστορήματα

Λένε πως το αστυνομικό μυθιστόρημα (με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου, ώστε να συμπεριλάβουμε και το θρίλερ) καθρεφτίζει, ή πρέπει να καθρεφτίζει, την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα του τόπου στον οποίο εκτυλίσσεται η δράση, περισσότερο από άλλα λογοτεχνικά είδη. Ισχύει αυτό για τα αστυνομικά μυθιστορήματα που γράφονται τα τελευταία χρόνια, στην Ελλάδα τη χτυπημένη από την κρίση;

Μπορούμε να το συζητήσουμε και μπορείτε να προτείνετε (καλοκαίρι έρχεται άλλωστε) κάποια σύγχρονα ελληνικά αστυνομικά (με την ευρύτερη πάντα έννοια) μυθιστορήματα. Εγώ στο σημερινό άρθρο θα παρουσιάσω σύντομα τέσσερα βιβλία που ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία και που έτυχε να διαβάσω τον τελευταίο καιρό.

Τέσσερα, αλλά «τρία και ένα» στον τίτλο. Ο λόγος είναι ότι το ένα από τα τέσσερα είναι μεν σχετικά πρόσφατο ως έκδοση, αλλά αποτελεί επανέκδοση παλιότερου έργου, οπότε εξ ορισμού δεν αντικατοπτρίζει την Ελλάδα της κρίσης. Μπορώ να διαιρέσω και μ’ άλλους τρόπους τα τέσσερα βιβλία σε τρία και ένα (ένα δεν μου άρεσε, ένα από πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα, ένα που το αγόρασα στην κανονική του τιμή) αλλά αυτή η διαίρεση είναι μάλλον η πιο χρήσιμη.

Και ξεκινάω με το βιβλίο του πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα, το «νουάρ» μυθιστόρημα Πες μου ποιος είναι ο εχθρός του Μιχάλη Καστρινού. Νουάρ το χαρακτηρίζει ο εκδοτικός οίκος, αλλά κατά τη γνώμη μου πρόκειται σαφώς για πολιτικό θρίλερ.

Η δράση είναι τοποθετημένη στην προηγούμενη δεκαετία, πριν από την κρίση. Στο αεροδρόμιο, στην πτήση από Κάιρο, ο έλεγχος διαβατηρίων πιάνει έναν αλλοδαπό με χαρακτηριστικά μεσανατολίτη, που δεν μιλάει ελληνικά κι όμως έχει στην κατοχή του ελληνικό διαβατήριο, που μάλιστα φαίνεται κανονικότατο, βγαλμένο σε ελληνικό όνομα (και δη μυτιληνιό, Σωτηρέλλης). Ωστόσο, πριν ακόμα ο αστυνομικός της βάρδιας προωθήσει την υπόθεση παραπάνω, έρχεται αξιωματικός της ασφάλειας και παραλαμβάνει τον αλλοδαπό, δίνοντας μάλιστα ρητή εντολή να μην γραφτεί τίποτα στο βιβλίο συμβάντων.

Από τις αναμνήσεις ενός ιδιωτικού ντετέκτιβ (Ντάσιελ Χάμετ)

Ένα σχόλιο τις προάλλες μ’ έκανε να θυμηθώ τα νιάτα μου. Ο φίλος μας ο Γιώργος Μ. αναφέρθηκε σε ένα κείμενο του Ντάσιελ Χάμετ. Κατά σύμπτωση, ο Χάμετ είναι αγαπημένος μου συγγραφέας, και έχω μεταφράσει βιβλία του -μαζί και το συγκεκριμένο κείμενο ή μάλλον ένα απόσπασμά του. Οπότε, σας το παρουσιάζω σήμερα.

Με τον Χάμετ είχα ασχοληθεί εντατικά στη δεκαετία του 1980. Είχα μεταφράσει το Μεγάλο χτύπημα (τρεις νουβέλες) για τον Καστανιώτη, και το Γεράκι της Μάλτας και τον Κόκκινο θερισμό για τη Σύγχρονη Εποχή. Τότε μετέφραζα χειρόγραφα, σε κόλες Α4, που τις τσάκιζα κατά τη μεγάλη τους διάσταση ώστε να μένει ένα περιθώριο, περίπου το ένα τέταρτο του πλάτους της σελίδας, για διορθώσεις και σχόλια. Αυτό το κόλπο μού το είχε μάθει ο Στέλιος ο Μπεβεράτος. Κάθε δέκα σελίδες τις συνέρραπτα κι ένα ολόκληρο μεταφρασμένο βιβλίο θα έπιανε 50-100 τέτοια δεκασέλιδα τετραδιάκια -του Γερακιού της Μάλτας τα χειρόγραφα τα έχω κρατήσει, τιμής ένεκεν. Τώρα αν καθίσω να γράψω με το χέρι θα τα παρατήσω στις είκοσι αράδες.

Στα δύο βιβλία της Σύγχρονης Εποχής, πέρα από τη μετάφραση, είχα προσθέσει προλόγους και επίμετρα, με βιογραφικά και άλλα στοιχεία για τον Χάμετ, με υλικό που το είχα βρει ψάχνοντας πολύ καιρό, σε μια εποχή που δεν υπήρχε ιντερνέτι -αφού ήταν σύντροφος έπρεπε να τον τιμήσουμε. Πράγματι, ο Χάμετ (1894-1961) ήταν μέλος του ΚΚ ΗΠΑ στη δεκαετία του 1930, και έμεινε ώς το τέλος -πήγε φυλακή και καταστράφηκε οικονομικά με τον μακαρθισμό.

Στο Γεράκι της Μάλτας, έβαλα στην αρχή ένα βιογραφικό σχεδίασμα του Χάμετ, στο οποίο έχω παρεμβάλει αποσπάσματα από το άρθρο του «Από τις αναμνήσεις ενός ιδιωτικού ντετέκτιβ», περίπου το μισό κείμενο. Το άλλο μισό μάλλον δεν το είχα μεταφράσει τότε, οπότε κάθισα και το μετέφρασα πρόχειρα τώρα, τριάντα χρόνια μετά!

Δυο υποσημειώσεις στο Γεράκι της Μάλτας

Το Γεράκι της Μάλτας (The Maltese Falcon) είναι το γνωστότερο αστυνομικό μυθιστόρημα του Ντάσιελ Χάμετ, κάτι που το οφείλει σε μεγάλο βαθμό στην περίφημη κινηματογραφική του μεταφορά, το 1941, από τον Τζον Χιούστον, με τον Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ στον ρόλο του ντετέκτιβ Σαμ Σπέιντ.

Ο Ντάσιελ Χάμετ, πατέρας του σκληροτράχηλου αστυνομικού αφηγήματος, είναι ένας από τους αγαπημένους μου συγγραφείς. Εχω διαβάσει όλα του σχεδόν τα έργα, αν και πρέπει να παραδεχτώ ότι εδώ και αρκετό καιρό έπαψα να παρακολουθώ την εκδοτική κίνηση κι έτσι κάποια θα μου έχουν ξεφύγει -βέβαια ο Χάμετ έχει πεθάνει από το 1961, αλλά όλο και κάποια από τα πρώτα έργα του βγήκαν στην επιφάνεια τα τελευταία μόλις χρόνια.

Στα νιάτα μου μετέφρασα τα μυθιστορήματά του Το γεράκι της Μάλτας και Κόκκινος Θερισμός (και τα δύο για τις εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή) και τη συλλογή διηγημάτων Το μεγάλο χτύπημα για τον Καστανιώτη. Επειδή εκείνο τον καιρό επικρατούσε καθεστώς ασάφειας σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα των έργων που είχαν γραφτεί πριν από το 1946, και τα δυο αυτά μυθιστορήματα έχουν εκδοθεί πολλές φορές στα ελληνικά σε διαφορετικές μεταφράσεις, τόσο πριν όσο και μετά από τη δική μου.

Πολλοί μεταφραστές αποφεύγουν να βάζουν υποσημειώσεις, ιδίως όταν μεταφράζουν λογοτεχνία. Εγώ είμαι της άλλης σχολής, που όχι μόνο δεν αποφεύγει τις υποσημειώσεις αλλά ίσως και να κάνει κατάχρηση -τόσο όταν μετέφραζα, όσο και στα βιβλία που γράφω ή επιμελούμαι εγώ ο ίδιος. Καταλαβαίνω τον αντίλογο, ότι η υποσημείωση διασπά τον ειρμό και ότι δεν πρέπει να δίνεις μασημένη τροφή στον αναγνώστη, αλλά δεν συμφωνώ -ας πούμε ότι είναι θέμα ιδιοσυγκρασίας.

Όπως και στις άλλες μεταφράσεις μου, έτσι και στο Γεράκι της Μάλτας (που τώρα πρέπει να είναι εξαντλημένο) έβαλα κάμποσες υποσημειώσεις και σήμερα θα συζητήσω για δυο από αυτές, που βρίσκονται κοντά-κοντά, σε διπλανές σελίδες, και που θα μπορούσαν να θεωρηθούν και οι δυο προαιρετικές, πολύ περισσότερο που, απ’ όσο έχω ψάξει, κανείς άλλος μεταφραστής δεν θεώρησε σκόπιμο να τις βάλει.

Είμαστε στο δέκατο κεφάλαιο του βιβλίου, που έχει τίτλο «Ο καναπές του Μπελβεντέρε». Ο Σπέιντ, που δεν έχει ακόμη συναντηθεί με τον Χοντρό, βρίσκεται στο ξενοδοχείο Μπελβεντέρε, και βλέπει στον καναπέ του σαλονιού τον νεαρό πιστολά, το τσιράκι του Χοντρού, που επιτηρεί την κίνηση κάνοντας πως διαβάζει εφημερίδα. Τον πλησιάζει, κάθεται σε μια διπλανή καρέκλα (δείτε την εικόνα από την ταινία του Χιούστον) και αρχίζει να του κάνει ερωτήσεις με σκοπό αφενός να δηλώσει την παρουσία του στον Χοντρό και αφετέρου για να σπάσει τον τσαμπουκά του μικρού.