Στο Γκέρλιτς

Πριν από μερικές μέρες πήγα ένα μικρό ταξίδι (4 διανυκτερεύσεις) στην ανατολική Γερμανία. Έμεινα στη Δρέσδη, στη Λειψία (ή Λιψία) και στο Γκέρλιτς, μια πόλη πολύ μικρότερη από τις άλλες δύο, που μάλιστα βρίσκεται στην άκρη της Γερμανίας, ακριβώς στα σύνορα με την Πολωνία. Ο λόγος που διάλεξα αυτή τη μικρή πόλη είναι επειδή συνδέεται με την Ελλάδα και με την ελληνική ιστορία. Ήξερα και είχα διαβάσει γι’ αυτήν και ήθελα να την επισκεφτώ.

Και πέρυσι είχα σχεδιάσει αυτό το ταξίδι, σε ένα ανάλογο τετραήμερο, αλλά τότε η πρόγνωση του καιρού με αποθάρρυνε· βλέποντας το μετεωρολογικό δελτίο, δυο μέρες πριν, να προμηνύει συνεχώς βροχή στην περιοχή, άλλαξα σχέδια και τελικά ταξίδεψα στη Βρετάνη, στη Ρεν. Τώρα όμως δεν  είχα τέτοια εναλλακτική: για το διάστημα 12-16 Μαΐου σε όλους τους εναλλακτικούς προορισμούς ο καιρός προβλεπόταν εξίσου βροχερός· το μόνο μέρος που έδινε υπόσχεση  αδιατάρακτης ηλιοφάνειας ήταν το Κάουνας, που θέλω κάποτε να το επισκεφτώ, αλλά έπεφτε μακριά για ένα ταξίδι με αυτοκίνητο (κάπου στα 1700 χιλιόμετρα απόσταση από το Λουξεμβούργο).

Κι έτσι αποφάσισα να τηρήσω το αρχικό μου σχέδιο, ελπίζοντας ότι θα επαληθευτεί ένας εμπειρικός κανόνας, που λέει πως όταν πας επί τόπου ο καιρός είναι συνήθως καλύτερος από την  πρόγνωση του δελτίου. Κι έτσι ετοιμάστηκα και, πράγματι, την παραμονή της αναχώρησής  μου η  πρόγνωση μετατράπηκε από «βροχερός» σε «μερικώς νεφελώδης» και τελικά ο εμπειρικός κανόνας επαληθεύτηκε. Βέβαια, μόνο δύο μέρες από τις  πέντε του ταξιδιού ήταν εντελώς  άβροχες, αλλά, με μια εξαίρεση  την προτελευταία μέρα, οι βροχές ήταν λιγοστές και ανώδυνες.

Το Γκέρλιτς συνδέθηκε με την ελληνική ιστορία το 1916. Μαινόταν ο Μεγάλος Πόλεμος, που αργότερα ονομάστηκε Πρώτος Παγκόσμιος, η Ελλάδα ήταν ουδέτερη, ο Βενιζέλος, που ήθελε την κάθοδο με το μέρος  της  Αντάντ, είχε εξωθηθεί από τον βασιλέα Κωνσταντίνο σε παραίτηση, και η ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε την κάθοδο γερμανοβουλγαρικών στρατευμάτων  στη Μακεδονία και παρέδωσε τα οχυρά του Ρούπελ. Αρχίζει η βουλγαρική κατοχή της Ανατολικής  Μακεδονίας. Το  Δ’ Σώμα Στρατού έχει αυστηρές διαταγές από την Αθήνα να μην προβάλει αντίσταση στους Βουλγάρους και να μην υπερασπίσει την πόλη της Καβάλας. Ο συνταγματάρχης Ιωάννης Χατζόπουλος, μπροστά στο αδιέξοδο, καθώς δεν ήθελε να παραδώσει το Σώμα του στους Βουλγάρους αλλά είχε ρητή εντολή να μην αντισταθεί, προτείνει στους Γερμανούς να μεταφερθεί όλο το Δ’ Σώμα Στρατού στη Γερμανία και να φιλοξενηθεί εκεί με εγγύηση των γερμανικών αρχών. Αυτό το ήθελαν και οι Γερμανοί, διότι έτσι απέφευγαν το ενδεχόμενο να ενταχθούν οι δυνάμεις αυτές στον στρατό της Αντάντ που βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη.

Έτσι και έγινε. Οι Γερμανοί επέλεξαν για τόπο αυτής της ιδιότυπης φιλοξενίας το Γκέρλιτς, μια ήσυχη πόλη της Σιλεσίας, που τη διάσχιζε ο ποταμός Νάισε. Μιλάμε για το 1916, όταν η Γερμανική Αυτοκρατορία συνόρευε με τη Ρωσική Αυτοκρατορία, δεν υπήρχε πολωνικό κράτος ούτε βαλτικές χώρες. Σήμερα το Γκέρλιτς είναι μεθοριακή πόλη, αλλά τότε απείχε κάπου 800 χιλιόμετρα από τα σύνορα.

Με δέκα αμαξοστοιχίες, το Δ’ Σώμα Στρατού μεταφέρθηκε από τη Δράμα στη Σιλεσία: 6100 στρατιώτες,  400+ αξιωματικοί, 600 χωροφύλακες και 90 γυναίκες, σύζυγοι αξιωματικών. Στο Γκέρλιτς οι Έλληνες στρατιώτες καταυλίστηκαν σε ένα πρώην στρατόπεδο Ρώσων αιχμαλώτων, που είχε αδειάσει, στις ανατολικές παρυφές της πόλης, ενώ βέβαια οι αξιωματικοί νοίκιασαν σπίτια στην πόλη, καθώς συνέχισαν να μισθοδοτούνται από τη Γερμανία. Ήταν αιχμάλωτοι και φιλοξενούμενοι μαζί, σε ένα ιδιότυπο καθεστώς. Οι αξιωματικοί ήταν ως επί το πλείστον βασιλόφρονες, αφού οι περισσότεροι βενιζελικοί, τους μήνες που είχαν προηγηθεί, είχαν φυγαδευτεί μέσω Θάσου στη Θεσσαλονίκη και είχαν ενταχθεί στον στρατό της Εθνικής Άμυνας.

Ανάμεσα στους χιλιάδες του Γκέρλιτς ήταν και ο λογοτέχνης  Βασίλης Ρώτας, ο μετέπειτα μεταφραστής του Σέξπιρ, όπως και ο ποιητής Λέων Κουκούλας, ο ηθοποιός Βασίλης Αργυρόπουλος και ο ζωγράφος Παύλος Ροδοκανάκης. Όπως ήταν πάγια τακτική των Γερμανών με τους αιχμαλώτους του πολέμου, γερμανικά επιστημονικά σωματεία αξιοποίησαν την παρουσία των Ελλήνων στο Γκέρλιτς και έκαναν ηχογραφήσεις που αποτελούν σήμερα πολύτιμα  ντοκουμέντα καθώς διασώζουν προφορικό λόγο σε ελληνικές διαλέκτους αλλά και τραγούδια, ανάμεσά τους και μια από τις παλιότερες (ή ίσως την παλιότερη) ηχογράφηση  με μπουζούκι. Παίζει μπουζούκι ο Κώστας Καλαμάρας από τη Σύρα και τραγουδάει ο Απόστολος Παπαδιαμάντης (1894-1989), δευτερότοκος γιος του Γεωργίου Παπαδιαμάντη, δηλαδή ανιψιός του Αλέξανδρου.

Από τον Νοέμβριο του 1916 άρχισε να εκδίδεται και ελληνική εφημερίδα, τα Νέα του Görlitz, σε τετρασέλιδο. Βέβαια, το μεγάλο μέρος της ύλης  της ήταν μεταφρασμένες  πολεμικές ειδήσεις από τα διάφορα μέτωπα, ενώ μετά την ανατροπή του Κωνσταντίνου υπάρχουν και αναφορές για την τύχη του. Σπάνια είναι τα χρονογραφήματα ή άλλα λογοτεχνήματα ενώ δεν λείπουν οι μικρές αγγελίες ή  οι διαφημίσεις, κυρίως για ανταλλακτήρια νομισμάτων ή εστιατόρια με ελληνική μουσική (αργότερα εμφανίζεται και το ελληνικόν ζυθεστιατόριον Drei Raben, Τρία κοράκια).

Advertisement

Ο Τζόνι πήρε τ’ όπλο του (απόσπασμα, σε μετάφραση Γιάννη Πολύζου)

Κούλουμα σήμερα, αλλά με τη σκιά του πολέμου να πέφτει βαριά. Οπότε, μην περιμένετε επετειακό θέμα, θα βάλουμε κάτι αντιπολεμικό.

Ο φίλος μας ο Missing Ink, κατά κόσμον Γιάννης Πολύζος, μου έστειλε ένα απόσπασμα, συγκεκριμένα το δέκατο κεφάλαιο, από το γνωστό αντιπολεμικό μυθιστόρημα Ο Τζόνι πήρε τ’ όπλο του, Johnny got his gun, του μεγάλου Αμερικανού συγγραφέα Ντάλτον Τράμπο (1905-1976).

Ο Τράμπο ήταν σεναριογράφος στο Χόλιγουντ, ήταν όμως και μέλος του ΚΚ ΗΠΑ και την περίοδο του μακαρθισμού μπήκε στη μαύρη λίστα κι έτσι δεν μπορούσε να δουλέψει παρά μόνο χρησιμοποιώντας ψευδώνυμο ή ονόματα άλλων ως βιτρίνα. Mάλιστα κέρδισε δυο Όσκαρ με αυτόν τον τρόπο.

Tο μυθιστόρημα «Ο Τζόνι πήρε τ’ όπλο του» κυκλοφόρησε το 1939 και έχει ως θέμα έναν Αμερικανό στρατιώτη του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου, τον Τζο Μπόναμ, που είναι καθηλωμένος στο κρεβάτι του νοσοκομείου, τραυματισμένος βαρύτατα: έχει χάσει χέρια, πόδια, το πρόσωπό του. Όμως το μυαλό του λειτουργεί κανονικά. Ο τίτλος παίζει με το συνθημα Johnny get your gun, που το χρησιμοποιούσε το αμερικανικό κράτος για να πείθει νέους να καταταγούν στον στρατό. 

To 1971, o Ντάλτον Τράμπο γύρισε την ταινία Johnny got his gun, σε δικό του σενάριο, βασισμένο στο βιβλίο του. Η ταινία απέσπασε διακρίσεις στο φεστιβάλ των Καννών, ενώ το 1989 το συγκρότημα Metallica κυκλοφόρησε το τραγούδι One, επηρεασμένο από την ταινία, αποσπάσματα από την οποία εμφανίζονται στο βιντεο κλιπ, που έγινε πολύ μεγάλη επιτυχία. Μάλιστα, οι Μετάλικα αγόρασαν τα δικαιώματα της ταινίας, για να συνεχίσουν να προβάλλουν το βίντεο κλιπ. 

Το βιβλίο κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 2006 από τη Σύγχρονη Εποχή (σε μετάφραση της φίλης Έλλης Φιλοκύπρου). Η έκδοση αυτή είναι εξαντλημένη. Ο φίλος μας ο Missing Ink είχε κάνει νωρίτερα τη μετάφραση για δικό του λογαριασμό, επειδή του άρεσε πολύ το βιβλίο. 

Να διαβάσουμε λοιπόν το 10ο κεφάλαιο από το βιβλίο.

Ξαπλωμένος σ’ ένα κρεβάτι, δίχως τίποτα να κάνεις και πουθενά να πας, ήταν σαν να βρισκόσουν σ’ έναν ψηλό λόφο, μακριά απ’ το θόρυβο και τους ανθρώπους. Σαν νά ’χες πάει για κάμπινγκ ολομόναχος. Είχες όλο το χρόνο στη διάθεσή σου να σκεφτείς. Είχες χρόνο να ξεκαθαρίσεις κάποια πράγματα. Πράγματα που δεν είχαν περάσει πρωτύτερα απ’ το μυαλό σου. Όπως για παράδειγμα το να ξεκινάς για το μέτωπο. Ήσουν τόσο απομονωμένος εκεί στο λόφο σου που ο θόρυβος κι οι άνθρωποι δε σ’ ενοχλούσαν καθόλου σ’ αυτό το ξεκαθάρισμα. Σκεφτόσουν τώρα μόνο για τον εαυτό σου, χωρίς να λογαριάζεις το παραμικρό έξω απ’ αυτόν. Θαρρείς πως το μυαλό σου ήταν διαυγέστερο και οι απαντήσεις σου πιο λογικές. Μ’ ακόμη κι αν δεν ήταν λογικές δεν είχε σημασία, αφού έτσι κι αλλιώς δε θά ’χες ποτέ τη δυνατότητα να κάνεις κάτι σχετικά.

Η Ελενίτσα (διήγημα του Κωνστ. Τσιτσελίκη)

Το διήγημα που θα διαβάσουμε σήμερα το πήρα από τη συλλογή διηγημάτων «Ιβάν Τσέρμσκι και άλλα διηγήματα», που κυκλοφόρησε το 2020 από τις εκδόσεις Εστία. Δεν είναι καινούργια διηγήματα. Ο Τσιτσελίκης (1882-1938) γεννήθηκε στην οθωμανική Κοζάνη, έκανε γερές σπουδές στην Αθήνα, την Κωνσταντινούπολη και τη Γερμανία, άσκησε τη δικηγορία και τη δημοσιογραφία, ενώ εκλέχτηκε και βουλευτής στις εκλογές του 1920 με τον αντιβενιζελικό συνασπισμό.

Στον πρόλογο χαρακτηρίζεται «Ο Καμπούρογλους της Κοζάνης» με την έννοια ότι μελέτησε και ανέδειξε με τα γραφτά του, τόσο τα λογοτεχνικά όσο και τα ιστορικά-λαογραφικά, τη γενέτειρά του και την περιοχή της κατά τον ίδιο τρόπο που ο Δημ. Καμπούρογλου μελέτησε την Αθήνα στο έργο του.

Ο τόμος της Εστίας συγκεντρώνει διηγήματα από τις συλλογές που είχε εκδώσει όσο ζούσε ο Τσιτσελίκης ή που είχε δημοσιεύσει σε περιοδικά της εποχής, σε φιλολογική επιμέλεια του Μάριου-Κυπαρίσση Μώρου, ο οποίος έχει κάνει πολλή δουλειά υποδομής.

Το βιβλίο είναι πολύ ενδιαφέρον διότι φωτίζει μια περιοχή του ελληνικού χώρου που δεν την έχουμε γνωρίσει καλά μέσα από τη λογοτεχνία, αλλά και μια περίοδο άγνωστη, την τρίχρονη περίοδο της γαλλικής κατοχής στη δυτική Μακεδονία (1915-1918).

Στο διήγημα που θα δούμε σήμερα, η Ελενίτσα είναι μια πόρνη που διασκεδάζει με τους Γάλλους αξιωματικούς που κατέχουν την Κοζάνη ενώ οι περισσότεροι Κοζανίτες λιμοκτονούν. Η σκληρότητα των δυνάμεων κατοχής εξηγεί για ποιο λόγο η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της περιοχής στράφηκε κατά του Βενιζέλου. Ωστόσο, και ο ίδιος ο Τσιτσελίκης, αν και πολιτεύτηκε με τις εθνικόφρονες φιλοβασιλικές δυνάμεις, μέσα από τα γραφτά του δείχνει πολύ διαφορετικό πρόσωπο.

Στο διήγημα Ιβάν Τσέρμσκι νεκρολογεί με πολλή συμπάθεια έναν Ρώσο στρατιώτη που είχε ταχθεί με τους μπολσεβίκους, ενώ στο «Αχάριστος γιος, κακός γιος» αφενός παρουσιάζει ρεαλιστικές σκηνές από τον πόλεμο στη Μικρασία και αφετέρου δείχνει τη δυσανεξία των ντόπιων απέναντι στους πρόσφυγες. Στο «Ένα ξερίζωμα» αφηγείται την τύχη των Βαλαάδων, ελληνόφωνου πληθυσμού της περιοχής, που ανταλλάχτηκαν επειδή ήταν μουσουλμάνοι παρόλο που ήθελαν να μείνουν στον τόπο τους.

Ο επιμελητής εχει (πολύ σωστά κατά τη γνώμη μου) μονοτονίσει το κείμενο και εκσυγχρονίσει την ορθογραφία, ενώ υπάρχει και γλωσσάρι στο τέλος, που δεν έχει μόνο ιδιωματικές λέξεις αλλά και τοπωνύμια. Σημειώνω με αστερίσκο τις λέξεις και τις εξηγώ στο τέλος.

Ας διαβάσουμε λοιπόν την Ελενίτσα

Η Ελενίτσα

– Στην υγειά των γενναίων Γάλλων! εφώναξε με βρα­χνή φωνή η Ελενίτσα και ενώ φυσούσε με ηδονή μια πυκνή τολύπη καπνού από το στόμα της, με τα λιγω­μένα μεγάλα μαύρα μάτια της καρφωμένα προς την καπνισμένη οροφή του δωματίου, άρπαξε με το δεξί της χέρι το ποτήρι της σαμπάνιας, προσπάθησε να ση­κωθεί, και με το αριστερό της χέρι, που κρατούσε το αναμμένο πούρο, στηρίχθηκε στον ώμο του υπολοχαγού Λαπελετιέ. Χωρίς να το θέλει όμως, σε μια απότο­μη στροφή της κεφαλής του τελευταίου, του έκαψε με το πούρο της σχεδόν το μισό μουστάκι του.

–  Προσοχή, λοιπόν, ωραία μου! είπεν ο υπολοχαγός του 63ου Αποικιακού Συντάγματος, διορθώνο­ντας το καμένο μουστάκι του που ήταν τόσο ωραίο και φουντωτό προ ολίγων στιγμών, και κρατώντας ένα μικρό καθρεφτάκι της τσέπης, τι θα ’λεγε τώρα η γυναικούλα μου αν μ’ έβλεπε έτσι μασκέ με μισό μουστάκι!

–  Βοτρ φαμ μοά σε σοάρ, ξεφώνισεν η Ελενίτσα σε μια άσχημη γαλλική γλώσσα και προφορά. Και με το ψηλό τακουνάκι της χτυπούσε το πάτωμα και έκαμνε τη θυμωμένη, γιατί ο υπολοχαγός θυμήθηκε τη γυναί­κα του αυτή τη στιγμή.

–  Στην υγειά των ωραίων Ελληνίδων που ξεύρουν να διασκεδάζουν! εφώναξε γελώντας ο νεαρός ανθυ­πίλαρχος Ολιβιέ και συγκρουοντας το ποτήρι του με το ποτήρι της Ελενίτσας, του υπολοχαγού Λαπελετιέ και του τετάρτου συντρόφου της παρέας, υπολοχα­γού του πεζικού Γκουρώ.

Ένας μήνας στη Θεσσαλονίκη το 1916 (από την αυτοβιογραφία του Ν. Λαπαθιώτη)

Συμπληρώθηκαν χτες 78 χρόνια από την αυτοκτονία του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Κάθε χρόνο, τη μέρα εκείνη ή την κοντινότερη Κυριακή, το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει ένα άρθρο σχετικό με τον ποιητή, παρουσιάζοντας είτε κάποιο άγνωστο κείμενό του είτε στοιχεία για τη ζωή του.

Σήμερα διάλεξα να παρουσιάσω ένα απόσπασμα από την αυτοβιογραφία του, που γράφτηκε και δημοσιεύτηκε σε συνέχειες το 1940 στο περιοδικό Μπουκέτο (και πλέον κυκλοφορεί σε βιβλίο, με τίτλο «Η ζωή μου» σε επιμέλεια του καθηγητή Γιάννη Παπακώστα)

Διάλεξα ένα σημείο προς το τέλος της αυτοβιογραφίας (η οποία τελειώνει με τα γεγονότα του 1917), εκεί που ο Λαπαθιώτης διηγείται ένα ταξίδι του μαζί με τον πατέρα του στη Θεσσαλονίκη -αλλά όχι ένα ταξίδι σαν όλα τα άλλα: μέσα στην περίοδο που έμεινε γνωστή σαν «εθνικός διχασμός», ο πατέρας του, ο στρατηγός Λεωνίδας Λαπαθιώτης, πήρε μέρος στο κίνημα της Εθνικής Άμυνας, πλάι στον Βενιζέλο κι έτσι ο Ναπολέων βρέθηκε πολύ κοντά στα ανώτατα στελέχη του κινήματος και του «κράτους της Θεσσαλονίκης», που εγκαθιδρύθηκε.

Αντί να βάλω σημειώσεις πριν ή μετά το κείμενο του Λαπαθιώτη, προτίμησα να τις παρεμβάλω στο κείμενο δηλώνοντάς τες με πλάγια μέσα σε έντονες αγκύλες, [ και ]. O τίτλος του άρθρου είναι, βεβαια, δικός μου. Η φωτογραφία του Λαπαθιώτη είναι 2-3 χρόνια μεταγενέστερη από τα γεγονότα που περιγράφονται εδώ.

Ένας μήνας στη Θεσσαλονίκη

Μετά την αποστράτευσή μου από το Λόχο Βοηθητικών — αποστράτευση που επεβλήθη από τους Συμ­μάχους —, [Η επιστράτευση άρχισε τον Σεπτέμβριο του 1915 και έληξε, σταδιακά, τον Ιούνιο-Ιούλιο του 1916. Ο Λαπαθιώτης υπηρέτησε στην Αθήνα] πήγα, με τον πατέρα μου, στας Πάτρας, να συνέλθω και να ξεσκοτίσω απ’ την ταλαιπωρία που δοκίμασα. Κι εκεί, ένα καλό πρωί, μαθαίναμε το κίνη­μα -την ξαφνική φευγάλα δηλαδή του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη, με το σκοπό να βοηθήσει τους Συμμά­χους. Ο πατέρας μου, που εν τω μεταξύ είχε λάβει μέρος ενεργό στην κίνηση αυτή, όλως άσχετα με τις παράλληλες ενέργειες, τις συστηματικές, του Βενιζέλου, και σύμφωνα με τις ατομικές του πεποιθήσεις, έπρεπε κι αυτός να προσχωρήσει. Και μαζί του κι εγώ φυσικά. Φύγαμε λοιπόν αμέσως, γυρνώντας στας Αθήνας, κι έπειτ’ από λίγες μέρες, έν’ αυτοκίνητο κλειστό μας έφερε στον Πειραιά, και με το βαπόρι ξεκινούσαμε για τη Θεσσαλονίκη…

Στην υπέρ των Συμμάχων, και ιδίως της Γαλλίας, κίνηση, είχα κι εγώ πολύ αναμιχθεί, με το δικό μου τρόπο εννοείται, το φιλολογικό. Εκτός απ’ την «Κραυγή», πολλά ποιήματά μου στις εφημερίδες είχαν δημοσιευθεί, επιδεικτικά και αλλεπάλληλα [Ειδικό άρθρο μας για το ποίημα αυτό του Λαπαθιώτη και άλλα σχετικά]. Φορούσα μια γραβάτα τρίχρωμη, με τα χρώματα τής γαλλικής σημαίας, και, παρ’ όλους τους κινδύνους, τότε έκανα μ’ αυτή τον ταχτικό περίπατό μου στην οδό Σταδίου και στο Σύνταγμα… Αλλά και πολλά μικροτσακώματά μου μ’ αντιφρονούντας φίλους και συναδέλφους είχαν λάβει χώραν, αυτή την εποχή — όπως με τον Χάρη Σταματίου, που του ’στειλα μια κάρτα τσουχτερή, έπειτ’ από ένα ειρωνικό του χρονογράφημα για μένα! [Δεν έχω ψάξει να βρω αυτό το χρονογράφημα του Σταματίου. Εδώ δείτε τεκμήριο ενός άλλου τσακωμού με τον Τάκη Μπαρλά] Είχ’ ανοίξει το δικό μου κι εγώ «χάσμα» — και πολεμούσα μέρα-νύχτα με τα… όπλα μου, με το καλαμάρι και την πένα!

Τώρα ωστόσο που απ’ τον καιρόν εκείνο έχουν περάσει τόσα χρόνια, κι όλοι τα βλέπουμε με μάτι ιλαρότερο, μπορώ να βεβαιώσω, με κάθε ειλικρίνεια, ότι σ’ αυτές μου τις… μονομαχίες ποτέ δεν ένιωσα κακό φανατισμό, ούτε και μίσησα πραγματικά κανέναν. Άσχετα μ’ ό,τι πίστευα στα βάθη τής ψυχής μου — και πίστευα κι ευχόμουνα τη νίκη των Συμμάχων-, τα περισσότερα απ’ όσα είχα κάμει οφείλοντο στην ίδια φιλαρέσκεια που μ’ έκανε να περπατώ, δεν ξέρω πόσα χρόνια, με το λουλούδι στην «κομβιοδόχη», είτε φορώντας τ’ ανοιχτά πουκάμισα του Μπάιρον, και προκαλώντας ελαφρά τους άλλους, και γελώντας με την έκπληξή τους, το θυμό και το σκανδάλισμά τους. Καλλιεργουσα τη μικροεπίδειξη μ’ έναν τρόπο, που και σήμερα ακόμα δεν τον βρίσκω και πολύ αντιπαθητικό, αλλά μονάχα κάπως επιπόλαιο… Όμως, τα περασμένα, περασμένα. Κι εξάλλου δα δεν γράφω τώρα εγχειρίδιο ψυχαναλύσεως και αυτοκριτικής, αλλά μια σύντομη κι απλή «αυτοβιογραφία».

Μπαϊντενικά μεζεδάκια

Που βέβαια λέγονται έτσι για να σημαδέψουν την ανάληψη καθηκόντων Προέδρου των ΗΠΑ από τον Τζο Μπάιντεν, ένα γεγονός που έγινε δεκτό με φρενιτιώδη ενθουσιασμό από τη ντόπια διανόηση, όπως δείχνει και το στιχούργημα που δημοσίευσε ο συγγραφέας Χρήστος Χωμενίδης, ο οποίος κατάφερε να βρει και ρίμα για τον 46ο Αμερικανό πρόεδρο.

Bέβαια, το «γλιτώσαμε απ’ τα βόλια» ίσως είναι κάπως βεβιασμένο να ειπωθεί, τουλάχιστον σε πλανητική κλίμακα.

Από την άλλη, επειδή ο Τραμπ εξακολουθούσε να μην έχει Τουίτερ στις 20 του μήνα δεν μάθαμε πώς λέγεται στα αγγλικά η φράση «Το κλειδί είναι κάτω από το χαλάκι» -διότι βέβαια ο απερχόμενος Πρόεδρος, αντιγράφοντας τον Αντώνη Σαμαρά το 2015, απουσίασε από την τελετή εγκατάστασης του διαδόχου του.

Πιο αστείοι μάλλον ήταν οι διάλογοι ορισμένων ακραίων τραμπικών, τόσο εγχώριων όσο και υπερατλαντικών, που δεν μπορούσαν οι καημένοι να πιστέψουν πώς όλα κυλησαν κατ’ ευχήν και ανέλαβε καθήκοντα ο αφορεσμένος, χωρίς να συμβούν όλα τα σημεία και τέρατα που οι σαμάνοι τους τούς διαβεβαίωναν ότι θα συνέβαιναν.

* Και πάμε σε ένα μεταφραστικό μαργαριτάρι σε μια είδηση με αθλητικό αλλά και ιστορικό ενδιαφέρον. Η Πέλιστερ, η ομάδα της Μπίτολα, της βορειομακεδονικής πόλης, του Μοναστηριού που το λέγανε παλιά, άρχισε να κατασκευάζει καινούργιο στάδιο σύμφωνο με τις προδιαγραφές της Ουέφα.

Στο σχετικό ρεπορτάζ, λοιπόν, διαβάζουμε ότι κάτω από μια κερκίδα του παλιού σταδίου «βρέθηκαν 12.600 χειροβομβίδες από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο» -και το ρεπορτάζ αναφέρει ότι από φοβερή τύχη δεν είχαμε πολύνεκρο δυστύχημα όλα αυτά τα χρόνια.

Πράγματι, το Μοναστήρι ήταν στην πρώτη γραμμή του Μακεδονικού Μετώπου κατά τον Α’ Παγκ. Πόλεμο, ήταν το πρώτο κομμάτι σερβικού εδάφους που κατάφεραν να απελευθερώσουν τα σερβικά στρατεύματα. Δεν είναι έκπληξη αν είναι φορτωμένο ακόμα με πυρομαχικά από την εποχή εκείνη. Αλλά ήταν χειροβομβίδες αυτές που βρέθηκαν;

Διαβάζουμε ότι «οι χειροβομβίδες που εντοπίστηκαν ζυγίζουν 7 κιλά η κάθε μία». Αλλά χειροβομβίδες εφτά κιλών μόνο ο Ηρακλής θα μπορούσε να πετάξει σε απόσταση που να πλήξει τον εχθρό και όχι τον ίδιο. Οι χειροβομβίδες, απ’ όσο ξέρω, ζυγίζουν κάτω από κιλό.

Το πρωτότυπο που βρηκα κάπου γράφει unexploded grenades, και πράγματι οι χειροβομβιδες είναι hand grenades και πολύ συχνά σκέτο grenades, αλλά ο όρος grenades μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για άλλα βλήματα.

Aπό τη φωτογραφία φαίνεται να πρόκειται για οβιδες πυροβολικού, αλλά επειδή εγώ από στρατιωτικά είμαι σκράπας παρακαλούνται οι ειδημονέστεροι να μας διαφωτίσουν.

* Kαι συνεχίζουμε με μια προσθήκη στις δέλτους της Νομανσλάνδης. Γράφει φίλος:

Παρακολουθώ την σειρά Outlander στο Netflix.

Ο πρωταγωνιστής περιγράφει στη γυναίκα του πώς ένας ζητιάνος αιχμαλωτίστηκε και μεταφέρθηκε στο Αλγέρι, όπου του έκοψαν τη γλώσσα. Το ενδιαφέρον βρίσκεται σε αυτούς που τον αιχμαλώτισαν.

Όπως μπορείτε να δείτε και στα στιγμιότυπα που στέλνω, εδώ οι Τούρκοι μεταφράζονται Tερκς (!), λαός άγνωστος σε μένα μέχρι τώρα…

Πράγματι, το πρωτότυπο έλεγε He was captured by the Turks at sea.

Κι όσο κι αν το Turk δεν αναφέρεται απαραίτητα σε εθνοτικά Τούρκο, οπωσδήποτε δεν θα το μεταφράσουμε Τερκς -που θυμίζει τα νησιά Τερκς και Κέικος στην Καραϊβική.

Περίεργο πάντως να γίνονται τέτοια στοιχειώδη λάθη στο Νέτφλιξ, το οποίο πριν από μερικά χρόνια είχε καλούς υποτιτλιστές.

Τα στρατολογικά του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη

Συμπληρώνονται σήμερα 130 χρόνια από τη γέννηση του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, στις 31 Οκτωβρίου 1888. (Με την ευκαιρία, να πούμε ότι η λεγόμενη «οικία Λαπαθιώτη» υπάρχει ακόμα και ρημάζει στην οδό Οικονόμου, στον λόφο του Στρέφη, αλλά ο ποιητής γεννήθηκε στους Αγίους Θεοδώρους, κοντά στην πλατεία Κλαυθμώνος Κάνιγγος).

Κάθε χρόνο, είτε ανήμερα είτε την πιο κοντινή Κυριακή, το ιστολόγιο έχει καθιερώσει την παράδοση να αφιερώνει ένα άρθρο στον Λαπαθιώτη -και αυτό θα κάνουμε και φέτος. Και επειδή η περασμένη Κυριακή ήταν η 28η Οκτωβρίου και είχαμε επετειακό άρθρο, το λαπαθιωτικό δημοσιεύεται σήμερα, μέρα καθημερινή, παρόλο που το περιεχόμενό του ταιριάζει περισσότερο σε κυριακάτικο άρθρο.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο 44o τεύχος του περιοδικού Μικροφιλολογικά, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε -και έχει ιδιαίτερο λαπαθιωτικό ενδιαφέρον αφού συνοδεύεται με χωριστό τεύχος αφιερωμένο στις συνεργασίες του Λαπαθιώτη με την εφημερίδα Έθνος, σε επιμέλεια του Τραϊανού Μάνου.

Στο άρθρο διερευνώ μια λεπτομέρεια της ζωής του Λαπαθιώτη: πού και πώς υπηρέτησε στον στρατό, ανασκευάζοντας την άποψη που είχε παλιότερα διατυπωθεί, ότι είχε αποφύγει τη στράτευση ως το 1914 επειδή ο πατέρας του, ο Λεωνίδας Λαπαθιώτης, ήταν ανώτερος αξιωματικός. Παρόλο που υπάρχουν άφθονα στοιχεία που ανασκευάζουν την άποψη αυτή, θέλησα να έχω και την οριστική διαβεβαίωση και απευθύνθηκα στην αρμόδια υπηρεσία του ελληνικού στρατού -προς έκπληξή μου, πήρα πολύ γρήγορα την απάντηση που αναζητούσα, όπως θα δείτε στο άρθρο.

 

Τα στρατολογικά του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη

Στο περίφημο «τεύχος Λαπαθιώτη» του περιοδικού Η λέξη (τχ. 33, Μάρτης-Απρίλης 1984) φιλοξενείται, ανάμεσα στ’ άλλα, άρθρο του Τάσου Μουμτζή με τίτλο «Τα στρατιωτικά χρόνια του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη». Στο άρθρο αυτό προτάσσεται εισαγωγή του Τάσου Κόρφη, ο οποίος άλλωστε είχε προτρέψει τον Μουμτζή να καταγράψει τις λαπαθιωτικές αναμνήσεις του.

Ο συντάκτης του άρθρου, γεννημένος το 1894, αφηγείται ότι ήταν προπαιδευτής του Λαπαθιώτη όταν αυτός παρουσιάστηκε στον 8^ο Λόχο του 1^ου Πεζικού Συντάγματος στις αρχές του 1914 για να υπηρετήσει τη θητεία του ως κληρωτός της κλάσεως 1914 γεννηθείς το 1895. Ο επιλοχίας του λόχου, ο ονομαστός Κ. Νέρης, είχε αμέσως καλέσει κατά μέρος τον Μουμτζή και τον είχε παρακαλέσει να θέσει υπό την προστασία του τον νεοσύλλεκτο Λαπαθιώτη, καθώς ήταν γιος του στρατηγού Λεωνίδα Λαπαθιώτη. Αφού περιγράψει τη γνωριμία του με τον Λαπαθιώτη και τους γονείς του, ο Μουμτζής προσθέτει ότι λίγο αργότερα ο ίδιος στάλθηκε να φοιτήσει στον Ουλαμό Εφέδρων Αξιωματικών και έχασε τα ίχνη του Ναπολέοντα, τον οποίο δεν τον ξαναείδε παρά στη Θεσσαλονίκη το 1916, «ως… επαναστάτη έφεδρο ανθυπολοχαγό διερμηνέα, μαζί με τον Στρατηγό πατέρα του».

Τελειώνοντας το άρθρο, ο Μουμτζής διατυπώνει την υποψία ότι ο Λαπαθιώτης δεν θα ήταν γεννημένος το 1895 αλλά νωρίτερα και ότι είχε μείνει αδήλωτος στα στρατολογικά μητρώα, όπως και άλλοι πολλοί γόνοι μεγάλων οικογενειών, για να αποφύγει να πολεμήσει στους βαλκανικούς του 1912-13. Και κλείνει ο Μουμτζής διερωτώμενος πώς μπόρεσε ο άσπιλος στρατηγός Λαπαθιώτης «να υποπέσει στο ολίσθημα της αποφυγής στρατεύσεως του παιδιού του στα 1912».

Ο Τάσος Κόρφης, που ξέρει ότι ο Λαπαθιώτης είχε γεννηθεί το 1888, υιοθετεί πλήρως αυτή την «καθόλου τιμητική για τον ποιητή», όπως λέει, εκδοχή του Μουμτζή στο εισαγωγικό του σημείωμα. Οι αναμνήσεις του Μουμτζή μαζί με το εισαγωγικό σημείωμα του Κόρφη αναδημοσιεύονται αυτολεξεί στο σημαντικό βιβλίο του Τάσου Κόρφη Ναπολέων Λαπαθιώτης: συμβολή στη μελέτη της ζωής και του έργου του (1985).

Το 1985 δεν είχαν έρθει στο φως πολλά στοιχεία για τη ζωή και το έργο του Λαπαθιώτη, οπότε είναι συγγνωστό το αστόχημα του Κόρφη. Διότι βέβαια πρόκειται για αστόχημα, αφού σήμερα ξέρουμε ότι ο ισχυρισμός του Μουμτζή δεν ισχύει και ότι ο Λαπαθιώτης υπηρέτησε κανονικά και σύννομα τη στρατιωτική του θητεία και δεν απέφυγε την επιστράτευση στους βαλκανικούς πολέμους.

Ωστόσο, επειδή το πολύ αξιόλογο κατά τα άλλα βιβλίο του Κόρφη, όπως και το αφιερωματικό τεύχος της Λέξης εξακολουθούν να κυκλοφορούν, χρήσιμο θα είναι να ανασκευαστούν οι σχετικοί ισχυρισμοί οριστικά. Πέρα από τα άλλα στοιχεία, θα παρουσιάσω ένα άγνωστο ντοκουμέντο: το απόσπασμα του βιβλίου στρατολογικών μεταβολών που αφορά τον Ν. Λαπαθιώτη.

Στην Ιερά οδό

Δεν εννοώ το αθηναϊκό μαγαζί, όπου τώρα εμφανίζονται ο Πάριος και η Βιτάλη, ούτε τον σημερινό δρόμο, που οι μισοί τον αφήνουν άκλιτο («έχει ένα συνεργείο στην Ιερά Οδός») ούτε τον αρχαίο δρόμο.

Είχαν κι οι αρχαίοι Ρωμαίοι «ιερά οδό», Via Sacra, έχουν όμως και στη Γαλλία τη Voie Sacrée, κι αυτόν τον δρόμο πήρα προχτές σε μια εκδρομούλα που πήγα.

Οι αρχαίοι Έλληνες την είχαν πει Ιερά οδό επειδή συνέδεε την πόλη της Αθήνας με τους ναούς της Ελευσίνας όπου τελούνταν τα Μυστήρια, η γαλλική Ιερά οδός ονομάστηκε έτσι επειδή στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο συνέδεε το Βερντέν, που ήταν στην πρώτη γραμμή του μετώπου, με το Μπαρ-λε-Ντυκ (Bar-le-Duc) που μετατράπηκε σε κέντρο της γαλλικής επιμελητείας. Οι δυο πόλεις απέχουν περίπου 60 χιλιόμετρα.

Επειδή οι σιδηροδρομικές γραμμές που οδηγούσαν στο Βερντέν είχαν πέσει σε κάποιο σημείο τους στα χέρια των Γερμανών ή ήταν εύκολο να χτυπηθούν από το γερμανικό πυροβολικό, η μόνη λύση ήταν ο οδικός ανεφοδιασμός με στρατιωτικά καμιόνια, σε αδιάλειπτη φάλαγγα -όποιο πάθαινε βλάβη το παραμέριζαν στο χαντάκι. Περνούσαν από την Ιερά οδό 6.000 καμιόνια τη μέρα, και τους μήνες της αιχμής, το καλοκαίρι του 1916, μετέφεραν 500.000 τόνους εφόδια και 400.000 άντρες κάθε μήνα να τους αλέσει η κρεατομηχανή του Βερντέν και έφερναν πίσω τους τραυματίες και τους καταπονημένους.  (Για το Βερντέν έχουμε ξαναγράψει).

Εξι χιλιάδες καμιόνια τη μέρα, έστω και καμιόνια του 1916, που δεν ήταν και τριαξονικά, είναι μεγάλη υπόθεση, θα πει τέσσερα και κάτι καμιόνια το λεπτό, ένα κάθε 14 δευτερόλεπτα κατά μέσο όρο. Κάθε τόσο έπρεπε να ξαναστρώνουν τον δρόμο, άνοιξαν μάλιστα λατομεία σε κοντινή απόσταση για να φέρνουν χαλίκι.

Η επίσημη ονομασία του δρόμου σήμερα είναι RD1916, όπου το RD σημαίνει Route Departementale, νομαρχιακή οδός ας πούμε, η τρίτη κατηγορία δρόμων στη Γαλλία, πίσω από τους αυτοκινητοδρόμους και τις εθνικές οδούς. Το 1916 της αρίθμησης βέβαια δεν είναι τυχαίο.

Τη φωτογραφία αριστερά την έβγαλα προχτές, σταματώντας σε ένα πλάτωμα στο πλάι του δρόμου. Η φωτογραφία κοιτάζει προς το Βερντέν. (Εγώ πήγα από το Βερντέν στο Μπαρ λε Ντυκ).

Το μήκος του δρόμου είναι κάπου 60 χιλιόμετρα, με πολλές μεγάλες ευθείες, αν και δεν δοκίμασα πειρασμό να ξεπεράσω πολύ το όριο, που είναι τα 90 χιλιόμετρα. Τα καμιόνια του 1916 δεν ξέρω τι ταχύτητες μπορούσαν να αναπτύξουν, αλλά διάβασα ότι για λόγους συγχρονισμού δεν επιτρεπόταν να τρέχουν περισσοτερο από τα 25 χιλιόμετρα την ώρα.

Ο χλεμπονιάρης δεν ήρθε από την Κέρκυρα

Δεν ξέρω αν σας είναι οικεία η λέξη «χλεμπονιάρης». Στην οικογένειά μου δεν τη λέγαμε, πρέπει να την άκουσα αργότερα. Την βρήκα αρκετές φορές στα γραφτά του Τσιφόρου, που συχνά χαρακτηρίζει «χλεμπονιάρη» κάποιον. Χλεμπονιάρης είναι ο κιτρινιάρης.

Κοίταζα τις προάλλες το slang.gr, το γνωστό και πολύ ενδιαφέρον διαδικτυακό λεξικό της ελληνικής αργκό, και είδα στο λήμμα «χλεμπονιάρης» να αναφέρεται ως πιθανή κάποια σχέση με τη λέξη «χλεμπ», όπως λέγεται το ψωμί σε διάφορες σλαβικές γλώσσες.

хлеб / χλιέμπ … είναι το ψωμί στα ρώσικα και γενικά σε πολλές σλαβικές γλώσσες.

Αυτός που πεινάει, ο πεινασμένος, όντας αδύνατος, αδύναμος και γενικά κιτρινισμένος και σε κακή εμφανισιακή κατάσταση, το πρώτο πράγμα που ζητάει είναι хлеб / χλιέμπ /ψωμί.

Αν υπάρχει σλάβικη επιρροή στη λέξη «χλεμπονιάρης», τότε αυτολεξεί σημαίνει ο «ψωμάς», αλλά με την έννοια του πεινασμένου που ζητάει συνεχώς ψωμί και εμφανισιακά είναι χάλια.

Στα σχόλια, κάποιος αναφέρει: Εικάζεται ότι γεννήθηκε από την μεταφορά Σέρβων στρατιωτών αλλά και πολιτών στην Κέρκυρα το 1916 μετά την ήττα της Σερβίας για την ανασύνταξη των δυνάμεων τους και καθώς φαίνεται την εγκατάλειψη τους εκεί. Ψάξτο...

«Νατσουλισμός μου φαίνεται αυτό», μου έγραψε ένας από τους συντελεστές του slang.gr που είναι και φίλος του ιστολογίου. Θυμίζω ότι στην ιδιόλεκτο του ιστολογίου χαρακτηρίζουμε «νατσουλισμό» τις εξωφρενικές εξηγήσεις που ανάγουν τη γέννηση μιας φράσης (ή και μιας λέξης) σε κάποιο ιστορικό γεγονός.

Ψάχνοντας στο Διαδίκτυο είδα να εμφανίζεται κάμποσες φορές η άποψη για τη γέννηση της λέξης «χλεμπονιάρης» από το «χλεμπ» των Σέρβων που κατέφυγαν στην Κέρκυρα το 1916, για παράδειγμα σε εργασία μαθητών του 4ου Λυκείου Κέρκυρας, με θέμα ακριβώς την παρουσία των Σέρβων στην Κέρκυρα. Εκεί, στη διαφάνεια αριθ. 40, που την αναπαράγω εδώ αριστερά, διαβάζουμε: «Ακόμη στην Κέρκυρα υπάρχει η λέξη χλεμπονιάρης, που σημαίνει τον αδύναμο και πεινασμένο άνθρωπο από τη σέρβικη λέξη που σημαίνει ψωμί (хлеб) και την οποία άκουγαν συχνά από τα στόματα των Σέρβων στρατιωτών».

Βερντέν

Πριν από δέκα μέρες, πήρα έναν φίλο μου και πήγαμε στο Βερντέν, είναι μιάμιση ώρα πιο πέρα από εδώ. Στα δάση που βρίσκονται γύρω από το Βερντέν έγινε πριν από 100 ακριβώς χρόνια μια από τις πιο φονικές μάχες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ανάμεσα σε Γερμανούς που επιτέθηκαν και Γάλλους που αμύνονταν. Το μακελειό κράτησε 10 μήνες, από τον Φλεβάρη ίσαμε τον Δεκέμβρη του 1916 και είχε 300.000 νεκρούς (λίγο περισσότερους Γάλλους) και συνολικά 700.000 απώλειες αν συνυπολογίσει κανείς τραυματίες και αιχμαλώτους.

Οι Γερμανοί επιτέθηκαν εκεί πιστεύοντας ότι αν πάρουν το Βερντέν, θέση στρατηγική, θα έχουν χώσει ένα καρφί στο πλευρό του εχθρού που θα τον αποδιοργανώσει. Δεν τα κατάφεραν -δεν έφτασαν ποτέ ίσαμε την πόλη, το πιο πολύ που προχώρησαν ήταν το χωριό Ντουομόν και στα γύρω χωριά, σε απόσταση κάπου 8 χιλιόμετρα. Η πρώτη γερμανική προέλαση ανακόπηκε στις αρχές Μαρτίου, οι Γάλλοι άντεξαν, από έναν επαρχιακό δρόμο που μετά ονομάστηκε Ιερά Οδός (Voie Sacrée) μπόρεσαν να διατηρήσουν αδιάλειπτο τον εφοδιασμό του μετώπου, και σιγά σιγά η πλάστιγγα έγειρε από την άλλη πλευρά. Στο Βερντέν διακρίθηκε ο Πετέν, που έμελλε να λερώσει το όνομά του το 1940.

Επί πολλούς μήνες στο Βερντέν γίνονταν πολύνεκρες μάχες για να κυριευτεί ένα ύψωμα ή μια θέση. Οι κρατήρες από τις οβίδες φαίνονται μέχρι και σήμερα, το έδαφος είναι σκαμμένο, κυματιστό, κι ας έχουν φυτρώσει από πάνω δέντρα μεγάλα.

Κάποια χωριά βρέθηκαν στο πεδίο των συγκρούσεων -και καταστράφηκαν ολοσχερώς, έχουν ανακηρυχθεί «πεσόντα υπέρ πατρίδος». Με τον καιρό το δάσος διεκδίκησε τα δικαιώματά του, και εξαφάνισε σχεδόν κάθε ίχνος -αργότερα, έβαλαν πινακίδες, εδώ ήταν το σχολείο, εκεί το σιδεράδικο, εδώ ο φούρνος του Fleury-devant-Douaumont.