Εσείς χρησιμοποιείτε ελληνικό ερωτηματικό;

Πριν από ένα μήνα και κάτι, ένας φίλος μού έστειλε λινκ προς ένα άρθρο, ζητώντας μου να σχολιάσω. Τις μέρες εκείνες ταξίδευα, οπότε το κράτησα στα υπόψη. Χτες το θυμήθηκα, οπότε το σημερινό άρθρο.

Το άρθρο έχει τίτλο «Ο «θάνατος» του ελληνικού ερωτηματικού» και υπογράφεται από τον δημοσιογράφο Λευτέρη Θεοδωρακόπουλο. Μετά την ανάπτυξη του θέματος από τον αρθρογράφο, την οποία και θα παραθέσω, ακολουθούν οι γνώμες κάποιων ειδικών, που μπορείτε να τις διαβάσετε.

Γράφει ο αρθρογράφος:

Στα social media η πλειονότητα των χρηστών όταν θέλει να απευθύνει ερώτηση χρησιμοποιεί το λατινικό σύμβολο «?» και όχι την άνω τελεία και το κόμμα «;».

Αυτό φαίνεται να ξεπετάχτηκε από τις οθόνες και το συναντάμε σε πινακίδες καταστημάτων, σε καταλόγους που διανέμονται να χρησιμοποιείται το «?».

Αυτό που τρομάζει δε είναι ότι το συναντάμε σε εφημερίδες ή ακόμη και στους τίτλους των ζωντανών εκπομπών.

Στο Newsbomb.gr θέτουμε το θέμα καθότι το θεωρούμε ιδιαιτέρως σοβαρό. Το να κακοποιούμε από μόνοι μας τη γλώσσα μας, είναι τάση αυτοκτονική για το DNA μας.

Ειδικοί παραθέτουν την δική τους άποψη για το φαινόμενο που αθόρυβα «σβήνει» το ελληνικό ερωτηματικό από την καθημερινότητα μας.

Άλλωστε οι λέξεις φέρουν εννοιολογικό περιεχόμενο και, ειδικά στην περίπτωση της ελληνικής γλώσσας, δεν αποτελούν μόνον απότοκο σκέψεων και ειρμών αλλά προάγουν την διανόηση όσο τις ομιλείς. Είναι η μοναδική γλώσσα στον κόσμο που ερμηνευτικά αναλύεται ακόμη και σε βαθμό συλλαβής. Ο άνθρωπος διαθέτει ασφαλώς πολλούς τρόπους ή, πιο σωστά, μεθόδους έκφρασης. Ο γλωσσικός τρόπος είναι ο πλέον ολοκληρωμένος και το ερωτηματικό ως σημείο στίξης αποτελεί έναν σημαντικότατο άξονα στην απόδοση της ελληνικής γλώσσας καθώς μεταφέρει τόνους μουσικότητας, απορίας κ.α.

Ακολουθούν οι απόψεις των ειδικών…

Ο αρθρογράφος κάνει μια σωστή διαπίστωση, ότι η χρήση του ελληνικού ερωτηματικού [;] έχει υποχωρήσει, καταρχάς στο Διαδίκτυο αλλά και, σε μικρότερο βαθμό, στην τηλεόραση και στις εφημερίδες και ότι στη θέση του χρησιμοποιείται το λατινικό ερωτηματικό [?].

Ωστόσο, η σωστή αυτή διαπίστωση ακολουθείται από απίθανους, αστήρικτους, αντιεπιστημονικούς ισχυρισμούς και εντυπωσιακά λογικά άλματα. Για παράδειγμα, το ότι η χρήση του λατινικού ερωτηματικού είναι «κακοποίηση της γλώσσας μας» είναι ήδη ένα αυθαίρετο συμπέρασμα που το προβάλλει ο αρθρογράφος χωρίς να το τεκμηριώνει -αλλά το άλμα της αυθαιρεσίας αρχίζει να διεκδικεί ολυμπιακό μετάλλιο όταν μας λέει ότι αυτό είναι τάση «αυτοκτονική για το DNA μας». Μάλλον εκτός από το ελληνικό ερωτηματικό απειλείται επίσης η κατεξοχήν ελληνική αρετή του μέτρου.

Και αυτό δεν είναι παρά η αρχή. Ακολουθεί μια παράγραφος παρμένη κατευθείαν από τα ιερά βιβλία της ελληναράδικης παραγλωσσολογίας, ας πούμε με την ελληνική γλώσσα που είναι «η μοναδική στον κόσμο που ερμηνευτικά αναλύεται ακόμα και σε βαθμό συλλαβής». Αναρωτιέμαι τι έχει στο μυαλό του ο αρθρογράφος όταν γράφει μια τέτοια σαπουνόφουσκα, τι θα μας έλεγε αν του ζητούσαμε να μας δώσει ένα παράδειγμα. Υποθέτω ότι θα μας έλεγε ότι π.χ. η λέξη «γεωμετρία» προέρχεται από το «γη» και το «μετρώ», δηλαδή απλώς την ετυμολογική διαφάνεια. Το ίδιο ισχύει και για τον ισχυρισμό ότι οι λέξεις (ειδικά της ελληνικής, μάλιστα) προάγουν τη διανόηση όταν τις ομιλείς.

Τέλος, ενώ πράγματι το ερωτηματικό είναι σημαντικό σημείο στίξης, «καθώς μεταφέρει τόνους μουσικότητας, απορίας κτλ.», ο αρθρογράφος δεν μας εξηγεί για ποιο λόγο δεν μεταφέρονται οι ίδιοι τόνοι αν αντί του ; χρησιμοποιηθεί το ?

Και οι τέσσερις ειδικοί (ομολογώ πως δεν τους γνώριζα) που εκφράζουν τη γνώμη τους μετά την εισήγηση του αρθρογράφου πλειοδοτούν σε θρήνους για την παρακμή της γλώσσας, την υποτιθέμενη λεξιπενία, την κατάργηση του πολυτονικού, τα γκρίκλις, τις δάνειες λέξεις, όλο το ρεπερτόριο δηλαδή της παραγλωσσολογίας. Δεν θα σχολιάσω σήμερα τις απόψεις αυτές, που τις έχουμε άλλωστε επανειλημμένα συζητήσει στο ιστολόγιο, αλλά θα ξεχωρίσω την πρώτη παράγραφο της τοποθέτησης του συγγραφέα Πέτρου Κασιμάτη:

Το ελληνικό ερωτηματικό κατάντησε ένας εθνικός λυγμός. Εκεί που ήταν το σύμβολο της αμφισβήτησης. Το θεμελιώδες ερώτημα. Το κόμμα με την τελεία σαν κορώνα από πάνω του. Ήταν και είναι το σύμβολο της απορίας. Της καχυποψίας, αν θέλετε. Σίγουρα της αμφισβήτησης. Της δίψας για γνώση. Το απαραίτητο εργαλείο της τέχνης της εκμαίευσης -μιας τεχνικής που ανέδειξε ο Σωκράτης και την υπερύψωσε σε τέχνη.

Και πάλι, ο κ. Κασιμάτης μοιάζει να πιστεύει ότι μόνο το συγκεκριμένο σύμβολο ; [το κόμμα με την τελεία σαν κορόνα από πάνω του] μπορεί να εκφράσει απορία, καχυποψία, αμφισβήτηση, δίψα για γνώση και ότι το ? δεν μεταφέρει αυτές τις αποχρώσεις.

Αλλά, το πιο σημαντικό: όταν ο Σωκράτης ανέδειξε και «υπερύψωσε σε τέχνη» την εκμαίευση, δεν υπήρχε το σύμβολο του ερωτηματικού, το κόμμα με την τελεία από πάνω του! Ο Σωκράτης βέβαια δεν άφησε τίποτα γραμμένο, αλλά όταν ο Πλάτωνας έγραφε «τι τηνικάδε αφίξαι, ω Κρίτων;» δεν έβαζε κόμμα με τελεία σαν κορόνα από πάνω του στο τέλος της πρότασης. Για την ακρίβεια δεν έγραφε τίποτε, ενώ φυσικά τις λέξεις τις έγραφε ενωμένες.

Ερωτηματικό, ως σημείο στίξης, δεν υπάρχει ούτε στα ελληνικά ούτε στα λατινικά της αρχαιότητας. Ούτε στην κλασική εποχή, ούτε στους μεγάλους γραμματικούς της ελληνιστικής εποχής. Αυτοί πράγματι εισηγήθηκαν πολλά σημεία στίξης (κυρίως για να ξεχωρίζουν τις λέξεις που ήταν ενωμένες) αλλά όχι το ερωτηματικό.

Το ερωτηματικό ήρθε πολύ αργότερα, τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά. Πότε; Τον 8ο αιώνα μ.Χ., θα βρείτε στη Βικιπαίδεια ή στο ενδιαφέρον άρθρο του φίλου μας Nίκου Νικολάου. Πηγή της χρονολόγησης αυτής είναι το βιβλίο του Έντουαρντ Τόμσον An Introduction to Greek and Latin Palaiography,. Μπορείτε να το βρείτε ονλάιν, είναι πολύ ενδιαφέρον, παρόλο που τα έχει τα χρονάκια του (εκδόθηκε το 1912) αλλά η αλήθεια είναι πως ο συγγραφέας είναι ιδιαίτερα λακωνικός για το ερωτηματικό. Για το ελληνικό λέει, απλώς, στη σελ. 60, The mark of interrogation also first appears about the eighth or the ninth century.

Είμαι σχεδόν βέβαιος πως θα υπάρχουν ελληνικές πηγές που γράφουν περισσότερα για την ιστορία του ερωτηματικού, κι ελπίζω πως στα σχόλιά σας θα αναφέρετε κάτι. Εγώ πάντως συζήτησα με έναν καλό φίλο που ξέρει από βυζαντινές επιγραφές, ο οποίος μου είπε ότι σε επιγραφές πχ του 13ου αιώνα υπάρχουν ερωτήσεις (σπανίως βέβαια) χωρίς να σημειώνεται ερωτηματικό. Δηλαδή δεν επικράτησε αμέσως το νέο σημείο στίξης.

Πάντως, για να γυρίσουμε στους θρήνους για τον «θάνατο» του ελληνικού ερωτηματικού, και μόνο η διαπίστωση πως η απουσία του δεν εμπόδισε τους αρχαίους μας προγόνους να γράψουν τα αθάνατα έργα τους, μας δείχνει ότι τίποτα δεν θα πάθουμε, ούτε εμείς ούτε η γλώσσα, αν σιγά σιγά αντικατασταθεί από το λατινικό.

Είναι βέβαια αλήθεια ότι υπάρχει τάση αντικατάστασης του ελληνικού ερωτηματικού από το λατινικό. Πόσο εκτεταμένη είναι αυτή η τάση, δεν μπορώ να το πω. Προσωπικά, χρησιμοποιώ σχεδόν πάντοτε (ή πάντοτε) το ελληνικό ερωτηματικό, ακόμα και όταν γράφω από το κινητό.

Το κοινό του ιστολογίου δεν είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα ίσως, αλλά από περιέργεια μέτρησα τα σχόλια ενός πρόσφατου μεζεδοάρθρου μας και το σκορ ήταν 56 ελληνικά ερωτηματικά και 2 λατινικά (το ένα σε παράθεμα από το Τουίτερ). Είπα όμως ότι δεν είμαστε αντιπροσωπευτικό δείγμα. Δεν αμφιβάλλω ότι οι νεότεροι θα χρησιμοποιούν πολύ περισσότερο το ?, μεταξύ άλλων και για τεχνικούς λόγους.

Διότι βέβαια σε πολλά πληκτρολόγια κινητών συσκευών το σύμβολο του λατινικού ερωτηματικού είναι πιο εύκολα προσπελάσιμο από το σύμβολο του ελληνικού ερωτηματικού, παρά το γεγονός ότι το σύμβολο ; υπάρχει και στο σύστημα συμβόλων στίξης του λατινικού αλφαβήτου, όπου όπως ξέρετε έχει τη θέση της άνω τελείας.

Θα υπάρχουν κι άλλοι λόγοι για τη χρήση του λατινικού ερωτηματικού. Κάποιος μου έλεγε ότι είναι πιο ευδιάκριτο από το ελληνικό. Περιμένω στα σχόλιά σας να μου πείτε, αν χρησιμοποιείτε λατινικό ερωτηματικό, εννοώ όταν γράφετε με το ελληνικό αλφάβητο, για ποιο λόγο το προτιμάτε.

Πάντως, αν κάποιοι ανησυχούν για τα σημεία στίξης, θα περίμενα να έχουν αντιδράσει για την εξαφάνιση όχι του ερωτηματικού, αλλά της άνω τελείας. Διοτι η άνω τελεία (που την είχαν οι αλεξανδρινοί γραμματικοί) πραγματικά απειλείται με εξαφάνιση χωρίς να αντικατασταθεί από κάτι άλλο. Και η εξαφάνισή της αυτή δεν οφείλεται μόνο στο ότι οι χρήστες της ελληνικής τη βρίσκουν περιττή (διότι ασφαλώς υπάρχει και αυτή η τάση), αλλά και στο ότι θέλει πολύ κόπο να χρησιμοποιήσεις άνω τελεία σε επεξεργαστές κειμένου, ενώ σε κινητές συσκευές μπορεί να είναι και εντελώς αδύνατο.

Το βλέπω και στον εαυτό μου. Όταν γράφω στο Word, έχω ένα μάκρο που μου βγάζει πολύ εύκολα την άνω τελεία, κι έτσι στα βιβλία μου τη χρησιμοποιώ αρκετά. Όταν όμως γράφω στον μπράουζερ, π.χ. αυτά εδώ τα άρθρα, όπου για να βάλω άνω τελεία πρέπει να κάνω κόπο (insert symbol κτλ.), τότε δεν τη χρησιμοποιώ παρά μόνο σε έκτακτες περιστάσεις. Και βέβαια στο κινητό δεν τη χρησιμοποιώ καθόλου.

Βέβαια, και στα αγγλικά που τεχνικό πρόβλημα δεν υπάρχει, η χρήση της άνω τελείας (δηλαδή του semicolon, ; ) στη βρετανική λογοτεχνία έχει υποχωρήσει κατά 25% τις τελευταίες δεκαετίες. Οι Αμερικανοί έτσι κι αλλιώς δεν την πολυσυμπαθούσαν από παλιά.

Όμως στην άνω τελεία ίσως αφιερώσουμε άλλο άρθρο. Όσο για το ερωτηματικό, θα ήθελα να μου απαντούσατε, στα σχόλιά σας, αν χρησιμοποιείτε το λατινικό ερωτηματικό, και για ποιο λόγο, όπως και σε ποιο μέσο.

Ο Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών μιλάει για τη γλώσσα

Το ιστολόγιο έχει πολλες φορές ασχοληθεί με τον κ. Αντώνη Κουνάδη, πρωταθλητή της δισκοβολίας, διορισμένο Πρόεδρο του ΣΕΓΑΣ επί δικτατορίας, καθηγητή του ΕΜΠ, μέλος της Ακαδημιας Αθηνών και, για το 2018, Πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών. Ήδη τον πρώτο χρόνο της λειτουργίας μας, το 2009, μαζέψαμε υπογραφές και στείλαμε επιστολή σε εφημερίδες, διαμαρτυρόμενοι για τις εξωφρενικές δηλωσεις που είχε κανει σε επίσημη εκδήλωση της Ακαδημίας για 5 εκατομμύρια λέξεις της ελληνικής, που τάχα αναγνωρίζονται από το βιβλίο Γκίνες και για δηλώσεις του Μπιλ Γκέιτς ότι η ελληνική είναι γλωσσα κατάλληλη για τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές -δηλαδή ανοησίες κατευθείαν παρμενες από το Λερναίο κείμενο, την επιτομή των ελληνοκεντρικών γλωσσικών μύθων.

Το 2013, άλλες δηλώσεις του κ. Κουνάδη σε εκδήλωση του σωματείου Ελληνική Γλωσσική Κληρονομία έγιναν αντικείμενο χλευαστικής κριτικής από τον αείμνηστο Δημ. Μαρωνίτη σε επιφυλλίδες του στο Βήμα, με αποτέλεσμα ο Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας, ο ακαδημαϊκός Βασίλειος Πετράκος, να αναγκαστεί να αποδοκιμάσει δημόσια τις τοποθετήσεις του συναδελφου του -κάτι που πολύ σπάνια γίνεται. Έγραψε τότε ο κ. Πετράκος, ανάμεσα στ’ άλλα (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μου):

Ο κ. Κουνάδης, ανήκει ως μηχανικός στην Τάξη των Θετικών Επιστημών. Επιστημονικώς δεν έχει αρμοδιότητα και τις αναγκαίες γνώσεις για να ασχολείται με ζητήματα της γλώσσας…

Δεν υπάρχει για την Ακαδημία καμία γλωσσική πενία ή, πιο μίζερα, λεξιπενία στην Ελλάδα και στους Ελληνες. Αντίθετα η ελληνική πλουτίζεται και αυξάνεται κάθε μέρα, όπως γινόταν πάντοτε και τον πλούτο αυτόν τον δημιουργεί ο λαός ο οποίος και τον μεταχειρίζεται γιατί τον γεννά η ανάγκη να εκφράζει τα διανοήματά του τα οποία βέβαια δεν είναι όμοια με των αρχαίων Ελλήνων.

Τα πράγματα είναι σαφή. Αλλο ένας αναρμόδιος για τη γλώσσα Ακαδημαϊκός, άλλο η Ακαδημία.

Η άποψη του κ. Πετράκου έχει βαρύτητα, διότι το αξίωμα του Γενικού Γραμματέα είναι ισόβιο, ενώ οι Πρόεδροι της Ακαδημίας έχουν ετήσια θητεια.

Ωστόσο, από την 1η Ιανουαρίου φέτος, ο κ. Αντ. Κουνάδης είναι πρόεδρος της Ακαδημίας για το έτος 2018 και υπό αυτή την ιδιότητα μίλησε σε ημερίδα στο Ίδρυμα Μαριάννας Βαρδινογιάννη, όπου υποστήριξε άκρως συντηρητικές θέσεις για το γλωσσικο ζήτημα («η γλώσσα μας μετά τη μεταπολίτευση δέχθηκε καίρια πλήγματα, όπως με την κατάργηση της καθαρεύουσας στα δημόσια έγγραφα και την καθιέρωση του μονοτονικού») και γενικότερα, ενώ ταυτόχρονα επανέλαβε μια σειρά από ψέματα, μύθους και αναπόδεικτους ισχυρισμούς που ασφαλώς προσβάλλουν το κύρος της Ακαδημιας.

Η ομιλία του κ. Κουνάδη δημοσιεύτηκε ολόκληρη στην εφημερίδα Εστία, που δεν νομίζω να έχει ονλάιν έκδοση, αλλά΄ευτυχώς το Υπουργείο Παιδείας έχει καθιερώσει (δεν ξέρω από πότε, αλλά ειναι αξιέπαινο) επισκοπηση των δημοσιευμάτων του Τυπου που αφορούν την παιδεία, κι έτσι εδώ μπορείτε να δειτε τις δύο σελίδες της συνέντευξης σε pdf.

Το εντυπωσιακό είναι ότι οι θέσεις που ανέπτυξε, ως Πρόεδρος της Ακαδημίας, ο κ. Κουνάδης περί λεξιπενίας και παρακμής της γλώσσας έχουν αποδοκιμαστεί εξ ονόματος της Ακαδημίας από τον Γενικό Γραμματέα της προ πενταετίας, με την επισήμανση ότι ο κ. Κουνάδης δεν έχει τις αναγκαίες γνώσεις για να ομιλεί περί γλωσσας. Υπάρχει εδώ μια αντίφαση, όμως φταίει και η Ακαδημία η οποία δεν έχει, απ’ όσο ξέρω, στα μέλη της κανεναν γλωσσολόγο κι έτσι τα ζητηματα της γλώσσας τα αναλαμβάνει όποιος έχει μεράκι για τα γλωσσικά, έστω κι αν είναι αδαής (τον όρο τον χρησιμοποίησε ο Β. Πετράκος).

Το μεγαλύτερο μέρος της ομιλίας του Κουνάδη είναι ένα ρηχό κήρυγμα σε δυο πόλους: από τη μια, οικτίρει την αξιοθρήνητη κατασταση στην οποία υποτίθεται ότι βρισκεται η νεοελληνική γλώσσα (σολοικισμοί, βαρβαρισμοί, λεξιπενία) και από την άλλη υμνεί χωρίς μέτρο την αρχαια ελληνική γλώσσα με διάφορους αναπόδεικτους ή υπερβολικούς ισχυρισμούς. Η στάση αυτη είναι χαρακτηριστική μιας ολόκληρης μεριδας ερασιτεχνών γλωσσολογούντων και όχι μόνο του κ. Κουνάδη.

Μεζεδάκια των πανελλαδικών

Άρχισαν προχτές οι πανελλαδικές εξετάσεις, χτες για τα Γενικά Λύκεια, οπότε ήταν εύκολο να διαλέξω τίτλο. Μάλιστα, όπως θα δείτε, μεγάλο μέρος της σημερινής πιατέλας μας σχετίζεται ακριβώς με τις εξετάσεις, και ειδικά με το χτεσινό θέμα της Γλώσσας.

Δεν σας κρύβω μάλιστα ότι προς στιγμή χτες το μεσημέρι παραλίγο να υποκύψω στον πειρασμό και να γράψω ειδικό μικρό άρθρο, που θα ανεβαινε εμβόλιμα -αλλά μετά έπεσε δουλειά κι έτσι θέλοντας και μη εγκατέλειψα την ιδέα αυτή.

Τις Πανελλαδικές εξετάσεις έχω την πολυτέλεια πλέον να τις σχολιάζω «από τον καναπέ» μου και όχι από το μετερίζι του δοκιμαζόμενου γονιού -ή, πολύ περισσότερο, από την πρώτη γραμμή του πυρός των υποψηφίων, αφού εγώ είμαι παλιότερος και απο τον ατακαδόρο της εικόνας, μια και έδωσα όχι Πανελλήνιες αλλά το προηγούμενο σύστημα -ακαδημαϊκό, θαρρώ, λεγόταν;

.

* Σχετική με τις Πανελλαδικές εξετάσεις και η αστεία επιγραφή της εβδομάδας, ισως απο ασανσέρ πολυκατοικίας (αν είναι αυθεντική).

To γέλιο είναι στην αγγλική μετάφραση (θα έχει και ξένους η πολυκατοικία) με το we have period of Panelladikes.

Λες και αν έγραφε school exams ή national school exams δεν θα το παίρναν στα σοβαρά οι αξιότιμοι ένοικοι!

* Παραδοσιακά, το θέμα των Πανελληνίων που σχολιάζεται πιο πολύ είναι το θέμα της Γλώσσας (παλιότερα Έκθεσης) αφού τα μαθηματικά ή τα άλλα μαθήματα δεν είναι προσιτά στο πολύ κοινό. Εμείς, που είμαστε γλωσσικό ιστολόγιο, κι άλλες φορές έχουμε σχολιάσει το θέμα της γλώσσας (αλλά και μια φορά της Φυσικής, τότε με τον φωρατή).

Φέτος έπεσε ένα κείμενο του Δημήτρη Μαρωνίτη, με τον τίτλο Παιδεία και εκπαιδευση, παρμένο από δύο διαδοχικές ομόθεμες επιφυλλίδες του στην εφημερίδα Βήμα το 2009.

Και ενώ το κείμενο το ίδιο το βρήκα πολύ καλό, παρά τα μικροψεγάδια του, και με ταιριαστό θέμα, το γεγονός ότι (αναγκαστικά) υπέστη περικοπές για να έρθει σε μέγεθος κατάλληλο για εξετάσεις προκάλεσε προβληματα. Για παράδειγμα, στο κείμενο που δόθηκε στους υποψήφιους, η κατακλείδα βρίσκεται στο τέλος και αυτό δεν βοηθάει στην περίληψη, πολύ περισσότερο που ο Μαρωνίτης είχε δημοσιεύσει το 2009 όχι δύο αλλά τέσσερις διαδοχικές επιφυλλίδες όπου ανέπτυσσε τη σκέψη του.

Χάρη στον εκπαιδευτικο υπευθυνο του ιστολογίου έχω ανεβάσει εδώ και τις τέσσερις επιφυλλίδες του Μαρωνίτη και έχω κιτρινισει τα αποσπάσματα από τις δύο πρώτες που περιλαμβάνονται στο κείμενο που δόθηκε στους υποψηφίους.

Να πιστώσουμε στην εξεταστική επιτροπή ότι είδε το τυπογραφικό λάθος που είχε γινει στην εφημερίδα όπου το «παιδία» (σπάνια αρχαία λέξη) είχε τυπωθεί «παιδεία» και εκανε το σχετικό αποσπασμα ακατανόητο.

Ατυχής στιγμή ήταν οτι στη φράση: «Η παιδεία είναι (πρέπει να είναι, για να μη παραβαίνει τον εαυτό της) λειτουργία λίγο πολύ ελεύθερη, κάποτε και ελευθέρια- επιλογή που αναγνωρίζεται στις προδρομικές κυρίως εφαρμογές των γραμμάτων και των τεχνών» επέλεξαν να κόψουν το απόσπασμα που έχω με πλάγιους χαρακτήρες. Ίσως το έκαναν αυτό εξαιτίας της λέξης «ελευθέριος» (ελευθερίων ηθών!) όμως το απόσπασμα συμβάλλει καίρια στο να γίνει κατανοητή η διαφορά εκπαίδευσης και παιδείας.

Αξίζουμε καλύτερα άρθρα για τη γλώσσα

Πριν από μερικές μέρες ο ποιητής Γιάννης Υφαντής δημοσίευσε στο tvxs.gr ένα άρθρο για την ελληνική γλώσσα με τον τίτλο «Οι Έλληνες αξίζουν καλύτερα ελληνικά«. Δυο-τρεις φίλοι μού το προώθησαν και μου ζήτησαν να το σχολιάσω. Ομολογώ πως αν δεν ήταν οι δικές τους παραινέσεις, μάλλον θα το προσπερνούσα, διότι είναι άχαρο να προσπαθείς να σχολιάσεις και να αντικρούσεις ένα άρθρο σαν κι αυτό του Υφαντή, χωρίς αρχή, μέση και τέλος, χωρίς κάποιον ειρμό στην ανάπτυξη των επιχειρημάτων, που διαρκώς δίνει στον αναγνώστη την εντύπωση ότι οι παράγραφοι του κειμένου έχουν τοποθετηθεί με τυχαία σειρά. Αλλά οι φίλοι επέμεναν, οπότε έγραψα το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα. Θα παραθέσω εκτενή αποσπάσματα από το άρθρο του Υφαντή, που άλλωστε μπορείτε να το βρείτε στον παραπάνω σύνδεσμο.

Ο Υφαντής ξεκινάει επισημαίνοντας έναν κατά τη γνώμη του μεγάλο κίνδυνο που απειλεί την ελληνική γλώσσα: η χωρίς καμιάν ανάγκη επιρρηματοποίηση των επιθέτων στη γλώσσα μας, έχοντας κρατήσει για πολύ κι έχοντας μια τάση διαρκώς αυξητική, κατάντησε να είναι μήτρα βαρβαρισμών και σολοικισμών…. Διαφορετικά, δεν υπάρχει πρόβλημα, μπορούμε, άνετοι μες στην γλωσσική αναισθησία μας, να λέμε και να ξαναλέμε διαρκώς: «Είπαμε προηγούμενα» αντί του σωστού «είπαμε προηγουμένως», «τον πήραν βίαια», αντί του σωστού «τον πήραν βιαίως ή με τη βία». 

Από τα παραδείγματα που δίνει, βλέπουμε ότι με τον καινοφανή όρο «επιρρηματοποίηση των επιθέτων», ο Υφαντής φαίνεται να εννοεί την τάση, που έχει ξεκινήσει από τα μεσαιωνικά χρόνια, τα επιρρήματα σε -ώς να τρέπονται και να παίρνουν κατάληξη σε -ά, μια τάση που είναι μεν δεσπόζουσα αλλά με κανένα τρόπο γενικευμένη, αφού υπάρχουν επιρρήματα σε -ώς που κανείς δεν θα τα τρέψει σε -ά εκτός αν θέλει να αστειευτεί (σαφώς, αμιγώς, προφανώς), υπάρχουν άλλα που έχουν αναπτύξει διτυπίες (εκτάκτως/έκτακτα κτλ.), άλλα όπου επικρατεί ο τύπος σε -ως αλλά ακούγεται και ο τύπος σε -ά (όπως το προηγουμένως), και άλλα, τα περισσότερα θα έλεγα, όπου είναι συχνότερος ο τύπος σε -ά (καλά έκανες, υπερβολικά μεγάλο νούμερο, μίλα καθαρά).

Θα μπορούσαμε να γράψουμε άρθρο για τα επιρρήματα, αλλά δεν θα το κάνω τώρα, μεταξύ άλλων επειδή ο Υφαντής δεν ξεκαθαρίζει αν τάσσεται εναντίον όλων των επιρρημάτων σε -ά ή αν απλώς τον ενοχλεί η κατάχρησή τους. Υποθέτω το δεύτερο, αλλά ακόμα και τότε, δεν μπορώ με τίποτα (ή με τίποτε, διότι φαίνεται πως η διαφορά των δύο τύπων έχει διαστάσεις κοσμοϊστορικές!) να δεχτώ ότι ο τύπος «βιαίως» είναι «ο σωστός» (και άρα ο τύπος «βίαια» λανθασμένος).

Αρκεί να σημειώσω ότι ο Σεφέρης, τον οποίο δίκαια (ή δικαίως) εκθειάζει παρακάτω ο Υφαντής, χρησιμοποιεί αβίαστα (να πούμε «αβιάστως»;) στα κείμενά του, πεζά και ποιητικά, τα επιρρήματα σε -ά/α, τα «επιρρηματοποιημένα επίθετα» που τόσο ενοχλούν τον Υφαντή. Κατά σύμπτωση μάλιστα, σε μια μετάφρασή του, που υπάρχει στο Τετράδιο Γυμνασμάτων Β’, ο Σεφέρης χρησιμοποιεί το… αφορεσμένο επίρρημα «βίαια»: ανέβηκες βίαια στο καράβι μας. Αν με ρωτάτε, θα έβρισκα κωμικό το «βιαίως» εδώ.

Οι λεπτές διακρίσεις και οι Αμαληκίτες

 

Πριν ξεκινήσω το άρθρο μου, μια εκμυστήρευση. Επειδή για το σημερινό θέμα έχω ξαναγράψει παλιότερα, μια φορά σε ειδικά αφιερωμένο άρθρο, αλλά και αρκετές φορές σκόρπια, σε μεζεδάκια ή απαντώντας σε σχόλια, όσην ώρα ετοίμαζα το άρθρο είχα μιαν αίσθηση dejavu, που λέμε, κι ακόμα δεν μου έχει φύγει η ανησυχία μήπως επαναλαμβάνω τον εαυτό μου (οπότε βέβαια θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο… Αϊζενχάουερ κάνει θραύση).

Αλλά ποιο θέμα είναι αυτό; Είναι η απέχθειά μου για ορισμένους «επίσημους» τύπους των συνθέτων ρημάτων του «άγω», όπως να/θα/έχει παραγάγει και η προτίμησή μου για τους αναλογικούς τύπους, δηλ. να/θα/έχει παράξει. Μάλιστα, τους τύπους που έχουν τον αναδιπλασιασμό αγαγ- που μου φαίνονται κακόηχοι, τους αποκαλώ περιφρονητικά «αμαληκιτικούς» τύπους, επειδή ο Αγάγ στην Παλαιά Διαθήκη ήταν ένας βασιλιάς των Αμαληκιτών. Φυσικά, περί ορέξεως ουδείς λόγος: άλλοι βρίσκουν κακόηχους τους αναλογικούς τύπους (να παράξει, και ιδίως να εισάξει, να εξάξει).

Ωστόσο, τα επιχειρήματά μου δεν είναι μόνο αισθητικά. Το τεράστιο προτέρημα των αναλογικών τύπων είναι ότι διατηρούν ζωντανή μια βασική διάκριση της ελληνικής γλώσσας, τη διάκριση ανάμεσα σε στιγμιαίους και διαρκείς χρόνους (η ορολογία δεν είναι ακριβής, αλλά είναι θαρρώ η πιο κατανοητή και για τους μη ειδικούς). Η διάκριση αυτή εμφανίζεται σε αρκετές περιπτώσεις: