Σκοτώνουν τις αρκούδες όταν σκοτώσουν;

Ο τίτλος βέβαια παραφράζει την παλιά ταινία του Σίντνεϊ Πόλακ, Σκοτώνουν τ’ άλογα όταν γεράσουν (They Shoot Horses, Don’t they?), μια φράση που μπορεί να ερμηνευτεί με κάμποσους τρόπους στα ελληνικά όπου έχουμε ελευθερία στη σειρά των όρων της πρότασης, ας πούμε ότι τα άλογα σκοτώνουν όταν γεράσουν ή ότι κάποιοι όταν γεράσουν σκοτώνουν άλογα, αλλά ξέρουμε ότι η αναμενόμενη ερμηνεία είναι πως όταν τα άλογα γεράσουν κάποιοι (τα αφεντικά τους, ας πούμε) τα σκοτώνουν.

Αλλά εδώ θα συζητήσουμε για ένα ειδησάκι που έγινε γνωστό τις τελευταίες μέρες, ότι εκεί ψηλά στους Δολομίτες, στις Ιταλικές Άλπεις, ένας νεαρός κάτοικος της περιοχής, ο 26χρονος Αντρέα Πάπι, που είχε βγει για τζόγκιν στο βουνό, βρέθηκε νεκρός αφού δέχτηκε επίθεση αρκούδας. Από το γενετικό υλικό προσδιορίστηκε η ταυτότητα του ζώου που τον σκότωσε: είναι η 17χρονη θηλυκή αρκούδα JJ4, η οποία είχε επιτεθεί και είχε τραυματίσει δυο πεζοπόρους το 2020 (Διευκρινίζω πως η φωτογραφία που βλέπετε δεν εικονίζει την κατηγορούμενη αλλά άλλη αρκούδα για την οποία θα σας πω πιο κάτω).

Τότε οι αρχές της επαρχίας (πρόκειται για την αυτόνομη επαρχία του Τρεντίνο) είχαν αποφασίσει να θανατώσουν τη JJ4, αλλά ένα δικαστήριο είχε ακυρώσει την απόφαση. Μετά το νέο συμβάν, ο πρόεδρος της επαρχίας (ανήκει στη Λέγκα του Βορρά) δήλωσε και πάλι ότι πρέπει η ένοχη να θανατωθεί, ενώ επίσης αποφάσισε τη θανάτωση μιας αρσενικής αρκούδας (ενός αρκούδου δηλαδή), του MJ5, ο οποίος τον περασμένο μήνα είχε τραυματίσει έναν πεζοπόρο.

Οι αρκούδες επανεισάχθηκαν (σικ, ρε) στην επαρχία του Τρεντίνο πριν από καμιά εικοσαριά χρόνια, από τη Σλοβενία και το πείραμα πέτυχε αφού ο αρχικός μικρός πληθυσμός έχει πλέον φτάσει τα 120 άτομα. Ίσως να παραπέτυχε, αφού οι κάτοικοι της περιοχής διαμαρτύρονται -το σχέδιο της επανεισαγωγής υπέθετε πως οι αρκούδες θα διασπείρονταν σε όλη την περιοχή των ιταλικών Άλπεων, αλλά δεν είχε προηγηθεί διαβούλευση με τις ίδιες τις αρκούδες, οι οποίες προτιμούν να μένουν στην επαρχία του Τρεντίνο. Η κατηγορούμενη για φόνο, η JJ4, γεννήθηκε στην Ιταλία, από γονείς γεννημένους στη Σλοβενία.

Δικαστήριο υπερασπίστηκε την JJ4 και απέτρεψε τη θανάτωσή της, αλλά η ίδια η JJ4 δεν πέρασε βέβαια από δίκη. Στα ζώα δεν αναγνωρίζεται δικαιοπρακτική ικανότητα, έχουν όμως δικαιώματα. Ωστόσο, στην αρχαιότητα αλλά και στον Μεσαίωνα ήταν συνηθισμένο να γίνονται δίκες ζώων. Με την ευκαιρία, θυμήθηκα ένα σχετικό χρονογράφημα του Βάρναλη, που περιλαμβάνεται στον τόμο Ιστορικά, τον πιο πρόσφατο τόμο χρονογραφημάτων που έχω επιμεληθεί στις εκδόσεις Αρχείο, που δημοσιεύτηκε στον Προοδευτικό Φιλελεύθερο το 1951 (Ο Βάρναλης είχε γράψει ήδη σχετικό χρονογράφημα το 1939 στην Πρωία, αλλά το ξαναπαρουσίασε το 1951 με άλλο πρόλογο και επίλογο, που έχει υπαινιγμούς για το κλίμα της εποχής). Το παρουσιάζω εδώ, για να κάνω και λίγη γκρίζα διαφήμιση του βιβλίου:

Advertisement

Τι είναι η οισοπλοκία;

Ετοιμάζω αυτόν τον καιρό έναν ακόμα τόμο με χρονογραφήματα του Βάρναλη, αυτή τη φορά με «Φιλολογικά», όπου περιλαμβάνω και τα γλωσσικά. Ελπίζω να τον έχω έτοιμο για το τέλος του χρόνου, γιατί είναι πολλά τα καλά χρονογραφήματα της κατηγορίας αυτής κι ο τόμος απειλεί να ξεπεράσει σε σελίδες ακόμα και τα Αττικά, τον πρώτο τόμο της σειράς αυτής.

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα ένα από τα χρονογραφήματα που θα συμπεριλάβω σε αυτόν τον τόμο, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πρωία μέσα στην Κατοχή, συγκεκριμένα στις 18 Μαΐου 1943. Να πω παρεμπιπτόντως, αν και το έχω ξαναπεί, ότι το 1943, μέσα σε βαθιά Κατοχή, γίνονταν στην Πρωία (και γενικά στα ελληνικά έντυπα) πολύ ουσιαστικές συζητήσεις για θέματα γλώσσας και πολιτισμού, που συμμετείχε και ο Βάρναλης σε αυτές. Το σημερινό χρονογράφημα είναι πιο ανάλαφρο, με ευτράπελη διάθεση, και θίγει διάφορες περιπτώσεις μετονομασιών της καθαρεύουσας, από την ειδική ορολογία έως τα τοπωνύμια.

Τη λέξη «οισοπλοκία» δεν τη βρίσκουμε σε κανένα λεξικό, δεν γκουγκλίζεται (ακόμα) καν, αλλά τα «είδη οισοπλοκίας» τα βρήκα μέσω google books σε έναν προπολεμικό τελωνειακό κώδικα.

Ο Βάρναλης θίγει επιτροχάδην τη στρατιωτική ορολογία, και εκεί έχω και μια αμφιβολία και γι’ αυτό σας έβαλα και το απόσπασμα της εφημερίδας. Λέει: Τα «κινητά… ωρραία», τα «άπωσον», οι «περισκελίδες» και οι «φαλαινίδες» ταγίσανε γενεές παιδιών του λαού. Αυτό που διαβάζω σαν «ωρραία» δεν το ξέρω και δεν το ξέρει κανένα κιτάπι που συμβουλεύτηκα, ενώ είναι γνωστό το «κινητό ουραίο» από τη στρατιωτική ορολογία -υποθέτω λοιπόν πως ουραίο έγραψε ο Β. και στραβοτυπώθηκε, αν και παλαιογραφικά δεν είναι προφανές πώς έγινε αυτό.

Μετά, ο Βάρναλης παραθέτει (απόσπασμα από) ένα ποίημα του Ορφανίδη και καταλήγει στις μετονομασίες τοπωνυμίων, όπου αναφέρει αφενός κανονικές μετονομασίες (Αχαρνές-Μενίδι) αλλά και περιπτώσεις κοντινών τοπωνυμίων (Οινόη-Σχηματάρι) όπου δεν ξέρω αν έγινε κάποια μετονομασία.

Ο λόγος στην… οισοπλοκία:

 

Είδη οισοπλοκίας

 Σε κάποιο δρόμο, σε κάποιο μαγαζί υπάρχει η ακόλουθη ταμπέλα: «Είδη οισοπλοκίας». Ας υποθέσουμε, πως είναι Κυριακή και το μαγαζί κλειστό. Έχει τα ρολά κατεβασμένα ή τα παράθυρά του κατάφραχτα από τα γρετίδικα[1] σανιδόφυλλα. Δεν μπορείς να ιδείς μέσα κανένα… οισόπλεγμα, για να καταλάβεις τι διάολος είναι. Σπάζεις το κεφάλι σου να μαντέψεις. Αλλ’ ούτε το ζωντανό σου γλωσσικό αίσθημα (της μητρικής σου λαλιάς) σε βοηθάει για τη λύση του μυστηρίου ούτε το δίπλωμά σου της… φιλοσοφικής σχολής! Τέτοια λέξη δεν τη συνάντησες ποτέ σου στους αρχαίους συγγραφείς.

Αλλά τα λεξικά γιατί υπάρχουν; Όταν πας στο σπίτι σου κατεβάζεις τη Λεξικάρα με τις χιλιάδες σελίδες και ζητάς τον ψύλλο στ’ άχυρα. Ε λοιπόν. Δεν υπάρχει τέτοιος… ψύλλος. Υπάρχει όμως ένας άλλος, που σου ανάβει περισσότερο τη γλωσσική σου φαγούρα. Είναι η λέξη «οίσος ή οισός· είδος ιτέας ή λύγου, ου οι κλώνοι εχρησίμευον προς κατασκευήν πλεγμάτων, σχοινίων κτλ.». Η λέξη απαντά στον Ησύχιο, στο Λυκόφρονα και στο Θεόφραστο. Ποιος δαίμων την «εξέθαψε» από κει μέσα; Ο δαίμων του σχολαστικού λογιοτατισμού. Κάποιος δάσκαλος από κείνους που βαλθήκανε στην αρχή της λεύτερης εθνικής μας ζωής να εξελληνίσουνε τη γλώσσα μας. Η γλώσσα του λαού τους φαινότανε αποτέλεσμα της δουλείας. Τα «γραικοβάρβαρα», τα «μοχθηρά ταύτα» έπρεπε να φύγουν από τη μέση και ν’ αντικατασταθούνε με λέξεις γνήσιες ελληνικές δηλαδή αρχαίες. Η δουλεία της δημοτικής έπρεπε ν’ αντικατασταθεί με την τυραννία της αττικής. Κυρίως οι δασκάλοι κάνανε θραύση στην ορολογία της διοίκησης, του στρατού και του στόλου. Τα «κινητά… ωρραία»*, τα «άπωσον», οι «περισκελίδες» και οι «φαλαινίδες» ταγίσανε γενεές παιδιών του λαού. Πολλοί λόγιοι του καιρού εκείνου σατιρίσανε αυτήν την μανία των δασκάλων. Αλλ’ έγινε παροιμιακή η σάτιρα του Ορφανίδη («Τίρι-Λίρι»):

 

Δασκάλους δε αποκαλώ συλλήβδην και αθρόα

τα δίποδα κακεντρεχή γνωστά χερσαία ζώα (…)

Οπόταν κούφος δάσκαλος θηρεύσει λέξιν μίαν

εις του Βαρίνου[2] την ξηράν αλλά σοφήν κοιλίαν

ως ο του ρωσικού ναού υπερμεγέθης κώδων

την εκφωνεί βαρύφθογγον εν μέσω των τριόδων

και τόσον η κουφότης του ογκούται κι αναβαίνει,

όσον αυτή είν’ άχρηστος και εσκωριασμένη…»

 

Λοιπόν ο περίφημος αυτός μαγαζάτορας, που πουλάει είδη «οισοπλοκίας», τι πουλάει, επιτέλους; Καλάθια ή σκοινιά; Ή και τα δυο; Πάντως και ο πελάτης αγοράζει σκοινιά και καλάθια κι ο μαγαζάτορας πουλεί καλάθια και σκοινιά. Κανένας δεν χρησιμοποιεί τον όρο «οισοπλέγματα» ή «οισόπλεκτα» ή «οισοπλοκώ» ή «οισοπλόκος», που όλοι τους είναι ανύπαρκτοι. Τότε, τι μας πασάρισε στην ταμπέλα του ο μαγαζάτορας την ανύπαρχτην επίσης λέξη «οισοπλοκία»; Και το περίεργο είναι πως η λέξη οίσος ή οισός είναι… ανώμαλη. Στον πληθυντικό γίνεται από αρσενική ουδέτερη: τα οίσα!

Οι καλαθοπουλητάδες λοιπόν γενήκανε «οισοπλοκοπώλαι»! Αλλά δεν είναι οι μόνοι που πρέπει να περηφανεύονται γι’ αυτή τους την… αρχαιογέννηση. Είναι και οι πατσατζήδες. Ξέρετε πως ονομάζονται επισήμως; Ακροκαθαρισταί! Και το σωματείο τους «Σωματείον ακροκαθαριστών»! Ομοίως οι ραφτάδες εκκλησιαστικών ρούχων λέγονται «ιερορράπται»!

Αλλά τούτα είναι μεμονωμένα κακά. Τι συφορά γίνεται με το ξαναβάφτισμα των χωριών της υπαίθρου! Έπρεπε και οι τόποι ν’ αλλάξουνε όνομα για να εξαρχαϊσθούνε. Όποιος πάρει το τρένο της Χαλκίδας θα ταξιδεύει στην αρχαίαν Ελλάδα. Θα συναντήσει τας Αχαρνάς, το Οίον, τας Αφίδνας, την Σφενδάλην, τον Αυλώνα, τα Οινόφυτα, την Οινόην…[3] Θα τρίβει τα μάτια του για να ιδεί ναούς του Απόλλωνος, γυμνήτας και πελταστάς, τον Χρεμύλον, τον Στρεψιάδην, διακρίους και δημιουργούς, και θα βλέπει, ωστόσο, μπροστά του το Μενίδι, το Μπογιάτι, τα Κιούρκα, τη Μαλακάσα, το Σάλεσι, τις Στανιάτες, το Σχηματάρι· θα βλέπει φουστανέλες και πατατούκες, το Δέδε, τον Γκίκα, τον Κόλια, βουνήσιους, ζευγολάτες και μαστόρους!

Ωραία ήσαν τα ονόματα των χωριών. Τι τους ήρθε να τ’ αλλάξουνε; Κι είχανε υπέρ αυτών την ιστορία τους, τη ζωή τους. Κι όμως τ’ αλλάξανε. Η αλλαγή δεν πήγε πέρα από τα επίσημα έγγραφα. Κανένας Μενιδιάτης δε λέγεται Αχαρνεύς και κανένας Μαλακασιώτης Σφενδάλιος. Το όνομα είναι νεκρό. Αλλά πως λέγεται ο Μπογιατιώτης; Οίος; Ή δεν λέγεται καθόλου; Μυστήρια…

Δυστυχώς, πολλά ονόματα χωρίων μείνανε ανάλλαχτα. Ο λόγος το λέει. Γιατί κι αυτά τα αρχαιοποιήσανε: Κορωπίον, Βραχάμιον, Λεοντάριον κλπ.

[1] γρετίδικος ή εγρετίδικος: αφαιρούμενος, κινητός.

[2] Πρόκειται για το πσλιό λεξικό του Βαρίνου Φαβωρίνου.

[3] Οίον είχε πρόσκαιρα ονομαστεί το Μπογιάτι, αργότερα Άνοιξη. Ο σταθμός της Μαλακάσας είχε ονομαστεί σταθμός Σφενδάλης. Οι άλλες διτυπίες λόγω μετονομασίας είναι: Αχαρνές-Μενίδι, Αφίδνες-Κιούρκα, Αυλώνα-Σάλεσι, Οινόφυτα-Στανιάτες.

 

Ο Τέως

Όταν προχτές το βράδυ μαθεύτηκε ο θάνατος του τέως βασιλιά Κωνσταντίνου ήταν πολύ αργά για να γράψω άρθρο, αλλ’ αυτό δεν σημαίνει πως το ιστολόγιο θ’αφήσει αμνημόνευτο τον Τέως. Θα τον νεκρολογήσουμε σήμερα.

Θα μου πείτε, είναι σωστό να γράψουμε για τον θάνατο κάποιου για τον οποίο έχουμε να πούμε κυρίως αρνητικά; Μπορεί η ρήση «ο νεκρός δεδικαίωται» να μη σημαίνει «έχει δικαιωθεί», όπως επιδερμικά το καταλαβαίνουν πολλοί, αλλά πάντως είναι εδραιωμένη η αντίληψη πως δεν κάνει να λες άσχημα για έναν μακαρίτη· aut nihil, aut bene έλεγαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι: ή θα πεις καλά ή μη λες τίποτα.

Την καταλαβαίνω αυτή την αντίληψη, αλλά δεν συμφωνώ απόλυτα. Όπως είχαμε γράψει παλιότερα (εκεί θα βρείτε και ανάλυση για το «δεδικαίωται», που ίσως αξίζει να αναπτυχθεί σε ιδιαίτερο άρθρο): «…αν δεν ειπωθούν τα αρνητικά όταν γίνεται ο απολογισμός της ζωής και της προσφοράς κάποιου, τότε δεν θα ειπωθούν ποτέ. Ίσως βέβαια, λόγω της περίστασης, να πρέπει να διατυπωθούν με λεπτότητα, με κάποιο τακτ, αλλά χωρίς εκπτώσεις επί της ουσίας.»

Οπότε, θα γράψω λίγα πράγματα για τον Κωνσταντίνο, τον τέως, ξεκινώντας από κάτι λεξιλογικό. Τέως ή πρώην ήταν ο μακαρίτης;

Όλοι τον λέγαμε «τέως βασιλιά» και «ο τέως», και έτσι τον τιτλοφορεί και το άρθρο μας, έτσι τον αναφέρει και η ειδησεογραφία των ημερών.

Ωστόσο, στην ανακοίνωση της οικογένειας του Κωνσταντίνου, αναφέρεται ως «πρώην βασιλεύς των Ελλήνων».

Είχαμε και παλιότερο άρθρο για την διάκριση ανάμεσα σε «τέως» και «πρώην», που είναι βέβαια αραχνοΰφαντη και δεν τηρείται πάντοτε στην πράξη. Το βέβαιο είναι ότι ο «πρώην» είναι ο ουδέτερος όρος, που δηλώνει απλώς κάποιον που προηγουμένως κατείχε ένα αξίωμα ή είχε μια ιδιότητα. Στα αρχαία ελληνικά, το επίρρ. τέως είχε πολλές και διάφορες σημασίες, π.χ. εν τω μεταξύ, έως μια χρονική στιγμή, έως τώρα.

Σήμερα, σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη, όταν χρησιμοποιείται ως επίθετο σημαίνει «τελευταίος, πρόσφατος, μέχρι πριν από λίγο» ενώ σύμφωνα με το ΛΚΝ σημαίνει «που ήταν αμέσως πριν από τον σημερινό ή που είναι ο τελευταίος της σειράς». Στο Χρηστικό βλέπουμε ότι το επίρρ. τέως σημαίνει «μέχρι πριν από λίγο καιρό», ενώ στο ΜΗΛΝΕΓ το επίθετο «τέως» σημαίνει «που σε αμέσως προηγούμενο χρόνο είχε κάποιο αξίωμα ή ιδιότητα»

Δεδομένου ότι ο Κωνσταντίνος ήταν βασιλιάς πριν από μισό περίπου αιώνα και όχι «μέχρι πρότινος», μάλλον είναι «πρώην» με τον ορισμό του Μπαμπινιώτη, του ΜΗΛΝΕΓ και του Χρηστικού, αλλά «τέως» με τον ορισμό του ΛΚΝ.

Βέβαια, πρόκειται για μια διάκριση μάλλον φτιαχτή, που δεν τηρείται στην πράξη (σπάνια λέμε «ο/η τέως σύζυγός μου» ούτε διακρίνουμε τον/την τέως από τις/τους πρώην συζύγους αν έχουμε παντρευτεί πολλές φορές) ενώ και ο Μπαμπινιώτης και το ΜΗΛΝΕΓ καταγράφουν ότι όταν λέμε «ο τέως» εννοούμε «τον τελευταίο βασιλέα των Ελλήνων». Σίγουρο επίσης είναι πως υπήρξε «έκπτωτος».

Ιστορικά, ο έκτος τόμος των χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη

Μόλις κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Αρχείο όπως πάντα, και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Ιστορικά, με 153 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1958.

Είναι ο έκτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, το 2019 τα «Συμποσιακά», με χρονογραφήματα εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ, το 2020 τα Πολεμικά, γραμμένα τις μέρες του πολέμου του 1940-41 και πέρυσι τα Ερωτικά, με θέμα τον έρωτα, τον γάμο και τις σχέσεις των δύο φύλων. Από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις  την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.

Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη.

Τα χρονογραφήματα του Βάρναλη σε διάφορες εφημερίδες είναι πάνω από 3500. Από αυτά διάλεξα για αυτό τον τόμο 153 κείμενα, με την εξής κατανομή: 43 προπολεμικά, 4 πολεμικά ή κατοχικά και 106 της μεταπολεμικής περιόδου 1950-58.

Βλέπουμε ότι οι δυο μεγάλες περίοδοι (κατοχή και μεταπόλεμος) δεν εκπροσωπούνται εξίσου. Υπερέχει σαφώς η μεταπολεμική περίοδος, και τούτο επειδή τα κατοχικά ιστορικά χρονογραφήματα του Βάρναλη είναι ελάχιστα.

Στα κείμενα του τόμου αυτού, λοιπόν, έχουμε συγκεντρώσει χρονογραφήματα με ιστορικό θέμα, είτε ελληνικό είτε ξένο, πολλά από τα οποία, κυρίως στη μεταπολεμική περίοδο, πραγματοποιούν ευθείες συγκρίσεις και αντιδιαστολές με την τρέχουσα πολιτική κατάσταση στη μεταπολεμική Ελλάδα.

Από την άποψη αυτή, πολλά από τα χρονογραφήματα του τόμου είναι και εμμέσως αλλά σαφέστατα πολιτικά, ή και απευθείας πολιτικά, αφού ο Βάρναλης πολύ συχνά αντιπαραθέτει τα όσα ιστορικά αφηγείται στην επικαιρότητα της εποχής.

Χρησιμοποιεί λοιπόν ο Βάρναλης τα ιστορικά παραδείγματα θέλοντας να αντλήσει διδάγματα για τον αναγνώστη. Και αυτό εξηγεί για ποιο λόγο είναι ελάχιστα τα σχετικά χρονογραφήματα κατά την περίοδο της Κατοχής, όπου ασφαλώς η λογοκρισία δεν επέτρεπε την υπενθύμιση ένδοξων ιστορικών περιόδων και την άντληση ιστορικών διδαγμάτων.

Άλλες φορές, και ιδίως στα προπολεμικά χρονογραφήματα, ο Βάρναλης αφηγείται, συχνά με πολύ κέφι, διάφορα ιστορικά ανέκδοτα, που δεν είναι και τόσο γνωστά στον μέσο αναγνώστη, όπως π.χ. για τις πρώτες επαφές Βυζαντινών και Τούρκων στα 568 μ.Χ. ή περιγράφει επεισόδια από τη ζωή των ισχυρών της ιστορίας ή παρουσιάζει ερωτήματα όπως αν δηλητηριάστηκε ή όχι ο Μέγας Αλέξανδρος ή ποια σύσταση είχε το δηλητήριο που πήρε ο Σωκράτης.

Έχει όμως ενδιαφέρον να δούμε από ποιες περιόδους και από ποιες περιοχές αντλεί τα θέματά του ο Βάρναλης στα χρονογραφήματα του τόμου μας.

Καταρχάς, η μεγάλη πλειοψηφία των χρονογραφημάτων έχει θέμα αντλημένο από την ελληνική ιστορία: τα 117 από τα 153, δηλαδή πάνω από τα τρία τέταρτα. Υπάρχουν 27 χρονογραφήματα με θέμα από την ιστορία άλλων λαών και περιοχών, ενώ 9 κείμενα έχουν αναφορές τόσο στην ελληνική όσο και στη διεθνή ιστορία.

Από τα 117 χρονογραφήματα που έχουν ελληνικό θέμα, ξεχωρίζουν δύο περίοδοι, που συγκεντρώνουν τη μερίδα του λέοντος. Η αρχαιότητα αντιπροσωπεύεται με 49 κομμάτια ενώ το Εικοσιένα με 33 κείμενα (και βέβαια, η μία περίοδος διαρκεί πολλούς αιώνες ενώ η άλλη ούτε μια δεκαετία). Έχουμε ακόμα 18 χρονογραφήματα από τη βυζαντινή περίοδο και άλλα 5 από τους μεταβυζαντινούς αιώνες ως την επανάσταση, και τέλος 10 χρονογραφήματα από τον 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ού (ενώ σε δύο χρονογραφήματα γίνεται αναφορά σε περισσότερες από μία ιστορικές περιόδους).

Από την αρχαιότητα ασχολείται βέβαια με πολλά και ποικίλα θέματα, αλλά επιμένει κυρίως στον Ηρόδοτο και τα Μηδικά και στα Ελληνικά του Ξενοφώντα, ιδίως στην περίοδο των Τριάκοντα Τυράννων.

Ξέρουμε ότι ο Βάρναλης ήταν φιλόλογος, και γερός μάλιστα. Η ιδιότητα αυτή κάνει αισθητή την παρουσία της στα χρονογραφήματα του τόμου μας, καθώς ο Βάρναλης δεν διστάζει να παραθέτει εκτενή αποσπάσματα από το αρχαίο κείμενο που χρησιμοποιεί ως πηγή.  Μάλιστα, ο τρόπος του Βάρναλη να αφηγείται μια ενδιαφέρουσα ιστορία, παραθέτοντας αποσπάσματα από το αρχαίο κείμενο χωρίς πλήρη μετάφραση αλλά μόνο εξηγώντας τα δύσκολα σημεία, τα σκληρά καρύδια, μπορεί να δώσει ιδέες σε φιλολόγους που διδάσκουν σήμερα αρχαία ελληνικά -εφόσον, βέβαια, το κείμενο αφηγείται μια τερπνή ιστορία.

Στα χρονογραφήματα της περιόδου 1950-1958 ο Βάρναλης υιοθετεί ένα κάπως απλουστευτικό ερμηνευτικό σχήμα, αλλά πάντως εναρμονισμένο στα εθνικοανεξαρτησιακά προτάγματα που πρόβαλλε η Αριστερά, σύμφωνα με το οποίο, τόσο στην αρχαία όσο και στη νεότερη ιστορία, ο λαός είναι ο πρωτεργάτης της δημοκρατίας και της εθνικής ανεξαρτησίας, ενώ οι ολιγαρχικοί (στην αρχαιότητα) και οι κοτζαμπάσηδες (στα νεότερα χρόνια) οι εκφραστές της ξενοδουλίας, οι συνεργάτες των ξένων, που ευχαρίστως προδίδουν την πατρίδα αρκεί να αναρριχηθούν στην εξουσία. Μάλιστα, κάποιες φορές ο Βάρναλης καταφεύγει σε χιουμοριστικούς αναχρονισμούς, όπως όταν γράφει για τους «δεξιούς των Πλαταιών» (που κάλεσαν τους Θηβαίους να αλώσουν την πόλη) ενώ άλλες φορές κάνει εύγλωττους υπαινιγμούς στην τρέχουσα επικαιρότητα, που βέβαια δεν είναι τόσο διαφανείς στον σημερινό αναγνώστη, όπως είναι οι αναφορές στην «εξυγίανση» -όπως είχε ονομαστεί, μετά τον πόλεμο, η εκκαθάριση της κρατικής μηχανής από αριστερούς.

Πώς πιάσανε οι Αιγινήτες τον Κεμάλ (αφήγημα του Κ. Βάρναλη)

Τις τρεις προηγούμενες Κυριακές παρουσιάσαμε αποσπάσματα από τρία λογοτεχνικά έργα με θέμα τη Μικρασιατική καταστροφή: τα Ματωμένα χώματα της Διδώς Σωτηρίου, το Στου Χατζηφράγκου του Κοσμά Πολίτη και την Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Στρατή Δούκα. Έκλεισε έτσι μια τριλογία.

Αν πάντως κάποιος έχει υπόψη του κάποιο καλό λογοτεχνικό κείμενο σχετικό με το 1922, ας το υποδείξει στα σχολια ή ακόμα ας το στείλει σκαναρισμένο μήπως το βάλουμε σε επόμενη Κυριακή.

Για αντίστιξη σήμερα βάζω ένα κείμενο σαφώς πιο ανάλαφρο, τον απόηχο της μικρασιατικής εκστρατείας και της ήττας στην Αίγινα το καλοκαίρι του 1922, όπως την είδε ο Κώστας Βάρναλης, που περνούσε εκεί τις καλοκαιρινές διακοπές. (Ο Βάρναλης είχε επιστρατευτεί το 1915 αλλά μετά δεν κλήθηκε να υπηρετήσει, ήταν άλλωστε και σχετικά μεγάλος πια).

Το κείμενο γράφτηκε το 1935 και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ανεξάρτητος, όπου ο Βάρναλης δημοσίευε σε συνέχειες τα φιλολογικά του απομνημονεύματα. Σε βιβλίο εκδόθηκε το 1981 σε επιμέλεια Κώστα Παπαγεωργίου (εκδόσεις Κέδρος).

Πώς οι Αιγινήτες πιάσανε τον Κεμάλ

Τέλη Αυγούστου του 1922, απάνου στην ακμή των μπαιν-μιξτ, των νυχτερινών χορών στο «Κόρτε», των σταφυλιών και των σύκων, καθώς και της μικρασιατικής εκστρατείας, ένα απόγεμα, που φυσούσε δυνατός και πρόσχαρος μπάτης, αρχίσανε να χτυπάνε ενθουσιασμένες όλες οι καμπάνες της Αίγινας: της μητρόπολης, της Παναγίας, τ’ Αϊ-Νικόλα.

Οι φάτσες των μαγαζιών, τα μπαλκόνια των σπιτιών, των ξενοδοχείων, του δημαρχείου γεμίσανε παντιέρες, μικρές και μεγάλες, από μπλάβες έως γκρίζες. Οι βάρκες μέσα στο λιμάνι απλώσανε στην κορφή της αντένας ή στο κοντάρι της πρύμνης από μια γαλανόλευκη και στολίσανε τ’ άλμπουρά τους με κλαριά από μυρτιά ή πεύκο. Κι ανοίγοντας τα πανιά τους στο δυνατό και πρόσχαρο μπάτη στο λιμάνι, λες και τις κυνηγούσανε και τις ερεθίζανε σαν άλογα τα απανωτά κύματα των ήχων, που στέλνανε οι καμπάνες από τη στεριά.

Τα σπουργίτια του Βάρναλη

Πριν από μερικές εβδομάδες, πάντως μέσα στο καλοκαίρι, μια φίλη έβαλε στο Φέισμπουκ τη φωτογραφία που βλέπετε, κι έγραψε:

Οι Ρωμαίοι πίστευαν ότι τα σπουργίτια έσερναν το άρμα της Αφροδίτης, γι’ αυτό και ο Κατουλλος στα ερωτικά του ποιήματα τους δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο.

Στις σύγχρονες πόλεις πάλι γίνονται ζητιανάκια, σε πλησιάζουν για λίγα ψιχουλάκια. Ίσως όμως να είναι «λίγα ψίχουλα αγάπης» αυτό που γυρεύουν.

Εκείνη τη μέρα έτρεχα εδώ κι εκεί και δεν βρήκα καιρό να σχολιάσω στην ανάρτησή της -και το κακό με το Φέισμπουκ είναι που οι παλιές αναρτήσεις σκεπάζονται από τις νεότερες και δεν φαίνονται.

Κι έτσι, είπα να γράψω το σημερινό άρθρο στο ιστολόγιο γι’ αυτούς τους συμπαθέστατους αλήτες των πόλεων.

Από τον τίτλο που έβαλα, μπορείτε να υποθέσετε ότι θ’ αφιερώσω ένα μεγάλο τμήμα του άρθρου σε γραφτά του Κώστα Βάρναλη.

Σωστά, αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε θα αρχίσουμε από τη λέξη. Λέμε «το σπουργίτι» αλλά επίσης «ο σπουργίτης», αν και το ουδέτερο είναι συχνότερο.

Η λέξη ετυμολογείται από το ελληνιστικό «πυργίτης». Για να το πω πληρέστερα, ο σπουργίτης λεγόταν «στρουθός πυργίτης», επειδή έχτιζε φωλιές σε κτίσματα. Λέει κάπου ο Γαληνός:

καὶ οἱ πυργῖται καλούμενοι στρουθοὶ καὶ ὅσοι κατὰ τὰς ἀμπέλους διαιτῶνται καὶ τῶν περιστερῶν αἱ ἐκ τῶν πύργων ἀμείνους τῶν κατοικιδίων εἰσίν

ενώ ο Ορειβάσιος συγκρίνει το κρέας διαφόρων πουλιών και λέει ότι

καὶ τῶν μικρῶν στρουθίων, ἐν οἷς εἰσι καὶ οἱ πυργῖται καλούμενοι, σκληροτέρα τούτων

δηλαδή έχουνε σάρκα δύσοψη αυτοί οι παλιοκλέφτες -τι σαρκα να’χουνε, δυο δράμια πραματάκι, θα πείτε· αλλά θα έρθουμε και σ’ αυτό.

Το «πυργιτης» ανέπτυξε ου αντί για υ, λόγω του π, και προθεματικό σ (τους πουργίτες -> τους σπουργίτες) κι έτσι προέκυψε η σημερινή λέξη, που είναι ήδη μεσαιωνική, τη βρίσκουμε π.χ. στον Πουλολόγο:

Κι ἐπῆραν με ἐκ τὸν βασιλέα, εἴ τι θέλω νὰ τρώγω,
σπουργίτες, κίχλες, κόσσυφας, ἀσκορδιαλοὺς καὶ ἄλλα.

και πιο παλιά σε γιατροσόφια του Ν. Μυρεψού.

Το σπουργίτι έχει προσαρμοστεί άριστα στο αστικό τοπίο και είναι στοιχείο της καθημερινότητάς μας. Παλιότερα, και εννοώ πριν από 50-80 χρόνια, πρέπει να υπήρχαν περισσότερα σπουργίτια στις (μικρότερες, φυσικά) πόλεις. Ειναι πουλί κοινωνικό, που έχει μάθει να συμβιώνει με τον άνθρωπο. Για κάποιον που τρώει πολύ λίγο, λέμε «τρώει σα σπουργίτι».

Στη Διήγησή του ο Κολοκοτρώνης γράφει κάτι που μου έκανε εντύπωση: τα ήμερα δεν θα διώξουν τα άγρια· όλα φεύγουν, ο σπουργίτης πάντοτε μένει.

Το χαρούμενα αλήτικο στοιχείο των σπουργιτιών το έχει πιάσει βέβαια ωραία και το παιδικό ποίημα του Ζαχαρία Παπαντωνίου, που το ξέρουν όλα τα παιδιά επειδή μελοποιήθηκε, για τους σπουργίτες που τρωγόπιναν σε μια ρώγα από σταφύλι. Επιπλέον, το στοιχείο του μικρού και απροστάτευτου, που φέρνει στο νου το σπουργίτι, ιδίως στο υποκοριστικό «σπουργιτακι», την εξέφρασε π.χ. η Αλίκη Βουγιουκλάκη όταν τραγούδησε το κινηματογραφικό Σπουργιτάκι του Χατζιδάκι:

Αλλά βέβαια, σπουργιτάκι ήταν η Εντίτ Πιάφ (piaf θα πει σπουργίτι στην αργκό). Να θυμηθούμε, τέλος, το σπουργίτι, το τρομερό παιδί στις Χαμηλές Πτήσεις του Αρκά.

Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος των χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη

Μόλις κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Αρχείο όπως πάντα, και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Ερωτικά, με 181 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1954.

Είναι ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, το 2019 τα «Συμποσιακά», με χρονογραφήματα εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ και το 2020 τα Πολεμικά, γραμμένα τις μέρες του πολέμου του 1940-41. Από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις  την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.

Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη.

Τα χρονογραφήματα του Βάρναλη σε διάφορες εφημερίδες είναι πάνω από 3500. Από αυτά διάλεξα για τον παρόντα τόμο 181 κείμενα, με την εξής κατανομή:

7 προπολεμικά και 86 κατοχικά (Πρωία)

88 της μεταπολεμικής περιόδου 1950-54, από τα οποία 72 στον Προοδευτικό Φιλελεύθερο, 12 στην Προοδευτική Αλλαγή και 4 στην Αυγή (δειγματοληπτικά -δεν έβαλα περισσότερα, επειδή η εφημερίδα έχει αποφασίσει να εκδώσει, και έχει ήδη αρχίσει να εκδίδει, το σύνολο των χρονογραφημάτων του Βάρναλη στην Αυγή).

Βλέπουμε ότι οι δυο μεγάλες περίοδοι (κατοχή και μεταπόλεμος) εκπροσωπούνται περίπου εξίσου.

Στα κείμενα του τόμου αυτού, λοιπόν, θα βρείτε συγκεντρωμένα χρονογραφήματα που αναφέρονται στον έρωτα και στις γυναίκες, στον γάμο και τα προβλήματά του, στις σχέσεις των δύο φύλων και στις διαφορές τους, καθώς και τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Πολλά χρονογραφήματα έχουν θέμα παρμένο από το αστυνομικό δελτίο ή από κάποιο παράξενο ειδησάριο, συνήθως του εξωτερικού.

Οι σχέσεις των δύο φύλων ήταν ένα από τα αγαπημένα θέματα των παραδοσιακών χρονογραφημάτων. Φυσικά, το θέμα εξεταζόταν ανάλαφρα, και βέβαια σχεδόν πάντοτε από την οπτική γωνία των ανδρών, διότι η μεγάλη πλειοψηφία των αναγνωστών της εφημερίδας αλλά και η συντριπτική πλειονότητα των δημοσιογράφων και ειδικά των χρονογράφων ήταν άνδρες.

(Να αναφέρω εδώ ένα εντυπωσιακό στοιχείο: Στους δύο τόμους της Βασικής Βιβλιοθήκης με τον γενικό τίτλο «Ο Κονδυλάκης και το χρονογράφημα» (1955) ανθολογούνται 55 συνολικά χρονογράφοι, όλοι άνδρες!).

Ο Βάρναλης δεν έρχεται σε ρήξη με το κυρίαρχο παράδειγμα, αλλά το αμφισβητεί έντονα και το υπονομεύει. Θα ήταν οπωσδήποτε άδικο να τον κρίνουμε με τα σημερινά μέτρα, ξεχνώντας πόσο έχουν αλλάξει -και προοδεύσει- οι αντιλήψεις και πόσο έχει βελτιωθεί η κοινωνική θέση της γυναίκας στα 70-80 χρόνια που έχουν περάσει από τότε που γράφτηκαν τα χρονογραφήματα του τόμου αυτού.

Πράγματι, σε πολλά από τα χρονογραφήματα του βιβλίου ο Βάρναλης υιοθετεί στερεότυπα της εποχής του, που αν τα εξέφραζε κάποιος σήμερα μπορεί να τα χαρακτηρίζαμε σεξιστικά, όπως π.χ. ότι η γυναίκα ζει μεν περισσότερο αλλά γερνάει πιο γρήγορα από τον άντρα ή τα παράπονα για τη γκρίνια και την κοφτερή γλώσσα των γυναικών.

Γιατί βασιλεύει ο ήλιος;

Ακόμα ένας τίτλος με παραπλανητικό ερώτημα, θα το έχετε συνηθίσει πια. Ο ήλιος βασιλεύει επειδή η γη περιστρέφεται όχι μόνο γύρω από αυτόν, αλλά και γύρω από τον άξονά της. Το πραγματικό ερώτημα του τίτλου είναι άλλο, είναι γιατί λέμε «ο ήλιος βασιλεύει»;

Πραγματικά, αν κανείς το καλοσκεφτεί, η έκφραση «ο ήλιος βασιλεύει» με τη σημασία «δύει» είναι παράλογη. Όμως είναι μια έκφραση που τη μαθαίνουμε μαζί με το γάλα της μάνας μας, οπότε καθώς είναι τόσο βαθιά ριζωμένη μέσα μας, δεν την καλοεξετάζουμε, όπως θα κάναμε αν τη μαθαίναμε σε μεγαλύτερη ηλικία -τη θεωρούμε δεδομένη.

Είναι ωστόσο μια από τις δυσετυμολόγητες εκφράσεις της ελληνικής, ένα από τα σκληρά καρύδια της ετυμολογίας μας. Για να πω την αμαρτία μου: νόμιζα ότι το θέμα είχε συζητηθεί στο ιστολόγιο· όχι σε ειδικό άρθρο αλλά στα σχόλια. Όμως, τις προάλλες που τέθηκε το θέμα, νομίζω από τον φίλο μας τον Πέπε, έψαξα και είδα, με κάποια έκπληξη, ότι συζήτηση δεν έχουμε κάνει. Οπότε, το σημερινό άρθρο.

Έχουν διατυπωθεί κάμποσες θεωρίες που επιχειρούν να εξηγήσουν για ποιο λόγο λέμε «ο ήλιος βασιλεύει», ήδη από την εποχή του Κοραή. Σε μια εργασία του, που έχει πια τα χρονάκια της, αφού δημοσιεύτηκε το 1937, ο Εμμανουήλ Κριαράς έκανε ανασκόπηση των προηγούμενων θεωριών και πρότεινε μια δική του. Από τότε δεν έχω υπόψη μου άλλη θεωρία που να αποκλίνει αισθητά απ’ όσα είχε γράψει ο Κριαράς πριν από ογδόντα τόσα χρόνια. Η μελέτη του Κριαρά, όπως και όλο του το έργο, υπάρχει ευτυχώς ονλάιν και μπορείτε να τη διαβάσετε.

Θα μπορούσα να σας παρουσιάσω, περιληπτικά και με δικά μου λόγια, τι λέει ο Κριαράς, αλλά θα κάνω κάτι καλύτερο. Θα αναδημοσιεύσω ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένο στις 6 Αυγούστου 1943 στην Πρωία, στο οποίο ο Βάρναλης κάνει ακριβώς αυτό: εξηγεί περιληπτικά τις προηγούμενες θεωρίες και την άποψη του Κριαρά. Και έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς ο Βάρναλης, που είχε βέβαια φιλολογική κατάρτιση, αναλαμβάνει να εκλαϊκεύσει ένα δύσκολο ετυμολογικό θέμα απευθυνόμενος όχι στο κοινό ενός ιστολογίου που είναι γνωστό ότι έχει ειδικό ενδιαφέρον για τη γλώσσα αλλά στο ευρύ και πολυπληθές αναγνωστικό κοινό μιας καθημερινής εφημερίδας.

Τι εγραψε λοιπόν ο Βάρναλης:

Ο ήλιος βασιλεύει

Λέμε και ξαναλέμε αυτήν την μεταφορική έκφραση κάθε μέρα και πολλές φορές την ημέρα και σ’ όλους τους χρόνους του ρήμα­τος (βασιλεύει, βασίλευε, θα βασιλέψει, βασίλεψε, έχει βασιλέψει) με τη σημασία τού δύει κλπ. κι όμως κανένας δε στάθηκε μια στι­γμή ν’ αναρωτηθεί: πώς διάβολο το βασιλεύω σημαίνει δύω; Κι αυτό σημαίνει, επειδή η έκ­φραση αυτή είναι τόσο συχνή, όσο ol λέξεις ψωμί, νερό κλπ. που κανένας δεν αναρωτιέται επίσης α­πό πού βαστάει η σκούφια τους.

Κι όμως. Ενώ για όλες σχε­δόν τις λέξεις της παλιάς και τής σημερινής μας γλώσσας οι φιλό­λογοι και οι γλωσσολόγοι δώσανε την τελειωτική τους ερμηνεία (έ­στω μια πειστική ερμηνεία, που ισχύει «μέχρις αποδείξεως του ε­ναντίου»), για το βασιλεύω συνεχίζεται η συζήτηση και καμιά ερμηνεία δεν έχει επιβληθεί. Και μη νομίζετε πως μονάχα οι Έλληνες συζητούνε. Συζητούνε και οι ξένοι, το πρόβλημα λοιπόν έχει πάρει χαραχτήρα διεθνή. Γάλ­λοι, Ιταλοί, Γερμανοί, Ολλανδοί (όλοι ονόματα πρώτης) μπήκανε στη συζήτηση. Προσπαθούνε δη­λαδή να βρούνε πώς η σημασία του βασιλεύω (είμαι βασι­λιάς ή βρίσκομαι στις δόξες μου, ακμάζω) κατάντησε να σημαίνει το αντίθετο: σβήνω, χάνομαι κλπ.

Πρώτος ο Κοραής απόρεσε γι’ αυτήν την περίεργη σημασία του ρήματος: «Δεν ήθελ’ είσθαι βάρβαρον, αν εξεναντίας ελέγετο (το βασιλεύω) διά την ανατολήν του ηλίου. Ανατέλλων φαίνεται μάλλον ως βασιλεύς». «Άλλο δεν ημπορώ να εικάσω την ώραν ταύτην πλην, επειδή εις τον εσπερινόν, γινόμενον συνήθως κατά την δύσιν του ηλίου, ψάλλεται το: ο Κύριος εβασίλευσεν, ευπρέπειαν ενεδύσατο κλπ. η χυδαιότης (= ο ελληνικός λαός), απατηθείσα είπεν όχι μόνον βασιλεύει αντί του δύει ή δύνει, αλλ’ εσχημάτισε και ρηματικόν ουδέτερον βασίλευμα».

Ο Ν. Πολίτης δέχεται τη γνώμη του Κοραή, αλλά προσθέτει πως υπάρχει στη μεταφορική τού­τη έκφραση η μυθολογική εικόνα του βασιλικού μεγαλείου του ή­λιου πού δύει. Ο ήλιος εβασίλευσε σημαίνει: «ο ήλιος έγινε βασιλεύς, μεταβάς εις τα βασίλεια δώματα αυτού, κείμενα εν τη Δύσει».

Ο Φιλήντας το παράγει από το μπάση του ήλιου, που κατά τά ξόρκια (έμπα του ή­λιου) σημαίνει δύση του ήλιου. Εί­πανε λοιπόν μπασίλιεμα κι ύστερα από παρετυμολογία βασίλεμα.

Ο Καμπούρογλους, ο Χατζιδάκης, ο κ. Μ. Στεφανίδης, ο μέγας Κρέτσμερ, ο Έσσελιγκ, ο Γιοκλ, ο Σπίτσερ κι ένα σωρό άλλοι είπανε τη γνώμη τους. Καμιά δέν πείθει. Τελευταία ο κ. Μ. Κριαράς σε μια μικρή του μελέτη όπου εκθέτει την «ιστορία» του ζητηματος, προτείνει μια δική του ερμηνεία.

Το βασιλεύω στην Οινόη του Πόντου έχει τη σημασία του μεσουρανώ. Αυτήν τη σημασία την ήξερε κι ο Χατζιδάκης κι απ’ αυτήν προσπάθησε να βρει μιαν εξήγηση τραβηγμένην από τα μαλλιά. Κάτι αναλογη με τη σημασία του μεσουρανώ έχει το βασιλεύω στην Κρή­τη. Τα παιδιά λένε: ο αετός βασιλεύει = «ο χαρταετός μετεωρίζεται σταθερώς· είναι, ούτως ειπείν, βασιλεύς του στερεώ­ματος». Αυτήν τη σημασία την πήρε το ρήμα «εκ της παλαιότερον ευρέως γνωστής εκφράσεως: βασιλεύει ο ήλιος = είναι βασιλεύς, κύριος του στερεώ­ματος».

«Οι παλαιότεροι θα έλεγον: «ο ήλιος καθ’ όλην την ημέραν βασιλεύει». Περί αυτού δύσαντος θα έλεγον ότι «δεν βασιλεύει πλέον, ότι εβασίλευσε και ότι αύριον θα βασιλεύσει πάλιν. Εβασίλευσε (ληκτικός αόριστος· ένας αόριστος που σημαί­νει πώς μια ενέργεια τέλειωσε)`κατά ταύτα εσήμαινε: συνεπλήρωσε το ημερήσιον έργον του (ως βασιλέως) άρα έδυσε». Κάτι ανάλογο έλεγαν κι οι Ρωμαίοι για τους πεθαμένους: vixit = έζησε, δηλαδή τώρα δεν ζει πια, απέθανε.

Συνέβη δε, συνεχίζει ο κ. Κριαράς, το ρήμα βασιλεύω να λάβει την αντίθετον της σημασίας, ήν είχε πρότερον. Περίπτωσις τοιαύτης σημασιολογικής εξελίξεως δεν είναι συνήθης εις άλλα ρήμα­τα. Αλλά δυνάμεθα να εύρωμεν εν τη νέα ημών γλώσση ρήματα, τα οποία δι’ ομοίας επιδράσεως του ληκτικού αορίστου των εξειλίχθησαν σημασιολογικώς (πλαγιάζω = κατακλίνομαι κι ύστερα είμαι κλινήρης· μακρένω = απομακρύνομαι κι ύστερα είμαι μακράν).

Και τώρα ας κρίνει ο αναγνώστης αν το ζήτημα βασίλε­ψε (= τελείωσε) ή ακόμα βασιλεύει ( = μεσουρανεί)!

Κ. ΒΑΡΝΑΛΗΣ

Βλέπουμε ότι ο Βάρναλης παρουσιάζει τις προηγούμενες απόψεις, που τις βρίσκει όχι πειστικές, και μετά την άποψη του Κριαρά την οποία φαίνεται να δέχεται προσωρινά, αν και με την πνευματώδη κατακλείδα καλεί τον αναγνώστη να κρίνει.

Σημειώνω ότι το επιχείρημα για το λατινικό vixit δεν είναι του Κριαρά αλλά του Βάρναλη. Κάτι ανάλογο ισχύει και στα γαλλικά, όπου λένε il a vecu (κατά λέξη: έζησε) εννοώντας ότι πέθανε.

Από τα σημερινά λεξικά, το ΛΚΝ σημειώνει: από τη σημ. του αορ. βασίλεψε ο ήλιος `έφτασε πια στα μεσούρανα και άρχισε να γέρνει΄, ενώ ο Μπαμπινιώτης αναφέρει: «πιθανώς επειδή πρώτα μεσουρανεί και κατόπιν γέρνει προς το τέλος της διαδρομής του».

Για να αντιγράψω τον Βάρναλη, βρίσκετε πειστική την άποψη του Κριαρά; Ξέρετε κάποιαν άλλη;

 

Η Σελάνα της Σαπφώς -και του Βάρναλη

Την περασμένη Κυριακή δημοσίευσα ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη που περιλαμβάνεται στον τόμο Ερωτικά, ο οποίος πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Αρχείο στο τέλος της χρονιάς.

Σήμερα θα δημοσιεύσω άλλο ένα από τον ίδιο τόμο, όχι για να κάνω διαφήμιση πριν της ώρας της (αφού το βιβλίο δεν έχει βγει ακόμα) ούτε διότι βαριέμαι να ετοιμάσω κάτι άλλο, μα επειδή είναι επίκαιρο. Βλέπετε, σήμερα έχουμε πανσέληνο, και μάλιστα όχι όποια κι όποια μα τη χιλιοπαινεμένη αυγουστιάτικη πανσέληνο. Κι έτσι θα διαβάσουμε σήμερα ένα χρονογράφημα εμπνευσμένο ακριβώς από το αυγουστιάτικο φεγγάρι, ίσως και από μιαν άλλη αυγουστιάτικη πανσέληνο, πριν από 71 χρόνια.

Οπότε, συνεχίζουμε σεληνιακά, αφού και χτες είχαμε «μεζεδάκια με πανσέληνο», σήμερα θα διαβάσουμε ένα χρονογράφημα για το φεγγάρι, ενώ, εκτός απροόπτου, αύριο θα δούμε τα λεξιλογικά της σελήνης και του φεγγαριού.

Στο χρονογράφημα, ο Βάρναλης αναφέρεται στο πασίγνωστο απόσπασμα της Σαπφώς «Δέδυκε μεν α σελάννα…», που το παραθέτει ίσως από μνήμης γι’ αυτό και με κάμποσες (αλλά ελάσσονες) διαφορές από τη μορφή που βρίσκω στα ηλεκιτάπια μου -σχολιάζω στο τελος.

Το χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στις 31 Αυγούστου 1950 στην εφημερίδα Προοδευτικός Φιλελεύθερος, με την οποία συνεργαζόταν ο Βάρναλης. Η εφημερίδα αυτή υποστήριζε το κεντροαριστερό κόμμα ΕΠΕΚ του Νικ. Πλαστήρα, ο οποίος είχε αναλάβει πρωθυπουργός μετά τις εκλογές του Μαρτίου αλλά ειχε μόλις παραιτηθεί (στις 21.8.1950) αφού το Κόμμα Φιλελευθερων (του Σοφοκλή Βενιζέλου) απέσυρε την υποστήριξή του. Ο Πλαστήρας είχε ως πολιτική τα «μέτρα επιεικείας» (προς τους ηττημένους του Εμφυλίου) και ο Βάρναλης κάνει έναν σχετικό υπαινιγμό στην αρχή του χρονογραφήματος. Υπαρχει επίσης υπαινιγμός στον πόλεμο της Κορέας (η νέα κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Σοφοκλή Βενιζέλο, επρόκειτο να στείλει Έλληνες στρατιώτες στον πόλεμο της Κορέας) όπως και στην περίφημη «Απαγωγή της Τασούλας» που είχε γίνει μέσα στον Αύγουστο και είχε συγκλονίσει την Κρήτη -κάποτε θα ασχοληθούμε και με αυτό το θέμα.

Το χρονογράφημα του Βάρναλη:

Η «Σελάνα» της Σαπφώς

Δεν υπάρχουν μονάχα Πόλεμοι κι Επιείκεια κι Απαγωγές νύχτα μέρα κάτου στη μαύρη Γης. Υπάρχει και φεγγάρι τη νύχτα στο γαλάζιο ουρανό. Και τι φεγγάρι! Φεγγάρι αυγουστιάτικο! Φέγγαρος! Δεν ανεβαίνουν εξαιτίας του οι τιμές των τροφίμων και δεν εντείνονται τα μέτρα επιείκειας. Ούτε το γράφουν οι εφημερίδες. Κι όμως υπάρχει ο αυγουστιάτικος φέγγαρος. Κι όποιος έχει καιρό το είδε! Κι όποιος το είδε ξέχασε πως είναι θηρίο (ο ιδών δηλαδή!) Κι όποιος το είδε δεν κοιμήθηκε.

Περί οθόνης σκιάς (χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη)

Εδώ και χρόνια ασχολούμαι με τα χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη σε διάφορες αθηναϊκές εφημερίδες από το 1939 ως το 1944 και από το 1950 έως το 1958. Έχουν ήδη εκδοθεί, από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια, τέσσερις τόμοι με θεματική κατάταξη: Αττικά, Αστυνομικά, Συμποσιακά και Πολεμικά. Καλώς εχόντων των πραγμάτων, στο τέλος του χρόνου θα κυκλοφορήσει ένας ακόμα τόμος, που είναι σχεδόν έτοιμος, τα «Ερωτικά», δηλαδή 181 χρονογραφήματα του Βάρναλη για τον έρωτα και τη γυναίκα, για τις σχέσεις των δύο φύλων και την έγγαμη συμβίωση.

Θα μιλήσουμε κι άλλη φορά για τον τόμο αυτόν, όταν κυκλοφορήσει. Σήμερα όμως, που είναι Κυριακή κι έχουμε θέμα λογοτεχνικό, σκέφτηκα να βάλω, σε προδημοσιευση, ένα χρονογράφημα του Βάρναλη που είναι όχι απλώς ερωτικό αλλά και σινεφίλ, θα έλεγε κανείς, αφού εξετάζει την αίθουσα του κινηματογράφου ως ερωτική εστία. Το βρίσκω πολύ καλογραμμένο και νομίζω πως θα σας αρέσει, έστω κι αν τέτοιες μέρες μόνο σε θερινούς κινηματογράφους έχουμε όρεξη να μπούμε.

Το χρονογράφημα αυτό του Βάρναλη δημοσιεύτηκε στην Πρωία τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, στις 15 Οκτωβρίου 1941. Φυσικά πάρα πολλά έχουν αλλάξει από τότε, ο έρωτας όμως;

Περί οθόνης σκιάς

— «Ό,τι είναι τα πάρκα το καλοκαίρι, είναι οι κινηματογράφοι το χειμώνα: ερωτικό εντευκτήριο. Όλο το καλοκαίρι, πριν ακόμη βασιλέψει ο ήλιος, τα προνοητικά ζευγάρια πιάνανε από νωρίς τους πιο παράμερους πάγκους, περιμένοντας τη νύχτα με τ’ άστρα της, όχι για να παραδοθούνε στη δροσιά της, παρά να παραδοθούνε στη φωτιά τη δική τους. Το πάρκο του Πολυγώνου με την απέραντη έκτασή του και με τους αμέτρητους κρυψώνες του ήτανε το βασίλειο του Έρωτα και πολίτες του μονάχα οι νέοι. Οι γέροι εκεί καταπίνανε το φαρμάκι της ατιμίας τους, με την αρχαία σημασία της λέξης, που θα πει στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Όχι όμως και λίγοι από τους γέρους ήταν ενθουσιασμένοι με το θέαμα των αγκαλιασμένων νέων, όπως εκείνος ο γέρος του Μυρζέ[1], όταν είδε στο αντικρινό του σπίτι τους φοιτητές που ολοχρονίς διαβάζανε και δε γλεντούσανε, να φέρουνε μια μέρα κορίτσια και να τραγουδάνε, βγήκε κι αυτός στο μπαλκόνι κι άρχισε να χορεύει από τη χαρά του.

Ο δεκάλογος των γυναικών

Κοιτάζω αυτόν τον καιρό τα χρονογραφήματα του Βάρναλη, επειδή λογαριάζω να εκδώσω στο τέλος του χρόνου έναν ακόμα τόμο, που αυτός θα είναι αφιερωμένος στον έρωτα και στις σχέσεις των δυο φύλων, όπως και στην έγγαμη συμβίωση.

Ένα από τα πρώτα που έγραψε ο Βάρναλης, τον Αύγουστο του 1939 στην Πρωία (είχε μόλις αναλάβει τη στήλη μετά τον θάνατο του Γ. Σερούιου), έχει τίτλο «Ο Δεκάλογος του Μολιέρου».

Παραθέτω αποσπάσματα:

Λίγοι ίσως θα ξέρουν, ότι ο Μολιέρος έχει φιλοτεχνήσει ένα δεκάλογο, που αποτείνεται εκ μέρους των αντρών προς τις γυναίκες και γι’ αυτό οι εντολές του δεν έχουνε σκοπό να ωφελήσουν τις ίδιες τις γυναίκες, παρά μονάχα τους άντρες! Δίνουνε στις γυναίκες ένα πρόγραμμα διαγωγής τέτοιο, ώστε να εξασφαλίζεται η τιμή και η ησυχία του συζύγου μέσα στο σπίτι, για να είναι αυτός ελεύθερος να κάνει έξω ό,τι του γουστάρει. Ωραίος δεκάλογος!

Αυτόν το δεκάλογο ο Μολιέρος τον διατυπώνει έμμετρα στην κωμωδία του το «Σκολειό των Γυναικών». (…) στην εποχή του Μολιέρου, που τα κοινωνικά ήθη ελευθεριάζανε πολύ και η γκαλαντερί και ο ερωτισμός ήτανε τα κυριότερα χαρακτηριστικά της κοσμικής ζωής, οι γυναίκες είχανε σπάσει τα δεσμά της παράδοσης και μπήκανε μέσα στη ζωή… σημαιοστόλιστες κι αρχίσανε να κυριαρχούνε σ’ όλα τα πεδία της πολιτικής και της πνευματικής κίνησης. Είχανε φιλολογικά σαλόνια, δεχόντανε εκεί τους ποιητές, τους φιλοσόφους, τους συγγραφείς, συζητούσανε για όλα τα θέματα, γράφανε οι ίδιες και πρωτοστατούσανε στον αγώνα του νέου πνεύματος εναντίον του παλιού. Εννοείται, ότι μέσα σ’ αυτά τα σαλόνια η φιλία και ο έρωτας χάσανε τα σύνορά τους. Το παράδειγμα της αριστοκρατίας το μιμηθήκανε κι οι γυναίκες των μπουρζουάδων. Κι άμα κατέβαινε κανείς ακόμα ένα σκαλί, συναντούσε τις γυναίκες του λαού, όπου δεν έβρισκε βέβαια φιλολογία και κομψότητα, έβρισκε όμως έρωτα, συζυγική απιστία και το πάντα αθάνατο και σπιθοβόλο γαλατικό πνεύμα. (…)

Ο δεκάλογος λοιπόν του Μολιέρου εκφράζει τη συνειδητή αντίδραση των ανδρών της εποχής, που δε βλέπανε με καλό μάτι τις γυναίκες (και γυναίκες είναι οι παντρεμένες) να παραβιάζουν τα καλά συνήθεια του παλιού καιρού, ν’ αφήνουνε το σπίτι τους (θα έλεγα το «γυναικωνίτη») και ν’ ανεβαίνουνε αυτές, το «ασθενές φύλον» στην… κοσμική εξουσία. (….) Λίγο πολύ οι Γάλλοι του 17ου αιώνα σκεφτόντανε όπως οι Ρωμιοί του 20ού και γενικά οι σύγχρονοι Ανατολίτες.

Δίνουμε παρακάτω τις δέκα αυτές εντολές μεταφρασμένες στη γλώσσα μας. Ο μεταφραστής προσπάθησε, καθώς φαίνεται, να δώσει το πνεύμα του κειμένου προσαρμοσμένο με τη γλώσσα μας και με τα εκφραστικά μας μέσα  ̶  και με την ψυχολογία μας. Ολάκερο το έργο θα παιχτεί φέτος το χειμώνα από το θέατρο της Κοτοπούλη κι έτσι το ελληνικό κοινό θα έχει την ευκαιρία να θαυμάσει ένα από τα πιο πνευματώδη αριστουργήματα του Γάλλου Αριστοφάνη.

Τα εμβούτια και πώς να μην τα εμβλέξετε

Κοίταζα τις προάλλες κάτι χρονογραφήματα του Βάρναλη από το 1950, και είδα ένα που με έκανε να γελάσω, και που έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον, οπότε σκέφτηκα να το μετατρέψω σε άρθρο.

Την αφορμή για το χρονογράφημα την έδωσε η επιστολή ενός «υπερεθνικόφρονος» στις εφημερίδες, στις οποίες ο επιστολογράφος διαμαρτύρεται επειδή σε πολλές εφημερίδες δημοσιεύτηκαν φωτογραφίες αθλητριών, στις οποίες φαίνονταν «τα εμβούτιά των».

Παίρνοντας αφορμή από αυτόν τον αστειότατο «εξευγενισμό» που μετέτρεψε τα μπούτια σε «εμβούτια», και από τον νεολογισμό «υποεμβούτιος», ο Βάρναλης αναπτύσσει το γράμμα του καθαρευουσιάνου εθνικο(παρά)φρονα χρησιμοποιώντας διαρκώς λέξεις που αρχίζουν από μπ-, τις οποίες βέβαια μετατρέπει κατά τον ίδιο τρόπο.

Παραθέτω λοιπόν το χρονογράφημα κι ύστερα σχολιάζω. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Προοδευτικός Φιλελεύθερος στις 19 Ιουλίου 1950.

Για να μην το μπερδέψετε, όλο το κείμενο μετά τα πρώτα εισαγωγικά, δηλ. από το «Είναι να μη φρίξομεν» και μετά, είναι τρολιά (avant la lettre) του Βάρναλη.

Περί εμβουτίων κλπ.

Υπερεθνικόφρων κύριος ζητεί να διώκονται επί προσβολή των δημοσίων ηθών, οι εφημερίδες, που δημοσίευσαν «εικόνας κορασίων ΜΑΣ (αθλητριών είτε των κατά θάλασσαν είτε των κατά ξηράν αγωνισμάτων) «σχεδόν γυμνών με όλα τα εμβούτιά των και τα στήθη των γυμνά άνευ φύλλων συκής… Εφρυάξαμεν προ ημερών, όταν μας υπέδειξεν τοιαύτην εικόνα κορασίου καθημένου με λυγισμένους τους πόδας, ώστε να υποπροβάλλει μια σκανδαλωδεστάτη ύποπτος υποεμβούτιος εικών»!

Είναι να μη φρίξομεν όχι μόνον δια τας γυμνάς εικόνας, αλλά και δια τας ζωντανάς; Βλέπομεν καθ’ εκάστην, και κατά μείζονα λόγον τας Κυριακάς, πλήθος κορασίων ΜΑΣ σχεδόν γυμνών να συλλούονται μετά γυμνών επίσης νέων, εις τα λεγόμενα «εμβαίνια μίξτια» και να υπτιάζουσιν επί της άμμου τα «εμβάνικα» «εμβοϊά» των απέναντι του «εμβουγαζίου» υπό τας θωπείας της «εμβουκαδούρας» και υπό τα όμματα των «εμβανιστών», οίτινες επί τω θεάματι γίνονται «εμβαρούτια».

Και είναι ηλικίας 16-20 ετών αι νέαι, («εμβουβούκια» δηλαδή) και οι νέοι ομοίως («εμβέβηδες» ακόμη»!).

Τι σας έφταιξε ο φασισμός; (Το Επίμετρο από τα Πολεμικά)

Συμπληρώνονται σήμερα 80 χρόνια από την 28η Οκτωβρίου 1940. Φέτος η εθνική γιορτή θα τιμηθεί χωρίς παρελάσεις (κάποιοι θα πουν πως είναι ένα από τα ελάχιστα καλά του κορονοϊού) αλλά στο ιστολόγιο δεν έχουμε τέτοιους περιορισμούς κι έτσι θα τιμήσουμε την ημέρα αναδημοσιεύοντας το Επίμετρο από τα Πολεμικά, τον τέταρτο τόμο των χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αρχείο σε δική μου επιμέλεια.

Στο επίμετρο αυτό αφηγούμαι ένα περιστατικό από τα μετόπισθεν, που το έχω κι άλλες φορές αφηγηθεί στο ιστολόγιο -ουσιαστικά το κείμενο έχει πάρα πολλές ομοιότητες με ένα παλιότερο άρθρο του ιστολογίου (το έχω δα ομολογήσει ότι βιβλία και ιστολόγιο είναι συγκοινωνούντα δοχεία).

Χωρίς άλλους προλόγους, παραθέτω το Επίμετρο από τα Πολεμικά (το κείμενο πριν από τις διορθώσεις του βιβλίου, μπορεί να έχει κάποια λαθάκια):

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Σε πολλά από τα χρονογραφήματα που διαβάσατε σε αυτόν τον τόμο, ο Βάρναλης επιτίθεται δριμύτατα στον φασισμό ενώ επανειλημμένα διακρίνει τον ιταλικό λαό από τη φασιστική ηγεσία της χώρας και τον Μουσολίνι προσωπικά. Την ίδια στάση είχαν υιοθετήσει και άλλοι αριστεροί διανοούμενοι που αρθρογραφούσαν σε εφημερίδες και σε περιοδικά.

Αυτό όμως δεν πέρασε απαρατήρητο από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, που δεν έβλεπε με καλό μάτι τα αντιφασιστικά κηρύγματα. Κι έτσι, μια μέρα του Δεκεμβρίου 1940, ο Βάρναλης, ο Ασημάκης Πανσέληνος, ο Νίκος Καρβούνης και άλλοι αριστεροί αρθρογράφοι κλήθηκαν στη Γενική Ασφάλεια, όπου κρατήθηκαν επί διήμερο και τους έγιναν αυστηρές συστάσεις να είναι πιο προσεκτικοί στην αρθρογραφία τους και να καταγγέλλουν τους Ιταλούς και όχι τον φασισμό.

Κατά ευτυχή σύμπτωση, διαθέτουμε μαρτυρίες για το σημαντικό αυτό επεισόδιο από τον ίδιο τον Βάρναλη, αλλά και από τον επίσης πρωταγωνιστή Ασημάκη Πανσέληνο, καθώς και ένα συντομότερο σχόλιο από τον Γ. Σεφέρη. Έτσι έχουμε το ίδιο γεγονός ιδωμένο από τρεις μεγάλους λογοτέχνες μας, σε τρεις διαφορετικές χρονικές στιγμές (λίγους μήνες μετά ο Σεφέρης, λίγα χρόνια μετά ο Βάρναλης, πολλά χρόνια μετά ο Πανσέληνος).

Πότε κλήθηκαν στην Ασφάλεια οι αρθρογράφοι; Ο Πανσέληνος δίνει ακριβή ημερομηνία, το βράδυ της 19ης Δεκεμβρίου 1940. Και πρέπει να θυμάται σωστά. Αν προσέξετε τα χρονογραφήματα του τόμου, δεν υπάρχει χρονογράφημα του Βάρναλη για τις 20 και για τις 21 Δεκεμβρίου, χωρίς μάλιστα να υπάρχει κάποια έκτακτη πληθώρα ύλης. Είναι φανερό ότι η απουσία χρονογραφήματος οφείλεται στην έκτακτη προσαγωγή του Βάρναλη στην Ασφάλεια και την αναπάντεχη κράτησή του.

Τα χρονογραφήματα του Βάρναλη ξαναρχίζουν στις 22 Δεκεμβρίου και ίσως δεν είναι συμπτωματικό ότι ο ποιητής αποφεύγει περίπου επί δεκαήμερο να χρησιμοποιήσει τους όρους «φασισμός» ή «φασιστικός», αν και μετά εμφανίζονται και πάλι οι όροι αυτοί στα χρονογραφήματά του.

Ας δούμε λοιπόν το επεισόδιο….

Α. Όπως το αφηγείται ο Κώστας Βάρναλης (Ρίζος της Δευτέρας, 27.10.1947)

Η βουβή επέτειος – Γιορτή και λαός

H 28 του Οχτώβρη είναι μια μεγάλη μέρα για τον ελληνικό λαό – και μέρα ντροπής για τους προδότες του. Κι όμως ετούτοι γιορτάζουνε το «αλβανικό έπος». Και πάλι χωρίς το λαό. Και πάλι με φράχτη γύρω τους τα όπλα -για να τους φυλάνε όταν πηγαίνουν στην τελετή – να φυλάνε από το λαό τους εχθρούς του λαού.
Το τι νόημα δίνουνε στον όρο «αλβανικό έπος» οι φυγάδες του «έπους» φαίνεται από το νόημα που δίνουνε σε κάτι ανάλογες και παράλληλες ορολογικές απάτες όπως π.χ «απελευθέρωση», «ανεξαρτησία», «δημοκρατία», «αμερικάνικη βοήθεια», «πνευματική ελευθερία» κλπ. Το ουσιαστικό περιεχόμενο των λέξεων είναι διαμετρικά αντίθετο με την ετυμολογική τους σημασία.

Αλλά το νόημα, που έδινε η 4η Αυγούστου στο «αλβανικό έπος», μας το εξήγησε τότες με τρόπον επίσημον ο τότε διευθυντής της Ασφαλείας κ. Παξινός. Ενώ δηλαδή ο ελληνικός λαός γυμνός και άοπλος, εγκαταλελειμμένος από τους «αρχηγούς» του χτύπαε στο μέτωπο και μπροστά του και πίσω του τους εχθρούς της ελευθερίας του, τους φασίστες, οι αρχηγοί του ελληνικού φασισμού ετοιμάζανε στην πρωτεύουσα την παράδοση του λαού – γιατί η συνθηκολόγηση του μετώπου δεν ήταν παράδοση του στρατού μονάχα (των 200 χιλιάδων ανδρών) αλλά ολάκερου του ελληνικού λαού (των 7 εκατομμυρίων).
Ο μοναρχοφασισμός που είπε το μαύρο του «όχι», μονάχα για τον τύπο, κοίταε από την πρώτη στιγμή πώς θα έσωζε όχι την «πατρίδα», παρά το καθεστώς του· πώς θα περνούσε τον ελληνικό λαό από τα δικά του τα χέρια στα ξένα χέρια, χωρίς ο μεσίτης να χάσει ούτε την ηγεσία του λαού, ούτε τα κέρδη του απ΄αυτόν.
Η συνθηκολόγηση του μετώπου δεν ήτανε πράξη ανωτέρας βίας παρά θεληματική συμμαχία με τον εχθρό εναντίον του λαού. Και κανένας από τους μεταδεκεμβριανούς κυβερνήτες δεν αμφιβάλλει πως στην σημερινή επέτειο δεν γιορτάζεται το «αλβανικό έπος», παρά η «συνθηκολόγηση» και η συνεργασία με τον εχθρό. Αν τότε ο ελληνικός λαός νικούσε ως το τέλος τους εχθρούς κι έσωζε την ελευθερία του, οι σημερινοί συνεχιστές της 4ης Αυγούστου, τη σημερινή επέτειο θα την είχανε ημέρα «εθνικού πένθους».

* * *

Προσχήματα και αλήθειες του Άξονος (χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη)

Όπως είχα αναγγείλει τις προάλλες, σήμερα θα δημοσιεύσω ένα χρονογράφημα του Κ. Βάρναλη από τον τόμο Πολεμικά, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου επιμέλεια, και που τον παρουσίασα στο ιστολόγιο την Τετάρτη που μας πέρασε.

Προβληματίστηκα ποιο χρονογράφημα να διαλέξω από τα 81 του βιβλίου. Τελικά αποφάσισα να παρουσιάσω ένα όχι ακριβώς αντιπροσωπευτικό, αλλά που έχει κομβική θέση: το πρώτο χρονογράφημα του Βάρναλη μετά τη γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας τον Απρίλιο του 1941.

Θυμίζω ότι, όπως είπα προχτές, από τις αρχές Ιανουαρίου 1941 ο Βάρναλης σταμάτησε να δημοσιεύει καθημερινό πολεμικό χρονογράφημα στην Πρωία και στράφηκε στις ιστορικές επιφυλλίδες για τις σκοτεινές σελίδες της Ρωμης, που τις συμπεριέλαβε αργότερα στο βιβλίο του «Διχτάτορες» και που δεν τις έχω συμπεριλάβει στα Πολεμικά.

Όταν όμως έγινε η επίθεση της Γερμανίας, ο Βάρναλης διέκοψε τις ιστορικές επιφυλλίδες (είχε εξαντλήσει τη ρωμαϊκή ιστορία και είχε περάσει στην Ιταλία της Αναγέννησης) και επανήλθε στην πρώτη γραμμή, στο μάχιμο χρονογράφημα.

Και το πρώτο χρονογράφημα αυτής της νέας περιόδου, στο φύλλο της Πρωίας της 8ης Απριλίου 1941, είναι αυτό που θα δούμε σήμερα (Το φύλλο της 7ης Απριλιου, της μέρας της επίθεσης, δεν είχε χρονογράφημα: όλη η πρώτη σελίδα ήταν αφιερωμένη στο απαίσιο νέο).

Λοιπόν, το χρονογράφημα του Βάρναλη:

Αλήθειες και προσχήματα του Άξονος

Κυριακή ξημερώματα, πέντε το πρωί, σε πολύ ακατάλληλη ώρα χτύπησε την πόρτα μας η… νέα τάξις. Χτύπησε την πόρτα μας, είναι τρόπος του λέγειν. Έπεσε απάνω στα στήθη μας με όλα του τα φονικά σίδερα, για να επιτύχει εκείνο που δεν το πέτυχε ο δίδυμος αδερφός του εθνικοσοσιαλισμού, ο φασισμός: να μας πάρει και τη γη και την ψυχή.