Γεννήθηκα στο Κίεβο (αναμνήσεις του Ηλία Έρενμπουργκ)

Καθώς συνεχίζεται ο πόλεμος, διαλέγω σήμερα να παρουσιάσω αποσπάσματα από την εξάτομη αυτοβιογραφία «Άνθρωποι, χρόνια, ζωή» του Ηλία Έρενμπουργκ (1891-1967), ενός αγαπημένου συγγραφέα που συχνά έχω παρουσιάσει κείμενά του στο ιστολόγιο.

Ο Έρενμπουργκ γεννήθηκε στο Κίεβο από εβραϊκή οικογένεια. Όταν ήταν πέντε χρονών, ο πατέρας του ανέλαβε διευθυντής εργοστασίου στη Μόσχα και η οικογένεια μετακόμισε εκεί. Ως μαθητής ο Έρενμπουργκ ανέπτυξε δράση στο κόμμα των Μπολσεβίκων, το 1907 φυλακίστηκε και εξορίστηκε και τελικά το τσαρικό καθεστώς του επέτρεψε να φύγει για το Παρίσι. Εκεί έζησε ως το 1917, όταν επέστρεψε στη Ρωσία μετά την επανάσταση του Κερένσκι.

Θα παρουσιάσω μερικά αποσπάσματα από τον 1ο τόμο των απομνημονευμάτων, 2ο και 3ο κεφάλαιο, και μετά από τον 2ο τόμο, 8ο κεφάλαιο, όπου έχουμε φτάσει στα 1918 και ο 27χρονος Έρενμπουργκ επιστρέφει για έναν χρόνο στο Κίεβο, τη γενέθλια πόλη του. Διευκρινίζω πως ο Έρενμπουργκ γράφει το βιβλίο του περί το 1960.

Το βιβλίο του Έρενμπουργκ βρίθει από αναφορές άγνωστες για τον Έλληνα σημερινό αναγνώστη οπότε θα χρειαζόταν πάμπολλες διευκρινίσεις. Ο μεταφραστής, ο έξοχος Άρης Αλεξάνδρου, ήταν φειδωλός στις επεξηγηματικές σημειώσεις, που μάλιστα τις έβαζε όλες στο τέλος και χωρίς να το επισημαίνει στο κείμενο του βιβλίου. Αυτές μεταφέρω εδώ καθώς και καναδυό ακόμα. Επισημαίνω τα σημεία με αστερίσκο και επεξηγώ στο τέλος.

Ο τίτλος είναι, φυσικά, δικός μου.

Γεννήθηκα στο Κίεβο στις 14 Ιανουαρίου του 1891. Το 1891 έχει μείνει χαραγμένο στη μνήμη των Ρώσων γενικά και επιπλέον των Γάλλων αμπελουργών. Στη Ρωσία είχαμε λιμό· εικοσιεννιά κυβερνεία υποφέρανε από σιτοδεία. Ο Λέων Τολστόι, ο Τσέχοβ, ο Κορολένκο, προσπάθησαν να βοηθήσουν τούς λιμοκτονούντες, κάνανε εράνους, οργανώσανε συσσίτια· όλ’ αυτά ήταν στα­γόνα στον ωκεανό και για πολύν καιρό τη χρονιά του ενενήντα ένα τη λέγανε «χρονιά της πείνας». Οι αμπελουργοί της Γαλλίας πλουτίσανε με τα κρασιά εκείνης της χρονιάς: η ξηρασία καίει τα σι­τηρά, καλυτερεύει όμως την ποιότητα των σταφυλιών. Οι μαύρες μέρες για τούς χωρικούς της περιοχής του Βόλγα συμπίπτουν πάν­τοτε με τις χαρούμενες μέρες για τους αμπελουργούς της Βουργουν­δίας και της Γασκώνης· ακόμα και στη δεύτερη δεκαετία του αιώνα μας, όσοι ξέρανε να πιουν κρασί, ψάχνανε τα μπουκάλια με τη χρονολογία «1891». Το 1943, μεταφέρανε απ’ το Λένινγκραντ στη Μόσχα ένα βαγόνι με παλιό «Σαίντ – Εμιλιόν» του 1891. Η μεταφορά έγινε απ’ τον «παγωμένο δρόμο»*. Το Σαμτρέστ*, παρακάλεσε τον A. Ν. Τολστόι και μένα να δοκιμάσουμε το κρασί πού κατόρθωσαν να σώσουν με τόσους κόπους. Αποδείχτηκε πώς τα μπουκάλια ήταν γεμάτα μ’ ένα υπόξυνο υγρό — το κρασί είχε πεθάνει (αντίθετα απ’ τον τόσο διαδεδομένο θρύλο, το κρασί, ακόμα και το καλύτερο, πεθαίνει σε ηλικία σαράντα ως πενήντα ετών).

[…]

3

Λένε πως το μήλο κάτω απ’ τη μηλιά θα πέσει. Συμβαίνει κι αυτό, συμβαίνει και το αντίθετο. Έζησα σε μια εποχή, όταν τον άνθρωπο τον κρίνανε συχνά επί τη βάσει των στοιχείων της ταυτότητάς του· οι εφημερίδες γράφανε πως «ο υιός δεν είναι υπεύθυνος διά τας πράξεις του πατρός» ήταν όμως φορές που βρισκόσουν αναγκασμένος να πληρώσεις και για τον παππού σου.

Advertisement

Ένας μήνας στη Θεσσαλονίκη το 1916 (από την αυτοβιογραφία του Ν. Λαπαθιώτη)

Συμπληρώθηκαν χτες 78 χρόνια από την αυτοκτονία του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Κάθε χρόνο, τη μέρα εκείνη ή την κοντινότερη Κυριακή, το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει ένα άρθρο σχετικό με τον ποιητή, παρουσιάζοντας είτε κάποιο άγνωστο κείμενό του είτε στοιχεία για τη ζωή του.

Σήμερα διάλεξα να παρουσιάσω ένα απόσπασμα από την αυτοβιογραφία του, που γράφτηκε και δημοσιεύτηκε σε συνέχειες το 1940 στο περιοδικό Μπουκέτο (και πλέον κυκλοφορεί σε βιβλίο, με τίτλο «Η ζωή μου» σε επιμέλεια του καθηγητή Γιάννη Παπακώστα)

Διάλεξα ένα σημείο προς το τέλος της αυτοβιογραφίας (η οποία τελειώνει με τα γεγονότα του 1917), εκεί που ο Λαπαθιώτης διηγείται ένα ταξίδι του μαζί με τον πατέρα του στη Θεσσαλονίκη -αλλά όχι ένα ταξίδι σαν όλα τα άλλα: μέσα στην περίοδο που έμεινε γνωστή σαν «εθνικός διχασμός», ο πατέρας του, ο στρατηγός Λεωνίδας Λαπαθιώτης, πήρε μέρος στο κίνημα της Εθνικής Άμυνας, πλάι στον Βενιζέλο κι έτσι ο Ναπολέων βρέθηκε πολύ κοντά στα ανώτατα στελέχη του κινήματος και του «κράτους της Θεσσαλονίκης», που εγκαθιδρύθηκε.

Αντί να βάλω σημειώσεις πριν ή μετά το κείμενο του Λαπαθιώτη, προτίμησα να τις παρεμβάλω στο κείμενο δηλώνοντάς τες με πλάγια μέσα σε έντονες αγκύλες, [ και ]. O τίτλος του άρθρου είναι, βεβαια, δικός μου. Η φωτογραφία του Λαπαθιώτη είναι 2-3 χρόνια μεταγενέστερη από τα γεγονότα που περιγράφονται εδώ.

Ένας μήνας στη Θεσσαλονίκη

Μετά την αποστράτευσή μου από το Λόχο Βοηθητικών — αποστράτευση που επεβλήθη από τους Συμ­μάχους —, [Η επιστράτευση άρχισε τον Σεπτέμβριο του 1915 και έληξε, σταδιακά, τον Ιούνιο-Ιούλιο του 1916. Ο Λαπαθιώτης υπηρέτησε στην Αθήνα] πήγα, με τον πατέρα μου, στας Πάτρας, να συνέλθω και να ξεσκοτίσω απ’ την ταλαιπωρία που δοκίμασα. Κι εκεί, ένα καλό πρωί, μαθαίναμε το κίνη­μα -την ξαφνική φευγάλα δηλαδή του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη, με το σκοπό να βοηθήσει τους Συμμά­χους. Ο πατέρας μου, που εν τω μεταξύ είχε λάβει μέρος ενεργό στην κίνηση αυτή, όλως άσχετα με τις παράλληλες ενέργειες, τις συστηματικές, του Βενιζέλου, και σύμφωνα με τις ατομικές του πεποιθήσεις, έπρεπε κι αυτός να προσχωρήσει. Και μαζί του κι εγώ φυσικά. Φύγαμε λοιπόν αμέσως, γυρνώντας στας Αθήνας, κι έπειτ’ από λίγες μέρες, έν’ αυτοκίνητο κλειστό μας έφερε στον Πειραιά, και με το βαπόρι ξεκινούσαμε για τη Θεσσαλονίκη…

Στην υπέρ των Συμμάχων, και ιδίως της Γαλλίας, κίνηση, είχα κι εγώ πολύ αναμιχθεί, με το δικό μου τρόπο εννοείται, το φιλολογικό. Εκτός απ’ την «Κραυγή», πολλά ποιήματά μου στις εφημερίδες είχαν δημοσιευθεί, επιδεικτικά και αλλεπάλληλα [Ειδικό άρθρο μας για το ποίημα αυτό του Λαπαθιώτη και άλλα σχετικά]. Φορούσα μια γραβάτα τρίχρωμη, με τα χρώματα τής γαλλικής σημαίας, και, παρ’ όλους τους κινδύνους, τότε έκανα μ’ αυτή τον ταχτικό περίπατό μου στην οδό Σταδίου και στο Σύνταγμα… Αλλά και πολλά μικροτσακώματά μου μ’ αντιφρονούντας φίλους και συναδέλφους είχαν λάβει χώραν, αυτή την εποχή — όπως με τον Χάρη Σταματίου, που του ’στειλα μια κάρτα τσουχτερή, έπειτ’ από ένα ειρωνικό του χρονογράφημα για μένα! [Δεν έχω ψάξει να βρω αυτό το χρονογράφημα του Σταματίου. Εδώ δείτε τεκμήριο ενός άλλου τσακωμού με τον Τάκη Μπαρλά] Είχ’ ανοίξει το δικό μου κι εγώ «χάσμα» — και πολεμούσα μέρα-νύχτα με τα… όπλα μου, με το καλαμάρι και την πένα!

Τώρα ωστόσο που απ’ τον καιρόν εκείνο έχουν περάσει τόσα χρόνια, κι όλοι τα βλέπουμε με μάτι ιλαρότερο, μπορώ να βεβαιώσω, με κάθε ειλικρίνεια, ότι σ’ αυτές μου τις… μονομαχίες ποτέ δεν ένιωσα κακό φανατισμό, ούτε και μίσησα πραγματικά κανέναν. Άσχετα μ’ ό,τι πίστευα στα βάθη τής ψυχής μου — και πίστευα κι ευχόμουνα τη νίκη των Συμμάχων-, τα περισσότερα απ’ όσα είχα κάμει οφείλοντο στην ίδια φιλαρέσκεια που μ’ έκανε να περπατώ, δεν ξέρω πόσα χρόνια, με το λουλούδι στην «κομβιοδόχη», είτε φορώντας τ’ ανοιχτά πουκάμισα του Μπάιρον, και προκαλώντας ελαφρά τους άλλους, και γελώντας με την έκπληξή τους, το θυμό και το σκανδάλισμά τους. Καλλιεργουσα τη μικροεπίδειξη μ’ έναν τρόπο, που και σήμερα ακόμα δεν τον βρίσκω και πολύ αντιπαθητικό, αλλά μονάχα κάπως επιπόλαιο… Όμως, τα περασμένα, περασμένα. Κι εξάλλου δα δεν γράφω τώρα εγχειρίδιο ψυχαναλύσεως και αυτοκριτικής, αλλά μια σύντομη κι απλή «αυτοβιογραφία».

Ο Βάρναλης, ο παράδεισος και η σοσιαλιστική μασέλα (της Άλκης Ζέη)

Το 2017 η Άλκη Ζέη (1925-2020) εξέδωσε το βιβλίο «Πόσο θα ζήσεις ακόμα, γιαγιά;» (εκδ. Μεταίχμιο). Ο τίτλος προέρχεται από μια ερώτηση που της έκαναν, όταν ήταν μικρά, τα εγγόνια της.

Στο βιβλίο αυτό, που έχει τον υπότιτλο «Ιστορίες που έζησα – Ιστορίες που έγραψα», περιλαμβάνονται αυτοβιογραφικά κείμενά της (στο πρώτο μερος, που έχει έκταση περίπου τα δύο τρίτα του συνόλου) και κείμενα μυθοπλασίας (στο δεύτερο μέρος), που ναι μεν είχαν ήδη δημοσιευτεί παλιότερα σε βιβλία της, αλλά που τώρα σχολιάζονταν από τη συγγραφέα εκ των υστέρων. Αυτός ο μεταγενέστερος σχολιασμός είναι τυπωμένος με πλάγιους χαρακτήρες για να ξεχωρίζει.

Διάλεξα ένα αυτοβιογραφικό αφήγημα που περιγράφει μια επίσκεψη του Κώστα Βάρναλη στη Μόσχα το 1959 (η Άλκη Ζέη με τον άντρα της, τον Γιώργο Σεβαστίκογλου, ζούσαν εκεί πολιτικοί πρόσφυγες) και, στον εκ των υστέρων σχολιασμό, μια νέα επίσκεψη της ίδιας της Άλκης Ζέη στη Μόσχα το 2016.

Αν δεν κάνω λάθος, το κείμενο είχε αρχικά δημοσιευτεί στο βιβλίο της Άλκης Ζέη «Η  δωδέκατη γιαγιά και άλλα…» (2000).

Και πριν προχωρήσουμε, θυμίζω ότι συνεχίζεται η ψηφοφορία για τη Λέξη της Χρονιάς, στην ωραιότατη ειδική μας σελίδα.

Ο Βάρναλης, ο παράδεισος και η σοσιαλιστική μασέλα

Δεν ξέρω γιατί εδώ και μερικά χρόνια δεν βλέπω πια τη Μόσχα στον ύπνο μου. Ενώ ονειρεύομαι το Παρίσι συχνά, τα παιδιά μου μικρά που τα μπερδεύω με τα εγγόνια μου, τον Γιώργο, κι ακόμα τη Σάμο και τα παιδικά μου χρόνια, ανεξήγητα η Μόσχα χάθηκε ξαφ­νικά από τον υπολογιστή του νου μου.

Και την έβλεπα πάντοτε σαν μια όμορφη καρτ ποστάλ, είτε χιονισμένη είτε ανοιξιάτικη. Τα δάση, τις σημύδες και τις λίμνες. Λέω τώρα μήπως η ανάμνηση του Βάρναλη στη Μόσχα με κάνει να την ξαναδώ στον ύπνο μου, γιατί μου έχει λείψει.

Ο Βάρναλης στη Μόσχα! Θα ήτανε γύρω στο 1959. Είχε πάρει πριν καιρό το βραβείο Λένιν, μα πέτρινα τα χρόνια ακόμα, δεν έλεγαν να φύγουν, και δεν του έδιναν διαβατήριο στην Ελλάδα για τη Σοβιετική -τότε- Ένωση.

Ναπολέων Λαπαθιώτης, Ξεδιάλεγμα

Συμπληρώνονται σήμερα 133 χρόνια από τη γέννηση του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, στις 31 Οκτωβρίου 1888.

Κάθε χρόνο, είτε ανήμερα στις 31 Οκτωβρίου είτε εκεί κοντά, ας πούμε την πιο κοντινή Κυριακή, το ιστολόγιο έχει καθιερώσει την παράδοση να αφιερώνει ένα άρθρο στον Λαπαθιώτη -και αυτό θα κάνουμε και φέτος, με τη διαφορά ότι φέτος θα παρουσιάσουμε όχι μόνο κείμενα του Λαπαθιώτη αλλά και ένα βιβλίο αφιερωμένο στον ποιητή, μια σημαντική θαρρώ προσθήκη στη λαπαθιωτική βιβλιογραφία.

Το βιβλίο εκδόθηκε φέτος από τις εκδόσεις Τύρφη και το υπογράφει ο Τάκης Σπετσιώτης, ο συγγραφέας και σκηνοθέτης που έχει καθοριστικά συμβάλει στο να γίνει γνωστός ο Λαπαθιώτης στις νεότερες γενιές, αφενός με την ταινία του Μετέωρο και σκιά (1984) στην οποία βιογραφεί τον ποιητή, και αφετέρου με το εξαιρετικό βιβλίο του Χαίρε Ναπολέων, που είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια ανθολόγηση ή συγκέντρωση των πεζών ποιημάτων του Λαπαθιώτη -παθιασμένο και καλογραμμένο, είναι και βιογραφία, είναι και δοκίμιο, είναι τελος πάντων υποχρεωτικό ανάγνωσμα για κάθε έναν που αγαπάει τον Λαπαθιώτη.

Tο Ξεδιάλεγμα, όπως το λέει κι ο τίτλος του, είναι μια ανθολόγηση του Λαπαθιώτη -όχι όμως μόνο του ποιητή Λαπαθιώτη. Ο Σπετσιώτης ανθολογεί, πέρα από τα ποιήματα, και τα πεζά ποιήματα του Λαπαθιώτη, τους στοχασμούς του, τα σατιρικά ποιήματα, τα πεζά αφηγήματά του (διηγήματα ή νουβέλες), τις αυτοβιογραφικές του σελίδες, καθώς και συνεντεύξεις του. Ανθολογεί δηλαδή σχεδόν το σύνολο του λογοτεχνικού του έργου (μένουν απέξω κάποια χρονογραφήματα και άλλα ελάσσονα) παραλείποντας το, όχι ασήμαντο αλλά πάντως διαφορετικής υφής, δοκιμιακό του έργο.

Σημαντικός είναι και ο εκτενής πρόλογος του Σπετσιώτη, με τίτλο Μακρύ ταξίδι με τον Λαπαθιώτη, όπου ο ανθολόγος εξηγεί τη λογική του εγχειρήματός του.

Ο Σπετσιώτης σε τούτο το εγχείρημα ακολουθεί θα έλεγα το πνεύμα του Λαπαθιώτη, ο οποίος είχε φανταστεί μιαν ανθολογία των κειμένων του, αντί της έκδοσής τους στο ακέραιο, και ο οποίος, όσο ζούσε, δεν εξέδωσε παρά μία μόνο ποιητική συλλογή, με 50 ποιήματα (που, πάντως, την ονόμασε Πρώτη επιλογή) ενώ αργότερα, λίγα χρόνια πριν από την αυτοκτονία του, σχεδίασε αλλά ματαίωσε κι έναν δεύτερο τόμο.

Προσωπικά, καταλαβαίνω απόλυτα τη λογική της ανθολόγησης αλλά πιστεύω ότι δεν αναιρεί την ανάγκη να κυκλοφορήσει (σε χαρτί ή έστω ηλεκτρονικά) και το πλήρες έργο. Αυτό άλλωστε έκανα στα διηγήματά του, που τα εξέδωσα όλα (ή, τέλος πάντων, όσα μπόρεσα να συγκεντρώσω) σε τρεις τόμους, αν και δεν είναι όλα στο ίδιο επίπεδο. (Παρεμπιπτόντως, ο Σπετσιώτης δεν εκτιμά ιδιαίτερα τα διηγήματα του Λ. και ανθολογεί μόνο 3 από αυτά, αν και ασφαλώς σε αυτό έπαιξε ρόλο και το γεγονός ότι τα πεζά πιάνουν περισσότερο χώρο κι έτσι δεν χώρεσαν πολλά στις 220 σελίδες του συνολικού έργου).

Σωτήρης Σπαθάρης: Πώς γνώρισα τον Τσαρούχη (απόσπασμα από τα Απομνημονεύματα)

Τον τελευταίο καιρό, σε σχόλια του ιστολογίου, έγινε λόγος για τα Απομνημονεύματα του καραγκιοζοπαίχτη Σωτήρη Σπαθάρη, που εκδόθηκαν πριν από μερικούς μήνες από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Η έκδοση είναι υποδειγματική αν και ίσως προκαλεί δέος καθώς ξεπερνάει τις 700 σελίδες μεγάλου σχήματος. Ευτυχώς που εκδόθηκε από τις ΠΕΚ κι έτσι έγινε δυνατό να συγκρατηθεί η τιμή στα 22 ευρώ, ποσό βέβαια κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητο έτσι κι αλλιώς.

Ο Σπαθάρης (1887-1974) ήταν ολιγογράμματος, και για να γράψει τα απομνημονεύματά του χρειάστηκε όχι μόνο την ενθάρρυνση αλλά και την πρακτική βοήθεια άλλων, χωρίς τους οποίους το εγχείρημα δεν θα είχε δει το φως. Και πάλι όμως, το έργο πέρασε πολλές περιπέτειες, που τις εξηγεί αναλυτικά ο επιμελητής τούτης της έκδοσης, ο Γιάννης Κόκκωνας, στην απαραίτητα εκτενή (125 σελίδες) εισαγωγή του.

Μάλιστα, ο Σπαθάρης έγραψε τα απομνημονεύματά του τρεις φορές. Την πρώτη το 1944, τη δεύτερη στις αρχές της δεκαετίας του 1950, με τη βοήθεια του ποιητή Λάμπη Χρονόπουλου, και την τρίτη στα τέλη της δεκαετίας του 1950, που ήταν και η μόνη που είδε το φως της δημοσιότητας, το 1960, αρχικά σε προδημοσίευση στο περιοδικό Ταχυδρόμος και αμέσως μετά σε βιβλίο. Η έκδοση αυτή έχει κάνει πολλές ανατυπώσεις και κυκλοφορεί και σήμερα από τις εκδόσεις Άγρα (Απομνημονεύματα και η τέχνη του Καραγκιόζη).

Το βιβλίο που κυκλοφόρησε από την ΠΕΚ φέτος δεν περιλαμβάνει την «τρίτη γραφή» των απομνημονευμάτων του Σπαθάρη (που όπως είπαμε κυκλοφορεί σε βιβλίο εδώ και πολλά χρόνια) αλλά τις πρώτες δύο, που τα χειρόγραφά τους θεωρούνταν χαμένα και που βρέθηκαν τελευταία υστερα από διάφορες τυχερές συμπτώσεις, όπως εξηγεί στην εισαγωγή ο Γ. Κόκκωνας.

(Από την εισαγωγή έμαθα ότι ο Σπαθάρης μάλλον δεν γεννήθηκε το 1892 οπως θα δείτε να αναφέρεται στις περισσότερες πηγές, αλλά, κατά πάσα πιθανότητα, το 1887 όπως πειστικά εξηγεί ο Γ. Κόκκωνας).

Η δημοσίευση και της πρώτης και της δεύτερης γραφής δεν είναι περιττή πολυτέλεια, διότι τα κείμενα διαφέρουν πάρα πολύ μεταξύ τους (όπως και με την τρίτη γραφή) τόσο στη γλώσσα όσο και στο περιεχόμενο. Η δεύτερη γραφή είναι η εκτενέστερη. Για παράδειγμα, ο Σπαθάρης αναφέρει την παράσταση Καραγκιόζη που είχε ανεβάσει με θέμα τη δολοφονία του Αθανασόπουλου (το 1931 στου Χαροκόπου) και στις τρεις εκδοχές των Απομνημονευμάτων του. Αλλά στην πρώτη γραφή υπάρχει απλώς μια εν παρόδω αναφορά, στη δεύτερη ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο 1395 λέξεων ενώ στην τρίτη μια μικρή αφήγηση 410 λέξεων.

Διάλεξα να παρουσιάσω εδώ δυο κεφάλαια από τη δεύτερη γραφή (σελ. 406-414 του βιβλίου). Σε αυτά ο Σπαθάρης αφηγείται πώς γνωρίστηκε με τον ζωγράφο Γιάννη Τσαρούχη, στη συνέχεια εκθέτει τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε ήδη από το 1930 για να παίζει Καραγκιόζη στις συνοικίες της Αθήνας, μετά λέει για το πώς τον προσέγγισε η σύζυγος του υπουργού Ζάννα (η Βιργινία Ζάννα, κόρη της Πηνελόπης Δέλτα) για να παίξει στο θέατρο Κεντρικό, τη γνωριμία του με τη συγγραφέα Έλλη Παπαδημητρίου και τέλος πώς έφτιαξε μια μικρή σκηνή Καραγκιόζη για το Θεατρικό Μουσείο.

Οπως γράφει ο επιμελητής του έργου, τα επεισόδια που διηγείται ο Σπαθάρης διαδραματίζονται το 1931-32, αλλά στο τελευταίο τμήμα του κειμένου κάνει μάλλον ένα άλμα στα 1938, αφού τότε ιδρύθηκε το Θεατρικό Μουσείο.

Δεν λέω περισσότερα, παραθέτω το κείμενο του Σπαθάρη. Στο τέλος εξηγώ μια λέξη.

Η ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΟΥ ΜΕ ΤΟΝ ΖΩΓΡΑΦΟ ΤΣΑΡΟΥΧΗ

Όταν εγώ και το Τουρκάκι παίζαμε στην Κηφισιά, στη Μάνδρα του Παρδάλη και θεατρώνη μας είχαμε τον καραγκιοζο­παίχτη Ξάνθο, μόλις επαίξαμε καμιά εικοσαριά παραστάσεις, μια βραδιά που ’παιζα, ένα παλληκαράκι καλοντυμένο με περικάλεσε να τον αφήσω να μπει μες στη σκηνή, για να δει πώς παίζω. Όταν έφυγε, μου ’δωσε συγχαρητήρια για το καλό παίξιμο πού έκανα. Μ’ αυτός ό νέος μουσαφίρης μας ερχότανε κάθε βράδυ. Μια βραδιά μάς έφερε κι έναν ξένον καλλιτέχνη κι όταν ετελείωσε η παράσταση μου είπε: Κύριε Σπαθάρη, επειδή εμένα μού αρέσει πάρα πολύ το παίξιμό σου απ’ όλους τους άλλους καραγκιοζοπαίχτες που ‘χω δει, θέλω αύριο το πρωί να σε φωτογρα­φίσω μαζί με την σκηνή σου. Την άλλη μέρα η μηχανή του με φωτογράφισε και σε μια βδομάδα μου ’δωσε μια μεγάλη φωτογρα­φία που την έχω για ενθύμιο. Από τότες ερχότανε πότε μόνος του πότε με παρέα ταχτικά στο σπίτι μου, στην Κηφισιά, κι έβλεπε όλους τούς καραγκιόζηδες.

Αυτοβιογραφία Μάρκου Βαμβακάρη: αναψηλάφηση δύο εξιστορήσεων (συνεργασία από Spatholouro)

Το ιστολόγιο αγαπάει και το ρεμπέτικο και την αναδίφηση σε παλιές εφημερίδες και αρχειακό υλικό. Το σημερινό άρθρο συνδυάζει αυτές τις δυο πτυχές, αφού φωτίζει δυο περιστατικά της ζωής του Μάρκου Βαμβακάρη, συμπληρώνοντας τα όσα γνωρίζουμε από την αυτοβιογραφία του Μ.Β. και από το πρόσφατο έργο του Δ. Βαρθαλίτη. Η συνεχής έρευνα του Spatholouro σε παλιές εφημερίδες, άχαρη δουλειά θα την έλεγε κάποιος ή δουλειά μυρμηγκιού κάποιος άλλος, έβγαλε στο φως πολύτιμες πληροφορίες που συμπληρώνουν ή ανατρέπουν τις εξιστορήσεις του Μάρκου.

Το άρθρο λοιπόν γράφτηκε από τον φίλο μας Spatholouro, και δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο περιοδικό «συλλογές» (τχ. 386, Σεπτέμβριος 2017, σελ. 1021-1024) του Αργύρη Βουρνά. Επειδή το περιοδικό αυτό είναι περιορισμένης κυκλοφορίας (κυρίως μέσω συνδρομητών) έκρινα ότι αξίζει και η διαδικτυακή δημοσίευσή του εδώ. Παρόμοια αναδημοσίευση είχαμε κάνει πριν από μερικούς μήνες στο άρθρο για τα Βούρλα.

Μια και το άρθρο είναι μεγάλο, ας μην φλυαρήσω περισσότερο. Δίνω τον λόγο στο Spatholouro.

Αυτοβιογραφία Μάρκου Βαμβακάρη: αναψηλάφηση δύο εξιστορήσεων

Η Αυτοβιογραφία του Μάρκου Βαμβακάρη (επιμ. Αγγελική Βέλλου Κάιλ), που πρωτοεκδόθηκε το 1973, αποτελεί ένα πολύ σημαντικό κείμενο, όχι μόνο για όσους ενδιαφέρονται ειδικότερα για το ρεμπέτικο τραγούδι, αλλά και για όσους ενδιαφέρονται για μία ζέουσα και συναρπαστική αφήγηση ζωής ενός εμβληματικού εκπροσώπου της λαϊκής τάξης και του λαϊκού πολιτισμού στην Ελλάδα. Το καίριο αυτό κείμενο έτυχε δικαίως μεγάλης διάδοσης στο ελληνικό κοινό, ενώ πρόσφατα ξεκίνησε την καριέρα του και στο ξένο κοινό, καθώς μεταφράστηκε στα αγγλικά (Markos Vamvakaris: The Man and the Bouzouki. Autobiography, μτφρ. Noonie Minogue, 2015).

Σκόπιμο είναι, ωστόσο, να επισημανθεί ότι η τελική μορφή του κειμένου που έχει στα χέρια του ο αναγνώστης δεν είναι ακριβώς αυτή που είτε έγραψε με το χέρι του ο ίδιος ο Βαμβακάρης είτε υπαγόρευσε στους φοιτητές (π.χ. Ν. Γεωργιάδη, Π. Κουνάδη, Κ. Καλαμαρά κ. ά.) που τον ανακάλυψαν στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Η επιμελήτρια της έκδοσης, Αγγελική Βέλλου Κάιλ, συναρμολόγησε κατά την κρίση της το ποικίλο αυτοβιογραφικό υλικό που προέκυψε, τόσο από τα χειρόγραφα τετράδια του Μάρκου Βαμβακάρη και τις απομαγνητοφωνημένες προφορικές εξιστορήσεις του, όσο και από όσα αυτός υπαγόρευσε στους κατά καιρούς «γραμματικούς» του. Έτσι, ο αναγνώστης δεν μπορεί να είναι απόλυτα βέβαιος για την έκταση κατά την οποία ενδεχόμενες παρεμβάσεις της επιμελήτριας έχουν ασκήσει μικρή ή μεγαλύτερη επιρροή στην όλη φυσιογνωμία του τελικού κειμένου.

Ένας άλλος προβληματισμός που ενυπάρχει, όσον αφορά γενικότερα τις βιογραφικές αφηγήσεις (άρα προεχόντως και τις ρεμπετοαφηγήσεις), είναι κατά πόσον αυτές μπορεί να θεωρηθούν ότι παρέχουν αξιόπιστη πρόσβαση αφενός στις παντοειδείς βιωμένες πραγματικότητες των υποκειμένων και αφετέρου στην εξωκειμενική πραγματικότητα. Η σχετική προβληματική μεταξύ πραγματικού και επινοημένου είναι πολύ ενδιαφέρουσα, αλλά δεν θα επεισέλθουμε. Αρκεί να υπογραμμιστεί, πάντως, ότι ο αναγνώστης καλό είναι να τοποθετείται κριτικά απέναντι σε ένα αυτοβιογραφικό κείμενο, προκειμένου για τον κατά δύναμη διαχωρισμό μεταξύ εξωκειμενικής πραγματικότητας, υποκειμενικής βίωσής της και ενδεχόμενων κατασκευών. Εδώ, άλλωστε, έχουν τη θέση τους τόσο οι μνημονικές παρεμβάσεις όσο και η ίδια η κειμενοποίηση της ρεμπέτικης προφορικότητας, που ενδέχεται να αλλοιώνουν το πραγματολογικό και ιστορικό πεδίο. Η υποψιασμένη αναγνωστική αυτενέργεια θα πρέπει πάντα να διασταυρώνει ό,τι αυτοβιογραφικό διαβάζει με όσα τεκμηριωτικά στοιχεία μπορεί να εντοπίσει, προκειμένου να δοκιμάζει την αξιοπιστία οιασδήποτε αφήγησης ζωής έχει προ οφθαλμών.

Ήμουν ένας Γερμανός – η αυτοβιογραφία του Ερνστ Τόλλερ

Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ερατώ η αυτοβιογραφία του θεατρικού συγγραφέα και αγωνιστή του εργατικού και αντιφασιστικού κινήματος Ερνστ Τόλλερ (1893-1939) με τίτλο «Ήμουν ένας Γερμανός. Η αυτοβιογραφία ενός επαναστάτη».

Ο Τόλλερ ήταν σημαντική μορφή της γερμανικής πρωτοπορίας στη δεκαετία του 1920, εκπρόσωπος του εξπρεσιονισμού, ήταν όμως και αγωνιστής της αριστεράς, πρόεδρος της βραχύβιας Σοβιετικής Δημοκρατίας του Μονάχου το 1919. Αυτοεξορίστηκε μετά την άνοδο των ναζί στην εξουσία και από το 1936 ζούσε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1939 αυτοκτόνησε στη Νέα Υόρκη εξαιτίας της ανέχειας και μη μπορώντας να αντέξει την είδηση του εγκλεισμού του αδερφού και της αδερφής του σε στρατόπεδο εξόντωσης.

Η αυτοβιογραφία του φτάνει ως τις αρχές της δεκαετίας του 1920 και, αν κρίνω από το κομμάτι που έχω διαβάσει, είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Διάλεξα να παρουσιάσω σήμερα ένα μέρος από το 1ο κεφάλαιο («Παιδική ηλικία») στο οποίο ο Τόλλερ, εβραϊκής καταγωγής, διηγείται τη ζωή στη γενέθλια πόλη του, το τότε Σαμότσιν της Πρωσίας που βρίσκεται σήμερα στην Πολωνία.

Πρέπει να πω ότι η ελληνική έκδοση, σε πολύ καλή μετάφραση του Μιλτιάδη Αργυρόπουλου, συνοδεύεται από επίμετρο του μεταφραστή, με ένα ιστορικό σημείωμα και βιογραφικά σκίτσα των πρωταγωνιστών της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Μονάχου.

Για τεχνικούς λόγους παραλείπω δυο υποσημειώσεις του μεταφραστή σχετικά με το ανατολικό μαργραβάτο και τη διαίρεση της Πολωνίας.

1

ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

Ο ΠΡΟΠΑΠΠΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΟΥ ήταν ο μόνος Εβραίος, στον οποίο ο Φρειδε­ρίκος ο Μέγας επέτρεφε να εγκατασταθεί στο Σαμότσιν, μια μικρή πόλη στην βαλτώδη περιοχή του ποταμού Νέτσε. Ο προπάππος μου πλήρω­σε ένα χρηματικό ποσόν και σε αντάλλαγμα του δόθη­κε το ένταλμα προστασίας. Ο δισέγγονος ήταν περήφα­νος για αυτήν την νομική πράξη, έβλεπε σε αυτήν διά­κριση και ταξική εξύψωση και καυχιόταν στους συμμα­θητές του.

Ο Ηλίας Έρενμπουργκ για τον ισπανικό εμφύλιο, τον Ντουρούτι και τους αναρχικούς

Σήμερα συμπληρώνονται 80 χρόνια από το ξεκίνημα του ισπανικού εμφυλίου πολέμου το 1936, αρχικά με τη μορφή στρατιωτικού κινήματος στη Θέουτα και τη Μελίγια, τις ισπανικές κτήσεις στην αφρικανική ακτή. Ο εμφύλιος πόλεμος, που διάρκεσε 2 χρόνια και 8 μήνες, είναι ένα από τα σημαντικά γεγονότα του 20ού αιώνα και ίσως το πιο καθοριστικό χαρακτηριστικό του να είναι η πρωτοφανής διεθνής αλληλεγγύη που εκφράστηκε από αριστερούς και προοδευτικούς όλου του κόσμου προς την αριστερή κυβέρνηση της Ισπανίας, που έμεινε αβοήθητη από τις δυτικές δημοκρατίες, ενώ οι εθνικιστές κινηματίες είχαν την αφειδή υποστήριξη της χιτλερικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας.

Ο ισπανικός εμφύλιος έχει δώσει το έναυσμα για κάθε λογής έργα τέχνης, από μυθιστορήματα έως κινηματογραφικά έργα, αν και το γνωστότερο είναι μάλλον η Γκερνίκα, ο πίνακας του Πικάσο (που κάποτε τον λέγαμε Γκουέρνικα).

Ο Σοβιετικός λογοτέχνης και δημοσιογράφος Ηλίας Έρενμπουργκ, που ένα απόσπασμα από τα απομνημονεύματά του («Άνθρωποι, χρόνια, ζωή») είχα παρουσιάσει πριν από δύο εβδομάδες, παρακολούθησε από πολύ κοντά τον ισπανικό εμφύλιο, όχι μόνο ως δημοσιογράφος αλλά και ως μέλος πολιτιστικού συνεργείου που είχε αποστολή να προβάλλει κινηματογραφικές ταινίες και να εμψυχώνει τους μαχητές. Στον τέταρτο τόμο των απομνημονευμάτων του αφιερώνει πολλά κεφάλαια στις εμπειρίες του από την Ισπανία. Διάλεξα να παρουσιάσω σήμερα ένα μάλλον εκτενές κεφάλαιο, το 19ο, αφιερωμένο στους Ισπανούς αναρχικούς, οι οποίοι έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στον ισπανικό εμφύλιο. Στην Ισπανία οι αναρχικοί βρέθηκαν, κατά κάποιο τρόπο, σε ορισμένες περιοχές, στην εξουσία, για πρώτη και μοναδική ως τώρα φορά. (Παλιότερα είχε θεωρηθεί οξύμωρο να υπάρχει «αναρχικός βουλευτής» -ο Βαγγέλης Διαμαντόπουλος- αλλά στην Ισπανία υπήρξαν και αναρχικοί υπουργοί).

Επειδή το κεφάλαιο που δημοσιεύω είναι εκτενές, το άφησα χωρίς υπομνηματισμό -θα έπρεπε να γράψω πάρα πολλά. Σημειώνω μόνο ότι ο Άρης Αλεξάνδρου, που έχει κάνει την (αριστουργηματική) μετάφραση του «Άνθρωποι, χρόνια, ζωή» επέλεξε -και πολύ σωστά για την εποχή- να αποφύγει τους λατινικούς χαρακτήρες, κι έτσι ΣΝΤ-ΦΑΙ είναι η CNT-FAI, η ισπανική αναρχοσυνδικαλιστική ομοσπονδία, ενώ ΠΣΟΥΚ το PSUC, το Ενοποιημένο Σοσιαλιστικό Κόμμα Καταλωνίας (όπου συμμετείχαν και οι κομμουνιστές).

Επίσης, ο Αλεξάνδρου επέλεξε να αποδώσει «ελεύθερο κομμουνισμό» τον communismo libertario των αναρχικών. Σήμερα θα λέγαμε «ελευθεριακό κομμουνισμό» θαρρώ.

19

Εσείς στη Ρωσία έχετε πραγματικά κράτος, εμείς όμως είμαστε υπέρ της ελευθερίας — μου είπε ο σκοπός με το μαυροκόκκινο πουκάμισο, μελετώντας την άδεια διελεύσεώς μου, — θέλουμε να εγκαθιδρύσουμε ελεύθερο κομμουνισμό».

«Κομμουνίζμο λιμπερτάριο» — οι λέξεις αυτές αντηχούν ως τα σήμερα στ’ αυτιά μου: τόσες φορές τις άκουσα σαν πρόκληση, σαν όρκο.

Ένα επεισόδιο από τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο (Ηλίας Έρενμπουργκ)

Πριν από δέκα περίπου μέρες, για την ακρίβεια στις 22 Ιουνίου, είχαμε την 75η επέτειο από το ξεκίνημα της επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, δηλαδή την εισβολή της χιτλερικής Γερμανίας στη Ρωσία -ακολούθησαν σχεδόν τέσσερα χρόνια με εξαιρετικά πολύνεκρες μάχες που έκριναν τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο και απάλλαξαν τους λαούς από το άγος του ναζισμού.

Αφιερώνω το σημερινό κυριακάτικο ανάγνωσμα του ιστολογίου σε ένα επεισόδιο από αυτόν τον πόλεμο -που οι Σοβιετικοί τον έλεγαν και οι Ρώσοι τον λένε συνήθως «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο». Για τον πόλεμο αυτόν έχουν γραφτεί αμέτρητα έργα -λογοτεχνικά, ιστορικά ή ενδιάμεσα- και έχουν γυριστεί πάμπολλες ταινίες. Προτίμησα να μεταφέρω ένα κεφάλαιο από ένα αγαπημένο μου έργο, τα εξάτομα απομνημονεύματα του Ηλία Έρενμπουργκ (1891-1967).

Ο Έρενμπουργκ ήταν ιδιόμορφη περίπτωση στη σοβιετική λογοτεχνία. Άθρησκος Εβραίος, ανακατεύτηκε με το μπολσεβίκικο κίνημα από τα 15 του χρόνια, και στα 17 του τον έπιασε η τσαρική αστυνομία αλλά του επέτρεψε να φύγει στο Παρίσι. Εκεί έζησε ζωή μποέμ και γνώρισε όλους τους μεγάλους καλλιτέχνες της εποχής, βιοποριζόμενος ως δημοσιογράφος. Επέστρεψε στη Σοβιετική Ένωση μετά την επανάσταση, έγραψε μυθιστορήματα, πολλά από αυτά πολύ μοντέρνα, ξαναέφυγε στο εξωτερικό ως ανταποκριτής σοβιετικών εφημερίδων (ανάμεσα στ’ άλλα κάλυψε τον ισπανικό εμφύλιο), γύρισε στη Σοβιετική Ένωση το 1940 -στον πόλεμο συμμετείχε γράφοντας ακατάπαυστα άρθρα, πολλά άρθρα κάθε μέρα, σε πολλά από τα οποία προσπαθεί να καλλιεργήσει το μίσος για τον Γερμανό εισβολέα, κάτι που ήταν απαραίτητο στις συνθήκες της εποχής. Μετά τον πόλεμο ήταν και πάλι μια από τις εξέχουσες μορφές πνευματικών ανθρώπων της ΕΣΣΔ, ενεργός στο κίνημα για την υπεράσπιση της ειρήνης.

Ο Έρενμπουργκ πορεύτηκε δεκαετίες πάνω σε τεντωμένο σκοινί, κρατώντας μια ενδιάμεση γραμμή ανάμεσα στους αντιφρονούντες και στους ευθυγραμμισμένους με την κομματική γραμμή συγγραφείς, δεχόμενος μομφές και από τους μεν και από τους δε, από τους μεν ως  συνεργάτης του καθεστώτος και από τους δε ως εχθρός της σοσιαλιστικής πατρίδας. Το 1954, το μυθιστόρημά του «Τα χιόνια λιώνουν», Ότεπελ (оттепель) στα ρώσικα, έδωσε το όνομα στην εποχή φιλελευθεροποίησης που ακολούθησε τον θάνατο του Στάλιν μετά την ανάδειξη του Χρουστσόφ. Ωστόσο, αριστούργημά του θεωρώ τα εξάτομα απομνημονεύματά του, που έχουν και μεγάλο ενδιαφέρον επειδή περιγράφει πολλές μεγάλες μορφές του παγκόσμιου πολιτισμού που μαζί τους είχε συνδεθεί φιλικά. Σας συνιστώ θερμά να το διαβάσετε -αν το βρείτε, διότι πρέπει να είναι εξαντλημένο. Είναι αριστοτεχνικά μεταφρασμένο από τον Άρη Αλεξάνδρου.

Ο πέμπτος τόμος του έργου είναι αφιερωμένος στον μεγάλο πατριωτικό πόλεμο. Διάλεξα να παρουσιάσω ένα από τα πιο σύντομα κεφάλαια, το 5ο, που είναι αφιερωμένο σε μια σκοτεινή μορφή, τον επιφανέστερο Σοβιετικό προδότη εκείνου του πολέμου, τον στρατηγό Βλάσοβ.

Μερικές σημειώσεις:

* μονοτονίζω και εκσυγχρονίζω ελάχιστα την ορθογραφία
* ο πρίγκιπας Κούρμπσκι ήταν ευγενής και στρατηγός της εποχής του Ιβάν του Τρομερού, αρχικά ευνοούμενος του Τσαρου, που ήρθε σε σύγκρουση μαζί του και αυτομόλησε και συνεργάστηκε με τους Λιθουανούς.
* ο Αλέξανδρος Σουβόροβ ήταν Ρώσος στρατηγός του 18ου αιώνα που θεωρείται ο μεγαλύτερος στρατηγικός νους που ανέδειξε η χώρα -αλλά δεν είμαι ειδικός σε θέματα στρατιωτικής ιστορίας οπότε δεν θα πω περισσότερα.* στα ρώσικα ονόματα κρατάω τη σύμβαση του Αλεξάνδρου, δηλαδή Βλάσοβ και όχι Βλασόφ.
* θα προσέξατε το περίεργο «Σοβιετός», που είναι ιδιοφυής έμπνευση του Αλεξάνδρου για να λυθεί η αμφισημία που υπήρχε επί ΕΣΣΔ, όταν η λέξη «σοβιετικός» χρησίμευε και για επίθετο και για εθνωνύμιο (ενώ λέμε: ο Γερμανός στρατηγός- ο γερμανικός στρατός, λέγαμε: ο Σοβιετικός στρατηγός – ο σοβιετικός στρατός). Ο Αλεξάνδρου πρότεινε για το εθνωνύμιο να χρησιμοποιείται το «Σοβιετός» (άρα, ο Σοβιετός στρατηγός, ο σοβιετικός στρατός) αν και όπως θα προσέξετε ούτε ο ίδιος το τηρεί με συνέπεια. Τελικά, η ζωή έλυσε το δίλημμα διαφορετικά, αφού δεν υπάρχει πλέον Σοβιετική Ένωση (αν και θα συνεχίσουμε να αναφερόμαστε σε αυτήν).

Πολλά είπα όμως, ιδού το κεφάλαιο του Έρενμπουργκ για τον προδότη στρατηγό.

5

Κάθουμαι τώρα και αναλογίζομαι τούτο το βιβλίο· γράφω το προτελευταίο μέρος, πλησιάζω συνεπώς στο τέλος. Ο αναγνώστης μπορεί να ρωτήσει, γιατί τα χρόνια που έζησα φαντά­ζουν συχνότατα μαύρα, ενώ οι άνθρωποι που έτυχε να συναντήσω, έχουν σκιαγραφηθεί με αγάπη κι έχουν τονιστεί οι καλές τους πλευρές. Φυσικά, συνάντησα καταδότες, συμφεροντολόγους, αυτόμολους, αριβιστές, δεν έπιασα όμως φιλίες με δαύτους, όχι επειδή διέθετα καμιά ιδιαίτερη διορατικότητα, αλλά γιατί απλούστατα με ευνόησε η τύχη. Είχα κι εγώ τις απογοητεύσεις μου, γιατί κι αν δεν έπιανα φιλίες, είχα πάντως τυπικές σχέσεις με ανθρώπους που αποδείχτηκαν μικρόψυχοι, άκαρδοι, προτιμώ ωστόσο, τώρα που ξαναφέρνω στη μνήμη μου πολλά και διάφορα, να μην κάνω λόγο γι’ αυτούς, μα για τα χρόνια, για τις περιστάσεις που ευνο­ήσανε την ψυχική κατάπτωση, δεδομένου μάλιστα δτι δεν είμαι καθόλου σίγουρος για την αμεροληψία μου.