Το τελευταίο βιβλίο που διάβασε ο Σεφέρης;

Καιρό πολύ έχουμε να βάλουμε κουίζ στο ιστολόγιο, ίσως επειδή τώρα με το Γκουγκλ τα περισσότερα πράγματα βρίσκονται εύκολα.

Στα τέλη Μαρτίου, που πήγα στην Κρήτη για την εκδήλωση περί Σεφέρη στη Βικελαία, μου ήρθε η ιδέα για ένα κουίζ το οποίο μπορεί και να αντέχει στις διαδικτυακές αναζητήσεις. Όπως ίσως ξέρετε, μετά τον θάνατο του ποιητή η Μαρώ Σεφέρη παραχώρησε την προσωπική βιβλιοθήκη του στη Βικελαία Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου. Κράτησε περί τα 500 βιβλία που αισθανόταν πως είχαν ιδιαίτερη σημασία για την ίδια, αλλά κι αυτά μεταφέρθηκαν μετά τον θάνατό της στο Ηράκλειο.

Με την ευκαιρία της εκδήλωσης για τον Σεφέρη, σε μια πλαϊνή αίθουσα υπήρχαν εκτεθειμένα κάποια βιβλία της βιβλιοθήκης Σεφέρη -άλλα με αφιερώσεις γνωστών λογοτεχνών, Ελλήνων και ξένων, άλλα αξιοπρόσεκτα για την τυπογραφική τους τέχνη κτλ.

Ανάμεσά τους, κι ένα βιβλίο από το οποίο προεξείχε το χειρόγραφο σημείωμα (υποθέτω) της Μαρώς που βλέπετε στην εικόνα:

Εδώ μείναμε στο διάβασμα που έκανα στον Γιώργο στον Ευαγγελισμό στις 28 Αυγούστου 1971

Ο Σεφέρης είχε εισαχθεί στον Ευαγγελισμό με έλκος στις 22 Ιουλίου και πέθανε στις 20 Σεπτεμβρίου. Διαβάζω ότι χαροπάλευε αρκετές μέρες, οπότε ίσως το βιβλίο αυτό, για να το έχει σημειώσει η Μαρώ να είναι το τελευταίο που διάβασε ή έστω που άκουσε να του διαβάζουν στη ζωή του.

Οπότε, το ερώτημα του κουίζ είναι: Ποιο είναι το βιβλίο της προθήκης, με το σημείωμα να προεξέχει σαν σελιδοδείκτης;

Advertisement

Βιβλία για τις γιορτές βέβαια!

Ο Δεκέμβρης είναι μήνας με πολλές γιορτές και συνδέεται με πολλές παραδόσεις. Έχει και το ιστολόγιο δημιουργήσει τις παραδόσεις του, που μερικές από αυτές είναι δεκεμβριάτικες -την Παρασκευή, ας πούμε, ξεκίνησε η διαδικασία για την ανάδειξη της λέξης της χρονιάς -μπορείτε να προτείνετε υποψήφιες λέξεις αν δεν το έχετε ήδη κάνει. Περιθώριο έχετε έως αύριο.

Με το σημερινό άρθρο τηρούμε μιαν άλλη παράδοση του ιστολογίου: να δημοσιεύουμε  λίγο πριν από τις γιορτές ένα βιβλιοφιλικό άρθρο, ακριβώς για να ανταλλάσσουμε προτάσεις αγοράς βιβλίων, είτε για ιδία κατανάλωση είτε για δώρα. Το περυσινό αντίστοιχο άρθρο, με προτάσεις για βιβλία-δώρα το βρίσκετε εδώ, ενώ το προπέρσινο υπάρχει εδώ. Αν θέλετε τις προτάσεις του 2019 θα τις βρείτε εδώ. Αν πάλι θέλετε να δείτε τις προτάσεις του 2018 πηγαίνετε εδώ, ενώ εδώ μπορείτε να βρείτε το άρθρο του 2017. Το άρθρο του 2016 βρίσκεται εδώ, ενώ το  αντίστοιχο άρθρο του 2015 θα το βρείτε εδώ. Υπάρχει βέβαια και το αντίστοιχο άρθρο του 2014. Τέλος, μπορείτε να βρείτε εδώ το αντίστοιχο άρθρο του 2013. (Να σημειώσω ότι βιβλιοπροτάσεις κάνουμε και το καλοκαίρι).

Πρακτικά, μπορείτε να προτείνετε όποιο βιβλίο θέλετε, αλλά θα σας συνιστούσα να αναφέρετε κυρίως βιβλία που εκδόθηκαν τα τελευταία 2-3 χρόνια και ακόμα καλύτερα μέσα στο 2022. Να διευκρινίσω ότι ζητάω η έκδοση να είναι πρόσφατη, όχι η συγγραφή του βιβλίου. Και φυσικά περιλαμβάνονται και επανεκδόσεις βιβλίων που ήταν εξαντλημένα.

Η φετινή χρονιά, σε ότι αφορά τη βιβλιοπαραγωγή, χαρακτηρίστηκε από το τέλος των πανδημικών περιορισμών, κάτι που τονώνει μεν την κίνηση αλλά και λειτουργεί ανασταλτικά στο διάβασμα βιβλίων. Επίσης, καταλάγιασε η έκδοση βιβλίων για το 1821, αφού πέρασε η επέτειος. Να θυμίσω βέβαια ότι βιβλιοφιλικό άρθρο είχαμε και τον Ιούλιο, οπότε δεν θα επαναλάβω εδώ τις προτάσεις εκείνες, αλλά μπορείτε να του ρίξετε μια ματιά.

Πριν προχωρήσω στις βιβλιοπροτάσεις, μια και σήμερα γιορτάζουν, το ιστολόγιο εύχεται χρόνια πολλά στον Spiridione, τον Spyridos και όσες και όσους ακόμα γιορτάζουν σήμερα.

Θα ξεκινήσω τις βιβλιοπροτάσεις ευλογώντας τα γένια μου. Μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Ιστορικά, ο έκτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 153 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1958 σε αθηναϊκές εφημερίδες με θέμα αντλημένο από την ιστορία. Υπολογίζω ότι από σήμερα ή, το αργότερο, από αύριο θα υπάρχει το βιβλίο σε κεντρικά βιβλιοπωλεία και εντός των ημερών θα βάλω άρθρο και στο ιστολόγιο. Οι ανυπόμονοι μπορούν να παραγγείλουν ηλεκτρονικά, από τον εκδοτικό οίκο.

Οι φιλικές Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου κυκλοφόρησαν πρόσφατα μερικά ενδιαφέροντα βιβλία. Πολύ φρέσκο είναι το βιβλίο του Γιάννη Χαμηλάκη και του Ράφαελ Γκρίνμπεργκ Αρχαιολογία, έθνος και φυλή, που συγκρίνει δυο χώρες όπου η αρχαιολογία παίζει καθοριστικό ρόλο στο εθνικό φαντασιακό: τη σύγχρονη Ελλάδα και το σύγχρονο Ισραήλ. Δεν το έχω διαβάσει ακόμα, είναι στη στοίβα, όπως και το, επίσης πολύ φρέσκο, Ο Μουσταφά πάει στον πόλεμο, του Γάλλου Νταβίντ Υρί (David Hury). Μαρόκο και Αλγερία, κατοχή και δωσιλογισμός, αγώνας για την ανεξαρτησία της Αλγερίας.

Αντίθετα, διάβασα και μου άρεσε, από τη στιγμή που εξοικειώθηκα με το ιδιαίτερο στιλ αφήγησης του συγγραφέα, το λίγο παλιότερο μεξικανικό νουάρ Εκείνη μπήκε από το παράθυρο του μπάνιου, του Έλμερ Μεντόσα, όπου ο ήρωας, αστυνομικός, συνεργάζεται με μια συμμορία ναρκεμπόρων για να εξαρθρώσει μιαν άλλη. Διάβασα επίσης το ιστορικό αφηγημα (στο στιλ του Βουιγιάρ, όχι με μυθοπλασία αλλά με λογοτεχνική αφήγηση) του Ζοζέφ Αντράς Για να σας πολεμήσουν, που αφηγείται τη διαδρομή του επαναστάτη Καμίγ Ντεμουλέν μέσα από τα φύλλα της εφημερίδας του, στην κρίσιμη καμπή της Γαλλικής Επανάστασης, το 1793, όταν η νεαρή δημοκρατία δοκιμαζόταν από την αντεπανάσταση στη Βανδέα και από εσωτερικές έριδες.

Βιβλία και για το φετινό καλοκαίρι

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, τις διακοπές που φέτος θα ήταν χαλαρωμένες και ξέφρενες, αν δεν υπήρχε ο πόλεμος, η πρωτοφανής ακρίβεια -και βέβαια στο βάθος ξ πανδημία.

Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και το 2018 δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο, όπως και το 2019, αλλά και πρόπερσι, το 2020, όπως και πέρυσι, το 2021.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Φέτος αναγκαστικά το άρθρο δημοσιεύεται στις 11 Ιουλίου αφού χτες ήταν Κυριακή. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και τον Δεκέμβριο, κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θα ξεκινήσω αναφέροντας ένα δικό μου σχετικά πρόσφατο βιβλίο. Από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια κυκλοφόρησε, πέρσι τον Δεκέμβριο, ο τόμος Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 181 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1954 στην Πρωία και σε άλλες αθηναϊκές εφημερίδες, με θέμα τον έρωτα, τον γάμο και τις σχέσεις των φύλων. Για περισσότερα, παραπέμπω στο άρθρο του ιστολογίου. Για πιο παλιά δικά μου βιβλία, δείτε εδώ.

Πάμε τώρα σε βιβλία άλλων. Ταυτόχρονα με το δικό μου βιβλίο για τον Βάρναλη, από τον εκδοτικό οίκο Αρχείο εκδόθηκε το βιβλίο του αρχαιολόγου Θάνου Παπαθανασόπουλου «Κάποτε ο Μυστράς«, μια γνωριμία με τη βυζαντινή καστροπολιτεία.

Από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου (όπου εκδίδω τα γλωσσικά μου βιβλία) κυκλοφόρησαν αρκετά καλά βιβλία τον τελευταίο καιρό. Μπορώ να αναφέρω το νουάρ μυθιστόρημα «Αρένα» της Νεγκάρ Τζιαβαντί, που εκτυλίσσεται στο Παρίσι, στις ανατολικές συνοικίες με τις συμμορίες των εφήβων και με κεντρικό ηρωα ένα νεαρό διευθυντικό στέλεχος μιας εταιρείας σαν τη Νέτφλιξ, που μια μέρα χάνει το κινητό του. Δεν υπάρχουν καλοί και κακοί ήρωες, αλλά τους βρήκα όλους εξαιρετικά αληθοφανείς.

Για να μείνουμε στο Παρίσι, και στον ίδιο εκδοτικό οίκο, πολύ καλό είναι επίσης το πολύ σύντομο «Μακριά, ο ουρανός του Νότου» του Ζοζέφ Αντράς, που προσπαθεί να βρει τα ίχνη της διαμονής του Χο Τσι Μινχ στο Παρίσι λίγο μετά τον Πρώτο Πόλεμο και τα συμφύρει με τις κινητοποιήσεις των Κίτρινων Γιλέκων. Από τον ίδιο συγγραφέα, επίσης σύντομο και συγκλονιστικό, το φιλοζωικό Έτσι τους κάνουμε πόλεμο, με τρεις ιστορίες βασανισμού ζώων από τον άνθρωπο. Και ένα ιστορικό βιβλίο παράξενα επίκαιρο σε καιρούς πανδημίας, Η μοίρα της Ρώμης, του Kyle Harper, που διερευνά τα αίτια της παρακμής και πτώσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Βιβλία για τις γιορτές και φέτος

Ο Δεκέμβρης είναι μήνας με πολλές γιορτές και συνδέεται με πολλές παραδόσεις. Έχει και το ιστολόγιο δημιουργήσει τις παραδόσεις του, που μερικές από αυτές είναι δεκεμβριάτικες -μόλις χτες, ας πούμε, ξεκίνησε η διαδικασία για την ανάδειξη της λέξης της χρονιάς -μπορείτε να προτείνετε υποψήφιες λέξεις αν δεν το έχετε ήδη κάνει.

Με το σημερινό άρθρο τηρούμε μιαν άλλη παράδοση του ιστολογίου: να δημοσιεύουμε  λίγο πριν από τις γιορτές ένα βιβλιοφιλικό άρθρο, ακριβώς για να ανταλλάσσουμε προτάσεις αγοράς βιβλίων, είτε για ιδία κατανάλωση είτε για δώρα. Το περυσινό αντίστοιχο άρθρο, με προτάσεις για βιβλία-δώρα υπάρχει εδώ, ενώ το προπέρσινο θα το βρείτε εδώ. Αν πάλι θέλετε να δείτε τις προτάσεις του 2018 πηγαίνετε εδώ, ενώ εδώ μπορείτε να βρείτε το άρθρο του 2017. Το άρθρο του 2016 βρίσκεται εδώ, ενώ το  αντίστοιχο άρθρο του 2015 θα το βρείτε εδώ. Υπάρχει βέβαια και το αντίστοιχο άρθρο του 2014. Τέλος, μπορείτε να βρείτε εδώ το αντίστοιχο άρθρο του 2013. (Να σημειώσω ότι βιβλιοπροτάσεις κάνουμε και το καλοκαίρι).

Πρακτικά, μπορείτε να προτείνετε όποιο βιβλίο θέλετε, αλλά θα σας συνιστούσα να αναφέρετε κυρίως βιβλία που εκδόθηκαν τα τελευταία 2-3 χρόνια και ακόμα καλύτερα μέσα στο 2021. Να διευκρινίσω ότι ζητάω η έκδοση να είναι πρόσφατη, όχι η συγγραφή του βιβλίου. Και φυσικά περιλαμβάνονται και επανεκδόσεις βιβλίων που ήταν εξαντλημένα.

Και η φετινή χρονιά είχε πάνω της το στίγμα της κορόνας, αν και με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι η περυσινή. Το 2020 θα μπορούσε να πει κανείς ότι το λοκντάουν λειτούργησε ευεργετικά στο διάβασμα βιβλίων, άρα [αν και αυτό δεν είναι αυτόματο] και στις πωλήσεις -βέβαια αυτό, αν ίσχυσε, αφορούσε κυρίως το πρώτο λοκντάουν. Το δεύτερο έπεσε την πιο ακατάλληλη περίοδο, και επηρέασε όχι μόνο τις αγορές αλλά και τις εκδόσεις. Το 2021 επηρεάστηκε στην αρχή του από τα περιοριστικά μέτρα. Κάτι άλλο ήταν ότι και φέτος όπως και πέρυσι είχαμε πολλά βιβλία για τα 200 χρόνια από το 1821.

Για να ξεκινήσω ευλογώντας τα γένια μου, πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 181 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1954 σε αθηναϊκές εφημερίδες και έχουν θέμα τον γάμο και τον έρωτα, τη γυναίκα και τις σχέσεις των δύο φύλων. Για περισσότερα, παραπέμπω στο σχετικό άρθρο του ιστολογίου.

Βέβαια, μια και έχουμε φέτος τα 200 χρόνια από το Εικοσιένα, πρέπει να αναφέρω κι ένα άλλο δικό μου βιβλίο, που κυκλοφόρησε άλλωστε πέρυσι μέσα στις γιορτές. Εννοώ βέβαια «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων», από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, μια ιχνηλάτηση του 1821 μέσα από τις λέξεις του, με 300 λέξεις που συναντάμε σε κείμενα της εποχής, γνωστές και άγνωστες -σας παραπέμπω στην ειδική σελίδα που έχω φτιάξει.

Μεζεδάκια μόνο με ράπιντ τεστ

Από σήμερα, για να μπει κάποιος ανεμβολίαστος σε δημόσιες υπηρεσίες, τράπεζες και εμπορικά καταστήματα που δεν αφορούν αναγκαίες δραστηριότητες πρέπει να έχει κάνει PCR ή rapid test. Το ίδιο ισχύει και για τους ανοιχτούς χώρους διασκέδασης, όπως τα καταστήματα εστίασης και τα καφέ. Μπορεί όμως να μπει, χωρίς τεστ, σε φαρμακεία, σούπερ μάρκετ, μέσα συγκοινωνίας και εκκλησίες, τουλάχιστον με την αρχική πρόβλεψη, αν και στη συνέχεια η Ιερά Σύνοδος, εκθέτοντας ίσως τον πρωθυπουργό, κάλεσε τους πιστούς να υποβάλλονται σε τεστ πριν προσέλθουν στους ναούς.

Tι ισχύει όμως για τα ιστολόγια;

Θεωρούνται τα ιστολόγια «αναγκαία υπηρεσία», όπως φαρμακεία και σούπερ μάρκετ, οπότε η πρόσβαση όλων γίνεται χωρίς τεστ;

Ή θα τα θεωρήσουμε κάτι όχι εντελώς απαραίτητο, όπως τα κομμωτήρια ή οι τράπεζες;

Δύσκολο ερώτημα, αν σκεφτούμε ότι το δικό μας ιστολόγιο λειτουργεί σε καθημερινή βάση εδώ και τόσα χρόνια.

Κι έπειτα, πού θα μπει ο περιορισμός; Στην ανάγνωση ή στον σχολιασμό; Να μπορούν να διαβάζουν το άρθρο όλοι αλλά να σχολιάζουν μόνο οι εμβολιασμένοι και όσοι έχουν πρόσφατο αρνητικό τεστ; Και ποιος θα τα ελέγχει;

Και καλά, εμείς τα λέμε στα αστεία -αλλά σκεφτείτε πόσα πρακτικά προβλήματα θα υπάρξουν στα μικρά εμπορικά καταστήματα σε σχέση με την εφαρμογή των μέτρων.

* Αλλά ας προχωρήσουμε στα μεζεδάκια μας, κάνοντας αρχή με ένα που αφορά τα νέα μέτρα -και συγκεκριμένα τα μηνύματα που θα στέλνονται προς τους μη εμβολιασμένους (πού θα τους βρίσκουν;). Σε ένα από αυτά, θα λέγεται ότι «Οι ανεμβολίαστοι έχουν 13 έως 20 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο να νοσήσουν βαριά και να διασωληνωθούν από τους εμβολιασμένους».

Η διατύπωση αυτή σχολιάστηκε ως αμφίσημη στο Φέισμπουκ: «να διασωληνωθούν από τους εμβολιασμένους»;

Πράγματι, μια αλλαγή θα ξεκαθάριζε τα πράγματα, αν κρίνουμε ότι χρειάζεται: «Οι ανεμβολίαστοι έχουν 13 έως 20 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο να νοσήσουν βαριά και να διασωληνωθούν απ’ όσο οι εμβολιασμένοι». Αλλά ήδη το «μεγαλύτερο κίνδυνο» νομίζω ότι δεν αφήνει αμφιβολία κατανόησης.

Κι έπειτα, όπως είπε και κάποιος, «εμβολιασμένοι θα τους διασωληνώσουν, οι ανεμβολίαστοι [υγειονομικοί] έχουν βγει σε αναστολή».

* Άλλη μια διατύπωση σχετική με την πανδημία, που εγώ τη βρίσκω σαφώς παραπλανητική. Γράφτηκε για το επεισόδιο στην Καλαμπάκα, όπου προπηλακίστηκε ο κ. Βασιλακόπουλος.

Προσέξτε όμως τη φράση: Καταδικαστέος ο τραμπουκισμός του Θ. Βασιλακόπουλου. Πώς την καταλαβαίνετε, αν ξεχάσουμε τα πραγματολογικά; Αν αγνοούμε τι έγινε; Πιστεύω θα συμφωνήσετε ότι με τη διατύπωση αυτή ο Θ.Β. είναι δράστης του τραμπουκισμού, όχι θύμα του!

Αντίθετα, αν λέγαμε: Καταδικαστέος ο προπηλακισμός του Θ.Β., όλοι θα καταλάβαιναν ότι ο ΘΒ υπήρξε το θύμα.

Ενδιαφέρον δεν είναι;

Ο ανεδιάβαστος (ένα κείμενο του Γιάννη Χάρη)

Για ένα κείμενο λέω, αλλά στην πραγματικότητα είναι διπλό. Πριν από λίγες μέρες, ο φίλος Γιάννης Χάρης δημοσίευσε στο Φέισμπουκ μια συντομη εξομολόγηση με τον τίτλο «Ο ανεδιάβαστος», το οποίο παρέπεμπε σε ένα παλιότερο εκτενές άρθρο του, από το μακρινό 2007, τότε, που υπήρχαν πολλά και ζωντανά ιστολόγια, με έντονη μεταξύ τους αλληλεπίδραση (αλλά δεν υπήρχε σχεδόν Φέισμπουκ, ούτε Τουίτερ, ούτε Ίνσταγκραμ και τα άλλα των νεότερων).

Το παλιότερο εκείνο κείμενο ήταν η συμμετοχή του Χάρη σε ένα παιχνίδι των μπλογκ, όπου ο καθένας καλούσε κάποιον άλλο να εξομολογηθεί/αποκαλύψει πέντε πράγματα για τον εαυτό του. Θα το παραθέσω πιο κάτω, αλλά να πω εισαγωγικά πως ένα από τα πέντε αυτά πράγματα ήταν η εξομολόγηση του Γ. Χάρη ότι δεν διαβάζει, ότι βαριέται το διάβασμα, μια δήλωση που ακούγεται παράδοξη από κάποιον που και γράφει και ασχολείται επαγγελματικά με τη μετάφραση και με την επιμέλεια κειμένων -και βιβλίων. Γι’ αυτό και στο νεότερο, εισαγωγικό ας το πούμε, κείμενό του αυτοχαρακτηρίζεται «ανεδιάβαστος».

Όπως θα δείτε, στο τέλος του παλιότερου κειμένου του ο Γιάννης είχε πετάξει το μπαλάκι και σε μένα, καλώντας με να συνεχίσω το παιχνίδι και να εξομολογηθώ κι εγώ πέντε πράγματα για τον εαυτό μου. Δεν είχα τότε ανταποκριθεί, και για να πω την αλήθεια δεν θυμάμαι για ποιο λόγο, αλλά το πιθανότερο είναι πως άργησα να δω το σχετικό άρθρο -και άλλωστε δεν είχα ιστολόγιο τότε.

Και εδώ είναι η μεγάλη ειρωνεία, πώς τα φέρνει η ζωή δηλαδή, ότι το 2007 ειρωνευόμουν τον Χάρη για την ενασχόλησή του με τα μπλογκ (και τον σχετικό μπελά, να διαβάζει σχόλια και να απαντάει) και προτιμούσα την ηρεμία που πρόσφερε το να δημοσιεύω σε σάιτ, με πολύ μικρότερη αλληλεπίδραση και αναπληροφόρηση.

Και τώρα έχω, επί δωδεκάμισι χρόνια μάλιστα, ιστολόγιο, με χιλιάδες άρθρα και με εκατοντάδες χιλιάδες σχόλια! Πώς τα φέρνει η ζωή!

(Όσο για την πρόκληση να εξομολογηθώ κι εγώ με τη σειρά μου πέντε πράγματα, λέω να το κάνω -όχι σήμερα όμως).

Αλλά ας δώσω τον λόγο στον φίλο Γιάννη Χάρη:

Ο ΑΝΕΔΙΑΒΑΣΤΟΣ

(για φίλες και φίλους που συχνά μου κάνουν την τιμή να μου στείλουν ένα βιβλίο τους, και ντρέπομαι τι να τους πω…)

Πάνε χρόνια, απίστευτα πολλά, που δεν διαβάζω. Βιβλία που μου κινούν την περιέργεια, για τα οποία με διαβεβαιώνουν φίλοι πως είναι αριστουργήματα…, τίποτα. Μαζεύονται κάποια στοίβες, λέω τουλάχιστον να τα ξεφυλλίσω…, τίποτα.

Ε πώς, δε γίνεται, θα πείτε. Τίποτα τίποτα δηλαδή; Καλά· είναι και έργα λόγου χάρη στα οποία αναφέρεται ο Κούντερα, και πρέπει τότε να τα διατρέξω, ή αναλόγως να τα διαβάσω κανονικά, για να μη μεταφράζω λέξεις σκόρπιες στον αέρα, εννοείται. (Έτσι διάβασα, ας πούμε, και με μεγάλη απόλαυση, ενθουσιασμό μάλλον, το «Δέρμα» του Μαλαπάρτε, χωρίς ωστόσο αυτό να με παρακινήσει για ανάλογο εγχείρημα…) Και επίσης έργα φίλων της στενής παρέας (αυτών που επιστρατεύω και για δικά μου κείμενα και μεταφράσεις), σε χειρόγραφο ακόμα, όταν νομίζω ότι κάπου θα βοηθήσει η… σοφία μου. (Αλλά κι αυτά, με την ηλικία και με την προβληματική υγεία, όλο και πλημμελέστερα πια.)

Αλλιώς, τίποτα. Ποτέ κανένας δεν με πίστεψε και ούτε με πιστεύει, κι ας το ’χω εξομολογηθεί δημόσια, όταν πρωτάνοιξα το μπλογκ μου και προκλήθηκα να πάρω μέρος σ’ ένα παιχνίδι όπου εκμυστηρευόταν κανείς πέντε άγνωστα πράματα για τον εαυτό του: το παραθέτω εδώ το κείμενο αυτό, θα μάθετε έτσι κι άλλα ανήκουστα.

Το κείμενο είναι του 2007· το σχετικό με το [μη] διάβασμα είναι το σημείο 5. Βάλτε τώρα και τα 14 χρόνια που πέρασαν από τότε, με τα διάφορα –το διάβασμα έγινε περίπου γολγοθάς.

Και το κείμενο του 2007

Μόνο βιβλία είχαμε μπόλικα (απόσπασμα από το βιβλίο του Άμος Οζ)

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα απόσπασμα, και συγκεκριμένα το 3ο κεφάλαιο, από το βιβλίο «Ιστορία αγάπης και σκότους» του Άμος Οζ, ένα αυτοβιογραφικό αφήγημα που μπορεί να χαρακτηριστεί μυθιστόρημα ενηλικίωσης, αφού σε αυτό ο Οζ αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς του και την παιδική και εφηβική του ηλικία -και ταυτόχρονα την ιστορία της Ιερουσαλήμ και του κράτους του Ισραήλ κατά τον 20ό αιώνα. Ο τίτλος που βάζω στο άρθρο είναι δικός μου, αν και είναι παρμένος από μια φράση του βιβλίου.

Ο Άμος Οζ (1939-2018) γεννήθηκε Άμος Κλάουσνερ στην Ιερουσαλήμ λίγους μήνες πριν αρχίσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η οικογένεια του πατέρα του κρατούσε από το Βίλνιους της σημερινής Λιθουανίας, αν και κάποιοι είχαν κάνει μια σκάλα στην Οδησσό πριν εγκατασταθούν στην Παλαιστίνη της βρετανικής αγγλικής εντολής στη δεκαετία του 1920. Η οικογένεια της μητέρας του ερχόταν από το Ρίβνε, σήμερα στην Ουκρανία. Και οι δυο ήταν διανοούμενοι -ο πατέρας του είχε πάντοτε φιλοδοξία για πανεπιστημιακή καριέρα, αλλά έμεινε βιβλιοθηκάριος, αφού στο νεοπαγές εβραϊκό κράτος οι πτυχιούχοι και διδάκτορες πρωτοκλασάτων πανεπιστημίων ήταν πάρα πολλοί. Ένα-δυο χρόνια μετά την αυτοκτονία της μητέρας του, το 1952, ο Άμος Κλάουσνερ πήγε εθελοντής στο κιμπούτς Χούλντα. Εκει πήρε το επώνυμο Οζ. Με τον τρόπο αυτό ήρθε σε ρήξη με την οικογένειά του, που ήταν δεξιοί, αφού στα κιμπούτς επικρατούσε πνεύμα κομμουνισμού.

Αλλά αυτά θα τα διαβάσετε στο βιβλίο, που αξίζει αν το επιχειρήσετε παρόλο που ξεπερνάει τις 700 σελίδες. Εγώ διάλεξα να παρουσιάσω σήμερα ένα βιβλιοφιλικό κεφάλαιο, που δεν είναι το πρώτο βιβλιοφιλικό αυτοβιογραφικό απόσπασμα που έχουμε βάλει στο ιστολόγιο (θυμίζω, ας πούμε, ένα πρόσφατο αντίστοιχο της Ούρσουλας Λε Γκεν). Στην αρχή σκέφτηκα να παραθέσω μόνο το κομμάτι του κεφαλαίου που μιλάει ειδικώς για τα βιβλία αλλά τελικά αποφάσισα να βάλω όλο το κεφάλαιο.

Tο βιβλίο μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Ιακώβ Σιμπή για τις εκδόσεις Καστανιώτη (2004). Βρήκα πολύ καλή τη μετάφραση, παρόλο που κάποια σημεία μού κίνησαν την περιέργεια (αλλά σε 700+ σελίδες και ποιος δεν θα είχε κάποιες παρατηρήσεις;).

Σημειώνω ότι τα «βιβλία με τελίτσες», που αναφέρει ο Οζ σε κάποιο σημείο, είναι τα βιβλία στα οποία δηλώνονται τα φωνήεντα με τελίτσες για να βοηθηθεί ο αναγνώστης, κάτι που γίνεται μόνο στα παιδικά βιβλία. Στα σημερινά εβραϊκά βιβλία για ενήλικες τα φωνήεντα δεν δηλώνονται.

Το βιβλίο έχει και ενδιαφέρον γλωσσικό, π.χ. σε κάποια σημεία όπου ο Οζ αναφέρει τις παρεξηγήσεις (συχνά ξεκαρδιστικές) που γίνονταν όταν μια λέξη της κλασικής εβραϊκής είχε πάρει άλλη σημασία στην αργκό ή τις λεπτομερείς εξηγήσεις που αγαπούσε να δίνει ο πατέρας του για την ετυμολογία διάφορων λέξεων και τη σχέση τους με άλλες λέξεις άλλων γλωσσών. Όμως τ’ αποσπάσματα αυτά είναι διάσπαρτα στο κείμενο οπότε δεν ήταν εύκολο να παρουσιαστούν εδώ.

Όσο για το παλαιστινιακό, ασφαλώς δεν θα λυθεί αύριο -απέφυγα να το θίξω στην εισαγωγή μου, αλλά σίγουρα θα αναφερθεί στα σχόλιά σας.

3

Μπορούσες να διακρίνεις παντού διάφορους μικρούς αγγελιαφόρους εκείνης της Ευρώπης, που ήταν η γη της επαγγελίας. Παραδείγματος χάρη, εκείνα τα ανθρωπάκια, εκείνα τα μικροσκοπικά ανθρωπάκια που κρατούσαν τα παντζούρια ανοιχτά όλη τη διάρκεια της ημέρας, εννοώ εκείνα τα μεταλλικά μάντσαλαχ, τα α­νάγλυφα μάνταλα σε σχήμα ανθρώπου: όταν ήθελες να κλείσεις τα παντζούρια τα γύριζες έτσι ώστε όλο το βράδυ να μένουν κρεμασμέ­να με το κεφάλι προς τα κάτω. Όπως ακριβώς κρέμασαν τον Μουσολίνι και την παλλακίδα του, που λεγόταν Κλάρα Πετάτσι, στο τέ­λος του Παγκοσμίου Πολέμου. Και ήταν τρομερό, απαίσιο, όχι το ότι τους κρέμασαν, αυτό βέβαια τους άξιζε, αλλά το ότι τους κρέ­μασαν με το κεφάλι προς τα κάτω. Εγώ τους λυπήθηκα λίγο, παρό­λο που ήταν απαγορευμένο, αδιανόητο, τι, τρελάθηκες εντελώς; Έ­χασες τα λογικά σου; Να λυπάσαι τον Μουσολίνι; Είναι σαν να λυ­πάσαι τον Χίτλερ! Εγώ όμως το δοκίμασα, σε ένα σωλήνα στον τοί­χο, κρεμάστηκα από τα πόδια, με το κεφάλι κάτω: μετά από δυο λε­πτά όλο το αίμα μου κατέβηκε στο κεφάλι και ένιωθα να λιποθυ­μάω. Ο Μουσολίνι και η παλλακίδα του ήταν κρεμασμένοι έτσι, ό­χι δυο λεπτά αλλά τρεις μέρες και τρεις νύχτες, ακόμα και μετά που τους σκότωσαν! Τη θεώρησα πολύ άγρια τιμωρία, ακόμα και για δολοφόνους. Ακόμα και για παλλακίδες.

Όχι πως είχα την παραμικρή ιδέα τι σήμαινε παλλακίδα. Σ’ όλη την Ιερουσαλήμ δεν υπήρχε εκείνες τις μέρες ούτε μία. Υπήρχε η «φί­λη», υπήρχε η «σύντροφος», υπήρχε η «φίλη με τις δυο σημασίες της λέξης». Μπορεί εδώ κι εκεί να υπήρχαν και κάποια ειδύλλια: πολύ επιφυλακτικά έλεγαν, λόγου χάρη, πως ο Τσερνιχόφσκι είχε κάποια νταραβέρια με τη φίλη τού Λουπάτιν, και εγώ υπέθετα καρδιοχτυπώντας ότι οι λέξεις «κάποια νταραβέρια» ήταν μια μυστήρια, μοι­ραία έκφραση, που έκρυβε πίσω της κάτι γλυκό και φοβερό, κάτι ε­παίσχυντο. Όμως παλλακίδα! Αυτό ήταν βιβλικό ζήτημα. Ένα ζή­τημα που ξεπερνούσε τη ζωή. Αδιανόητο. Ίσως στο Τελ-Αβίβ να υπάρχουν τέτοια πράγματα, σκεφτόμουν, εκεί πάντα υπάρχουν διά­φορα πράγματα που εδώ σε μας δεν υπάρχουν και απαγορεύονται.

Ο συγγραφέας το 1965

Άρχισα να διαβάζω σχεδόν μόνος από τότε που ήμουν τόσο δα μικρός. Μήπως είχαμε και τίποτε άλλο να κάνουμε; Οι νύχτες τότε ή­ταν πολύ πιο μακριές, επειδή η υδρόγειος σφαίρα γυρνούσε πολύ πιο σιγά, αφού και η βαρύτητα στην Ιερουσαλήμ ήταν πολύ πιο μεγά­λη από ό,τι είναι σήμερα. Το φως της λάμπας ήταν κίτρινο και χλο­μό, και έσβηνε κάθε τόσο με τις πολλές διακοπές ρεύματος. Μέχρι σήμερα συνδέονται μέσα μου η μυρωδιά των κεριών που κάπνιζαν και η μυρωδιά της μαυρισμένης από καπνιά λάμπας πετρελαίου με την επιθυμία μου να διαβάσω κάποιο βιβλίο. Από τις εφτά το από­γευμα κλεινόμασταν σπίτι εξαιτίας της απαγόρευσης κυκλοφορίας που επέβαλλαν οι Άγγλοι στην Ιερουσαλήμ. Όμως ακόμα κι όταν δεν απαγόρευαν την κυκλοφορία, ποιος ήθελε να βρίσκεται έξω ε­κείνες τις μέρες στην Ιερουσαλήμ; Όλα ήταν θεόκλειστα, δεν υπήρ­χε ψυχή στα πέτρινα δρομάκια. Κάθε σκιά που περνούσε σ’ αυτά τα σοκάκια έσερνε πίσω της στην άδεια άσφαλτο τρεις ή τέσσερις σιλουέτες σκιάς.

Ακόμα και όταν δεν υπήρχε διακοπή ρεύματος, ζούσαμε πάντα με το θολό φως επειδή έπρεπε να κάνουμε οικονομία: οι γονείς μου άλλαζαν τη λάμπα των σαράντα βατ με μια των είκοσι πέντε, όχι μό­νο εξαιτίας της τιμής αλλά και, κυρίως, από θέμα αρχής, επειδή το ζωηρό φως ήταν σπατάλη και η σπατάλη ήταν ανήθικο πράγμα. Στο μικρό μας διαμέρισμα συνωστιζόταν πάντα όλο το ταλαιπωρημένο ήμισυ του ανθρώπινου γένους: τα πεινασμένα παιδιά στις Ινδίες, που εξαιτίας τους έπρεπε να τελειώσω ό,τι μου έβαζαν στο πιάτο. Οι μααπιλίμ, οι επιζήσαντες από τη χιτλερική κόλαση, που οι Άγγλοι τους εξόριζαν στις τενεκεδένιες καλύβες των στρατοπέδων της Κύπρου. Τα ορφανά που περιπλανιόντουσαν ακόμα με τα κουρέλια τους στα χιονισμένα δάση της κατεστραμμένης Ευρώπης. Ο μπαμπάς καθό­ταν μέχρι τις δύο τη νύχτα και δούλευε μπροστά στο γραφείο του υπό το φως μιας αναιμικής λάμπας των είκοσι πέντε βατ, ζορίζοντας τα μάτια του, διότι δεν ήταν ωραίο να χρησιμοποιείς πιο δυνατή λά­μπα: οι πιονιέροι στα κιμπούτς της Γαλιλαίας κάθονται κάθε βρά­δυ στη σκηνή και γράφουν ποιητικές συλλογές ή φιλοσοφικές πραγ­ματείες υπό το φως του τρεμάμενου στον άνεμο κεριού, πώς μπορείς εσύ να τους αγνοήσεις και να κάθεσαι σαν Ρότσιλντ υπό το φως μιας ζωηρής λάμπας σαράντα βατ; Και τι θα πουν οι γείτονες αν δουν ξαφνικά στο σπίτι μας φώτα χοροεσπερίδας; Θεωρούσε λοι­πόν πιο σωστό να βγάζει τα μάτια του προκειμένου να μη βγάζει μάτι.

Βιβλία για το φετινό καλοκαίρι

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, όσο κι αν φέτος οι διακοπές είναι κάπως παράξενες, αν και καλύτερες από τις περυσινές, πάντως με τη Δαμόκλειο σπάθη της μετάλλαξης Δ να κρέμεται πάνωθέ μας.

Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και το 2018 δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο, όπως και πρόπερσι, το 2019, αλλά και πέρυσι, το 2020.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Επειδή όπως είπαμε τηρώ τις παραδόσεις, το ίδιο έκανα και φέτος. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και τον Δεκέμβριο, κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θα ξεκινήσω αναφέροντας τα δυο δικά μου σχετικά πρόσφατα βιβλία, που βέβαια είναι περσινά. Καταρχάς, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Πολεμικά, ο τέταρτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 81 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν στην Πρωία ενώ μαινόταν ο πόλεμος του 1940-41, τα περισσότερα σε πνεύμα ενθουσιασμού, τα τελευταία, όταν είχε πια αρχίσει η γερμανική επίθεση, προσπάθεια εμψύχωσης. Για περισσότερα, παραπέμπω στο άρθρο του ιστολογίου.

Έπειτα, κοντά στα Χριστούγεννα βγήκε ένα «εντελώς» δικό μου βιβλίο: κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το βιβλίο μου «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων. Ανιχνεύοντας το 1821 μέσα από τις λέξεις του». Στο βιβλίο αυτό έχω αφιερώσει ειδική σελίδα, και το έχω παρουσιάσει αρκετές φορές στο ιστολόγιο, οπότε δεν θα πω περισσότερα.

Πάμε τώρα σε βιβλία άλλων. Διάβασα πρόσφατα, και μου άρεσε, την Ανθρώπινη κωμωδία του Ουίλιαμ Σάρογιαν, που βλέπω ότι κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Gutenberg, φέτος, αλλά βέβαια είναι γραμμένο μέσα στον πόλεμο, το 1942, και περιγράφει ακριβώς τη ζωή σε μια μικρή πόλη της Καλιφόρνιας, μέσα από τα μάτια ενός 14χρονου που δουλεύει ταχυδρομικός διανομέας και έχει το θλιβερό έργο να επιδίδει τα τηλεγραφήματα στις οικογένειες των στρατιωτών που έχουν σκοτωθεί στο πεδίο της μάχης.

Από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφόρησε η νουβέλα Ο πόλεμος των φτωχών του Ερίκ Βουγιάρ. Πρόκειται για μια εξιστόρηση του πολέμου των χωρικών και της ζωής του Τόμας Μύντσερ (τον 16ο αιώνα στη Γερμανία, αλλά με αναφορές και σε προηγούμενες εξεγέρσεις αγροτών, στην Αγγλία τον 14ο αιώνα). Και εδώ έχουμε το σαγηνευτικό ύφος του Βουγιάρ, γνώριμο από προηγούμενα έργα του που έχουμε παρουσιάσει και εδώ.

Από τις ίδιες εκδόσεις διάβασα το βραβευμένο στη Γαλλία μυθιστόρημα του Νταβίντ Ντιόπ Τη νύχτα όλα τα αίματα είναι μαύρα. Στα χαρακώματα του Πρώτου Πολέμου, ένας Σενεγαλέζος στρατιώτης, γεμάτος ενοχές επειδή θεωρεί ότι είναι υπεύθυνος για τον θάνατο του αδελφικού του φίλου, μετατρέπεται σε μια μηχανή θανάτου, στην αρχή προκαλώντας τον θαυμασμό αλλά μετά τον φόβο των συμπολεμιστών του. Σημειώνω ότι ο γαλλικός τίτλος είναι Frère d’ame, αλλά στην ελληνική έκδοση αλλαξε με τη σύμφωνη γνώμη του συγγραφέα (η φράση του ελληνικού τίτλου εμφανίζεται στον μονόλογο του αφηγητή).

Το γεράκι της Μάλτας

Στα νιάτα μου αγαπούσα και διάβαζα πολύ τον Ντάσιελ Χάμετ, τον Αμερικανό συγγραφέα που θεωρείται ο εισηγητής της «σκληροτράχηλης» (hard-boiled) σχολής στο αστυνομικό είδος. Εχω μάλιστα μεταφράσει έργα του: το Μεγάλο χτύπημα (τρεις νουβέλες) για τον Καστανιώτη, και το Γεράκι της Μάλτας και τον Κόκκινο θερισμό για τη Σύγχρονη Εποχή.

Στα δύο βιβλία της Σύγχρονης Εποχής, που εκδόθηκαν με δική μου πρόταση, πέρα από τη μετάφραση, είχα προσθέσει προλόγους και επίμετρα, με βιογραφικά και άλλα στοιχεία για τον Χάμετ, με υλικό που το είχα βρει ψάχνοντας πολύ καιρό, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν ούτε κατά διάνοια οι σημερινές ευκολίες του Διαδικτύου -αφού ήταν σύντροφός μας έπρεπε να τον τιμήσουμε. Πράγματι, ο Χάμετ (1894-1961) ήταν μέλος του ΚΚ ΗΠΑ στη δεκαετία του 1930, και έμεινε ώς το τέλος -πήγε φυλακή και καταστράφηκε οικονομικά με τον μακαρθισμό. Τα βιβλία αυτά ήταν και τα τελευταία βιβλία με  μεταφράσεις που έβγαλα στη Σύγχρονη Εποχή -αλλά και γενικώς- διότι τότε έφυγα από την Ελλάδα (μάλιστα, τον Κόκκινο θερισμό τον ολοκλήρωσα στο Λουξεμβούργο).

(Μια υποσημείωση: Όλα τα μυθιστορήματα του Χάμετ έχουν μεταφραστεί/εκδοθεί πολλές φορές στα ελληνικά, διότι για τα προ του 1946 έργα το καθεστώς πνευματικών δικαιωμάτων ήταν ασαφές στην Ελλάδα πριν από τον νόμο του 1992. Ίσως και μετά, δεν ξέρω).

Πριν από μερικές μέρες, συνάντησα στον ιστότοπο Κατιούσα, που ασχολείται με τον πολιτισμό από τη σκοπιά της εργατικής τάξης και του κομμουνισμού,  ένα άρθρο για το Γεράκι της Μάλτας του Ντάσιελ Χάμετ. Άρχισα να το διαβάζω και μου φάνηκε γνωστό. Καλά μου είχε φανεί, διότι το είχα γράψει εγώ, πριν από πολλά πολλά χρόνια και είχε μπει ως επίμετρο στην έκδοση της Σύγχρονης Εποχής -το δήλωνε άλλωστε κι ο ιστότοπος.

Οπότε, σήμερα δημοσιεύω εδώ εκείνο το νεανικό μου κείμενο και ελπίζω να το κρίνετε με επιείκεια, αναγνωρίζοντας το ελαφρυντικό της μετεφηβικής ηλικίας.

Το γεράκι της Μάλτας

Το Γεράκι της Μάλτας είναι το γνωστότερο έργο του Χάμετ και κατέχει κεντρική θέση στο έργο του: όχι μόνο επειδή είναι και κυριολεκτικά το «κεντρικό» μυθιστόρημα του Χάμετ (το τρίτο από τα πέντε), αλλά και επειδή συνοψίζει την άποψή του για τον ιδιωτικό ντετέκτιβ. Στα δυο επόμενα μεγάλα έργα του, ο κεντρικός ήρωας ή δεν είναι καν ντετέκτιβ (Γυάλινο κλειδί) ή δεν είναι πια ντετέκτιβ (Αδύνατος άντρας).

Ο Χάμετ κάνει πρώτη φορά μνεία για το Γεράκι σε γράμμα προς τον εκδότη του, το Μάρτη του 1929. Απ’ ό,τι φαίνεται στο έργο, το τελευταίο σχεδίασμα γράφτηκε στο τέλος του 1928. Τον Ιούνη του 1929 ο Χάμετ έστειλε το έργο στον εκδότη του, ο οποίος του ζήτησε δευτερεύουσες τροποποιήσεις και συγκεκριμένα αποσιώπηση της ομοφυλοφιλίας του Κάιρο, η οποία, έγραψε, θα ήταν αποδεκτή σε ένα «κανονικό» μυθιστόρημα. Ο Χάμετ, ακριβώς γι’ αυτό, διαφώνησε και έκανε ελάχιστες τροποποιήσεις.

Η γλώσσα του Αγώνα

Χτες ήταν η επέτειος. Ίσως έχετε κορεστεί και κουραστεί αλλά και στο σημερινό άρθρο συνεχίζουμε αμείλικτα στο ίδιο πνεύμα. Το χειρότερο είναι που σήμερα ευλογάω τα γένια μου. Χτες είδαμε μια συνέντευξη του φίλου Παντελή Μπουκάλα στον ιστότοπο news247 και στον Γιάννη Φιλέρη. Σήμερα θα αναδημοσιεύσω μια δική μου συνέντευξη στον ίδιο ιστότοπο news247 και πάλι στον Γιάννη Φιλέρη. Η αρχική δημοσίευση βρίσκεται εδώ.

Ως επίμετρο, ας πούμε, αναδημοσιεύω επίσης μια πιο σύντομη συνέντευξη που έδωσα στον ιστότοπο oneman.gr

Θα ζητήσω συγγνώμη για την περιαυτομπλογκία που χαρακτγρίζει το σημερινό άρθρο, καθώς και μια δεύτερη συγγνώμη από τους ταχτικούς αναγνώστες του ιστολογίου διοτι θα διαβάσουν πράγματα που σε μεγάλο βαθμό τα έχουμε ξανασυζητήσει.

H εισαγωγή του Γιάννη Φιλέρη:

Μιλούσαν την ίδια γλώσσα οι επαναστατημένοι Έλληνες το 1821 ή με δυσκολία καταλάβαιναν ο ένας τον άλλον; Πόσες από τις λέξεις που χρησιμοποιούσαν πέρασαν διαχρονικά την ιστορία και έφτασαν, έστω και με διαφορετική σημασία, μέχρι τις μέρες μας; Με αφορμή το βιβλίο του «το ζορμπαλίκι των ραγιάδων» που παρουσιάζει 300 λήμματα της γλώσσας του αγώνα, ζητήσαμε από τον συγγραφέα (και μανιώδη μελετητή της ελληνικής), Νίκο Σαραντάκο, να δώσει τις απαντήσεις.

Τα όπλα τα ξέρουμε. Κουμπούρες και καριοφίλια, που σκόρπιζαν το μολύβι στα ασκέρια των Οθωμανών, μαζί και σπάθες και γιαταγάνια για τις σώμα με σώμα μονομαχίες. Τις φορεσιές με τα γελέκα, τους ντουλαμάδες και τα τσαρούχια, επίσης.

Λίγο πολύ οι μορφές των αγωνιστών του ᾽21, έμειναν ανεξίτηλες έστω κι αν χρειάστηκε η βοήθεια του Καρλ Κρατσάιζεν, ενός Βαυαρού φιλέλληνα αξιωματικού, που πολεμώντας στο πλευρό των επαναστατημένων, απαθανάτισε τους περισσότερους από τους ήρωες της επανάστασης. Όσοι, τουλάχιστον, ζούσαν γιατί άλλοι, όπως ο Οδυσσέας Ανδρούτσος ή ο Παπαφλέσσας κι ο Αθανάσιος Διάκος, αποτυπώθηκαν στον καμβά βάσει διηγήσεων όσων τους είχαν δει.

Και η γλώσσα; Ποια ακριβώς μιλούσαν οι επαναστατημένοι Ρωμιοί; Πέραν των τοπικών ιδιωμάτων, ή τις επιρροές από τους άλλους λαούς, σύνοικους και μη, υπήρχε μια κοινή οδός όπου ο Ρουμελιώτης καταλάβαινε τον πελοποννήσιο κι ο επτανήσιος τους Ηπειρώτες; Πόσες από τις λέξεις έμειναν και έζησαν διακόσια χρόνια μετά. Και πόσοι από μας ξέρουμε τι ήταν ο πασάς, ο αγάς, ο κλέφτης, ο αρματολός, τα καπάκια και ένα σωρό λέξεις που πολλές φορές διαβάζουμε, κάπου τις έχουμε δει, αλλά δεν γνωρίζουμε επακριβώς την σημασία τους.

Τι έκαναν οι λόγιοι της εποχής για να τους καταλαβαίνουν όσοι από τους ξεσηκωμένους ήξεραν να διαβάζουν;

Ο Νίκος Σαραντάκος αγαπάει πολύ τα βιβλία και σίγουρα τις λέξεις. Σε αυτές αφιερώθηκε, με αυτές συμβιώνει, μέσα από τα γραφτά του, αλλά και το πολύ επιτυχημένο ιστολόγιο του («οι λέξεις έχουν την δική τους ιστορία») που διατηρεί από το 2008. Η προσπάθεια του να καταρρίπτει γλωσσικούς (και όχι μόνο) μύθους δημιούργησε ένα φανατικό κοινό (όπως και φανατικούς αντιπάλους) και γέννησε μια σειρά από εξαιρετικά βιβλία και ακόμη πιο ωραίες ομιλίες εντός και εκτός Ελλάδας.

Μπορεί να πήρε πτυχίο χημικού μηχανικού και αγγλικής φιλολογίας, με τις λέξεις βιοπορίστηκε ωστόσο, καθώς μια αγγελία η οποία του κίνησε το ενδιαφέρον τον έστειλε στο μεταφραστικό τμήμα του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου.

Συγγραφέας και λογοτέχνης, λεξιλογεί ακατάπαυστα και το τελευταίο του βιβλίο «το ζορμπαλίκι των ραγιάδων» έρχεται να μας λύσει πολλές από τις απορίες για τη γλώσσα του 21. Τριακόσιες λέξεις άλλες γνωστές σε όλους μας, άλλες παντελώς άγνωστες παρουσιάζονται σε ένα σίγουρα πρωτοποριακό λημματολόγιο, για την συγγραφή του οποίου χρειάστηκε πολλή μελέτη και σίγουρα αστείρευτο μεράκι για τη γλώσσα. Κι απ’ αυτό όπως και το βιτριολικό χιούμορ που χαρακτηρίζει τα κείμενά του, ο Ν.Σαραντάκος, έχει… περίσσευμα.

Και η συνέντευξη:

Αν πούμε «ήρθε το μπουγιουρντί από την εφορία», ή «σήκωσε μπαϊράκι ο βουλευτής τάδε» ή και «έπαιξε άμυνα ταμπούρι για να κρατήσει το 1-0», δανειζόμαστε τη γλώσσα του 21; Τι μαθαίνουμε και τι όχι, από τις λέξεις που χρησιμοποιούμε ακόμη και σήμερα αλλά και από εκείνες που ξεχάσαμε στη διαδρομή;

Δανειζόμαστε λέξεις· αλλά δεν συνειδητοποιούμε, νομίζω, την ειδική σημασία που είχαν στα συμφραζόμενα του ξεσηκωμού. Όπως δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε την ετυμολογία μιας λέξης για να τη χρησιμοποιήσουμε (κι ας λένε κάποιοι ότι αν γνωρίζουμε την ετυμολογία πλησιάζουμε τάχα στη βαθύτερη σημασία της λέξης· δεν συμφωνώ) έτσι και όταν χρησιμοποιούμε σήμερα το μπουγιουρντί με τη σημερινή σημασία του εγγράφου από δημόσια υπηρεσία που συνήθως έχει δυσάρεστο περιεχόμενο, δεν είναι ανάγκη να ξέρουμε ποια σημασία είχε πριν από 200 χρόνια.

Ωστόσο, όταν μάθουμε αυτή τη μετεξέλιξη της σημασίας του, αισθανόμαστε ένα ευχάριστο ξάφνιασμα. Αυτό το ευχάριστο ξάφνιασμα που αποκομίζει κανείς από την μελέτη της ιστορίας των λέξεων και της ετυμολογίας κάνει την ενασχόληση αυτή σαγηνευτική.

Υπάρχουν λέξεις τις οποίες χρησιμοποιούμε σήμερα και τότε είχαν διαφορετική σημασία;

Πολλές, διότι οι λέξεις διαρκώς αλλάζουν σημασία -ακόμα και στη διάρκεια της ζωής μας, πόσο μάλλον μέσα σε δυο αιώνες.

Να αναφέρω μερικά παραδείγματα: Σήμερα ο λουφές είναι τα έσοδα ή το όφελος από μια επιλήψιμη δραστηριότητα -το 1821 ήταν ο μισθός των άτακτων στρατιωτών, χωρίς καμιά απολύτως μειωτική χροιά. Το μαγαζί τότε ήταν η αποθήκη, όχι το κατάστημα. Το τερτίπι σήμερα είναι το κόλπο, το τέχνασμα για να ξεγελάσουμε κάποιον· τότε ήταν η μέθοδος, το σχέδιο -χωρίς να υπάρχει αναγκαστικά το στοιχείο του δόλου. Και ενώ σήμερα καταπατητής είναι αυτός που καταλαμβάνει και χρησιμοποιεί αυθαιρέτως ξένη ιδιοκτησία (συνήθως κτήματα του Δημοσίου), το Εικοσιένα και νωρίτερα η λέξη σήμαινε τον κατάσκοπο. Θυμάται ο Κολοκοτρώνης: «Τότε έστειλεν ο Μπραΐμης καταπατητάδες, να ιδεί πού είμαι και τι ασκέρι έχω.

Κάποιες από τις λέξεις που δεν χρησιμοποιούμε, έχουν γίνει επίθετα; Ξέρω δυο Σεΐζηδες και έναν Δουατζή.

Πολύ σωστά. Είναι άλλωστε και λογικό, αφού μια βασική πηγή από την οποία προέρχονται τα οικογενειακά μας ονόματα, τα επώνυμα δηλαδή, είναι τα επαγγελματικά ουσιαστικά. Ο σεΐζης ήταν ο ιπποκόμος. Ο δουατζής ήταν ο ευχέτης, αυτός που εύχεται για τη μακροημέρευση ενός ισχυρού.

Και άλλα πολλά παραδείγματα υπάρχουν, ας πούμε: Βεκίλης (ήταν κάποτε ο πληρεξούσιος, και ειδικότερα ο αντιπρόσωπος του Μοριά στην Υψηλή Πύλη· σήμερα επώνυμο) ή Σεϊμένης (ο ένοπλος φρουρός τότε) ή Παντίδος (ο κακοποιός) ή Ταξιτάρης ή Χαρατσάρης (και τα δύο σήμαιναν τον φοροεισπράκτορα).

Και βέβαια ο Μπαϊρακτάρης από τον μπαϊρακτάρη (τον σημαιοφόρο). Όσο για τον Δουατζή, πρέπει να ξέρουμε τον ίδιο, τον δημοσιογράφο Γιώργο Δουατζή. Μου έγραψε και με πληροφορεί ότι είναι ο μοναδικός με αυτό το επώνυμο στην Ελλάδα.

Οι βιβλιοθήκες μου (κείμενο της Ούρσουλας Λε Γκεν)

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία, όμως αγαπάει και τα βιβλιοφιλικά κείμενα. Ένα τέτοιο κείμενο θα παρουσιάσουμε σήμερα, και συνάμα θα παρουσιάσουμε ένα αξιόλογο καινούργιο βιβλίο.

Το βιβλίο είναι Το κύμα μέσα στο μυαλό, της Ουρσουλας Λε Γκεν, μια συλλογή κειμένων δοκιμιακού χαρακτήρα, «για τη γραφή, την ανάγνωση και τη φαντασία» όπως αναφέρει ο υπότιτλος, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Στάσει εκπίπτοντες σε μετάφραση των φίλων Βικτώριας Αρδίτη και Νίκου Κούρκουλου.

Φυσικά η Λε Γκεν (1929-2018) είναι πολύ γνωστή συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας, αλλά και τα κείμενα αυτού του βιβλίου, αν και όχι μυθοπλαστικά, αξίζουν την προσοχή. Οι ενότητες στις οποίες χωρίζεται το βιβλίο είναι: Προσωπικά ζητήματα, Διαβάσματα, Συζητήσεις και γνωμες, Για τη γραφή.

Όπως διαβάζω σε υποσημείωση των μεταφραστών στην σελ. 392, το όνομα της συγγραφέα (ή προτιμάτε, της συγγραφέας; διότι «της συγγραφέως» το βρίσκω αστείο), το όνομα λοιπόν της συγγραφέας έχει καθιερωθεί να γράφεται Λεγκέν ή Λε Γκεν, όπως είναι η καθιερωμένη προφορά αυτού του γαλλικού επωνύμου, το οποίο η Ούρσουλα Κρέμπερ χρωστάει στον Γάλλο σύζυγό της, τον ιστορικό Charles LeGuin. Η ίδια, ωστόσο, έχει δηλώσει ότι προτιμάει τη βρετόνικη προφορά του, αφού πρόκειται για όνομα βρετόνικης προέλευσης, άρα Λε Γκουίν. Οι μεταφραστές τόλμησαν να χρησιμοποιήσουν αυτή την ασυνήθιστη μεταγραφή σε ένα ποίημα της Λε Γκεν (ή Λε Γκουίν) με το οποίο κλείνει το βιβλίο, όπου υπάρχουν και οι στίχοι:

Εγώ για παράδειγμα ειμαι η Ούρσουλα, η Μις
Ούρσουλα Κρέμπερ,
η Μίσες μετά η Μιζ Λε Γκουίν,
η Ούρσουλα Κ. Λε Γκουίν, η τελευταία είναι
«η συγγραφέας», αλλά ποιες ήταν,
ποιες είναι, οι άλλες;

Διάλεξα να διαβάσουμε ένα μάλλον σύντομο βιβλιοφιλικό κείμενο από την πρώτη ενότητα («Προσωπικά ζητήματα»), όπου η ΛεΓκεν αυτοπαρουσιάζεται. Μας μιλάει για τις δημόσιες βιβλιοθήκες ως τόπους ιερούς και ως δημόσιο αγαθο και για το βιβλιοφαγικό πάθος που μπορεί να αναπτυχθεί στην εφηβεία.

Μπορείτε να διαβάσετε εδώ ένα άλλο κείμενο από την ίδια ενότητα, Οι Ινδιάνοι θείοι μου (με φωτογραφίες που δεν υπάρχουν στο βιβλίο)

Να αναφέρω επίσης ότι πρόσφατα κυκλοφόρησε και άλλο ένα βιβλίο της Λε Γκεν, το διήγημα Η μέρα πριν την επανάσταση, που είναι πρελούδιο ή πρίκουελ του Αναρχικου των δύο κόσμων.

Τρία βιβλία

Από τις λιγοστές εξαιρέσεις στο λοκντάουν που σημάδεψε τα φετινά μας Χριστούγεννα ήταν το άνοιγμα των βιβλιοπωλείων. Σε ό,τι με αφορά, δεν άνοιξαν ματαίως. Έκανα κάμποσες επισκέψεις στους τόπους λατρείας, τουλάχιστον σε όσους δεν είχαν συνωστισμό και ουρά στην είσοδο -και λογαριάζω από σήμερα να κάνω κι άλλες επισκέψεις γιατί δεν έχω ακόμα κορέσει τη δίψα μου ύστερα από τόσες βδομάδες στέρησης.

Θα παρουσιάσω σήμερα τρία βιβλία που αγόρασα και διάβασα αυτές τις μέρες, νέας εσοδείας -αν και δεν είναι και τα τρία καινούργιες εκδόσεις. Πριν προχωρήσω όμως, κι επειδή ο παπάς τα γένια του βλογάει, να υπενθυμίσω ευγενικά ότι μια από τις νέες κυκλοφορίες στους πάγκους των βιβλιοπωλείων είναι και το δικό μου καινούργιο βιβλίο, Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, που το συνιστώ θερμά -αλλά δεν είμαι βέβαια αμερόληπτος.

Το πρώτο βιβλίο για το οποίο θα σας μιλήσω είναι μεν έκδοση του 2020 αλλά πρόκειται για επανέκδοση, ή ίσως επανέκδοση επανέκδοσης.

Είναι «Η ξένη του 1854» του Εμμανουήλ Λυκούδη, ένα πεζογράφημα γραμμένο το 1893 με θέμα την επιδημία χολέρας του 1854, στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου, που θέρισε την Αθήνα και τον Πειραιά. Είχε εκδοθεί το 1998 από τις εκδόσεις Πατάκη και επανεκδόθηκε φέτος τον Μάιο, προφανώς επειδή η πανδημία του κορονοϊού έκανε επίκαιρο το θέμα. Ο Λυκούδης αποκαλεί «ξένη» τη χολέρα, αφού πράγματι ήρθε από το εξωτερικό:

«Δυστυχισμένη θεοκατάρατη χρονιά. Ποιος θα λησμονήση τι κακά έσυρε μαζί της; Είναι κάτι χρόνοι, όπου τραβούν οπίσω τους τα βάσανα, τις συμφορές, αλυσίδα βαρειά, ατέλειωτη αλυσίδα που σέρνεται στα στήθια.
… Πώς μας ήρθε λοιπόν η θεοκατάρατη Ξένη; Πολλά λένε. Αλλά περισσότερο επιστεύθηκε πως μπήκε κρυφά επιβάτης και κρύφτηκε κάτω βαθειά, στο μπαλαούρο, μέσα σε μια καμαρωμένη φρεγάδα, χυτή, χαριτωμένη, που ήρχουνταν στον Πειραιά φορτωμένη στρατό για την Κριμαία.»

Ο Λυκούδης είναι αξιόλογος συγγραφέας και όπως βλέπετε από το μικρό δείγμα η γλώσσα του είναι κατά βάση δημοτική και γοητευτικά πολυκαιρισμένη. Εμείς παραλληλίζουμε τη σημερινή πανδημία με παλιότερες, κι έτσι ο Λυκούδης παραλληλίζει την επιδημία του 1854 με τον λοιμό του Πελοποννησιακού πολέμου και παραθέτει και Θουκυδίδη για να δείξει τα κοινά σημεία. Το αφήγημά του είναι περισσότερο ένα χρονικό για την επιδημία της χολέρας αν και έχει στοιχεία μυθοπλασίας που, εδώ που τα λέμε, κάπως μηχανικά δένονται στην αφήγηση, πάντως είναι ενδιαφέρον ανάγνωσμα -και σύντομο άλλωστε, αφού δεν φτάνει τις 100 σελίδες (έχει προστεθεί και ένα μικρό ναυτικό διήγημά του στο τέλος).

Το εισαγωγικό σημείωμα του Σπ. Τσακνιά είναι κατατοπιστικό, αλλά το γλωσσάρι στο τέλος το βρήκα μάλλον λειψό. Οπότε, ως παρωνυχίδα, θα επισημανω δυο λέξεις που κακώς κατά τη γνωμη μου λείπουν από το γλωσσάρι. Στη σελ. 21 ο Λυκούδης γράφει ότι η Ξένη (η επιδημία) «μόλις εις το τέλος Σεπτεμβρίου άρχισε να τρυγά εις τας Αθήνας τα πρώτα πριμαρόλια του θανάτου». Η λέξη δεν εξηγείται στο Γλωσσάρι. Πριμαρόλια, το ξέρουμε από τον τίτλο του βιβλίου της Αθ. Κακούρη, έλεγαν τα καράβια που μετέφεραν τον πρώτο καρπό της σταφιδικής σεζόν την εποχή που η σταφίδα ήταν το μοναδικό αξιόλογο εξαγωγικό προϊόν της Ελλάδας, αλλά αυτό είναι επέκταση της έννοιας. Πριμαρόλια είναι οι απαρχές, και ειδικότερα οι πρώτοι καρποί της εμπορικής σεζόν, ανεξάρτητα από καλλιέργεια -το γαλλικό primeurs. Εδώ ο Λυκουδης τη χρησιμοποιεί φυσικά μεταφορικά, και δεν έπρεπε να λείπει από το γλωσσάρι, όπου υπάρχουν προφανείς λέξεις όπως πλειο ( = πιο) ή «ανάρηα» (= ανάρια, αραιά).

Υπάρχει βιβλίο χωρίς τυπογραφικά λάθη;

Θα υπάρχει, ασφαλώς, αλλά δεν ξέρω ποιο είναι -και πώς τάχα μπορείς να είσαι σίγουρος; Μόνο μέχρι αποδείξεως του εναντίου μπορούμε να πούμε πως ένα βιβλίο δεν έχει λάθος.

Με πολλή χαρά ανάγγειλα τις προάλλες την κυκλοφορία του καινούργιου μου βιβλίου, που λέγεται Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων κι είναι ένα ιδιότυπο λεξικό του 1821 με σκοπό να ανιχνεύσει «το Εικοσιένα μέσα από τις λέξεις του».

Όπως και με τα περισσότερα βιβλία μου, είχα στείλει τα δακτυλόγραφα σε φίλους, που έκαναν χρήσιμες παρατηρήσεις και υποδείξεις, ενώ το τελικό κείμενο το κοιτάξαμε εξονυχιστικά μαζί με τον Γιάννη Νικολόπουλο, τον εκδότη, και κάναμε πολλές συζητήσεις για το τυπογραφικό του στήσιμο. Κι όμως, προχτές που παρουσίασα εδώ το βιβλίο, κι έβαλα ένα απόσπασμα από τον πρόλογο, αμέσως κάποιος σχολιαστής βρήκε ότι υπάρχει τυπογραφικό λάθος!

Συγκεκριμένα, αναφέρω στον πρόλογο (στην αρχή της σελ. 10): Όμως, αντίβαρο στον ευπρεπισμό έρχεται η ανάγκη κατανόησης από τον αναγνώστη κι έτσι πολλές φορές στα κείμενα της εποχής ο απομνηνευματογράφος αναγκάζεται να επεξηγήσει τη λόγια λέξη που χρησιμοποιεί δίνοντας σε παρένθεση τη λαϊκή που είναι γνωστή σε όλους ή ακριβέστερη.

Το είδατε το λάθος; Ο απομνηνευματογράφος έχει χάσει μια συλλαβή -κανονικά είναι, βέβαια, απομνημονευματογράφος. Απλολογία, θα πείτε, όπως ο αμφιφορεύς έγινε αμφορεύς και το αστραποπελέκι αστροπελέκι, έτσι και ο εννιασύλλαβος (!) απομνημονευματογράφος συντομεύτηκε στον κάπως πιο μαντζόβολο απομνηνευματογράφο. Αλλά ενώ οι δυο πρώτες περιπτώσεις είναι αποδεκτές και καθιερωμένες, η τρίτη δεν είναι. Και δεν θα κρυφτώ πίσω από το δάχτυλό μου, να σας πω ότι τάχα σκόπιμα επέλεξα την απλολογία -όχι, ήταν λάθος τυπογραφικό.

Μπορώ να σκεφτώ για ποιον λόγο δεν το είδα. Ο πρόλογος γράφεται πάντα τελευταίος, κι έτσι τον ελέγχουν λιγότερα μάτια και λιγότερες φορές. Θα ρωτήσετε: δεν έκανες έστω κι έναν έλεγχο με τον Σπελ Τσέκερ; Έκανα, αλλά σε ένα κείμενο σαν κι αυτό, με πάρα πολλές «εξωτικές» λέξεις, ο Σπελ Τσέκερ δεν βοηθάει πολύ. Προφανώς μού κοκκίνισε τον «απομνηνευματογράφο» αλλά επειδή έτσι κι αλλιώς περίμενα ότι θα κοκκινίσει και τη σωστή λέξη (και όντως, και ο απομνημονευματογράφος κοκκινίζει) «διάβασα» τη σωστή λέξη και πάτησα Ignore all.

Κι έτσι θυμήθηκα μια ιστορία που μου διηγήθηκαν πριν από κάμποσο καιρό. Ήταν, λέει, ένας εκδοτικός οίκος, δεν θυμάμαι ποιος, που είχε αναλάβει την ελληνική μετάφραση και έκδοση ενός (αγγλικού) βιβλίου για τον Βέντρις, τον Τσάντγουικ και την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β’. Αυτά γίνονταν στη δεκαετία του 1990, όταν ο Τζον Τσάντγουικ ζούσε ακόμα.

Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, ένα καινούργιο βιβλίο

Κυκλοφόρησε χτες από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το καινούργιο μου βιβλίο «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων», Ανιχνεύοντας το 1821 μέσα από τις λέξεις του, όπως λέει ο υπότιτλός του. Όπως με ενημέρωσε ο Γιάννης Νικολόπουλος, που μαζί έχουμε εκδώσει άλλα πέντε βιβλία μου για τη γλώσσα, από σήμερα θα μπορείτε να το βρίσκετε, εκτός από τα γραφεία του, Ζαλόγγου 9, στα κεντρικά βιβλιοπωλεία ενώ τις επόμενες μέρες θα κατακτήσει όλη την Ελλάδα, αψηφώντας το λοκντάουν και την εξαιρετικά πυκνή κυκλοφορία νέων βιβλίων μετά το άνοιγμα των βιβλιοπωλείων.

Με το βιβλίο αυτό ενέδωσα κι εγώ στην εκδοτική πλημμύρα σχετικά με την επέτειο των 200 χρόνων από την επανάσταση του 1821. Στην αρχή είχα σκεφτεί να το αφήσω για την επόμενη στρογγυλή επέτειο, των 250 χρόνων το 2071, αλλά ύστερα σκέφτηκα να βγάλω τώρα μια πρώτη έκδοση και το 2071 βγάζω μια επαυξημένη.

Θα κυκλοφορήσουν πολλά βιβλία για τα 200 χρόνια της επανάστασης του 21 και δίκαια, αφού είναι το ιδρυτικό γεγονός του νεοελληνικού κράτους οπότε αξίζει να το μελετάμε.

Ο δικός μου σκοπός ήταν να καταρτίσω ένα μικρό λεξικό, ένα λημματολόγιο του Εικοσιένα ώστε να ανιχνεύσουμε το Εικοσιένα μέσα από τις λέξεις του. Οι πηγές που χρησιμοποίησα, είτε με συστηματική αποδελτίωση είτε με κορφολόγημα, ανήκουν στις εξής κατηγορίες κειμένων:

• Δημοτικό τραγούδι
• Απομνημονεύματα και ημερολόγια (Μακρυγιάννης, Κολοκοτρώνης, Κασομούλης, Φωτάκος, Καρώρης, Κριεζής, Σαχτούρης κτλ.)
• Αλληλογραφία επίσημη και ιδιωτική (Αρχείο Μαυροκορδάτου, Φρουράς Μεσολογγίου, Γκούρα, κτλ.)
• Συλλογές εγγράφων και ντοκουμέντων (Φυσεντζίδης, Ελληνικά Υπομνήματα, Σπετσιώτικα κτλ.) όπου και πολλές επιστολές.
• Τα Αρχεία της Παλιγγενεσίας, που περιλαμβάνουν κυρίως επίσημα κείμενα αλλά και όχι λίγα δείγματα λαϊκού λόγου σε αναφορές πολιτών.
• Εφημερίδες της εποχής (Ελληνικά Χρονικά, Φίλος του Νόμου, Γενική Εφημερίς κτλ.)
• Μεταγενέστερη ιστοριογραφία (Βακαλόπουλος, Κόκκινος, Κορδάτος, Παπαγιώργης κτλ.)
• Μεταγενέστερη λογοτεχνία.

Το τεράστιο αυτό υλικό θα μπορούσε (και ελπίζω κάποτε να μπορέσει) να δώσει μια εκτενή και μάλλον πολύτομη επισκόπηση του γλωσσικού τοπίου του Εικοσιένα· αλλά αυτό δεν μπορεί να είναι έργο ενός ατόμου. Η δική μου προσπάθεια δεν φτάνει τόσο ψηλά. Εγώ φιλοδόξησα, με την αποδελτίωση και το κορφολόγημα των πηγών, να καταρτίσω και να παρουσιάσω ένα περιορισμένο αλλά αντιπροσωπευτικό λημματολόγιο του 1821.

Όπως είπα πιο πάνω, και όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει διαβάζοντας το βιβλίο, τα περισσότερα κείμενα-πηγές δεν αποτελούν δείγματα γνήσιου και πηγαίου λαϊκού λόγου. Πολλοί αγωνιστές ήταν αγράμματοι ή ολιγογράμματοι και για τις ανάγκες της γραπτής επικοινωνίας τους χρησιμοποιούσαν γραμματικούς· ο Κολοκοτρώνης το 1827 είχε «έξ γραμματικούς και έγραφαν ημέρα νύκτα και δεν επρόφθαναν». Το ίδιο ισχύει και με τις αναφορές των πολιτών προς τη Διοίκηση. Πάντως, σε πολλές επιστολές και αναφορές οπλαρχηγών ή απλών πολιτών ο λόγος είναι αμεσότερος, λαϊκότερος, λιγότερο ευπρεπισμένος. Αυτά τα κείμενα αξίζουν περαιτέρω μελέτη.

Ως προς τα απομνημονεύματα, ο Μακρυγιάννης έμαθε να γράφει για να γράψει ο ίδιος τα Απομνημονεύματά του ενώ ο Κολοκοτρώνης χρησιμοποίησε τον Τερτσέτη, που σίγουρα χτένισε τη γλώσσα της «Διήγησης», ευπρεπίζοντάς την ελαφρώς (στο παραπάνω απόσπασμα μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Γέρος θα είπε «μέρα νύχτα» και όχι «ημέρα νύκτα»).

Απομνημονεύματα και ημερολόγια έγραψαν και πολλοί που είχαν καλή μόρφωση για τα δεδομένα της εποχής. Κάποιοι επέλεξαν τη βαριά καθαρεύουσα όπως ο Περραιβός. Άλλοι γράφουν σε απλούστερη γλώσσα, όπως ο Ν. Καρώρης ή ο Ν. Κασομούλης, αλλά και πάλι στο κείμενό τους φαίνεται καθαρά η προσπάθεια να ευπρεπίσουν τον λόγο τους αποφεύγοντας (ο Κασομούλης κάποιες φορές σε υπερβολικό, σχεδόν κωμικό βαθμό) τις λαϊκές λέξεις.

Όμως, αντίβαρο στον ευπρεπισμό έρχεται η ανάγκη κατανόησης από τον αναγνώστη κι έτσι πολλές φορές στα κείμενα της εποχής ο απομνηνευματογράφος αναγκάζεται να επεξηγήσει τη λόγια λέξη που χρησιμοποιεί δίνοντας σε παρένθεση τη λαϊκή που είναι γνωστή σε όλους ή ακριβέστερη· έτσι ο Μίχος γράφει για τις σχεδίες στο Μεσολόγγι και εξηγεί σε παρένθεση «(σάλια)», ο Καρώρης σημειώνει ότι έφτιαχναν οχυρώματα αλλά σε παρένθεση διευκρινίζει «(ταμπούρια)» ή ο Κασομούλης αναφέρει για υπαξιωματικούς και επεξηγεί «μαγκατζήδες».

Ωστόσο, η καθαρεύουσα ή η λόγια γλώσσα της εποχής, στις συντριπτικά περισσότερες περιπτώσεις πολύ απέχει από την βαριά, αρχαΐζουσα γλώσσα που επικράτησε ασφυκτικά στο νεοελληνικό κράτος, στην εκπαίδευση και στον δημόσιο λόγο, επί πολλές δεκαετίες μετά την ίδρυσή του. Αυτό φαίνεται καταρχάς στη δομή του λόγου, που ενώ έχει λόγιο ή μιξολόγιο τυπικό ακολουθεί στη δομή του την αναλυτική τάση της νέας ελληνικής, χωρίς κανένα από τα στολίδια (ή κουσούρια) της αρχαΐζουσας. Ο χαρακτηρισμός του Σπ. Ασδραχά (Μακρ. 3.169) για το ημερολόγιο του Κριεζή, που το βρίσκει «επιφανειακά καθαρολόγο» (η έμφαση στην πρώτη λέξη) ισχύει για πολλά έργα της εποχής.

Και πέρα από τη δομή του λόγου, στα κείμενα του Εικοσιένα το λεξιλόγιο δεν έχει την καταθλιπτική ομοιογένεια των κειμένων μετά τη συγκρότηση του κράτους. Οι λαϊκές λέξεις αποδεικνύονται επίμονες και αξιοθαύμαστα ανθεκτικές και καταφέρνουν να τρυπώνουν στα λόγια κείμενα, ακόμα και στα θεσμικά. Ο Υπουργός Οικονομίας βγάζει αποφάσεις για τα ενοίκια των εθνικών κτημάτων, και για να γίνει κατανοητός προσθέτει σε παρένθεση: «ιλτιζάμια». Ο γραμματικός του Κολοκοτρώνη συντάσσει την επιστολή προς Κουντουριώτη (ουσιαστικά πρόκειται για δήλωση υποταγής) σε περίτεχνη καθαρεύουσα αλλά δεν αποφεύγει το ζαϊφλίκι: «ήλθον ενταύθα, όπου εξ ατυχίας μου δεν Σας εύρον, διό και ελυπήθην καιρίως, ακούσας μάλιστα ότι ανεχωρήσατε διά ζαϊφλίκι». Ο λογιότατος Ήβος Ρήγας φροντίζει «διά την εξοικονόμησιν μουνιτζιόνης» και όχι πυρομαχικών ή πολεμοφοδίων.

Για να είμαστε δίκαιοι, σε αρκετές περιπτώσεις αυτή η προτίμηση σε λαϊκές λέξεις ή/και τουρκικά δάνεια εξηγείται όχι μόνο από την ανάγκη κατανόησης από τον αναγνώστη αλλά και από την απουσία επεξεργασμένης και εδραιωμένης θεσμικής ορολογίας. Όταν στήθηκαν οι θεσμοί, ήδη από τα χρόνια της Επανάστασης και πολύ περισσότερο στη συνέχεια, με επιτυχία ο υπουργός αντικατάστησε τον μινίστρο και ο οφικιάλος έδωσε βελούδινα τη θέση της στον αξιωματικό, όπως και ο σπετσέρης στον φαρμακοποιό ή η ντογάνα και το κουμέρκι στο τελωνείο. Βέβαια, στην ορολογία της καθημερινής ζωής, εκεί όπου η ιδιοκτησία του όρου δεν ανήκει στο κράτος αλλά στον πολύ λαό οι αντίστοιχες προσπάθειες στάθηκαν άκαρπες, κάποτε και κωμικές, αλλά αυτό ξεφεύγει από τα όρια του βιβλίου μας. Πάντως, στα περισσότερα κείμενα της εποχής του Εικοσιένα απουσιάζει η τάση προς καθαρισμό, που έφτασε σε παροξυσμό στα χρόνια της καθαρευουσιάνικης κυριαρχίας και παρήγαγε και ένα σωρό κωμικούς «ελληνοπρεπείς» όρους.