Η πρίζα, η μπριζόλα και η πρέζα

Κάποιοι λένε «η πρίζα» ενώ άλλοι λένε «η μπρίζα».

Κάποιοι λένε «η μπριζόλα» ενώ άλλοι λένε «η πριζόλα».

Οι περιπτώσεις φαίνονται ίδιες, αλλά δεν είναι.

Η πρίζα προέρχεται από το γαλλικό prise.

Ερχεται στα ελληνικά, προσαρμόζεται στο τυπικό της ελληνικής ως πρίζα, αλλά από την συμπροφορά με το θηλυκό άρθρο, (την πρίζα) αναπτύσσεται, με βάση τους φωνητικούς νόμους της ελληνικής γλώσσας, ηχηροποίηση (τημπρίζα), οπότε επαναναλύεται ως «την μπρίζα», και από εκεί ο τύπος «η μπρίζα», κάπως ανεπίσημος, προφορικός ας πούμε.

Αυτό το φαινόμενο είναι αρκετά συνηθισμένο και το παρατηρούμε και με τα άλλα άηχα κλειστά σύμφωνα.

Ας πούμε, έχουμε τενεκές και ντενεκές, όπου ο τύπος με ντ προκύπτει από συμπροφορά: τον τενεκέ -> τοντενεκέ, το ντενεκέ, ο ντενεκές.

Παρομοίως, η τομάτα έγινε ντομάτα από ηχηροποίηση, και εδώ ο ηχηροποιημένος τύπος έχει γίνει πλέον ο επικρατέστερος, παρόλο που ο μη ηχηροποιημένος ακόμα θεωρείται επισημότερος.

Για τον ίδιο λόγο λέμε γκαμήλα πλάι στην καμήλα, ή γκαντέμης πλάι στον καντέμη (από το τουρκ. kadem, και όχι από το God damn, όπως θέλει ο μύθος –έχουμε άρθρο).

Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, η ηχηροποίηση έγινε σε δάνεια λέξη, αλλά υπάρχουν και παραδείγματα όπου ηχηροποιείται λόγω συμπροφοράς ελληνική λέξη κι έτσι, ας πούμε, ο κρημνός έγινε γκρεμός.

Ηχηροποίηση μπορεί να συμβαίνει όμως, σε δάνειες λέξεις, χωρίς να διατηρείται ο μη ηχηροποιημένος τύπος. Έτσι, έχουμε γκανιότα (από γαλλ. cagnotte) χωρίς να διατηρείται ο τύπος «κανιότα», έχουμε μπερντέ (από τουρκ. perde) χωρίς να διατηρείται, τουλάχιστον στην κοινή, ο τύπος «περντές», έχουμε «νταλίκα» (από τουρκ. talika) χωρίς να διατηρείται, τουλάχιστον στην κοινή, ο τύπος «ταλίκα».

Η μπριζόλα, όμως, μας ήρθε ηχηροποιημένη, αφού είναι δάνειο από το βενετ. brisiola, που ανάγεται σε ιταλ. brace, «φωτιά από αναμμένα κάρβουνα».

Ζητείται ορθογραφία στο πανεπιστήμιο

Με τον τίτλο αυτό δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην Καθημερινή ένα εκτενές άρθρο του Απ. Λακασά, στο οποίο φιλοξενούνται οι απόψεις πολλών πανεπιστημιακών σχετικά με τα ορθογραφικά και γλωσσικά λάθη μαθητών και φοιτητών. Το συζητήσαμε παρεμπιπτόντως σε άλλα άρθρα, αλλά στο θέμα αξίζει να αφιερωθεί ξεχωριστό άρθρο -το σημερινό.

Παραθέτω το άρθρο και σχολιάζω σύντομα στο τέλος. Η εικόνα είναι από την Καθημερινή.

Ζητείται ορθογραφία στο πανεπιστήμιο

Φοιτητές, ακόμη και της Φιλολογίας, δυσκολεύονται να συντάξουν γραπτό χωρίς λάθη – Πού το αποδίδουν οι καθηγητές

Χαμένοι σε ένα δάσος λέξεων, στίξης και παρερμηνειών όπου βρίθουν ορθογραφικά λάθη βρίσκονται, όχι μόνον μαθητές, αλλά και φοιτητές. Οι μαθητές σκοντάφτουν στη σωστή χρήση των επιθέτων και των επιρρημάτων, στις ρηματικές καταλήξεις, στους χρόνους, στους τόνους, στα σημεία στίξης. Ενας επιβαρυντικός παράγοντας για μαθητές και φοιτητές είναι η υπερχρήση της νέας τεχνολογίας. Δάσκαλοι, καθηγητές και πανεπιστημιακοί μιλούν στην «Κ» για… ακραία περιστατικά, τονίζοντας την ανάγκη διορθωτικών κινήσεων, καθώς η ορθογραφία δεν είναι μόνον η ορθή γραφή των λέξεων αλλά και η κατανόηση του νοήματός τους. Το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής έχει διαγνώσει το θέμα και ετοιμάζει παρεμβάσεις μέσα στο 2023.

Ο Βασίλης Γούναρης, καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, υπαγόρευσε στους φοιτητές του ένα κείμενο που περιείχε τη λέξη «εκτιμάται/ε», αλλά χωρίς να προσδιορίσει το υποκείμενο. Πώς έπρεπε να γράψουν οι φοιτητές τη λέξη; Το υποκείμενο προσδιορίζει και την κατάληξη του ρήματος: «Γενικά εκτιμάται» ή «εσείς εκτιμάτε». Από τη συνέχιση της υπαγόρευσης από τον κ. Γούναρη προέκυπτε το υποκείμενο και άρα η ορθογραφία του ρήματος. Αλλά φευ: ένας στους τέσσερις φοιτητές έγραψε τη λέξη λανθασμένα. «Πλέον είναι αδύνατον να βρεις ένα πλήρως ορθογραφημένο γραπτό στα γραπτά των φοιτητών», παρατηρεί στην «Κ» ο κ. Γούναρης.

Γλωσσικές και άλλες παρατηρήσεις στις Μέρες Β’ του Σεφέρη

Πριν από ένα μήνα περίπου είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο στο οποίο εξετάσαμε την καταγωγή του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, με βάση μια εκτενή εγγραφή από τις Μέρες Β’, τον 2ο τόμο από το πολύτομο ημερολόγιό του, στην οποία ο ποιητής φαίνεται να πιστεύει, αβάσιμα όπως είπαμε, ότι ο πρόγονός του Σεφέρης Αϊναμπέογλου είχε απώτερη καταγωγή από την Αίγινα.

Το έργο του Σεφέρη εκτείνεται σαν πυραμίδα. Στην κορυφή τα ποιήματα, ο τόμος του Ίκαρου. Όμως υπάρχει επίσης το Τετράδιο γυμνασμάτων Β’, τα Ποιήματα για μικρά παιδιά και τα αθυρόστομα Εντεψίζικα. Έχουμε βέβαια και τα πεζά του, Βαρνάβας Καλοστέφανος και Έξι νύχτες στην Ακρόπολη. Τις μεταφράσεις του («Αντιγραφές») και τους τρεις τόμους με τις δοκιμές, τα κριτικά του δηλαδή κείμενα.

Πιο κάτω έχουμε όμως τους οχτώ τόμους του ημερολογίου του, Μέρες -που το έγραφε για να δημοσιευτεί. Και δυο τόμους Πολιτικό ημερολόγιο. Αλλά έχουμε και γύρω στους 15 τόμους αλληλογραφίας του Σεφέρη: με τη Μαρώ, τον Γιώργο Κατσίμπαλη, τον Γιώργο Αποστολίδη, τον Αντρέα Καραντώνη, τον Γιώργο Θεοτοκά, κ.ά. Αν το σκεφτούμε, από τους κορυφαίους λογοτέχνες μας, ο Σεφέρης είναι αυτός για τον οποίο υπάρχουν δημοσιευμένα και προσιτά τα περισσότερα ντοκουμέντα. Σωστά ο Άκης Γαβριηλίδης χρησιμοποιεί την αναλογία του παγόβουνου, όπου το ορατό τμήμα είναι ο τόμος των Ποιημάτων και το κρυμμένο τα υπόλοιπα.

Με την ευκαιρία λοιπόν του παραπάνω άρθρου, διάβασα ξανά ολόκληρες τις Μέρες Β’ και κράτησα σημειώσεις γλωσσικού χαρακτήρα. Οι Μέρες Β’, ο δεύτερος τόμος των ημερολογίων, εκτείνονται από 24 Αυγούστου 1931 έως 12 Φεβρουαρίου 1934, δηλαδή το διάστημα όπου ο Σεφέρης υπηρετούσε ως διπλωμάτης στο Λονδίνο. Οι Μέρες μπορούν να διαβαστούν παράλληλα με την αλληλογραφία του Σεφέρη της ίδιας περιόδου (με Κατσίμπαλη, Θεοτοκά, Καραντώνη, Αποστολίδη) και το ίδιο γεγονός που συνοπτικά καταγράφει ο ποιητής στο ημερολόγιο μπορούμε να το δούμε να το ξαναδιηγείται εκτενέστερα σε κάποιο γράμμα του, ίσως δίνοντας αλλού την έμφαση, και πάνω από μία φορά. Αλλά και οι εγγραφές στις Μέρες αποτελούνται σε μεγάλο βαθμό από επιστολές που απευθύνονται «σε πραγματικό πρόσωπο» όπως κρυπτικά προσημειώνει στο σύντομο σημείωμά του ο Δημήτρης Μαρωνίτης που επιμελήθηκε την έκδοση. Σήμερα ξέρουμε ότι πρόκειται για τη μουσικοκριτικό Λουκία Φωτοπούλου, με την οποία ο Σεφέρης είχε ερωτικό δεσμό.

Ο Σεφέρης γράφει σε δημοτική, σε πολλά όμοια με τη σημερινή κοινή νεοελληνική, αλλά με λιγότερες παραχωρήσεις στην καθαρεύουσα, όπως θα δούμε πιο κάτω -και με το έργο του, ποιητικό και δοκιμιακό, αποδεικνύει έμπρακτα τις δυνατότητες της δημοτικής. Αυτό το κάνει προγραμματικά. Γράφει στον Κατσίμπαλη: Αν κατορθώσω με αυτά τα λίγα να δέιξω τις αφάνταστες δυνατότητες της ελληνικής γλώσσας όπως την αισθάνομαι, θα μου φτάνει ως επιτυχία (το 1932, Αγαπητέ μου Γιώργο, τόμ. Α’, σελ. 158) και: Πρώτα πρώτα χρειάζεται οπωσδήποτε να γίνονται δύσκολες μεταφράσεις στα ελληνικά. Στην αρχή, επειδή κυρίως είναι ασυνήθιστα όχι γλωσσικά αλλά γιατί ποτέ στη δημοτική δε γράφτηκαν  τέτοια πράματα, φυσικά ξαφνιάζουν. Πώς όμως να γίνει; Αν δεχτούμε ότι δε μπορεί να προχωρήσει η δημοτική χαθήκαμε. Πρέπει να τη σπρώξουμε με το στανιό, οι καλύτεροι ας διορθώσουν. (Στο ίδιο, 180). Και ζητάει κανόνες: Μπορείς να μου πεις αν κατά τη γνώμη σου υπάρχει κανόνας για το ν της αιτιατικής μπροστά στα σύμφωνα της ερχόμενης λέξης που δέχουνται ν (ξ, τ, κ, κτλ.) δηλαδή έναν ξένο ή ένα ξένο, ξένον τόπο ή ξένο τόπο, στο πρώτο νομίζω ότι το χρειάζεται, στο δεύτερο έχω αμφιβολίες, κάποτε το ακούω έτσι και κάποτε αλλιώς (στο ίδιο, 140).

Ερωτήσεις και απαντήσεις νούμερο έξι

Νούμερο έξι, επειδή δεν είναι το πρώτο άρθρο της κατηγορίας αυτής, αν και βέβαια πάει αρκετός καιρός από το προηγούμενο αντίστοιχο.

Στις στήλες των χρονογραφημάτων, αν υπάρχουν ακόμα χρονογραφήματα σε εφημερίδες, όσες εφημερίδες υπάρχουν ακόμα, συνέβαινε πότε πότε ο χρονογράφος να δημοσιεύει μία ή περισσότερες επιστολές αναγνωστών, άλλοτε σχολιάζοντας κι ο ίδιος κι άλλοτε παραχωρώντας ολόκληρο τον χώρο της στήλης στους αναγνώστες του. Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στα Νέα έβαζε στα χρονογραφήματα αυτά τον τίτλο «Απ’ όσα μου γράφουν». Τέτοια άρθρα, πέρα από την επικοινωνία, έδιναν στον συντάκτη μιαν ανάπαυλα, διότι είναι μεγάλη καταδίκη να πρέπει να γράφεις κάθε μέρα τις εξακόσιες, οχτακόσιες ή χίλιες λέξεις για να γεμίσεις τη στήλη σου.

Εμείς εδώ δεν είμαστε εφημερίδα και δεν γράφουμε χρονογράφημα, όμως έχουμε κάθε μέρα καινούργιο άρθρο (εντάξει, κάποτε επαναλαμβάνουμε παλιά άρθρα, αλλά με μέτρο). Βέβαια, τη γνώμη σας την εκφράζετε στα σχόλια, δημόσια.

Συχνά συμβαίνει όμως να μου κάνουν ερωτήσεις, για γλωσσικά κυρίως θέματα, είτε γνωστοί είτε άγνωστοι, άλλοτε με ηλεμήνυμα (email που λέει ο κ. Μπαμπινιώτης) κι άλλοτε στο Φέισμπουκ. Όταν μπορώ απαντάω, όπως μπορώ, αν και μερικές φορές δεν προλαβαίνω να το κοιτάξω σε βάθος το θέμα. Μια φορά στο τόσο, κρατάω σε ένα αρχείο την ερώτηση και την απάντηση, μήπως και έχει ενδιαφέρον να ξαναδώ το θέμα ή να το αναπτύξω σε άρθρο στο ιστολόγιο, όπως έχω κάνει όχι λίγες φορές.

Πριν από χρόνια σκέφτηκα ότι θα ήταν ωραίο να βλέπουν κι άλλοι την απάντηση, όχι για να μάθουν αλλά κυρίως γιατί μπορεί να έχουν κάτι να προσθέσουν, κι έτσι βάλαμε τον Ιούνιο του 2015 ένα τέτοιο άρθρο, με ερωτήσεις που μου είχαν γίνει και με τις αντίστοιχες απαντήσεις, και μερικούς μήνες αργότερα ένα ακόμα. Το τρίτο άρθρο της σειράς αυτής το έβαλα το 2017, το τέταρτο το 2019 και στις αρχές του χρόνου το πέμπτο άρθρο. Σήμερα βάζω το έκτο άρθρο της κατηγορίας αυτής.

Παρουσιάζω λοιπόν 15 ερωτήσεις που μου έγιναν, μαζί με τις απαντήσεις, που εδώ τις έχω ενδεχομένως αναπτύξει κάπως περισσότερο.

Και ξεκινάω με μια ερώτηση που δίστασα αν θα τη συμπεριλάβω γιατί πλησιάζει στο να αποκαλύπτει προσωπικά δεδομένα. Έχει όμως γλωσσικό ενδιαφέρον και αφού το επώνυμο για το οποίο γίνεται λόγος δεν είναι πια και τόσο σπάνιο, και αφού δεν αποκαλύπτω φυσικά το όνομα, θαρρώ ότι δεν έχουμε δεοντολογικό θέμα.

* Λοιπόν, φίλη με το επώνυμο Μαντουβάλου μου γράφει:

Θα σας παρακαλούσα, αν δεν σας είναι κόπος, να μου πείτε σε ποια συλλαβή είναι σωστό να τονίζεται το επώνυμό μου.

Εγώ το έμαθα και το κρατάω Μαντουβάλου, οι περισσότεροι όμως πλέον με λένε Μαντούβαλου.

Kαλημέρα σας.

Ο κανόνας είναι ότι ο τόνος κατεβαίνει στη γενική, αλλά σε αυτόν τον κανόνα υπάρχουν εξαιρέσεις α) για λαϊκές λέξεις και β) για πολυσύλλαβες λέξεις.

Αυτό όμως ισχύει για απλές λέξεις, π.χ. λέμε «του ανθρώπου» αλλά, π.χ. «του αρχοντάνθρωπου», «του παλιοσίδερου», «του σαράβαλου»

Εδώ όμως έχουμε επώνυμο, και τα θηλυκά επώνυμα διατηρούν τον τόνο κατεβασμένο. Λέμε «Η κόρη του Παπαδόπουλου» αλλά «η κυρία Παπαδοπούλου».

Οπότε, Μαντουβάλου. Με εντυπωσιάζει ότι οι περισσότεροι σας αποκαλούν «Μαντούβαλου», ίσως αυτό να οφείλεται στη σχετική σπανιότητα και αδιαφάνεια του επωνύμου, δεν νομίζω να λένε «Η κυρία Γιαννακόπουλου».

Πράγματι, το επώνυμο Μαντούβαλος δεν ανήκει στα πιο γνωστά καλούπια επωνύμων (με καταλήξεις -όπουλος, -άκης κτλ.) ούτε αναλύεται εύκολα.

Αναρωτιέμαι αν έχουν κι άλλες φίλες παρατηρήσει να μην κατεβαίνει ο τόνος στο επώνυμό τους.

* Καλημέρα. Έχουμε μια διαφωνία με συνεργάτη Αναζητούμε λοιπόν τον καλύτερο για να μας διαφωτίσει.

Μπορείς να χρησιμοποιήσεις το per mare per terram εννοώντας με κάθε τρόπο;

Κανονικά όχι. Λέμε «τον αναζητούν per mare per terram», εμείς συνήθως το λέμε αντεστραμμένα, σε ξηρά και θάλασσα.

Η αλήθεια όμως είναι ότι έχει χρησιμοποιηθεί και με αυτό τον τρόπο. Δες εδώ συζήτηση στο φόρουμ της Λεξιλογίας, για δημοσίευμα της Καθημερινής όπου γράφεται ότι «Μορφωμένοι νέοι, ηλικίας 25 – 35 ετών, προσπαθούν να φύγουν από την Ελλάδα per marem per terras, προσβλέποντας σε μεγαλύτερες αμοιβές, αξιοκρατικότερη αντιμετώπιση, καλύτερη ποιότητα ζωής.»

Βέβαια, η Καθημερινή έχει λάθος τη λατινικούρα, αλλά κι εδώ η σημασία είναι «με κάθε τρόπο». Τι να πω, εγώ θα το απέφευγα.

* Καλησπέρα κύριε Σαραντάκο. Άκουσα ένα παρατσούκλι σε χωριό της Κορινθίας «αμπράζος». Έχετε να δώσετε κάποια εξήγηση; Αναφέρονται σε άνθρωπο που είναι τσαπατσούλης. Ευχαριστώ εκ των προτέρων

Καλησπέρα. Υπάρχει και επίθετο, Αμπράζης και Αμπράζος. Στο Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής βρίσκω λήμμα «αμπράζης» με διάφορες (υποτιμητικές) σημασίες, ανάμεσα στις οποίες «άταχτος, απρόσεχτος» και «χονδροειδής» αλλά και «βάναυσος, αγροίκος». Προέρχεται από το αραβοτουρκικό ebras, λεπρώδης, ψωραλέος, λέει το ΙΛΝΕ. (Φαίνεται μεγάλη η σημασιακή μετατόπιση, αλλά στις αρνητικές σημασίες συμβαίνουν αυτά).

* Νίκο, γεια-χαρά, πες μου την γνώμη σου

«Μια συγκλονιστική εμπειρία του Θεόφραστου Γέρου ως δάσκαλος στην Πτερούντα της Λέσβου στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής»

είναι σωστό το ως δάσκαλος ή πρέπει να γίνει ως δασκάλου;

Και εδώ:

«αλλά και στην πράξη έδειξε ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις ανάγκες όλου του νησιού με αποτέλεσμα να προβάλει ως λυτρωτική λύση η διάσπαση»

μήπως το να προβάλει θέλει 2 λ γιατί δείχνει διάρκεια;

Καλησπέρα Χ… Επιγραμματικά:

α) στο πρώτο θα έβαζα «ως δασκάλου»

β) στο δεύτερο κάνε το εξής τεστ. Βάλε ένα άλλο ρήμα πχ το «εμφανίζομαι».

Αν σου ταιριάζει «να εμφανιστεί ως λυτρωτική λύση η διάσπαση» τότε θα βαλεις: να προβάλει

Αν σου ταιριάζει «να εμφανίζεται ως λυτρωτική λύση η διάσπαση» θα βάλεις: να προβάλλει

(Όπως καταλάβατε το μήνυμα το έστειλε φίλος από Μυτιλήνη)

«Όταν δανείζεσαι μια αγγλική λέξη δεν την προφέρεις όπως ο Άγγλος» (συνέντευξη του Γιώργου Ξυδόπουλου)

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα μια πρόσφατη συνέντευξη, που έδωσε πριν από 20 περίπου μέρες ο γλωσσολόγος Γιώργος Ξυδόπουλος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών, στη Lifo και στον Δημήτρη Λαμπράκη. Στη συνέντευξη θίγονται πολλά θέματα που τα έχουμε κατ’ επανάληψη συζητήσει στο ιστολόγιο και πιστεύω πως θα τη βρείτε ενδιαφέρουσα παρά τη σχετικά μεγάλη έκτασή της. 

Το θέμα της προφοράς των δανείων, που διάλεξε να το τονίσει ο δημοσιογράφος βάζοντας το στον τίτλο, δεν είναι φυσικά το μοναδικό που θίγεται στη συνέντευξη. Γίνεται επίσης, και περισσότερο, λόγος για αργκό, για γλωσσικές ποικιλίες, για τη σχέση διαλέκτων και γλωσσών, για σώματα κειμένων, για το αν υπάρχουν φτωχές και πλούσιες γλώσσες, για τα γλωσσικά λάθη, τον εξαγγλισμό της ελληνικής (δείτε κι ένα παλιότερο άρθρο μας όπου γίνεται λόγος και για την έρευνα του Ξυδόπουλου), για τον ρόλο του γλωσσολόγου και τη γλωσσική ρύθμιση κτλ. 

Αν διαβάσετε το άρθρο θα προσέξετε ότι η φράση του Ξυδόπουλου που μπήκε στον τίτλο της συνέντευξης έρχεται ως απάντηση στο εξής σχόλιο του δημοσιογράφου: Υπάρχει όμως μια διάθεση να τεθούν κάποιοι περιορισμοί, μη κλίνοντας, για παράδειγμα, τις ξένες λέξεις. Στις συνεντεύξεις βέβαια τις ερωτήσεις τις κάνει ο δημοσιογράφος και ο προσκαλεσμένος απαντά, αλλά εγώ θα ήθελα να μπορούσε να ρωτήσει τον δημοσιογράφο τι ακριβώς εννοεί. Το ότι οι δάνειες λέξεις που δεν προσαρμόζονται στο τυπικό της ελληνικής μένουν άκλιτες είναι βεβαίως γνωστό, νομίζω όμως ότι εδώ ο δημοσιογράφος θεωρεί ότι κάποιοι δεν κλίνουν τις δάνειες λέξεις, ενώ θα μπορούσαν να κλιθούν, επειδή με τον τρόπο αυτό θέλουν να βάλουν περιορισμούς στις δάνειες λέξεις ή να τις οριοθετήσουν. Νομίζω δηλαδή πως δεν εννοεί αυτούς που (σωστά) λένε «οι κομπιούτερ» και όχι «οι κομπιούτερς» αλλά εκείνους που, τα τελευταία χρόνια, μιλούν για «του τσίρκο» ή «τα παλτό». 

Τέλος πάντων, αυτό είναι δική μου ερμηνεία και μπορεί να μην ισχύει. Όσο για το θέμα της προφοράς των δανείων, έχει δίκιο φυσικά ο Ξυδόπουλος ότι το πρώτο επίπεδο ενσωμάτωσης είναι το φωνητικό, και ότι όταν δανειζόμαστε μιαν αγγλική λέξη δεν την προφέρουμε όπως ο Άγγλος. Αυτό πάλι σημαίνει πως όταν γράφουμε, σε ελληνικό κείμενο εννοώ, μια δάνεια λέξη πρέπει να τη γράψουμε με το ελληνικό αλφάβητο, αφού δεν την προφέρουμε αγγλοπρεπώς ή γαλλοπρεπώς. Δηλαδή, αφού δεν λέμε γεστογάν, θα γράψουμε ρεστοράν, όχι restaurant. 

Aλλά πολλά είπα εγώ. Διαβάστε τη συνέντευξη, έχει ενδιαφέρον και τη συζητάμε στα σχόλια.

— Τι είναι οι αργκό και ποια η διαφορά τους από τις διαλέκτους;
Καταρχάς, και τα δύο αφορούν τη γλωσσική ποικιλία. Η μία είναι περισσότερο γεωγραφικά προσδιορισμένη, γι’ αυτό λέγεται γεωγραφική διάλεκτος. Υπάρχει όμως και ένας άλλος όρος, η «κοινωνιόλεκτος», για μια ποικιλία που βασίζεται σε κοινωνικές παραμέτρους (ηλικία, φύλο, κοινωνική τάξη, επάγγελμα κ.λπ.). Η αργκό ή αλλιώς αγοραία γλώσσα, σλανγκ ή περιθωριακή γλώσσα, όπως αποκαλείται πολλές φορές στη βιβλιογραφία, είναι ο τρόπος χρήσης της γλώσσας και το λεξιλόγιο που αφορούν τη μη τυπική χρήση της γλώσσας από συγκεκριμένες ομάδες.

Μη τυπική χρήση της γλώσσας μπορεί να κάνουμε κι εμείς, ασχέτως της δουλειάς μας – κι εγώ στις ανεπίσημες περιστάσεις επικοινωνίας με τους φίλους μου, που αισθάνομαι πιο οικεία, μπορώ να χρησιμοποιώ κάλλιστα και σλανγκ. Δεν υπάρχουν σαφείς διαχωριστικές γραμμές μεταξύ αυτών που τη χρησιμοποιούν και των υπολοίπων.

Τα χαλάσαμε, το ‘σκασε, την πάτησα: ποια;

Όλοι ξέρουμε τι σημαίνουν οι τρεις εκφράσεις του τίτλου. Τα χαλάσαμε, δηλαδή ενώ είχαμε (ερωτική συνήθως) σχέση, διακόψαμε, χωρίσαμε. Το ‘σκασε, δηλαδή έφυγε τρέχοντας, απομακρύνθηκε, δραπέτευσε. Την πάτησα, δηλαδή έκανα λάθος, έκανα γκάφα, απέτυχα.

Οι τρεις εκφράσεις έχουν κοινά στοιχεία. Καταρχάς, είναι ιδιωματικές και μεταφορικές. (Αυτά τα δύο δεν είναι το ίδιο πράγμα: όταν λέμε «τρέχει η βρύση» έχουμε μεταφορά, αλλά όχι ιδιωματικότητα. Όταν λέμε «χαλάω ένα πενηντάρικο», έχουμε μεταφορά. Όταν λέμε «χαλάω τη ζαχαρένια μου» έχουμε ιδιωματική έκφραση). Στην κυριολεξία θα μπορούσαμε να πούμε: τα χαλάσαμε τα πρόχειρα κτίσματα στην αυλή / το έσκασε το μπαλόνι του ο μικρός / την πάτησα την κυρία στο λεωφορείο και της ζήτησα συγγνώμη.

Όμως στις φράσεις του τίτλου δεν έχουμε κυριολεξία και, επιπλέον, δεν προσδιορίζεται «ποια» χαλάσαμε, «ποιο» έσκασε, «ποιαν» πάτησα. Λείπει το αντικείμενο και μένει η αντωνυμία, η κλιτική αντωνυμία όπως τη λένε.

Το σημερινό άρθρο το χρωστάω εδώ και δέκα χρόνια. Τον Ιούνιο του 2012, λίγο πριν από τις εκλογές, ο Νίκος Δήμου έγραψε στη Lifo ένα ωραίο άρθρο με τίτλο «Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη«. Το αναδημοσιεύω, δεν είναι δα και μεγάλο.

Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη

• Μεγαλώνοντας μαθαίνεις. Πώς το είπε κι ο Σωκράτης (που τελικά στην αναθεώρηση της δίκης του γλίτωσε το κώνειο). «Γηράσκω αεί… κ.λπ.». Έτσι κι εγώ.

• Μεταξύ αυτών που έμαθα σε μεγάλη ηλικία είναι μερικές εκφράσεις που δεν υπήρχαν στα νιάτα μου. Όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: αναφέρονται σε μια απροσδιόριστη θηλυκή οντότητα που παίζει βασικό ρόλο στη φράση.

• Παραδείγματα: Μου ΤΗΝ δίνει… ΤΗΝ κάνω… Του ΤΗΝ είπε… Μου ΤΗΝ πέφτει…

• Ποια είναι αυτή που υποκρύπτεται πίσω από το ΤΗΝ; Ποια δίνει, ποια λέει, ποια κάνει, ποια πέφτει;

• Η πιο εύκολη ερμηνεία είναι στο θέμα της άποψης. «Του ΤΗΝ λέω» προφανώς σημαίνει τη γνώμη μου. Όμως δεν είναι μόνο γνώμη, γιατί η έκφραση υπονοεί και φραστική επίθεση. «Του ΤΗΝ είπα» σημαίνει «τον έβρισα» ή έστω «τον μάλωσα». Άρα, το ΤΗΝ εδώ δεν αφορά μόνο γνώμη, αλλά επίκριση, κατάκριση.

• Ως εδώ καλά. Αλλά όταν «ΤΗΝ κάνω», ποια κάνω; Η έκφραση σημαίνει φεύγω. Τι κάνω όταν φεύγω;

• Και η φίλη που μου έγραψε ότι προχθές κάποιος σιχαμερός τύπος «της ΤΗΝ έπεσε» τι ακριβώς εννοούσε; Διότι αν έγραφε την παλιά έκφραση «μου κόλλησε», θα καταλάβαινα αμέσως. Η φράση είναι σαφής, σχεδόν χειροπιαστή – όπως όταν σου κολλάει ένας εφαψίας στο λεωφορείο. Αλλά της ΤΗΝ έπεσε; Ποια;

• Και συμπληρώνει: «Μου τη δίνει όταν είναι θρασείς, ενώ καταλαβαίνουν ότι δεν τους πάω!». Να το πάλι το άγνωστον θήλυ. «Της ΤΗ δίνει». Ποια;

• Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί; Και γιατί είναι η γλώσσα τόσο σεξιστική; Δεν θα μπορούσαμε να λέμε: «ΤΟΝ κάνω», «του ΤΟΝ λέω». Με αρσενικό άρθρο οι φράσεις γίνονται σχεδόν άσεμνες. Σίγουρα είναι, στην περίπτωση: «του ΤΟΝ πέφτω».

• Υπάρχουν και οι παλιότερες παραδοσιακές εκφράσεις. Ποια βάφει κανείς όταν λέει: «την έβαψα»; Και ποιαν πατάει στην έκφραση «την πάτησα»;

• Η ζωή μας είναι γεμάτη από άγνωστες γυναίκες που τις παίρνουμε κάθε μέρα στο στόμα μας χωρίς να ξέρουμε ποιες είναι. Απ’ ό,τι ξέρω, το φαινόμενο αυτό δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες. Εδώ σας θέλω, σοβαροί μας γλωσσολόγοι (όχι, δεν εννοώ τον Μπαμπινιώτη), να μας λύσετε την απορία.

• ΥΓ.: Εσείς περιμένατε, δέκα μέρες πριν από τις εκλογές, να γράψω πολιτικά και προεκλογικά. Ε, λοιπόν, σας ΤΗΝ έφερα!

 

Άρες, μάρες, Κουναδάρες (άρθρο του Άγγελου Χανιώτη, σχολιασμός, επακόλουθα)

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα ένα άρθρο του ιστορικού Άγγελου Χανιώτη, στο οποίο γίνεται δριμεία κριτική σε μια ομιλία περί ελληνικής γλώσσας, που είχε εκφωνήσει το 2019 ο ακαδημαϊκός κ. Αντώνης Κουνάδης, ως απερχόμενος τότε πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στις αρχές του χρόνου. Ο λόγος που το αναδημοσιεύω σήμερα είναι διπλός. Αφενός με τον κ. Κουνάδη και τις απόψεις του για τη γλώσσα έχουμε ασχοληθεί πολλές φορές στο ιστολόγιο, και μάλιστα έχουμε ήδη αφιερώσει δύο άρθρα στη συγκεκριμένη ομιλία του κ. Κουνάδη. Αφετέρου, διαβάζω ότι ο κ. Κουνάδης έχει στείλει εξώδικο στον κ. Χανιώτη, ζητώντας του να ανακαλέσει, οπότε η υπόθεση δεν έχει λήξει.

Για όσους δεν τον γνωρίζουν, ο κ. Αντώνης Κουνάδης, γεννημένος το 1937, ήταν στα νιάτα του δισκοβόλος και μάλιστα πολύ καλός· είχε πάρει χρυσά μετάλλια σε πανελλήνιους και βαλκανικούς αγώνες και για μια περίοδο είχε την πέμπτη επίδοση στον κόσμο. Διετέλεσε και πρόεδρος του ΣΕΓΑΣ επί δικτατορίας, από τον Φεβρουάριο του 1973 έως το 1974. Αργότερα έγινε καθηγητής στη σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ και μετά ακαδημαϊκός, από το 1999, στην τάξη των Θετικών Επιστημών (Εφηρμοσμένων Θετικών Επιστημών: Στατικής- Δυναμικής, Ανάλυσης- Έρευνας των Τεχνικών Κατασκευών). 

Αναμφισβήτητα πλούσια και ζηλευτή σταδιοδρομία. Το περίεργο είναι ότι οι παρεμβάσεις του κ. Κουνάδη ως ακαδημαϊκού δεν αφορούν το πεδίο της ανάλυσης-έρευνας των τεχνικών κατασκευών, στο οποίο είναι ειδικός, αλλά την ελληνική γλώσσα. Και όταν εξελέγη Πρόεδρος της Ακαδημίας (με ετήσια θητεία), αφιέρωσε στην ελληνική γλώσσα τη διάλεξη που έδωσε ως απερχόμενος Πρόεδρος: «Η καταγωγή της ελληνικής γλώσσης, προφορικής και γραπτής»

Στη διάλεξη αυτή, ο κ. Κουνάδης, όχι για πρώτη φορά, υποστήριξε θέσεις που έρχονται σε ευθεία αντίθεση με την επιστήμη της Γλωσσολογίας. Το πλήρες κείμενο το βρίσκετε εδώ και για πρόγευση βάζω την πρώτη πρόταση της εισαγωγής:

Ἡ προβληθεῖσα τὸν 18ο αἰώνα ἄποψη ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ γλώσσα ἀνήκει στὴν Ἰνδοευρωπαϊκὴ οἰκογένεια γλωσσῶν, καθὼς καὶ ἡ ἄποψη ὅτι τὸ Ἑλληνικὸ ἀλφάβητο εἶναι Φοινικοσημιτικῆς προελεύσεως, ἀπετέλεσαν ἀντικείμενα συνεχιζομένων μέχρι σήμερα ἐντόνων συζητήσεων καὶ ἀμφισβητήσεων.

Λίγες μέρες μετά τη διάλεξη εκείνη του κ. Κουνάδη είχαμε δημοσιεύσει εκτενές άρθρο στο ιστολόγιο όπου αντικρούαμε αρκετά σημεία της (στο άρθρο είχε συμβάλει καθοριστικά ο φίλος μας ο Άγγελος), ενώ αρκετούς μήνες αργότερα δημοσιεύσαμε και δεύτερο άρθρο εστιασμένο σε έναν αναληθή ισχυρισμό του κ. Κουνάδη από την ίδια διάλεξη.

Και μετά από αυτόν τον πρόλογο, παραθέτω το άρθρο του Άγγ. Χανιώτη, όπως δημοσιεύτηκε τον Γενάρη στο τχ. 135 του περιοδικού Athens Review of Books, συνοδευόμενο από τη φωτογραφία (και λεζάντα) που ακολουθεί:

Αντώνιος Κουνάδης, σωτήρ του έθνους και της γλώσσης: τις ίδιες απόψεις, και με το ίδιο «επιστημονικό» ήθος, διακινεί είτε ως διορισμένος πρόεδρος του ΣΕΓΑΣ από τη Δικτατορία είτε ως Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών.

Άρες, μάρες, Κουναδάρες

Την 14η Ιανουαρίου 2019 κάποιος πολιτικός μηχανικός έδωσε διάλεξη για την καταγωγή της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού αλφαβήτου. Ο ερασιτέχνης γλωσσολόγος συμπέρανε ότι το αρχαίο ελληνικό αλφάβητο δεν προέρχεται από το φοινικικό, αλλά αποτελεί αυτόχθον δημιούργημα και προϋπήρχε του Τρωικού Πολέμου, και ότι οι γλωσσολογικές έρευνες που τοποθετούν την ελληνική γλώσσα στην οικογένεια των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών είναι αμφισβητήσιμες. Χρειάζεται σχολιασμό η επίδειξη ημιμάθειας από έναν πολιτικό μηχανικό, όταν το διαδίκτυο βρίθει από περισπούδαστες διατριβές ακαλλιέργητων ελληναράδων; Ναι, χρειάζεται, όταν ομιλητής είναι ο Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, η ομιλία του γίνεται σε πανηγυρική συνεδρία της και το πόνημά του δημοσιεύεται στο επίσημο όργανο του ανώτατου πνευματικού ιδρύματος της χώρας. Δράστης ήταν ο κ. Αντώνης Κουνάδης.

Από τον κόλαφο στο σουλτάν μερεμέτ: οι 50 αποχρώσεις του ξυλοδαρμού

Στο ιστολόγιο βάζουμε πότε-πότε άρθρα «καταλογογράφησης» όπως τα λέω, όπου βρίσκουμε συνώνυμες (ή περίπου) εκφράσεις με τις οποίες μπορεί να περιγραφτεί μια κατάσταση. Καθώς είμαι επιρρεπής στα κλισέ, τα άρθρα αυτά τα ονομάζω «Οι 50 αποχρώσεις….»

Ήδη έχουμε δημοσιεύσει έξι τέτοια άρθρα καταλογογράφησης, για τις 50 αποχρώσεις του χρήματος, της μέθης, της αποτυχίας, του θανάτου, της κατάπληξης, και της υπερβολικής ταχύτητας, το τελευταίο από αυτά φέτος τον Μάιο.

Την περασμένη εβδομάδα είχαμε ένα άρθρο, ετυμολογικό, για τη λέξη «κόλαφος», και εκεί έγραψα ότι έχουμε πάρα πολλές λέξεις για να περιγράψουμε διάφορα είδη χτυπημάτων και ξυλοδαρμού και ότι θα μπορούσε να γραφτεί ένα καταλογογραφικό άρθρο. Μάλιστα, στα σχόλιά σας προσθέσατε κι εσείς μερικές ακόμα. Οπότε, σήμερα γράφω το άρθρο, εξοφλώντας (για μια φορά) αμέσως το χρέος που εγώ ο ίδιος δημιούργησα.

Συνήθως τα άρθρα της κατηγορίας αυτής είναι εστιασμένα είτε σε λέξεις είτε σε εκφράσεις, είτε σε ουσιαστικά δηλαδή είτε σε ρήματα. Βέβαια, από τα ουσιαστικά εύκολα μεταπίπτει κανείς στις εκφράσεις με ρήματα, ας πούμε από το μπερντάχι θα πούμε «του έριξε ένα μπερντάχι» και από το «ξύλο» λέμε «του έδωσε (πολύ) ξύλο», αν και το αντίστροφο δεν ισχύει, δηλαδή από το «τον έκανε του αλατιού» ή «του άργασε το τομάρι» δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε ουσιαστικό. Τέλος πάντων, λέω σήμερα να κάνουμε διπλό κατάλογο, τόσο λέξεων όσο και εκφράσεων.

Θα μπορούσα βέβαια να φτιάξω δεύτερο άρθρο, αλλά θα ήταν κάπως άχαρο. Καλύτερα έτσι μου φαίνεται.

Οι 50 αποχρώσεις του ξυλοδαρμού θα συμπεριλάβουν τόσο τη γενική έννοια του δαρμού (δαρμός, ξυλοδαρμός, ξύλο, ξυλοφόρτωμα) όσο και ειδικές έννοιες για διάφορα είδη χτυπημάτων: γροθιά, ράπισμα, σκαμπίλι, καρπαζιά, κατραπακιά, κτλ.

Πέρα από την κυριολεκτική τους χρήση, πολλές από τις λέξεις του ξυλοφορτώματος έχουν και μεταφορική χρήση, αρκετά σημαντική μάλιστα. Κόλαφος το πόρισμα για τις υποκλοπές, έγραφα στο πρόσφατο άρθρο, τον τίτλο ενός άρθρου στην Αυγή. Νέο ράπισμα της Κομισιόν στην Τουρκία, είπε προχτές το δελτίο ειδήσεων, ενώ η ίδια είδηση από την εφημερίδα Τα Νέα τιτλοφορήθηκε Νέο χαστούκι από την ΕΕ στην Άγκυρα.  Χαστούκια δίνουμε και κυριολεκτικά, βέβαια, ραπίσματα λιγότερο, κυριολεκτικός κόλαφος έχει ν’ ακουστεί πολύ πολύ καιρό.

Σημειώνω τέλος ότι, όπως και ο κόλαφος, έτσι και αρκετές ακόμα λέξεις του καταλόγου έχουν και καθαυτές ενδιαφέρον, ετυμολογικό ή άλλο. Επιφυλάσσομαι για επόμενα άρθρα. Μόνο να πω, μια και το έβαλα στον τίτλο, ότι απ’ όσο ξέρω (ας επιβεβαιώσουν οι τουρκομαθείς) το «σουλτάν μερεμέτ» δεν υπάρχει στα τουρκικά, είναι ψευδοτουρκισμός.

Να δούμε λοιπόν τις 50 αποχρώσεις του ξυλοδαρμού, πρώτα σε λέξεις/ουσιαστικά:

1. δαρμός
2. ξύλο
3. ξυλοδαρμός
4. ξυλοφόρτωμα
5. ξύλισμα
6. ξυλίκι
7. ξυλοκόπημα
8. σουλτάν μερεμέτ
9. μπαγλάρωμα
10. πελέκημα
11. τουλούμιασμα
12. μπερντάχι/περντάχι
13. γροθιά/γρόνθος
14. γρονθοκόπημα
15. μπουνιά
16. μπηχτή
17. κόνδυλος
18. γροθοκοπάνισμα
19. γροθοπατινάδα
20. κροσέ
21. άπερκατ
22. ανάποδη
23. (ξ)ανάστροφη
24. κόλαφος
25. κολάφισμα
26. ράπισμα
27. μπάτσος
28. σφαλιάρα
29. χαστούκι
30. χαστουκιά
31. σκαμπίλι
32. σκαμπίλισμα
33. μπάτσισμα
34. καρπαζιά
35. καρπάζωμα
36. κατακεφαλιά
37. κατραπακιά
38. φάπα
39. μάπα
40. καταυχένισμα
41. γιακάς
42. σβερκιά
43. κλοτσιά
44. κλότσος
45. κλοτσοπατινάδα
46. ποδοκλότσημα
47. φούσκος
48. φατούρο [ομαδικό]
49. σκιόπος
50. κοπανιά

Τα δύο τελευταία τα προτείνατε κι εσείς.

Υπάρχουν κι άλλες πολλές λέξεις, αλλά σας αφήνω να συμπληρώσετε.

Και αμέσως περνάω στον κατάλογο ρημάτων και εκφράσεων που δηλώνουν ξυλοφόρτωμα.

1. τον δέρνω
2. τον ξυλίζω
3. του δίνω ξύλο [+ επίθετα]
4. του δίνω το ξύλο της χρονιάς του
5. τον ξυλοφορτώνω
6. τον ξυλοκοπώ
7. τον μπαγλαρώνω
8. τον πελεκάω
9. τον χειροτονώ
10. τον αλαλιάζω [στο ξύλο]
11. τον πεθαίνω [στο ξύλο]
12. τον σπάω στο ξύλο
13. του μετράω τα πλευρά / τα παΐδια
14. του κάνω τα πλευρά του μαλακά σαν την κοιλιά του
15. του λύνω τον αφαλό
16. τον μαυρίζω στο ξύλο
17. τον μελανιάζω στο ξύλο
18. τον κάνω μαύρο στο ξύλο
19. τον κάνω μπλε μαρέν
20. τον σακατεύω στο ξύλο
21. τον σαπίζω στο ξύλο
22. τον κάνω τουλούμι στο ξύλο
23. τον τουλουμιάζω
24. τον παραγουλιάζω
25. τον τρελαίνω στο ξύλο
26. τον κάνω τ’ αλατιού
27. τον κάνω πεστίλι στο ξύλο
28. του αργάζω το τομάρι
29. του τινάζω το πετσί / την προβιά
30. τον κάνω οχτακόσιες οκάδες (στο ξύλο)
31. τον κάνω ίσαμ’ ένα άλογο (στο ξύλο)
32. του δίνω παρά μία τεσσαράκοντα
33. του τις βρέχω
34. του τις παίζω
35. τον κολαφίζω
36. τον ραπίζω
37. τον μπατσίζω
38. τον σκαμπιλίζω
39. τον χαστουκίζω
40. του σπάω τα μούτρα
41. τον σφαλιαρίζω
42. τον καρπαζώνω
43. τον κατραπακιάζω
44. τον καταχερίζω
45. τον γρονθοκοπώ
46. τον λακτίζω
47. τον κλοτσάω
48. τον κάνω τόπί στο ξύλο
49. τον κάνω τελατίνι
50. τον κάνω κιμά

Και πάλι μένω στα 50 του καταλόγου, είμαι βέβαιος ότι θα προσθέσετε πολλά λήμματα και εδώ.

Μπόνους, που λένε, μια έκφραση που χαρακτηρίζει τον ξυλοδαρμό, «πού σε πονεί και πού σε σφάζει», και μια αρχαία, «πυξ λαξ» (δεν εννοώ το συγκρότημα).

Υπάρχουν πολλές ακόμα προσθήκες, και στον ένα και στον άλλο κατάλογο, αλλά τις περιμένω απο εσάς.

Το λεξιλόγιο των λέξεων στα ΜΜΕ (μια συνεργασία του Λαέρτη Τανακίδη)

Ο φίλος του ιστολογίου Λαέρτης Τανακίδης, φιλόλογος και πρώην πρόεδρος της ΟΛΜΕ, μου έστειλε πριν από μερικές μέρες το άρθρο που θα διαβάσουμε σήμερα, αρχικά δημοσιευμένο στο ηλεπεριοδικό Παράλλαξις της Θεσσαλονίκης. Θυμίζω ότι πέρυσι είχαμε δημοσιεύσει ένα άλλο δικό του άρθρο, για το θέμα της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών, ενώ ταχτικά μου στέλνει και υλικό που μπαίνει στα σαββατιάτικα μεζεδάκια.

Το σημερινό άρθρο έχει θέμα του το λεξιλόγιο των ΜΜΕ (ίσως αυτός θα ήταν προτιμότερος τίτλος), ένα θέμα στο οποίο έχουμε κάμποσες φορές αναφερθεί παρεμπιπτόντως, αλλά και ειδικότερα, σε πρόσφατο άρθρο, κι αυτό συνεργασία, του φίλου Νίκου Νταή.

Τα δυο άρθρα έχουν κοινά στοιχεία, πράγμα αναμενόμενο, αλληλοσυμπληρώνονται όμως πιστεύω, μια και ο Τανακίδης δεν ασχολείται καθόλου με γλωσσικά λάθη (και «λάθη»), ούτε με δημοσιογραφική δεοντολογία, αλλά καταγράφει λέξεις και εκφράσεις που ακούγονται στα δελτία ειδήσεων, χωρίς να κρίνει -αν και εξαρχής, όπως και στην κατακλείδα, εκφράζει την άποψη, που δεν είναι αβάσιμη, ότι τα δελτία ειδήσεων έχουν σκοπό να φοβίσουν τον τηλεθεατή ώστε να εξασφαλίσουν τηλεθέαση.

Ο καθένας θα έχει να προσθέσει στον κατάλογο του Λ. Τανακίδη -ας πούμε, εγώ θα πρόσθετα πως όποτε μεταφέρονται δηλώσεις Τούρκων αξιωματούχων, είναι σχεδόν υποχρεωτικό να χαρακτηριστούν «παραλήρημα» οι απόψεις και «προκλητικοί» οι φορείς τους (ο όρος «προκλητικός» καταγράφεται στο άρθρο).

Χωρίς άλλα εισαγωγικά, παραθέτω το άρθρο του Λαέρτη Τανακίδη. Η εικονογράφηση είναι της αρχικής δημοσίευσης.

Το λεξιλόγιο των λέξεων στα ΜΜΕ

Συνηθισμένες εκφράσεις τις οποίες χρησιμοποιούν τα Μέσα, καθώς παρουσιάζουν τα γεγονότα στα προγράμματά τους.

Στο άρθρο του «Όσο φοβάσαι, τους διευκολύνεις» ο κ. Γιώργος Τούλας μεταξύ άλλων μιλάει για τον τρόπο με τον οποίο προβάλλονται τα γεγονότα από τα ΜΜΕ, και ιδίως από την τηλεόραση, με αποτέλεσμα να προκαλείται φόβος και εγκλωβισμός των τηλεθεατών.

Υπογλώσσια σφηνάκια Νο 5

Υπογλώσσια είναι τα φάρμακα που παίρνουμε για την καρδιά, για να μην πάθουμε καρδιακή προσβολή (επειδή μας διαβάζει κι η μαμά μου διευκρινίζω πως ο πληθυντικός είναι της περιγραφής, όχι πραγματικός). Ακόμα, ένα κλισέ σε κάποιους αντρικούς ή αθλητικούς ιστότοπους, όταν βγάζουν καμιά με μπικίνι, είναι «ετοιμάστε τα υπογλώσσια».

Υπογλώσσια όμως είναι και μια ομάδα γλωσσικών ενδιαφερόντων στο Φέισμπουκ, που φτιάχτηκε στα τέλη του 2017 και στην οποία συμμετέχω.

Σφηνάκια είναι βέβαια οι μικρές δόσεις ποτού, όμως έτσι έχω αποκαλέσει και τα σύντομα άρθρα. Με τη διαφορά ότι σπανίως βάζω σύντομα άρθρα, οπότε δεν θα το θυμάστε. Στα Υπογλώσσια ομως γράφω πότε-πότε σύντομα σημειώματα, που δεν βολεύει πάντοτε να τα εντάξω σε κάποιο άρθρο.

Κι έτσι, το σημερινό άρθρο είναι μια συλλογή από μικρά κείμενά μου από τα Υπογλώσσια, με γλωσσικό δηλαδή ενδιαφέρον, που δεν (θυμάμαι να) τα έχω δημοσιεύσει εδώ στο ιστολόγιο. Κάποια άλλα σχόλια που κάνω εκεί, τα μεταφέρω στα σαββατιάτικα μεζεδάκια, αλλά αυτά εδώ δεν θυμάμαι να τα έχω μεταφέρει σε μεζεδοάρθρα μας, οπότε δεν θα τα έχετε δει, εκτός αν συμμετέχετε και στα Υπογλώσσια. Τα σφηνάκια μοιάζουν αρκετά με τα μεζεδάκια, αλλά διαφέρουν κιόλας σε κάποια σημεία.

Με αυτόν τον τυποποιημένο πρόλογο έχω ήδη δημοσιεύσει τέσσερα άρθρα στο ιστολόγιο, ένα τον Φλεβάρη του 2019, άλλο ένα τον Οκτώβριο του 2019, το τρίτο τον Μάιο του 2020 και το τέταρτο τον Σεπτέμβριο του 2020. Τελειώνοντας εκείνο το παλιό άρθρο είχα υποσχεθεί (ή απειλήσει) ότι Σε τρία τέρμινα, που θα έχω μαζέψει κι αλλα, θα σερβίρω άλλον έναν γύρο! Σημερα λοιπόν δημοσιεύω το πέμπτο άρθρο της σειράς αυτής. ‘Εχω επικαιροποιήσει κάποια στοιχεία και κάνω και προσθήκες σε αγκύλες ή όχι.

Θα μου πείτε, πέρασαν δυο χρόνια από την προηγούμενη δημοσίευση. Δίκιο έχετε, το είχα αμελήσει. Οπότε, υπόσχομαι το έκτο άρθρο με σφηνάκια να μην αργήσει τόσο.

* Λανσάρω στα ελληνικά

Σε πρόσφατη ανάρτηση, ο διαχειριστοκράτωρ μας [ο Θανάσης Αναγνωστόπουλος] ζήτησε ιδέες για να αποδοθεί «στα ελληνικά ελληνικά» η φράση «λανσάρω ένα προϊόν» δηλ. ζήτησε έναν μονολεκτικό αυτόχθονα όρο για το ρήμα «λανσάρω» και πρότεινε το «καθελκύω» που δεν έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από την ομηγυρη.

Αλλά ούτε κάποια άλλη πρόταση φάνηκε πειστική παρά το ότι διατυπώθηκαν πολλές προτάσεις. Όμως το «λανσάρω» δεν είναι μόνο «προωθω», δεν είναι μόνο «κυκλοφορώ». Είναι κάτι που συνδυάζει και τις δύο έννοιες (και όχι μόνο), πράγμα που μας δείχνει ξεκάθαρα ότι το συγκεκριμένο δάνειο πλούτισε την ελληνική γλώσσα.

Και τα περισσότερα δάνεια έτσι λειτουργούν, είναι πηγη πλούτου για τη γλώσσα που τα δέχεται. Γι’ αυτό άλλωστε και η γλώσσα με το πλουσιότερο λεξιλόγιο, η αγγλική, ποτέ δεν έπαψε να δανείζεται αφειδώς, τόσο από το ελληνικό, όσο και από το λατινικό, το γαλλικό ή το γερμανικό ταμείο. Το καλό αρνί βυζαίνει δυο μανάδες, λέει η παροιμία, κι έτσι ο Άγγλος μπορεί να πει και ethnic και national.

Eμείς πάλι, εννοώ τη νέα ελληνική, έχουμε χάσει τη δυνατότητα για λόγιο δανεισμό από το λατινικό ταμείο. Παλιότερες γλωσσικές ποικιλίες της ελληνικής την είχαν αυτή τη δυνατότητα -και ο Πορφυρογέννητος έγραφε π.χ. «τοὺς ἄρχοντας τοῦ τάγματος τῶν ἐξσκουβίτων, οἷον τοποτηρητὰς, σκρίβωνας, τὸν χαρτουλάριον, δρακοναρίους, σκευοφόρους, σιγνοφόρους, σενάτορας, πρωτομανδάτορας καὶ μανδάτορας». Όμως σήμερα, σχεδόν μόνο λαϊκός δανεισμός υπάρχει, στη λόγια γλώσσα έχουμε πιο πολύ μεταφραστικά δάνεια. Και ακόμα κι όταν δανειστούμε μια λόγια λέξη, δυσκολευόμαστε να φτιάξουμε σύνθετα και παράγωγά της. Οι βυζαντινοί δεν είχαν πρόβλημα να πλάσουν το θαυμάσιο υβρίδιο «σιγνοφόρος» (λατινογενές το πρώτο συνθετικό, σίγνον η σημαία), έπλαθαν τη λέξη και πήγαιναν να διοικήσουν την αυτοκρατορία τους.

* Γιαούρτι ελληνικού τύπου ονόματι Οίκος, με ελληνικά γράμματα, πεζά για να φαίνεται η διαφορά, και με μια σιρκονφλεξοειδή περισπωμένη να χαρούν λίγο οι παρ’ ημίν πολυτονιάται.

[Θα άξιζε ακόμα και άρθρο για τα ελληνοφανή γιαούρτια που κυκλοφορούν στην Εσπερία. Η Νεστλέ έχει το Yaos, με την ελληνική κατάληξη -os και με κυκλαδικές εκκλησίες πάνω στη συσκευασία]

* Τι είναι ο ήμελλος;

Ο Στέφανος Ήμελλος είναι ακαδημαϊκός (=μέλος της Ακαδημίας Αθηνών) με έργο κυρίως λαογραφικό. Ο ηθοποιός Δημήτρης Ήμελλος ίσως είναι συγγενής του, πιθανώς γιος του. Το σπάνιο επώνυμο Ήμελλος εντοπίζεται στη Νάξο.

Τα επώνυμα τα ορθογραφούμε με μεγάλο βαθμό ελευθερίας διότι «μας ανήκουν». Έτσι κάποιος μπορεί να επιλέξει να γράφεται Ζαββός για να ξεχωρίσει από τον ζαβό και κάποιος να κρατήσει τη γραφή Καμμένος ακόμα κι αν ξέρει ότι η σχολική ορθογραφία τη μετοχή τη γράφει «καμένος». Το επώνυμο Πικραμμένος ίσως γράφτηκε έτσι για να διαφοροποιηθεί από τη μετοχή, και φυσικά δεν θα το θεωρήσουμε ανορθόγραφο, ενώ θα θεωρήσουμε ανορθόγραφη τη μετοχή, αν κάποιος γράψει «η καρδιά μου είναι πικραμμένη».

«Πρέπει να σου πω Σταυρούλα»: η γλώσσα των τηλεοπτικών ειδήσεων (Μια συνεργασία του Νίκου Νταή)

Δημοσιεύω σήμερα ένα άρθρο που μου έστειλε με μέιλ ο τακτικός αναγνώστης του ιστολογίου Νίκος Νταής, με θέμα τη γλώσσα των δελτίων ειδήσεων στην τηλεόραση.

Ο συγγραφέας, συνταξιούχος εδώ και λίγα χρόνια, είναι κλασικός φιλόλογος και ιστορικός,  με μάστερ κλασικών σπουδών από το πανεπιστήμιο του Τορόντο. Δίδαξε ιστορία στο Κολέγιο Αθηνών. 

Συχνά, οι τοποθετήσεις για τη «γλώσσα της τηλεόρασης» (ή «των δελτίων ειδήσεων» ή «των δημοσιογράφων της τηλεόρασης») που διαβάζουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και στον παραδοσιακό τύπο, δεν είναι παρά μια σταχυολόγηση γραμματικών και συντακτικών λαθών (και «λαθών»). Ευτυχώς, ο Ν. Νταής στο σύντομο άρθρο του δεν αρκείται σε αυτή την πλευρά. 

Κάποια δικά μου σχόλια βρίσκονται σε [αγκύλες].

«Πρέπει να σου πω Σταυρούλα»: η γλώσσα των τηλεοπτικών ειδήσεων.

Οι εκφωνητές κι ανταποκριτές των ειδήσεων έχουν δημιουργήσει μια ελληνική σχολή, που παρουσιάζει αρκετή ομοιογένεια ανάμεσα σε διαφορετικά κανάλια. Ας δούμε τους κανόνες της παράξενης δεοντολογίας τους, όπως φανερώνεται στα δελτία ειδήσεων.

1. Αν είσαι ανταποκριτής, μην απευθύνεσαι στο κοινό αλλά στην κεντρική παρουσιάστρια ή παρουσιαστή και προσποιήσου ότι την/τον πληροφορείς από πρώτο χέρι για ό,τι έχει συμβεί, έστω κι αν λόγω θέσης εκείνη ή εκείνος ξέρει τα πάντα.
2. Αυτό το μικρό θέατρο σού δίνει τη δυνατότητα να μετατρέψεις τις κύριες προτάσεις, που κανονικά θα χρησιμοποιούσες για να παρουσιάσεις γεγονότα, σε προτάσεις ειδικές: «πρέπει να σου πω Σταυρούλα ότι, πρέπει να αναφέρω Γιώργο ότι, θέλω να τονίσω Αντριάνα ότι, οφείλω να παρατηρήσω Εύα, είμαι υποχρεωμένος να επισημάνω Σία, πρέπει να υπογραμμίσω Αντώνη, πρέπει να πούμε, να πούμε…». Μ’ αυτό τον τρόπο προβάλλεις τον εαυτό σου και δίνεις έμφαση στις αποκαλύψεις σου, ακόμα κι αν είναι τελείως ασήμαντες.
3. Μην στενοχωριέσαι όταν η κεντρική παρουσιάστρια ή παρουσιαστής ξεστομίζει τη δική σου είδηση πριν την πεις εσύ ή σε διακόπτει άγαρμπα, όπως συνηθίζεται στην Ελλάδα. Πες: «έτσι ακριβώς είναι Σταυρούλα, έχεις δίκιο Εύα, όπως τα λες είναι Σία». [Εμένα πάντως με εκνευρίζει φοβερά όταν η κεντρική παρουσιάστρια ή ο κεντρικός παρουσιαστής διακόπτουν εντελώς άγαρμπα τον δημοσιογράφο]
4. Οι ανταποκρίσεις σου να έχουν συναίσθημα και λογοτεχνική αξία. Κάθε θάνατος να είναι «τραγικός», κάθε έγκλημα «φρικτό». Μη λες ότι αυτό έγινε, αλλά «συγκλονίζει ή συγκινεί βαθύτατα το…», «τραγικό παιγνίδι έπαιξε η μοίρα…». Μη λες ότι κάποιος πέθανε αλλά «έσβησε ή άφησε την τελευταία του πνοή»∙ όχι βρήκαν το σώμα νεκρό αλλά «βρήκαν την άτυχη γυναίκα σε λίμνη αίματος». Μη λες το αυτοκίνητο ή το κτίσμα καταστράφηκε αλλά «μετατράπηκε σε άμορφη μάζα σιδηρικών ή σε βομβαρδισμένο τοπίο», όχι έπιασε φωτιά αλλά «πύρινη λαίλαπα ή πύρινος εφιάλτης κατακαίει αλύπητα στο πέρασμά της», όχι κάηκαν σπίτια αλλά «παραδόθηκαν στις φλόγες ή έγιναν στάχτη»∙ όχι οι δρόμοι και οι πλατείες πλημμύρισαν αλλά «μετατράπηκαν κυριολεκτικά σε ορμητικά ποτάμια και λίμνες», όχι οι άνθρωποι έπαθαν μεγάλες ζημιές αλλά «μετρούν τις πληγές τους», όχι έγινε μεγάλη καταστροφή αλλά «βιβλική καταστροφή, κόλαση του Δάντη».

Μη λες η βουλή ψήφισε αλλά «άναψε το πράσινο φως»∙ όχι οι επιστήμονες προειδοποιούν αλλά «κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου»∙ όχι αυτό προκάλεσε έκπληξη αλλά «ήταν κεραυνός εν αιθρία». Μη λες αυτός διαφώνησε αλλά «έδωσε χαστούκι», όχι ο νόμος απαγορεύει αλλά «βάζει φρένο» κα. Αν σου δοθεί η ευκαιρία, δείξε και την ευσέβειά σου: «άγιο είχαν ή από θαύμα σώθηκαν οι δύο κοπέλες που…» [Για το κλισεδολόγιο των δελτίων ειδήσεων θα μπορούσε να γραφτεί άρθρο -βέβαια, έχουν και τα κλισέ τη θέση τους, με μέτρο]

5. Μολονότι οι θεατές πιστεύουν όσα λες, μην τσιγκουνεύεσαι τα επιρρήματα εντυπωσιασμού γιατί είναι το αλατοπίπερο της είδησης: «πραγματικά συγκλονίζει το δράμα…», «ράγισαν κυριολεκτικά οι καρδιές στην κηδεία…» (έστω κι αν εννοείς «μεταφορικά»). Οι καλοί δημοσιογράφοι φτάνουν μέχρι τα δεκαπέντε «πραγματικά/ κυριολεκτικά/ ουσιαστικά/και βέβαια» σε μια σύντομη ανταπόκριση.
6. Χώνε όσο συχνότερα μπορείς το επίρρημα «ουσιαστικά» ή «στην ουσία»∙ δίνει στο λόγο σου εμβρίθεια και κύρος. Μη σε νοιάζει διόλου ότι το επίρρημα χρησιμοποιείται μόνο για να δείξει λογικό συμπέρασμα∙ ακόμη και πανεπιστημιακοί το χρησιμοποιούν ρητορικά και αδιαφόρετα.
7. Μεταχειρίσου λόγιες φράσεις για να δείξεις το γλωσσικό σου επίπεδο: «οι ψυχολόγοι παράσχουν βοήθεια», «επίγειες δυνάμεις συνδράμουν». Αν σου πουν ότι αυτά είναι γραμματικά λάθη, αγνόησέ τους: κι άλλοι γύρω έτσι τα λένε. Μη χρησιμοποιείς τα ρήματα διαλέγω και προτιμώ∙ είναι προϊστορικά. Επίλεξε το «επιλέγω». Μη λες η συνεδρίαση συνεχίζεται αλλά «εξελίσσεται ή είναι σε εξέλιξη». Ακόμα κι η βροχή ή η λιακάδα «είναι σε εξέλιξη».
8. Δώσε ζωντάνια στο λόγο σου, δείξου μοντέρνος κι αντισυμβατικός. Πες: «συμπληρώνεται το παζλ», «το κερασάκι στην τούρτα ήταν…», «στον αέρα η πρώτη κατοικία», «οι τράπεζες βάζουν τρικλοποδιά», «κλείδωσαν τα μέτρα», «κατέβασαν ρολά οι…», «στα κάγκελα οι…», «σε θρίλερ εξελίσσεται», «η κατάσταση είναι εξίσωση ή γρίφος για γερούς λύτες», «παίζεται πολεμικό πόκερ μεταξύ…», «την είδε παράξενα ο πρόεδρος της κομισιόν» κα.
9. Για να δείξεις ότι έχεις κάνει έρευνα και διασταυρώσει πληροφορίες κι εξακριβώσει τα στοιχεία σου, βάλε ένα-δυο περαστικούς να πουν τι άκουσαν από κάποιον που κάτι πήρε τ’ αυτί του στη γειτονιά. Δεν είν’ ανάγκη να είναι αυτόπτες μάρτυρες, η ζωντάνια της ανταπόκρισης μετράει. Μην τους ρωτάς τι είδαν, αλλά πίεσέ τους πολύ να πουν πώς αισθάνονται.
10. Τα μάτια σου δεκατέσσερα με τους πολιτικούς και τα κόμματα. Να μεταφέρεις αυτούσια τα λόγια τους, λέγοντας πάντα «είπε ή δήλωσε χαρακτηριστικά» (έστω κι αν αυτό το επίρρημα αναφέρεται σ’ ένα διαρκές γνώρισμα ενός ανθρώπου), για να τους κολακέψεις. Μη διανοηθείς να τους κρίνεις δημόσια, γιατί έχουν τη δύναμη να σε ρίξουν στο περιθώριο, τώρα ή στο μέλλον όταν γίνουν κυβέρνηση.
11. Μην ανησυχείς αν χάνεις συχνά τα λόγια σου, αν δε σου βγαίνει όπως το ξεκίνησες και το πιάνεις απ’ την αρχή, αν κάνεις χάσματα, αν επαναλαμβάνεσαι ή απλώνεσαι σε ανούσιες λεπτομέρειες και σε κόβει ο κεντρικός παρουσιαστής. Τα ίδια προβλήματα έχουν αρκετοί συνάδελφοί σου. Τα ελληνικά κανάλια δεν είναι καλορυθμισμένες μηχανές όπως το BBC, το CNN και η DW, όπου οι δημοσιογράφοι μιλούν σε συνεχή λόγο, με καλή διατύπωση και σύνταξη, είτε ερευνούν ένα γεγονός, είτε αναλύουν κριτικά μια κατάσταση απαντώντας σε μια σειρά δύσκολων ερωτήσεων, πάντα μέσα σε χρόνο κανονισμένο από πριν. Δεν είναι BBC, όπου για παράδειγμα οι δημοσιογράφοι συγκεντρώνουν με προσοχή το αποδεικτικό υλικό για να εντοπίσουν αυτουργούς και βαρβαρότητες στον πόλεμο της Ουκρανίας, χωρίς αισθηματολογίες και μελοδραματισμούς. Ναι, η ΕΡΤ δε θα γίνει ανεξάρτητη όπως το BBC. Σύμφωνα με την αξιολόγηση των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα (RSF.org), η Ελλάδα είναι στην 108^η θέση ανάμεσα σε 180 χώρες και τελευταία στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
12. Δείχνε αυτοπεποίθηση και βάζε διαρκώς συνδετικά επιρρήματα στο λόγο σου, κι ας είναι τελείως περιττά: «κατ’ αρχάς/κατ’ αρχήν, στη συνέχεια, από κει και πέρα, όσον αφορά, και βέβαια». Χρησιμοποίησε άφθονους εναντιωματικούς συνδέσμους: «όμως, ωστόσο, ωστόσο όμως», ακόμα κι όταν τους μεταχειρίζεσαι σα συμπλεκτικούς και δεν εκφράζεις καμιά λογική αντίθεση.

………………………………………………………………………………………………….

Το συμπέρασμα είναι ότι οι Έλληνες εκφωνητές των ειδήσεων έχουν διαμορφώσει μια γλώσσα εντυπωσιασμού με άφθονα λάθη: συντακτικά, γραμματικά, εκφραστικά, αισθητικά. Πολλοί φαίνονται εξίσου ανεπαρκείς και στην ουσία της δουλειάς τους: μεταδίνουν τα γεγονότα χωρίς σοβαρή έρευνα, χωρίς κρίση κι ερμηνεία. Μεταδίνουν πολιτικές ανακοινώσεις με στόμφο, σα φερέφωνα πολιτικών και κομμάτων. Με ποιες διαδικασίες αξιολογούνται και προσλαμβάνονται άνθρωποι που χάνουν τα λόγια τους και δεν μπορούν να προετοιμάσουν μια προφορική παρέμβαση λίγων λεπτών; Γιατί οι δημοσιογράφοι μας δε διδάσκονται από τα καλά ξένα κανάλια;

Η καλή διατύπωση είναι αποτέλεσμα της καλής και ελεύθερης δημοσιογραφίας, η κακή διατύπωση αποτέλεσμα της κακής και ανελεύθερης. Οι καλοί ανταποκριτές προσπαθούν να διαπιστώσουν τι ακριβώς έγινε, να το τοποθετήσουν σ’ ένα προϋπάρχον πλαίσιο, να ερευνήσουν αίτια και πιθανά αποτελέσματα, να θέσουν ερωτήματα και να προβληματίσουν. Είναι άνθρωποι με αυτόνομη, αδέσμευτη και καλλιεργημένη σκέψη, γι’ αυτό διαθέτουν αυτόνομη και σκεπτόμενη γλωσσική διατύπωση. Αντίθετα όσοι θέλουν απλώς να εντυπωσιάσουν τον ακροατή και να ξεσηκώσουν το συναίσθημά του, καταφεύγουν στη μελοδραματική μπουρδογλώσσα που συνδυάζει λόγιες με αγοραίες φράσεις, υπερβολές με εκφραστικά λάθη.

Η προχειρότητα συνοδεύεται από στόμφο. Είναι «η ροπή μας προς την επιφανειακή ρητορεία, αυτή τη λοιμική», όπως παρατήρησε ο Γιώργος Σεφέρης σε ένα από τα εξαιρετικά δοκίμιά του (Η Γλώσσα στην Ποίησή μας, Δοκιμές 2^ος τόμος). Οι ρίζες αυτής της τάσης βρίσκονται στην αρχαία ρητορική, που νίκησε τη φιλοσοφία (ο πλατωνικός Φαίδρος είναι συγκλονιστικό κείμενο πάνω στη μάχη αυτή) και επέβαλε την κυριαρχία της, έως την αναγέννηση της φιλοσοφίας στα νεότερα χρόνια και την επικράτηση της επιστημονικής μεθόδου. Δυστυχώς η κριτική μέθοδος δεν έχει έρθει ακόμη σα γενικευμένος θεσμός στην εκπαιδευτική και κοινωνική πραγματικότητα της Ελλάδας. Η μεγάλη έκταση της αποστήθισης και της ανερμάτιστης ρητορείας στα σχολεία και τα πανεπιστήμια το αποδείχνει.

Είναι φανερό ότι οι ανταποκριτές πρέπει να απευθύνονται στο κοινό και να σταματήσουν το θέατρο∙ να εγκαταλείψουν τη γλώσσα της φιγούρας και τα «να πούμε», να προβληματιστούν πάνω στη μέθοδο και το σκοπό της δουλειάς τους, να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους. Υπάρχουν θετικά σημάδια. Μερικοί προτιμούν απλότητα και ουσία. Κάποιοι ετοιμάζουν από πριν τον ολιγόλεπτο λόγο τους, για να έχει ροή και αρτιότητα∙ δεν είναι δα και δύσκολο. Ελπίζω πως κάποιοι άλλοι παρακολουθούν συστηματικά τα καλά ξένα κανάλια.

Νίκος Νταής, Αύγουστος 2022.

Ποιες λέξεις είναι πραγματικά ελληνικές; (του Σπύρου Αρμοστή)

Αναδημοσιεύω σήμερα ένα πρόσφατο άρθρο του φίλου γλωσσολόγου Σπύρου Αρμοστή, που και άλλες φορές τον έχω αναφέρει στο ιστολόγιο, κατά σύμπτωση δε μόλις την Κυριακή επειδή είχε τη γλωσσική επιμέλεια στο μυθιστόρημα της Λ. Παπαλοΐζου «Το βουνί» από το οποίο δημοσιεύσαμε αποσπάσματα.

Το άρθρο αρχικά δημοσιεύτηκε στο Παράθυρο, το πολιτιστικό ένθετο της εφημερίδας και του ιστότοπου Πολίτης της Κύπρου και το ανέφερε εδώ, σε κάποιο σχόλιο, κάποιος φίλος. Μου άρεσε και αποφάσισα να το αναδημοσιεύσω επειδή, αν και είναι σχετικά σύντομο, δίνει αρκετά εναύσματα για συζήτηση πάνω σε θέματα που τα έχουμε συζητήσει πολλές φορές και στο ιστολόγιο και αλλού.

Ας πούμε, θέτει το ερώτημα «γιατί το ακρώνυμο ΑΕΚ το προφέρουμε άεκ, ενώ το ΑΕΛ το προφέρουμε αέλ;» Και το ενδιαφέρον είναι πως (υποθέτω, αν και δεν το λέει ρητά) ότι η ΑΕΚ και η ΑΕΛ του Αρμοστή δεν είναι οι ελληνικές ομάδες (ΑΕΚ και Λάρισα) αλλά είναι η ΑΕΚ Λάρνακας και η ΑΕ Λεμεσού. Η ΑΕΚ Λάρνακας ιδρύθηκε το 1994 με συγχώνευση του Πεζοπορικού και της ΕΠΑ Λάρνακας, και το Κ στο ΑΕΚ δεν σημαίνει, βέβαια, Κωνσταντινουπόλεως αλλά Κίτιον.

Θίγει επίσης το θέμα «ποιες είναι ελληνικές λέξεις» ή μάλλον το ερώτημα που πολύ συχνά εμφανίζεται σε γλωσσικές ομάδες του Φέισμπουκ, «πώς λέμε στα ελληνικά το σι-ντι» ή κάποιο άλλο καθιερωμένο δάνειο. Συχνά στις ερωτήσεις αυτές κι εγώ απαντώ όπως ο Αρμοστής στο άρθρο, δηλαδή «το σιντί στα ελληνικά το λέμε σιντί», για τους λόγους που, πιο καλά από μένα, εκθέτει ο συντάκτης του άρθρου.

Αυτό που εννοεί εκείνος που ρωτάει «πώς λέμε στα ελληνικά το σι-ντί» είναι «πώς μπορούμε να το αποδώσουμε / πώς έχει αποδοθεί με όρο ελληνικής ετυμολογίας». Και ενώ δεν είμαι αντίθετος με την αναζήτηση «αυτοχθόνως ελληνικών» όρων, πρέπει να κρίνουμε πότε έχει ελπίδα να καθιερωθεί εγχώριος όρος και πότε είναι προτιμότερο να δεχτούμε το δάνειο, ενδεχομένως προσαρμόζοντάς το στο τυπικό της γλώσσας.

Παρεμπιπτόντως, ο Αρμοστής θέτει και το θέμα της προφοράς των δανείων. Όταν προφέρουμε ελληνικά, το σάντουιτς ή το μοντάζ το προφέρουμε ελληνοπρεπώς, με τα ελληνικά φωνήεντα και σύμφωνα. Όσοι το προφέρουν αγγλο/γαλλοπρεπώς προκαλούν κωμική εντύπωση και, αν δεν ζουν πολλά χρόνια στο εξωτερικό, φανερώνουν ότι το κάνουν για φιγούρα.

Με την ευκαιρία, θυμάμαι κι ένα αστείο στιγμιότυπο σε πρωινάδικο, όπου ο καλεσμένος (ή η καλεσμένη), όταν ρωτήθηκε τι δουλειά κάνει, απάντησε «Make-up artist».

— Πώς το λέμε αυτό στα ελληνικά; ρώτησε η παρουσιάστρια

— Χμμ… Μακιγιέρ (ή μακιγιέζ, δεν θυμάμαι) απάντησε ο καλεσμένος (ή η καλεσμένη.

Και είχε δίκιο.

Πολλά είπα, το άρθρο του Σπύρου Αρμοστή:

Πρόσφατα σε μια διαδικτυακή συζήτηση τέθηκε το ερώτημα γιατί κάποια ακρωνύμια, όπως «ΑΕΚ», τονίζονται στην παραλήγουσα, ενώ κάποια άλλα, όπως «ΑΕΛ», τονίζονται στη λήγουσα. Ειδικά με αφορμή το ζεύγος «ΑΕΚ vs ΑΕΛ», διατυπώθηκε η υπόθεση πως ίσως το τελικό «Λ» να «ελκύει» τον τόνο. Απάντησα πως η υπόθεση αυτή ίσως έχει κάποια βάση, αφού εάν ψάξουμε τις ελληνικές λέξεις που λήγουν σε «-λ», θα δούμε ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία τονίζονται στη λήγουσα (π.χ. Ισραήλ, Ραφαήλ, αλκοόλ, τηλεκοντρόλ, Βαβέλ, νορμάλ, μπανάλ κ.ά.), ενώ είναι λίγες εκείνες που τονίζονται αλλού (π.χ. Άβελ, πάνελ, σίριαλ, σνίτσελ κ.ά.). Επομένως, ψυχογλωσσολογικά μιλώντας, το μυαλό μας ενδεχομένως να έχει συσχετίσει στατιστικά το ληκτικό «-λ» με τον τονισμό στη λήγουσα· αν ισχύει όντως αυτό, συνεπάγεται πως αν πλάσω μια καινούργια ελληνική λέξη που να λήγει σε «-λ», όπως ένα καινούργιο ακρωνύμιο, τότε θα ενεργοποιηθεί αυτή η συσχέτιση και θα τονιστεί το ακρωνύμιο στη λήγουσα. Ίσως και να υπάρχει κάποια καλύτερη ερμηνεία από αυτήν που προτείνω. Αυτό όμως που έκανε τη συζήτηση ακόμη πιο ενδιαφέρουσα ήταν η (αναμενόμενη) ένσταση που διατυπώθηκε στη συνέχεια: «μα αυτές δεν είναι ελληνικές λέξεις».

Τα βαρίδι-α και ο Κυρι-άκος (του Γιάννη Χάρη)

Δημοσιεύω σήμερα ένα κείμενο του φίλου Γιάννη Χάρη -πιο σωστά, το αναδημοσιεύω, αφού πρωτοδημοσιεύτηκε πριν από δυο βδομάδες περίπου στην Εφημερίδα των Συντακτών, στην τακτική εβδομαδιαία στήλη που κρατούσε ο Γιάννης Χάρης στην εφημερίδα αυτή με τον γενικό τίτλο «Ασκήσεις μνήμης».

Κρατούσε, έγραψα, διότι το περασμένο Σάββατο ο φίλος Γιάννης αποχαιρέτησε τους αναγνώστες του ανακοινώνοντας πως αποφάσισε να κρεμάσει την πένα του, εννοώ να σταματήσει την τακτική συνεργασία του και να συνταξιοδοτηθεί. Το ενδιαφέρον αλλά και συγκινητικό αποχαιρετιστήριο άρθρο του μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Από αυτό το άρθρο πήρα τη φωτογραφία που συνοδεύει το σημερινό μας άρθρο, που δείχνει τον Γιάννη όταν (δεν) τελείωνε το εξατάξιο γυμνάσιο.

Σκέφτηκα λοιπόν να δημοσιεύσω σήμερα το τελευταίο καθαυτό γλωσσικό άρθρο του Γιάννη στην ΕφΣυν, όχι επειδή ήταν το τελευταίο αλλά αφενός για να χαιρετίσω μια εξαιρετικά γόνιμη θητεία ενός μαχόμενου γραφιά (για μένα δεν είναι υποτιμητικός ο όρος, κι εγώ τον ίδιο διεκδικώ) και αφετέρου επειδή το θέμα με ενδιαφέρει και το έχουμε συζητήσει κάμποσες φορές στο ιστολόγιο.

Δεν το κάνω δηλαδή για να λουφάρω άρθρο -παρόλο που, σας προειδοποιώ πως μέσα στον Μάη λογαριάζω, αν όλα πάνε καλά, να κάνω κάποια ταξίδια και άρα δεν θα μπορέσω να ανταποκριθώ στην καθημερινή αρθροπαραγωγή χωρίς να καταφύγω σε λύσεις ανάγκης. Το άρθρο του Γ.Χ. βρίσκω πως έχει πολύ ενδιαφέρον και, επιπλέον, έχει σημασία να δούμε πώς αντιμετωπίσει ο μελετητής μια γλωσσική αλλαγή που βρίσκεται σε εξέλιξη και μάλιστα μιαν αλλαγή με την οποία ο ίδιος δεν συμφωνεί. Παίρνω το άρθρο όχι από την ΕφΣυν, αλλά από το ιστολόγιο του Γιάννη, διότι στο ιστολόγιο έχει κάνει μερικές προσθήκες.

Ο λόγος για το φαινόμενο που ο Χάρης έχει παιγνιωδώς ονομάσει, σε παλιότερο άρθρο του, «αποσυνιζοποίηση» (προσοχή, νι, όχι ρο!). Εννοεί, όπως θα τα πει καλύτερα από μένα, την τάση ορισμένων ομιλητών, ιδίως της τηλεόρασης, να προφέρουν χωρίς συνίζηση λέξεις που κανονικά θέλουν συνίζηση, όπως τα βαρίδια του τίτλου. Τα οποία, επειδή είναι «το βαρίδι» (όπως και το άλλο ομοιοκατάληκτο που η μαμά μου δεν μ’ αφήνει να γράψω», στον πληθυντικό προφέρεται κανονικά τρισύλλαβο «βαρίδγια» -αλλά που κάποιοι το προφέρουν τετρασύλλαβο, «βαρίδϊα», όπως προφέρουν «το σωματίδιο – τα σωματίδια».

Στην Ουκρανία

Εδώ και μερικές μέρες, αλλά πιο πολύ από χτες, όλα τα μάτια είναι στραμμένα στην Ουκρανία, μετά την απόφαση της Ρωσίας να αναγνωρίσει τις αποσχισμένες περιοχές του Ντονιέτσκ και του Λουγκάνσκ και να τις συνδράμει στρατιωτικά. Μια απόφαση που ήρθε σε απάντηση στην επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, ενώ αν θέλουμε να φτάσουμε στην αρχή της σημερινής κρίσης μάλλον θα πρέπει να γυρίσουμε στο 2014, όταν έγινε η επανάσταση ή πραξικόπημα ή όπως θέλετε πείτε το που ανέτρεψε τον εκλεγμένο πρόεδρο Γιανούκοβιτς και έφερε στην εξουσία φιλοδυτικούς (και ακροδεξιούς) πολιτικούς.

Τοτε η Ρωσία προσάρτησε, με τις μάλλον χλιαρές διαμαρτυρίες της διεθνούς κοινότητας, τη χερσόνησο της Κριμαίας, ενώ οι ρωσόφωνοι των ουκρανικών επαρχιών του Ντονιέτσκ και του Λουχάνσκ (ή Λουγκάνσκ) εξεγέρθηκαν και από τότε ελέγχουν τμήματα των επαρχιών αυτών στα οποία έχουν ανακηρύξει Λαϊκές Δημοκρατίες. Το 2014 είχαμε γράψει στο ιστολόγιο ένα άρθρο (στηριγμένο κατά βάση σε κείμενο του φίλου μας του Ρογήρου) από το οποίο παίρνω τον χάρτη που βλέπετε, που δείχνει ποιο ποσοστό των κατοίκων της Ουκρανίας, σε κάθε επαρχία (ομπλάστ, όπως τις λένε) δήλωσαν, τότε, μητρική γλώσσα τα ρωσικά -από ασήμαντα ποσοστά στα δυτικά, έως σαφώς πλειοψηφικά στην Κριμαία και στις δύο ανατολικές επαρχίες.

Όπως έγραφε ο Ρογήρος το 2014: Η Ουκρανία σήμερα δεν είναι μία χώρα· είναι δύο τουλάχιστον. Υπάρχει «ουκρανική» Δύση και «ρωσική» Ανατολή, κάτι πολύ λογικό για ένα λαό του οποίου η εθνογένεση δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Πολύ λογικό για μια χώρα της οποίας τα σύνορα χαράχτηκαν με γνώμονα πολλούς και διάφορους λόγους, έτσι ώστε σήμερα να περιλαμβάνει εδάφη που μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν πολωνικά ή την έως το 1954 ρωσική Κριμαία η οποία ήταν το δώρο του Νικίτα Χρουστσόφ προς την Ουκρανία για τα 300 χρόνια από την «επανένωση Ρωσίας-Ουκρανίας».

Σήμερα, η κρίση στην Ουκρανία απειλεί την ειρήνη -αλλά ακόμα κι αν οι περισσότεροι θεωρούν ότι δεν θα έχουμε κλιμάκωση των συγκρούσεων, θα υπάρξουν συνέπειες που θα τις αισθανθούμε -μόλις χτες, η Γερμανία σταμάτησε τη διαδικασία πιστοποίησης του αγωγού Nordstream 2 και ο Μεντβέντεφ τουίταρε «ετοιμαστείτε να πληρώνετε 2000 ευρώ τα 1000 κυβικά φυσικό αέριο». Όπως έγραψαν πολλοί, το πρώτο θύμα της σύγκρουσης που δεν έχει ακόμα ξεσπάσει είναι η Ευρώπη και η ΕΕ.

Ένα γλωσσικό ιστολόγιο σαν το δικό μας θα έπρεπε να εξετάσει και θέματα γλωσσικά -όπως, πόσο διαφέρουν τα ρωσικά από τα ουκρανικά. Δυστυχώς δεν μπορώ να απαντήσω πέρα από γενικότητες. Οι σλαβικές γλώσσες και διάλεκτοι είναι ένα συνεχές -ξεκινάς από το Μοναστήρι όπου μιλάνε μια δεδομενη γλωσσική ποικιλία. Πας 20 χιλιόμετρα πιο βόρεια και μιλάνε μια πολύ παρόμοια γλωσσική ποικιλία. Άλλα είκοσι χιλιόμετρα πιο βόρεια ή πιο ανατολικά, άλλη μια πολύ παρόμοια γλωσσική ποικιλία -και τελικά έχεις φτάσει στη Μόσχα. Βέβαια, όταν ανεξαρτητοποιείται μια οντότητα και γίνεται κράτος, συνήθως επιθυμεί να αποκτήσει γλώσσα, οπότε η τοπική γλωσσική ποικιλία τυποποιείται, και συνήθως γίνεται προσπάθεια να διαφοροποιηθεί από τη γλώσσα του κράτους από το οποίο αποσπάστηκε. Το ειδαμε αυτό στην πρώην Γιουγκοσλαβία, όπου τα πάλαι ποτέ σερβοκροατικά έχουν γεννήσει τέσσερις νέες γλώσσες, σερβικά, κροατικά, βοσνιακά και μαυροβουνιακά.

Μια άλλη παράμετρος είναι ότι στην Ουκρανία -και ειδικά σε αυτές τις περιοχές που βρίσκονται στο επίκεντρο της κρίσης- βρίσκονται δεκάδες χιλιάδες Έλληνες, πολλοί από αυτούς με ρίζες χιλιετιών εκεί. Είναι αυτός ένας ακόμα λόγος για τον οποίο η Ουκρανία βρίσκεται πολύ πιο κοντά απ’ όσο νομίζουμε -αφήνω ότι και γεωγραφικά η απόσταση δεν είναι τόσο μεγάλη: από την Αλεξανδρούπολη, όπου έχουμε δώσει διευκολύνσεις στους Αμερικανούς, έως την Οδησσό η απόσταση είναι σε ευθεία γραμμή 730 χιλιόμετρα, λιγότερο απ’ όσο, ας πούμε, από το Καλαί ως το Περπινιάν της Γαλλίας.

Σαν βάση συζήτησης, πέρα από τα παραπάνω, παραθέτω ένα άρθρο της Μοντ Ντιπλοματίκ. Επειδή η γαλλική του έκδοση είναι, προφανώς, γραμμένη στα γαλλικά και, το χειρότερο, διαθέσιμη μόνο σε συνδρομητές, παραθέτω την ελληνική μετάφραση, παρμένη από τον ιστότοπο της Αυγής (σε επιμέλεια Νίκου Σβέρκου):