Εσείς βάζετε τόνο στα (ερωτηματικά) «πού» και «πώς»;

Με το μονοτονικό, όπως ισχύει στη χώρα μας από το 1982, οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν τονίζονται, με ελάχιστες εξαιρέσεις.

Αυτές τις εξαιρέσεις τις μαθαίνουμε από το σχολείο, από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού ίσως. Η Γραμματική της Ε-ΣΤ Δημοτικού αναφέρει:

Επίσης στην επόμενη σελίδα αναφέρεται ότι τονίζονται οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών στις περιπτώσεις όπου θα μπορούσε να υπάρξει σύγχυση με τα εγκλιτικά, π.χ. «Η μητέρα μού είπε / Η μητέρα μου είπε).

Ίσως οι συντάκτες της γραμματικής θεώρησαν περιττό να αναφερθεί το θηλυκό άρθρο «η», που δεν τονίζεται βεβαίως, ενώ θα μπορούσε (ή θα έπρεπε) να επισημαίνεται ότι επίσης τονίζονται τα «πού/πώς» στις φράσεις «πού και πού» και «πώς και πώς», όπου δεν εισάγεται ερώτηση.

Η γραμματική του Γυμνασίου εύλογα αναφέρει περισσότερα:

Οι κανόνες του τονικού συστήματος (μονοτονικού) που ισχύουν στην ελληνική εκπαίδευση και διοίκηση από το 1982 είναι οι εξής:

1) Τόνο παίρνει κάθε λέξη που έχει δύο ή περισσότερες συλλαβές. Αυτό ισχύει και στην περίπτωση που η λέξη παρουσιάζεται ως μονοσύλλαβη ύστερα από έκθλιψη ή αποκοπή, όχι όμως όταν έχει χάσει το τονισμένο φωνήεν από αφαίρεση, π.χ. ούτ’ αυτός, κόψ’ τον, αλλά θα ‘θελε, μου ‘πε.

2)   Οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν παίρνουν τόνο. Εξαιρούνται και παίρνουν τόνο:

α)   Ο διαζευκτικός σύνδεσμος ή, π.χ. ή αυτός ή εσύ.

β)   Τα ερωτηματικά πού και πώς, π.χ. Πού θα πας; Με ρώτησε πώς τα περνάω. Τόνο επίσης παίρνουν το πού και το πώς σε περιπτώσεις όπως οι παρακάτω: Πού να σου τα λέω. Από πού κι ως  πού. Πού και πού. Αραιά και πού. –Τους έστειλες το γράμμα; –Πώς! Πώς βαριέμαι! Κοιτάζω πώς και πώς να τα βολέψω.

γ)   Οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (μου, σου, του, της, τον, την, το, μας, σας, τους, τις, τα), όταν στην ανάγνωση υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούν εγκλιτικές, π.χ. Η μητέρα μού είπε (=η μητέρα είπε σε μένα), ενώ Η μητέρα μου είπε (=η δική μου μητέρα είπε).

δ)   Οι μονοσύλλαβες λέξεις, όταν συμπροφέρονται με τους ρηματικούς τύπους μπω, βγω, βρω, ‘ρθω σε όλα τα πρόσωπα και τους αριθμούς και προφέρονται εμφατικά, π.χ. θά ‘ρθω (προφέρουμε δυνατότερα το θά), θά ‘ρθεις, αλλά θα ‘ρθεις (προφέρουμε δυνατότερα το ‘ρθεις).\

Επανέλαβα τα παραπάνω πασίγνωστα για να ξέρουμε τι ισχύει και τι διδασκόμαστε στο σχολείο -οι παλιοί σαν και μένα δεν τα διδαχτήκαμε στο σχολείο άλλωστε.

Advertisement

Συστάσεις γραμματικής προς φοιτητές (μια συνεργασία του Μιχάλη Ρουμελιώτη)

Την περασμένη εβδομάδα είχαμε αναδημοσιεύσει και συζητήσει εκτενώς το άρθρο Ζητείται ορθογραφία στο Πανεπιστήμιο. Ο φίλος μας Μιχάλης Ρουμελιώτης, που συμμετείχε και στη συζήτηση εκείνη στο ιστολόγιο, μού έστειλε ένα κείμενο με «συστάσεις» που έχει συντάξει και που διανέμει στους φοιτητές του. Το βρήκα ενδιαφέρον, ανεξάρτητα από το αν συμφωνώ με όλες τις συστάσεις, και νομίζω ότι θα ενδιαφέρει και εσάς.

Το κείμενο των συστάσεων διανέμεται στούς προπτυχιακούς φοιτητές τού Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων και τού Τμήματος Διοίκησης Τουρισμού τού Πανεπιστημίου Αιγαίου, στά πλαίσια τών νομικών μαθημάτων και τού μαθήματος επιχειρηματικής ηθικής. Πρόκειται, όπως λέει ο Μ.Ρ., για μια προσπάθεια να εξοικειωθούν οι φοιτητές με βασικά λόγια στοιχεία τής καθομιλουμένης, τά οποία τούς χρειάζονται αλλά ενδεχομένως τα αγνοούν. 

Μεταφέρω το κείμενο αυτούσιο, διατηρώντας την ορθογραφία του συντάκτη. Διαφωνώ με τη διατύπωση «κραυγάζει/φωνάζει αγραμματοσύνη» που χρησιμοποιεί δυο φορές ο Μ.Ρ., για να καυτηριάσει κάποιο αστόχημα, ιδίως επειδή στη μία περίπτωση δεν είναι τόσο ξεκάθαρα τα πράγματα. Σχολιάζω κι εγώ, αλλά με φειδώ -τα δικά μου σχόλια είναι μέσα σε αγκύλες, [  και ].

 

Μιχάλη Ρουμελιώτη

ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ

ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

 

Υπάρχουν κάποια πράγματα στή χρήση τού λόγου που βλέπω ξανά και ξανά, κάθε χρόνο, να σάς δυσκολεύουν, και που σάς εκθέτουν στήν κατηγορία τής αμάθειας. Θεώρησα λοιπόν χρήσιμο να μαζέψω εδώ ορισμένες πρόχειρες συστάσεις.

1. Τά τριγενή και δικατάληκτα επίθετα.

Λέγονται έτσι γιατί έχουν τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο), αλλά δύο μόνο καταλήξεις σε κάθε πτώση· μία κατάληξη για τό ουδέτερο γένος, και μία για τά άλλα δύο γένη.

Ο διεθνής (οργανισμός), η διεθνής (Αμνηστία), τό διεθνές (ενδιαφέρον)

Τού διεθνούς (τύπου), τής διεθνούς (πολιτικής σκηνής), τού διεθνούς (κύρους)

Τόν διεθνή (αερολιμένα), τήν διεθνή (κατάσταση), τό διεθνές (δικαστήριο)

Οι διεθνείς (κανόνες), οι διεθνείς (ειδήσεις), τά διεθνή (στενά)

Τών διεθνών (χρηματιστηριακών δεικτών, συμβάσεων, προβλημάτων)

Τούς διεθνείς (ποδοσφαιριστές), τίς διεθνείς (αντιλήψεις), τά διεθνή (ύδατα)

Πεισμένοι και πεπεισμένοι

Την αφορμή για το σημερινό άρθρο την παίρνω από μια πρόσφατη επιστολή στην Καθημερινή, που την υπογράφει ο αγαπητότατος Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, στον οποίο χρωστάμε, πρώτο ανάμεσα σε πολλά, την κριτική έκδοση του Παπαδιαμάντη.

Μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ, αλλά είναι πολύ σύντομη, οπότε την παραθέτω ολόκληρη:

Με τους «πειραμένους» ή τους πεπειραμένους; 

Κύριε διευθυντά
Σε κείμενο τακτικού συνεργάτη σας διαβάζω: «Ετσι που στο τέλος μπερδεύεται όποιος δεν είναι εξαρχής πεισμένος ότι οι ‘’δικοί μας’’ έχουν πάντα δίκιο» («Κ», Τετάρτη 23 Νοεμβρίου, σελ. 13).

Διατρέχω τον κίνδυνο να θεωρηθώ γεροπαράξενος, ωστόσο ομολογώ ότι η μετοχή παρακειμένου «πεισμένος» με ενοχλεί.

Ασφαλώς ημπορούμε τις περισσότερες φορές να παραλείπουμε τον αναδιπλασιασμό του παρακειμένου και να λέμε ή να γράφουμε «λυμένος», «σωσμένος», «θαμμένος», «θωρακισμένος» κ.λπ. Είναι πάντως βέβαιο ότι κανένα ελληνικό αφτί δεν θα άντεχε το «δομένος» αντί του «δεδομένος», «πειραμένος» αντί του «πεπειραμένος» ή «κτημένος» αντί του «κεκτημένος».

Δεν ισχυρίζομαι ότι το «πεισμένος» είναι εξίσου ανατριχιαστικό και απαράδεκτο. Παρά ταύτα δεν θα τολμούσα μιλώντας ή γράφοντας να του αφαιρέσω τον αναδιπλασιασμό.

Ν. Δ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ο σεβαστός Ν.Δ.Τ. (που είναι φιλόλογος, μάχιμος όσο υπηρετούσε) δηλώνει ότι τον ενοχλεί η παράλειψη του αναδιπλασιασμού στον τύπο «πεισμένος» της μετοχής παρακειμένου και θα προτιμούσε τον αναδιπλασιασμένο τύπο «πεπεισμένος».

Πολύ σωστά αναγνωρίζει ότι τις περισσότερες φορές ο αναδιπλασιασμός παραλείπεται, παραθέτοντας ορισμένα παραδείγματα, αλλά βέβαια, συνεχίζει, υπάρχουν περιπτώσεις όπου κανένας δεν θα ανεχόταν παράλειψη του αναδιπλασιασμού.

Εύστοχα επίσης τοποθετεί την περίπτωση του πεισμένος/πεπεισμένος ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα (παράλειψη του αναδιπλασιασμού – υποχρεωτικός αναδιπλασιασμός) αλλά θεωρεί πως βρίσκεται κοντά στον υποχρεωτικό αναδιπλασιασμό μια και ο ίδιος «δεν θα τολμούσε» να πει ή να γράψει μη αναδιπλασιασμένο τον τύπο («πεισμένος»).

Κατά σύμπτωση, ένας άλλος πολύ αγαπημένος μου διανοούμενος έχει ασχοληθεί με το ίδιο θέμα. Ο ποιητής Γιώργος Κοτζιούλας το 1947 είχε μια εβδομαδιαία στήλη στον Ριζοσπάστη, όπου σχολίαζε γλωσσικά φαινόμενα -κάτι σαν τα δικά μας σαββατιάτικα μεζεδάκια. Εκεί είχε επικρίνει για υπερβάλλοντα δημοτικιστικό ζήλο τον συντάκτη αριστερού εντύπου που έγραψε «πεισμένος» και είχε συστήσει να διατηρείται ο αναδιπλασιασμένος τύπος (πεπεισμένος) «όπου δεν μπορούμε να το αποφύγουμε» αφού είναι «αναγκαίο κακό για τη δημοτική».

Εγώ πάντως, στα δικά μου κείμενα, όπως βλέπω, χρησιμοποιώ και τους δύο τύπους (πεισμένος / πεπεισμένος), ίσως περισσότερο τον μη διπλασιασμένο, πεισμένος. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως έχω προγράψει τους αναδιπλασιασμούς γενικώς -ούτε θα πω «πειραμένος», για να χρησιμοποιήσω ένα από τα παραδείγματα του Ν.Δ.Τ., ούτε θα κοιτάξω να δω αν μπορώ να τον αποφύγω, όπως φαίνεται να συμβουλεύει ο Κοτζιούλας.

Κατά τη γνώμη μου, ανάμεσα στις δυο κατηγορίες («όχι αναδιπλασιασμός» και «πάντα αναδιπλασιασμός») υπάρχει και μια τρίτη, «προαιρετικός αναδιπλασιασμός», ίσως πιο ολιγομελής. Επίσης, το ποια ρήματα ανήκουν στην μία ή την άλλη κατηγορία είναι κάτι που εξελίσσεται, όπως και η γλώσσα. Θυμάμαι έναν διάλογο από τις εφημερίδες, γύρω στο 1923, παναπεί πριν από 100 περίπου χρόνια, ανάμεσα στον Ν. Λαπαθιώτη και τον Κώστα Παρορίτη. Είχε προτείνει ο Λαπαθιώτης να συγκροτηθεί μια «εκλελεγμένη» επιτροπή, για κάποιο θέμα των λογοτεχνών. «Ψυχή μου αναδιπλασιασμός!» σχολίασε ο Παρορίτης, και ο Λαπαθιώτης, που κι αυτός δημοτική έγραφε, απάντησε πως μια χαρά στέκει ο αναδιπλασιασμός. Σήμερα θαρρώ πως λίγοι θα συμφωνούσαν μαζί του, τουλάχιστον στην Ελλάδα (Στην Κύπρο βλέπω πως ο τύπος χρησιμοποιείται και σήμερα).

Αλλά να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Αναδιπλασιασμός, στα αρχαία ελληνικά,  είναι η επανάληψη του αρχικού συμφώνου τοιυ ρήματος, συνοδευόμενου από το ε, στους συντελικούς χρόνους. Στα αρχαία, δεν ήταν μόνο η μετοχή του παρακειμένου που έπαιρνε αναδιπλασιασμό, αλλά όλοι οι τύποι του (μονολεκτικού στα αρχαία) παρακειμένου και υπερσυντέλικου: λελυμένος, αλλά επίσης λέλυκα και ελελύκειν.

Δεν έπαιρναν αναδιπλασιασμό όλα τα ρήματα. Όσα άρχιζαν από φωνήεν, ή από ρ, ζ, ξ, ψ ή από δύο ή τρία σύμφωνα έπαιρναν απλή αύξηση, αν και υπήρχε κόντρα εξαίρεση, διότι τα ρήματα που είχαν δεύτερο σύμφωνο υγρό (λ, ρ) αναδιπλασιάζονταν. Έτσι, εσκαμμένος, εστραμμένος αλλά κεκλιμένος. Επίσης, τα ρήματα από θ,φ,χ αναδιπλασιάζονταν με τα αντίστοιχα κλειστά σύμφωνα: τεθλασμένη, πεφυσιωμένος, κεχαριτωμένη.

Ο Μπαμπινιώτης έχει ένα πλαίσιο στο λεξικό του, όπου τα λέει καλά: Μερικές μετοχές μεσοπαθητικού παρακειμένου έχουν διατηρήσει -όταν χρησιμοποιούνται ως ονόματα (επίθετα ή ουσιαστικά) ή για υφολογικές διακρίσεις σε λογιότερο ή πιο τυπικό κείμενο- τον αναδιπλασιασμό που είχαν στην αρχαία και τη λόγια γλωσσική παράδοση όλες ανεξαιρέτως οι μετοχές του μεσοπαθητικού παρακειμένου.

Σε κάποια ρήματα, ο αναδιπλασιασμένος τύπος της μετοχής εμφανίζεται μόνο σε κάποιες στερεότυπες χρήσεις ή σε απολιθώματα, ενώ για τις άλλες υπάρχει ο απλός τύπος. Θωρακισμένο αυτοκίνητο, αλλά υπηρετώ στα Τεθωρακισμένα. Χαίρε Κεχαριτωμένη αλλά χαριτωμένη κοπέλα, υπερέβη τα εσκαμμένα, αλλά σκαμμένο χωράφι, κεκλεισμένων των θυρών αλλά κλεισμένη θέση. Σε αυτές άλλωστε τις περιπτώσεις, η μετοχή, όπως λέει ο Μπαμπινιώτης, χρησιμοποιείται ως όνομα. Το τετριμμένο (πχ επιχείρημα) είναι επίθετο, το τριμμένο τυρί είναι μετοχή, τυρί που το τρίψαμε.

Παρόμοια, ως ονόματα χρησιμοποιούνται: το κεκλιμένο επίπεδο, η τεθλασμένη, ο σεσημασμένος κακοποιός, η πεπατημένη, ο επιτετραμμένος, η τετμημένη, η τεταγμένη, η δεδηλωμένη, το δεδικασμένο, τα δεδομένα (και το γεγονός, εδώ που τα λέμε) κτλ.

Κάποιοι χρησιμοποιούν αναδιπλασιασμό και με ρήματα που κανονικά δεν τον εμφανίζουν, για φιγούρα ή ειρωνικά. Ας πούμε, πριν από μερικά χρόνια είχα δει το ειρωνικό «η πεπολιτισμένη Δύση». Αυτό βέβαια γραφόταν και λεγόταν στην καθαρεύουσα του 19ου αιώνα, ή έως και το πρώτο μισό του 20ού, αλλά σήμερα πολύ λίγο.

Όπως το κεκλιμένο επίπεδο, έχουμε και μερικά άλλα ζευγάρια επιθέτου-ουσιαστικού με αναδιπλασιασμό, σε στερεότυπες φράσεις: διακεκαυμένη ζώνη, κεκτημένα δικαιώματα, κεκορεσμένο διάλυμα -μπορούμε να προσθέσουμε κι άλλα. Ωστόσο, έχω ακούσει για κορεσμένο διάλυμα, μπορεί και να το έλεγα κι εγώ σε μιαν άλλη ζωή που ήμουνα χημικός. Από την άλλη, το πεπιεσμένο χαρτί και ο πεπιεσμένος αέρας αντέχουν, ενώ όλοι λένε «είμαι πολύ πιεσμένος σήμερα».

Σε άλλες περιπτώσεις, είναι θέμα ύφους. Εδώ εντάσσω εγώ τον πεισμένο/πεπεισμένο. Για κάποιον που διαγράφτηκε (ή διεγράφη) από ένα κόμμα, λέμε «ο διαγραμμένος», λέμε όμως και «ο διαγεγραμμένος» (και «ο διεγραμμένος» έχω δει, που κανονικά δεν δικαιολογείται). Άλλα σύνθετα του ίδιου ρήματος έχουν πιο ανθεκτικούς αναδιπλασιασμούς: εγγεγραμμένος, αναγεγραμμένος, προσγεγραμμένος, περιγεγραμμένος, καταγεγραμμένος, προδιαγεγραμμένος. Αλλά γραμμένος, αντιγραμμένος και προγραμμένος

Κλείνω με μιαν αυτοτιμωρία, αντιγράφω από τον Μπαμπινιώτη έναν μακρότατο κατάλογο με ρήματα που παίρνουν αναδιπλασιασμό. Καλά να πάθω (αλλά καλά που υπάρχει και οσιάρ):

(αναπετάννυμι) αναπεπταμένος

(βάλλω, επιβάλλω, συμβάλλω…) επιβεβλημένος, συμβεβλημένος, καταβεβλημένος, προσβεβλημένος, μεταβεβλημένος, διαβεβλημένος, περιβεβλημένος. παρεμβεβλημένος, αποβεβλημένος,

(βαρώ / βαρύνω, επιβαρύνω) βεβαρημένος / επιβεβαρυμμένος,

(βιάζω) βεβιασμένος,

(γλύφω, εγγλύφω) παλαιότ. γεγλυμμένος, παλαιότ. εγγεγλυμμένος,

(γράφω, εγγράφω, υπογράφω…) εγγεγραμμένος, υπογεγραμμένος, διαγεγραμμένος, καταγεγραμμένος, περιγεγραμμένος, προδιαγεγραμμένος, αναγεγραμμένος, επιγεγραμμένος, παραγεγραμμένος, προγεγραμμένος, προσγεγραμμένος,

(δεικνύω, ενδείκνυται, αποδεικνύω) ενδεδειγμένος, αποδεδειγμένος,

(δέω, συνδέω, προσδέω) συνδεδεμένος, προσδεδεμένος,

(δηλώνω) δεδηλωμένος,

(δικάζω, επιδικάζω, προδικάζω) δεδικασμένος, επιδεδικασμένος, προδεδικασμένος,

(διδάσκω) παλαιότ. δεδιδαγμένος,

(δίδω, διαδίδω, εκδίδω) δεδομένος / δεδομένα (όχι δεδόμενα!), διαδεδομένος, εκδεδομένος,

(δουλεύω) δεδου­λευμένα.

(εκλέγω) παλαιότ. εκλελεγμένος.

(εκφράζω) εκπεφρασμένος,

(ενδύω) ενδεδυμένος,

(εντέλλομαι) εντεταλμένος,

(επιτηδεύω) παλαιότ. επιτετηδευμένος,

(επιτρέπω) επιτετραμμένος,

(θέτω. εκθέτω, διαθέτω, αναθέ­τω…) τεθειμένος, διατεθειμένος, ανατεθειμένος, κατατεθειμένος, μετατεθειμέ­νος, εκτεθειμένος, συντεθειμένος, παρατεθειμένος, παρεντεθειμένος, αποσυ­ντεθειμένος, προστεθειμένος,

(θλίβω) τεθλιμμένος,

(θλω) τεθλασμένος,

(καίω, διακαίω) κεκαυμένος, διακεκαυμένος,

(καλύπτω, συγκαλύπτω) κεκαλυμμένος, συγκεκαλυμμένος,

(κανονίζω) κεκανονισμένος,

(κεράννυμι) κεκραμένος,

(κηρύσσω) κεκηρυγμένος,

(κινδυνεύω) παλαιότ. παρακεκινδυνευμένος,

(κλεί­νω) κεκλεισμένος,

(κλίνω) κεκλιμένος,

(κορέννυμι) κεκορεσμένος,

(κόπτω, δια­κόπτω, συγκόπτω…) διακεκομμένος, συγκεκομμένος. παλαιότ. αποκεκομμένος, περικεκομμένος,

(κρίνω, εγκρίνω, διακρίνω, συγκρίνω) εγκεκριμένος, δια­κεκριμένος. συγκεκριμένος,

(κτώμαι) κεκτημένος / κεκτημένα,

(κυρώνω) κεκυρωμένος,

(λαμβάνω, καταλαμβάνω, αναλαμβάνω…) ειλημμένος (< *εσληβμένος. με ανομοιωτική αποβολή τού δασέος φθόγγου, < «σε-σληβ-μένος), κατειλημμένος, ανειλημμένος, προκατειλημμένος, επανειλημμένος,

(λέγω) ειρημένος,

(λειαίνω) παλαιότ. λελειασμένος,

(λείπω, εγκαταλείπω) εγκαταλελειμμένος,

(λύω, διαλύω, αναλύω) λελυμένος, παλαιότ. διαλελυμένος, παλαι­ότ. αναλελυμένος,

(λογίζω) λελογισμένος,

(μαρτυρώ) παλαιότ. μεμαρτυρημένος,

(μειγνύω, αναμειγνύω, προσμειγνύω) αναμεμιγμένος, προσμεμιγμένος.

(μονώ) μεμονωμένος,

(μυώ) μεμυημένος.

(νομίζω) νενομισμένος,

(παιδεύω) πεπαιδευμένος,

(παλαιώ) πεπαλαιωμένος,

(πατώ) πεπατημένος / πεπατημένη,

(παραδέχομαι) παραδεδεγμένος,

(περιπλέκω) περιπεπλεγμένος,

(περώ) πεπε­ρασμένος,

(πιέζω) πεπιεσμένος,

(πιστεύω, διαπιστεύω) διαπεπιστευμένος,

(πλανώ) παλαιότ. πεπλανημένος,

(ποικίλλω) πεποικιλμένος,

(προσκαλώ) προ­σκεκλημένος,

(προχωρώ) προκεχωρημένος,

(πτύσσω) ανεπτυγμένος, συνε­πτυγμένος,

(σημαίνω) σεσημασμένος,

(σπω) απεσπασμένος, διεσπασμένος.

(συμφωνώ) συμπεφωνημένος / συμπεφωνημένα,

(τάσσω, διατάσσω, εντάσ­σω…) διατεταγμένος, εντεταγμένος, συντεταγμένος, παρατεταγμένος,

(τείνω, εκτείνω, παρατείνω…) τεταμένος, εκτεταμένος, παρατεταμένος, παρεκτεταμένος, προτεταμένος, εντεταμένος,

(τελώ) τετελεσμένος,

(τέμνω, κατατέμνω, συντέμνω…) τετμημένος, κατατετμημένος, συντετμημένος, περιτετμημένος,

(τήκω) τετηγμένος,

(τρίβω) τετριμμένος,

(φιλώ) πεφιλημένος,

(αρχ. φυσιώ) πεφυσιωμένος,

(χέω, συγχέω, διαχέω) συγκεχυμένος, διακεχυμένος.

Για λόγους πληρότητας, βάζω και τις «μετοχές με αύξηση» από τη συνέχεια του ίδιου πλαισίου.

Μετοχές με αύξηση. Πρόκειται για μερικές μετοχές από ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή από ρ, ζ, ξ, ψ, δύο σύμφωνα (πλπν κ, π, t, β, δ, γ. φ. θ. χ + υγρό) ή από τρία σύμφωνα. Τέτοιες μετοχές είναι: (αγγέλλω, εξαγ­γέλλω. καταγγέλλω) εξηγγελμένος. κατηγγελμένος, (αγιάζω) ηγιασμένος, προηγιασμένος, (άγω, προάγω, εισάγω, παράγω…) προηγμένος, εισηγμένος, παρηγμένος, (αιρώ, διαιρώ, συναιρώ) διηρημένος, συνηρημένος, (αισχύνω, καταισχύνω) κατησχυμμένος, (αίρω, επαίρομαι) επηρμένος, (αμαρτάνω) ημαρ­τημένος, (αναγνωρίζω) ανεγνωρισμένος, (απαρχαιώνω) απηρχαιωμένος, (άπτω, συνάπτω, εξάπτω) συνημμένος, εξημμένος, (αρτώ, αναρτώ, προσαρ­τώ…) ανηρτημένος, προσηρτημένος, συνηρτημένος, (καταρτίζω) κατηρτισμένος, (ασκώ, εξασκώ) ησκημένος, εξησκημένος, (αυξάνω, επαυξάνω, προσαυξά­νω) ηυξημένος, επηυξημένος, προσηυξημένος, (γιγνώσκω) εγνωσμένος, απε­γνωσμένος. (ελέγχω) ηλεγμένος, (θέλω) ηθελημένος, (ενώνω) ηνωμένος, (ζητώ, εκζητώ) εξεζητημένος, (ελίσσω, εξελίσσω) εξειλιγμένος, (ίημι, ανίημι) ανειμένος, (οικώ, κατοικώ) κατωκημένος, (οίχομαι, παροίχομαι) παρωχημένος, (πτύσσω, αναπτύσσω, συμπτύσσω) ανεπτυγμένος, συνεπτυγμένος, (ρίπτω) ερριμμένος, (ρώννυμι) ερρωμένος, (σκάπτω, ανασκάπτω) εσκαμμένος, ανε­σκαμμένος, (σκέπτομαι) εοκεμμένος, (σκοτίζω) εσκοτισμένος, (σπείρω, διασπείρω, εγκατασπείρω…) διεσπαρμένος, κατεσπαρμένος, εγκατεσπαρμένος, (σπεύδω) εσπευσμένος, (σταυρώνω) εσταυρωμένος, (στέλλω, συστέλλω, αποστέλλω…) συνεσταλμένος, απεσταλμένος, διεσταλμένος, (στέφω) εστεμ­μένος, (στεγάζω) εστεγασμένος, (στρέφω, διαστρέφω, καταστρέφω…) διε­στραμμένος. κατεστραμμένος, ανεστραμ-μένος, αντεστραμμένος, (σφάλλω) εσφαλμένος, (-σχομαι, υπόσχομαι) υπεσχημένος, (φθείρω, διαφθείρω, παρα­φθείρω) διεφθαρμένος, παρεφθαρμένος.

Θα προσέξατε ένα λαθάκι, τα απεσπασμένος και διεσπασμένος (ρήμα σπω) δεν είναι αναδιπλασιασμός αλλά μετοχή με αύξηση. 

Βέβαια, δεν θα συμφωνήσουμε όλοι με τον κ. Μπαμπινιώτη σε όλες τις περιπτώσεις -ας πούμε δεν νομίζω ότι λέμε συχνά «λελυμένος», ενώ πάντοτε λέμε συμβεβλημένος. Τέλος πάντων εξαρτάται και από το ύφος. Περιμένω δικά σας σχόλια για μετοχές που ο πίνακας τις έχει αναδιπλασιασμένες αλλά εσείς τις χρησιμοποιείτε απλές. Δεν εννοώ αυτές που έχουν την ένδειξη «παλαιότ.», όπου οι περισσότεροι θα συμφωνήσουν ότι δεν τις αναδιπλασιάζουν.

Εγώ θα έβαζα, όπως είπα, το λελυμένος, που δεν το λέω ποτέ, το διαγραμμένος, που ήδη το ανάφερα, αλλά και «καταγραμμένος». Κάποτε λέω «αναπτυγμένος», ποτέ δεν θα έλεγα «κεκηρυγμένος», ενώ, όπως είπα, χρησιμοποιώ και το «πεισμένος» και το «πεπεισμένος».

Το οποίο «πεπεισμένος» λείπει περιέργως από τον κατάλογο του Μπαμπινιώτη, παρόλο που στο λήμμα «πείθω» αναφέρεται ο τύπος, ενώ υπάρχει και ιδιαίτερο λήμμα «πεπεισμένος». Λείπει άλλωστε από τον κατάλογο και ο πεπειραμένος, που σημαίνει ότι δεν είναι πλήρης ο κατάλογος.

Οπότε, δεύτερο ζητούμενο για τα σχόλιά σας:

Μπορείτε να βρείτε άλλες μετοχές με αναδιπλασιασμό, που να χρησιμοποιούνται στη σημερινή γλώσσα, όπως οι πεπεισμένος και πεπειραμένος, αλλά να λείπουν από τον πίνακα;

Ανάπτυξα ή ανέπτυξα;

Το συζητήσαμε και στα μεζεδάκια του Σαββάτου, αλλά νομίζω πως σηκώνει να το… αναπτύξω σε άρθρο. Λοιπόν, πριν από μερικές μέρες, η υπουργός Παιδείας κτλ. κ. Κεραμέως δημοσίευσε το εξής τουίτ, το οποίο προκάλεσε πολλές συζητήσεις.

Bλέπετε υπογραμμισμένη τη λέξη «ανάπτυξα».

Πολλοί σχολιαστές, που σε γενικές γραμμές κατατάσσονταν στην εξ αριστερών αντιπολίτευση, θεώρησαν ότι είναι λάθος ο τύπος «ανάπτυξα», λάθος απαράδεκτο για υπουργό και μάλιστα αρμόδια για την Παιδεία.

Διαφώνησα και έγινε ενδιαφέρων διάλογος με κάποιους, όσο επιτρέπει τον διάλογο το όριο 280 χαρακτήρων του Τουίτερ.

Κατά τη γνώμη μου, ο τύπος «ανάπτυξα» δεν είναι λάθος, διότι η εσωτερική συλλαβική αύξηση δεν είναι υποχρεωτική, μπορεί κανείς να διαλέξει αν θα τη βάλει ή όχι ανάλογα με το ρήμα ή με το ύφος του κειμένου του.

Από την άλλη, η αλήθεια είναι ότι στα σώματα κειμένων της σημερινής γλώσσας οι αναύξητοι τύποι αποτελούν μειοψηφία -και πάλι, όμως, ανάλογα με το ρήμα.

Κι έτσι, παρακινήθηκα να γράψω το σημερινό άρθρο.

Το θέμα της εσωτερικής αύξησης ή όχι στους παρελθοντικούς χρόνους συνδέεται κατά τη γνώμη μου και με τον  σχηματισμό της προστακτικής -τη θέση μου αυτή την έχω αναπτύξει σε παλιότερο άρθρο. Σήμερα ωστόσο θα περιοριστώ στους παρελθοντικούς χρόνους και θ’ αποφύγω να αναφερθώ στην προστακτική.

Για την αύξηση στους παρελθοντικούς χρόνους γενικώς, πολλοί γλωσσολόγοι τη θεωρούν κενό μορφολογικό στοιχείο, απλώς φορέα του τόνου. Πράγματι, στα νέα ελληνικά, όταν το ρήμα είναι δισύλλαβο και ανήκει στην 1η συζυγία, παίρνει ε- μόνο όταν χρειάζεται να φέρει τον τόνο στην προπαραλήγουσα: λέμε έγραψα, αλλά γράψαμε, όχι εγράψαμε, τουλάχιστον στην κοινή νέα ελληνική. Στα αρχαία ελληνικά όμως η αύξηση ήταν υποχρεωτική σε όλα τα πρόσωπα (εγράφομεν), ήταν λοιπόν εγγενές κλιτικό στοιχείο. Εξάλλου, στα νέα ελληνικά, στα τρισύλλαβα ρήματα, όπου υπάρχει φορέας του τόνου, δεν σημειώνεται αύξηση: κέρδισα, πίστευε, πότισα, ενώ στα αρχαία σημειωνόταν. Γι’ αυτό και κάποιοι γλωσσολόγοι αρνούνται ολωσδιόλου τον όρο «αύξηση», αν και οι γραμματικές χρησιμοποιούν, όλες, αυτόν τον όρο.

(Βέβαια, σε πολλές γλωσσικές ποικιλίες της ελληνικής υπάρχει προθηματικό ε- ή τέλος πάντων αύξηση και εκεί που δεν δικαιολογείται στην κοινή, πχ επαίζαμε, επότιζα).

Εσωτερική αύξηση εμφανίζεται σε σύνθετα ρήματα με αρχαίες προθέσεις: διαφέρω – διέφερα / μεταφέρω – μετέφερα. Και πάλι, η αύξηση εμφανίζεται μόνο στα πρόσωπα όπου υπάρχει στο απλό ρήμα: διέφερα, αλλά διαφέραμε. (Τα σύνθετα με άλλα προθήματα δεν εμφανίζουν εσωτερική αύξηση: κακόμαθε, καιρόριχνε, στραβόκοψε).

Η εσωτερική αύξηση δεν εμφανίζεται σε όλα τα σύνθετα ρήματα -ας πούμε, δεν την σχηματίζουν σχεδόν ποτέ ρήματα όπως περιμένω, διαλέγω ή τη σχηματίζουν σπάνια ρήματα όπως συναντώ, απαντώ. Στη μεγάλη πλειοψηφία όμως των ρημάτων, η εσωτερική αύξηση συνηθίζεται από τους περισσότερους ομιλητές.

Το ζήτημα είναι κατά πόσον αυτή η εσωτερική αύξηση θεωρείται υποχρεωτική. Να δούμε τι λένε οι γραμματικές.

Πατερικά μεζεδάκια

Που βέβαια τα λέω έτσι επειδή τις προηγούμενες μέρες, πράγμα ασυνήθιστο, κυριάρχησε στη συζήτηση που έγινε στα σόσιαλ ένα θέμα, ας πούμε, γραμματικής. Το θέμα αυτό ήρθε στην επικαιρότητα όχι για καλό, με αφορμή τις καταγγελίες για την κιβωτό του κόσμου και τη διαχείριση του πάτερ Αντώνιου, οπότε βγήκαν στα κεραμίδια οι λαθοθήρες να μας πουν ότι είναι λάθος να αφήνουμε άκλιτο το «πάτερ» και πρέπει να λέμε «ο πατήρ Αντώνιος». Δεν θα ορίσουν τη γλώσσα οι ανελλήνιστοι, απεφάνθη σε τουίτ ο Θάνος Τζήμερος.

Τα έχουμε βεβαίως γράψει εδώ και πολλά χρόνια στο ιστολόγιο, ότι το προτακτικό «πάτερ» ακολουθούμενο από όνομα ιερωμένου δεν είναι λάθος, αντίθετα είναι αυτό που συνιστά η γραμματική του Τριανταφυλλίδη: ο πάτερ Αντώνιος, του πάτερ Ευφρονίου, τον πάτερ Νικόδημο. Για να ξέρετε, λοιπόν, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης που λέει στη Γραμματική του ότι το «πάτερ» είναι άκλιτο προτακτικό είναι ανελλήνιστος, το ίδιο και ο Παπαδιαμάντης ή ο Κόντογλου που μόνο αυτόν τον τύπο χρησιμοποιούσαν, ενώ ο Τζήμερος είναι ο κολοφώνας της ελληνομάθειας.

Κι έτσι, αναπόφευκτα θα έλεγα, πολλοί τρομοκρατημένοι άρχισαν να λένε «ο πατήρ Αντώνιος» αλλά και βεβαίως «του πατήρ Αντωνίου», «τον πατήρ Αντώνιο». Τέλος πάντων, το ιστολόγιο επιμένει στον πάτερ Αντώνιο, αλλά δεν θα ασχοληθεί, τουλάχιστον  σήμερα, με την ουσία της υπόθεσης.

Θα μπορούσα τα σημερινά μεζεδάκια να τα τιτλοφορήσω και «πρεσβυτερικά», αφού έγινε της μόδας και η λέξη «πρεσβυτέρα», αλλά έναν τίτλο έχω.

Και για να κλείσω την εισαγωγή, γιορτάζουν σήμερα ο Στέλιος και η Στέλλα οπότε τους αφιερώνω και το σχετικό άρθρο του ιστολογίου. Χρόνια τους πολλά!

Και ξεκινάμε τα καθαυτό μεζεδάκια μας με ένα πολύ περίεργο άρθρο που δημοσιεύτηκε τις προάλλες στο in.gr.

Δίνω οθονιά, επειδή στο μεταξύ το κατέβασαν, αν και υπάρχει απόηχος σε διάφορους ιστότοπους που το αναδημοσίευσαν (παράδειγμα). Το άρθρο ξεκινάει λέγοντας για τον Πασχάλη Τερζή και τον «άγνωστο» γιο του, στη συνέχεια όμως θεωρεί αναγκαίο να δώσει βιογραφικά στοιχεία για τον Πασχάλη Τερζή και εκεί τα μπερδεύει και δίνει τα στοιχεία του Πασχάλη Αρβανιτίδη (των Ολύμπιανς)!

Όλα τα βιογραφικά στοιχεία (γεννήθηκε στη Δράμα το 1946 κτλ.) αφορούν τον άλλο Πασχάλη, τον Αρβανιτίδη -ο Τερζής γεννήθηκε το 1949 στη Θεσσαλονίκη και το πραγματικό του όνομα είναι Τερζής.

Το πιο ωραίο ήταν ο τίτλος που εμπνεύστηκε ο φίλος μας ο Δύτης για να παρουσιάσει αυτό το επικό μπέρδεμα στο Τουίτερ, παντρεύοντας μεγάλες επιτυχίες των δυο Πασχάληδων:

Είχε παλιόκαιρο όταν πηγαίναμε μαζί σχολείο

Έξοχο!

* Σε μια μάλλον παράξενη επιστολή που έστειλε διευθυντής ιδιωτικού σχολείου στους γονείς των μαθητών του με την ευκαιρία της επετείου του Πολυτεχνείου, αναπτύσσονται διάφορα ερωτήματα για το νόημα του Πολυτεχνείου, με διάθεση μάλλον αποδομητική.

Στη συνέχεια της επιστολής, ο κ. διευθυντής επεκτείνει τον  προβληματισμό του στη σφαγή της Τριπολιτσάς και καταλήγει:

Προφανώς τα βασανιστικά ερωτήματα παρά την ύπαρξη πολλών νέων ιστορικών στοιχείων παραμένουν, διότι τα τραύματα για διάφορους λόγους δεν επουλώνονται. Και όσο δεν συζητούνται για να αρχίσει η επούλωσή τους, τόσο πυοραγούν!

Είπαμε, σήμερα δεν συζητάω την ουσία, όσο τις γλωσσικές πτυχές. Οπότε έχω να παρατηρήσω ότι τα τραύματα μπορεί να αιμορραγούν, μπορεί και να πυορροούν, αλλά δεν πυοραγούν (ή πυορραγούν). (Για να είμαι δίκαιος, το «πυορραγεί» βγάζει μερικές γκουγκλιές, αλλά πολύ λίγες).

* Η ΟΠΠΕ (ως γνωστόν πρόκειται για την Ομάδα Παρακολούθησης Πρωτοσέλιδων Εστίας) επισήμανε το εξής απόσπασμα σε πρόσφατο άρθρο της εφημερίδας:

Η αστική της τάξη δε είναι επίπλαστος (fake) αλλά πατά πολύ γερά στα πόδια της…..

Είναι ή όχι «επίπλαστος» η αστική της τάξη;

Από τα συμφραζόμενα βγαίνει καθαρά ότι δεν είναι. Οπότε το «δε» που βλέπουμε είναι το αρνητικό μόριο και όχι ο εναντιωματικός σύνδεσμος. Αλλά τότε γιατί δεν έγραφε «δεν είναι»; Εδώ το τελικό νι δεν είναι ούτε προαιρετικό, ούτε συνιστώμενο αλλά εντελώς υποχρεωτικό.

Οι περισπωμένες και οι δασείες τη μάραναν την Εστία και το ωμέγα στο «σημαντικότερο»!

Με ένα ή με δύο λ;

Τις προάλλες, στα μεζεδάκια, είδαμε ένα άρθρο, γραμμένο από γνωστό δικηγόρο, το οποίο είχε μερικά ορθογραφικά λαθάκια, ανάμεσά τους και το «είχε επιβάλλει» αντί για το σωστό «είχε επιβάλει».

Είχε τότε σχολιάσει ο φίλος μας ο Στάζιμπος, ότι ο κορέκτορας δεν μπορεί να πιάσει αυτά τα λάθη, διότι και οι δυο τύποι, «επιβάλει» και «επιβάλλει» είναι υπαρκτοί και σωστοί ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Όμως ο κορέκτορας, στα ελληνικά τουλάχιστον, δεν κοιτάζει τα συμφραζόμενα, κι έτσι δεν θα κοκκινίσει το «έχει επιβάλλει».

Το λάθος αυτό, με το ρήμα «επιβάλλω» και άλλα σύνθετα του «βάλλω», είναι αρκετά συχνό και, όπως θα βρείτε γκουγκλίζοντας, συμβαίνει και στις καλύτερες οικογένειες.

Ας πούμε, στη Ναυτεμπορική: Το αεροσκάφος πέταξε προς και από τη Ρωσία, παραβιάζοντας τις κυρώσεις που έχει επιβάλλει κατά της Μόσχας το υπουργείο Εμπορίου των ΗΠΑ

Σε ανακοίνωση του ΟΑΣΑ: οι κυκλοφοριακές ρυθμίσεις που έχει επιβάλλει η Ελληνική Αστυνομία λόγω της πυρκαγιάς στην Πεντέλη

Σε τίτλο άρθρου του Βήματος: το 92% έχει υποβάλλει δηλώσεις

Ακόμα και στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ, έστω και το μακρινό 1992: η Επιτροπή έχει επιβάλλει προσωρινό δασμό αντιντάμπινγκ.

Το δίλημμα «με ένα ή με δύο λ γράφεται;» δεν αφορά μόνο τον λεγόμενο «μη παρεμφατικό τύπο» (έτσι ονομάζεται στη γραμματική Χόλτον-Μάκριτζ-Φιλιππάκη) με τον οποίο σχηματίζονται ο παρακείμενος και ο υπερσυντέλικος (το «επιβάλει» δηλαδή) αλλά πολλούς ακόμα τύπους, και η απάντηση στο ερώτημα δεν είναι πάντοτε τόσο απλή.

Διότι για τον παρακείμενο και τον υπερσυντέλικο, η απάντηση είναι απλή και κατηγορηματική: τους γράφουμε πάντα με ένα λ, έχει υποβάλει, έχουν επιβάλει, είχε αναβάλει, είχαν συμβάλει.

Με την ευκαιρία, να θυμίσουμε το τριβιδάκι, που λέει ο Νίκος Λίγγρης, ότι το ρήμα «βάλλω» είναι το μοναδικό που φτιάχνει σύνθετα με όλες τις αρχαίες προθέσεις, και με τις 18 κύριες προθέσεις: εισβάλλω, εμβάλλω, εκβάλλω, συμβάλλω, προβάλλω, προσβάλλω, αναβάλλω, παραβάλλω, καταβάλλω, διαβάλλω, μεταβάλλω, αντιβάλλω, αμφιβάλλω, περιβάλλω, επιβάλλω, υποβάλλω, αποβάλλω, υπερβάλλω. Τα περισσότερα από αυτα τα 18 ρήματα χρησιμοποιούνται αρκετά έως πολύ συχνά -το αντιβάλλω είναι το σπανιότερο. Να σημειώσουμε και το αγαπημένο στους δικηγόρους «εφεσιβάλλω».

Λοιπόν, στα ρήματα αυτά, όταν έχουμε τύπο που εκφράζει διάρκεια βάζουμε δύο λ, όταν εχουμε στιγμιαίο τύπο βάζουμε ένα λ.

Ποτάρες και μουσικάρες

Τις προάλλες πήρα ένα πολύ συμπαθητικό γράμμα από μια φιλόλογο, που μου εξέθεσε τον προβληματισμό της για ένα γλωσσικό φαινόμενο που έχει παρατηρήσει, από τότε που, εξαιτίας της πανδημίας, άρχισε να βλέπει περισσότερη τηλεόραση απ’ όσο συνήθιζε, ιδίως το πρωί και το μεσημέρι.

Πρόκειται για την αυξανόμενη χρήση του μεγεθυντικού επιθήματος -άρα για τη δημιουργία λίγο-πολύ εφήμερων μεγεθυντικών, στη γλώσσα των νέων, μεταξύ άλλων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ή όσων μιμούνται τους νέους, στη διαφήμιση ή στις εκπομπές της τηλεόρασης. Ο τίτλος που διάλεξα για το άρθρο προέρχεται από την ανάρτηση ενός (νεότερου) φίλου στο Φέισμπουκ, που έλεγε, πριν από καιρό, «αντί να είμαι στο νησί και να πίνω ποτάρες και ακούγοντας μουσικάρες, κάθομαι εδώ και σας διαβάζω» (ή κάτι τέτοιο). Μου είχε κάνει εντύπωση, παρόλο που κι άλλες φορές έχω δει αναρτήσεις για ποτάρες και μουσικάρες.

Κατά σύμπτωση, αυτές τις μέρες προβάλλεται μια διαφήμιση στοιχηματικής εταιρείας, με το σύνθημα: Σουβλακάρα, παρεάρα, ματσάρα και ΧΨΖ (δεν βάζω το όνομα της διαφημιζόμενης εταιρείας για να μη μας πάνε για γκρίζα διαφήμιση).

Η «ματσάρα» μου είναι εξαιρετικά οικεία, από παλιά. Σουβλακάρα και παρεάρα δεν θυμάμαι να έχω πει ποτέ. Γκουγκλίζονται πάντως και οι δυο τύποι, περισσότερο η σουβλακάρα. Κάπου ο Πετρετζίκης δηλώνει ότι θα παρουσιάσει συνταγή για «σουβλακάρα», ενώ η λέξη χρησιμοποιείται επίσης σε κριτικές διάφορων σουβλατζίδικων.

Ψάρια στην πισίνα

Σήμερα είναι του Αγίου Πνεύματος, που παραδοσιακά κάνουν το πρώτο μπάνιο και πιάνουν τη μαλλιαρή πέτρα -ωστόσο, ξέρω πολλούς που ήδη έχουν κάνει πολλά μπάνια: ακόμα κι εγώ, που δεν είμαι και τόσο των θαλάσσιων λουτρών, έκανα ήδη μπάνιο την περασμένη Κυριακή στη θάλασσα.

Ήταν το πρώτο μπάνιο της χρονιάς στη θάλασσα. Στην εκδρομή όμως που είχα πάει στη Γαλλία πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, είχα κάνει ένα ακόμα μπάνιο, στην πισίνα του ξενοδοχείου στην Καρκασόν. Κι έτσι αναρωτήθηκα αν θα μετρούσε εκείνο για πρώτο μπάνιο της χρονιάς ή αν θα απορριπτόταν. Στο Φέισμπουκ που έθεσα το δίλημμα, οι απόψεις ήταν μοιρασμένες -πολλοί αρνιούνταν να θεωρήσουν έγκυρο το πισινάτο μπάνιο.

Όταν ήμουν μικρός και μετρούσα με θρησκευτική ευλάβεια τα μπάνια (και τα παγωτά) της χρονιάς, τέτοιο δίλημμα δεν θυμάμαι να είχε τεθεί. Τότε, το καίριο ερώτημα ήταν αν μετράμε τα απογευματινά μπάνια χωριστά ή αν μπορούσαμε να γράψουμε μόνο ένα μπάνιο την ημέρα. Δεν υπήρχαν άλλωστε και πολλές πισίνες την εποχή εκείνη και θεωρούσαμε περιττό πράγμα την πισίνα, τη στιγμή που η θάλασσα ήταν δίπλα.

Τώρα πάντως βρίσκει κανείς πισίνες και σε νησιά και σε παραθαλάσσια μέρη. Το κόστος πρέπει να έχει πέσει αρκετά, αν και θέλει κάποιες άδειες, ενώ πρέπει να είναι και τεκμήριο. Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε το σημερινό άρθρο θα αφιερωθεί στα λεξιλογικά της πισίνας. Στα σχόλιά σας, πάντως, μπορείτε να αναφέρετε οτιδήποτε το πισινολογικό κρίνετε σκόπιμο, περιορισμός δεν υπάρχει.

Ν’ αρχίσουμε από την ετυμολογία της λέξης, που θα εξηγήσει και τον τίτλο του άρθρου μας.

Τα βαρίδι-α και ο Κυρι-άκος (του Γιάννη Χάρη)

Δημοσιεύω σήμερα ένα κείμενο του φίλου Γιάννη Χάρη -πιο σωστά, το αναδημοσιεύω, αφού πρωτοδημοσιεύτηκε πριν από δυο βδομάδες περίπου στην Εφημερίδα των Συντακτών, στην τακτική εβδομαδιαία στήλη που κρατούσε ο Γιάννης Χάρης στην εφημερίδα αυτή με τον γενικό τίτλο «Ασκήσεις μνήμης».

Κρατούσε, έγραψα, διότι το περασμένο Σάββατο ο φίλος Γιάννης αποχαιρέτησε τους αναγνώστες του ανακοινώνοντας πως αποφάσισε να κρεμάσει την πένα του, εννοώ να σταματήσει την τακτική συνεργασία του και να συνταξιοδοτηθεί. Το ενδιαφέρον αλλά και συγκινητικό αποχαιρετιστήριο άρθρο του μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Από αυτό το άρθρο πήρα τη φωτογραφία που συνοδεύει το σημερινό μας άρθρο, που δείχνει τον Γιάννη όταν (δεν) τελείωνε το εξατάξιο γυμνάσιο.

Σκέφτηκα λοιπόν να δημοσιεύσω σήμερα το τελευταίο καθαυτό γλωσσικό άρθρο του Γιάννη στην ΕφΣυν, όχι επειδή ήταν το τελευταίο αλλά αφενός για να χαιρετίσω μια εξαιρετικά γόνιμη θητεία ενός μαχόμενου γραφιά (για μένα δεν είναι υποτιμητικός ο όρος, κι εγώ τον ίδιο διεκδικώ) και αφετέρου επειδή το θέμα με ενδιαφέρει και το έχουμε συζητήσει κάμποσες φορές στο ιστολόγιο.

Δεν το κάνω δηλαδή για να λουφάρω άρθρο -παρόλο που, σας προειδοποιώ πως μέσα στον Μάη λογαριάζω, αν όλα πάνε καλά, να κάνω κάποια ταξίδια και άρα δεν θα μπορέσω να ανταποκριθώ στην καθημερινή αρθροπαραγωγή χωρίς να καταφύγω σε λύσεις ανάγκης. Το άρθρο του Γ.Χ. βρίσκω πως έχει πολύ ενδιαφέρον και, επιπλέον, έχει σημασία να δούμε πώς αντιμετωπίσει ο μελετητής μια γλωσσική αλλαγή που βρίσκεται σε εξέλιξη και μάλιστα μιαν αλλαγή με την οποία ο ίδιος δεν συμφωνεί. Παίρνω το άρθρο όχι από την ΕφΣυν, αλλά από το ιστολόγιο του Γιάννη, διότι στο ιστολόγιο έχει κάνει μερικές προσθήκες.

Ο λόγος για το φαινόμενο που ο Χάρης έχει παιγνιωδώς ονομάσει, σε παλιότερο άρθρο του, «αποσυνιζοποίηση» (προσοχή, νι, όχι ρο!). Εννοεί, όπως θα τα πει καλύτερα από μένα, την τάση ορισμένων ομιλητών, ιδίως της τηλεόρασης, να προφέρουν χωρίς συνίζηση λέξεις που κανονικά θέλουν συνίζηση, όπως τα βαρίδια του τίτλου. Τα οποία, επειδή είναι «το βαρίδι» (όπως και το άλλο ομοιοκατάληκτο που η μαμά μου δεν μ’ αφήνει να γράψω», στον πληθυντικό προφέρεται κανονικά τρισύλλαβο «βαρίδγια» -αλλά που κάποιοι το προφέρουν τετρασύλλαβο, «βαρίδϊα», όπως προφέρουν «το σωματίδιο – τα σωματίδια».

Φραγκφούρτη ή Φρανκφούρτη; Πώς το γράφετε;

Στην αρχή είχα πει να βάλω μόνο το πρώτο ερώτημα του τίτλου, αλλά τελικά άλλαξα γνώμη και πρόσθεσα και το δεύτερο για να υπονοήσω ότι δεν με ενδιαφέρει να υποδείξω το σωστό (υπάρχει σωστό;) αλλά να καταγράψω προτιμήσεις και επιχειρήματα.

Και παρόλο που έβαλα και τη φωτογραφία (για να μην είναι ξερό και ρέκαλο το άρθρο), το ερώτημα φυσικά δεν αφορά μόνο την οικονομική πρωτεύουσα της Γερμανίας (αν είναι ακόμα), την πόλη στον ποταμό Μάιν (ή και τη συνονόματή της στον ποταμό Όντερ) αλλά όλες τις λέξεις, είτε κοινές λέξεις είτε κύρια ονόματα, που περιλαμβάνουν ή που μπορεί να περιλαμβάνουν το δίγραφο /νκ/.

Το έναυσμα για τη συζήτηση δόθηκε στο πρόσφατο άρθρο του φίλου μας του Ρογήρου για την Υπερδνειστερία. Εκεί, ο Ρογήρος επεκτάθηκε, σε σχόλιό του, στην Υπερκαρπαθία και παρατήρησε: Δεύτερη σε σπουδαιότητα πόλη της Υπερκαρπαθίας είναι το Μουκάτσεβο (έως το 2017 οι Ουκρανοί το ονόμαζαν Μουκάτσεβε/ για τους Ούγγρους ήταν και είναι το Μούνκατς), μεταγράφοντας το ουγγρικό Munkács

Διαφώνησε ο φίλος μας ο SearchPeloponnese: Τόσα χρόνια μαθαίναμε στο σχολείο ότι ο Υψηλάντης φυλακίστηκε στο Μούγκατς. Τώρα… άλλαξαν τα πράγματα…

Μοιραία, η συζήτηση επεκτάθηκε σε όλες τις (δάνειες) λέξεις που περιέχουν το σύμπλεγμα /νκ/, όπως και στα σχετικά τοπωνύμια ή κύρια ονόματα.

Κι επειδή έγινε μεγάλη συζήτηση, όμως περιορισμένη στα σχόλια ενός άσχετου άρθρου κι έτσι δυσπρόσιτη αλλά και αφανής για όσους δεν την είχαν πάρει είδηση, είπα να αφιερώσω το σημερινό άρθρο για να τη φέρω στο προσκήνιο.

Μια βραδιά στο Άνω Λιόσι

Σε περυσινό άρθρο είχαμε κάνει λόγο για τα Κουραφέλκυθρα, που θα τα ξέρετε έτσι κι αλλιώς αν συχνάζετε στο Φέισμπουκ. Αν πάλι δεν τα ξέρετε, νομίζω ότι χάνετε.

Βέβαια, τα Κουραφέλκυθρα «δεν είναι καν λέξη» όπως λέει ο δημιουργός τους, ο κομίστας Αντώνης Βαβαγιάννης ή Κουραφέλκυθρος. Τα κόμικς που δημοσιεύει στη σειρά Κουραφέλκυθρα ξεχωρίζουν για το σουρεαλιστικό χιούμορ και τα έξυπνα λογοπαίγνια που δείχνουν οξύ γλωσσικό αισθητήριο. Μπορείτε να τα βρείτε στην ειδική σελίδα του Φέισμπουκ.

Πέρυσι είχαμε σχολιάσει εδώ στο ιστολόγιο ένα βιντεάκι του Κουραφέλκυθρου, γύρω από τη λέξη «μεθυσμενάκι». Τότε είχα γράψει: «Πριν από λίγο καιρό, μου είχε αρέσει πολύ ένα στριπ των Κουραφέλκυθρων που είχε γλωσσικό ενδιαφέρον. Σκεφτόμουν να το παρουσιάσω εδώ αλλά το αμέλησα». Κατά σύμπτωση, ο Βαβαγιάννης αναδημοσίευσε πρόσφατα στη σελίδα του εκείνο το παλιό στριπ, οπότε το θυμήθηκα και το παρουσιάζω εδώ.

Στο στριπάκι αυτό, ο Κουραφέλκυθρος παρουσιάζει δυο συγκάτοικες (σικ, ρε) που μαλώνουν και παίζει με τις λέξεις που έχουν μόνο πληθυντικό, όπως Χριστούγεννα, ανάμεσά τους και πολλά τοπωνύμια, όπως τα Άνω Λιόσια του τίτλου του άρθρου μας. Οι δυο κοπέλες χρησιμοποιούν τέτοιες λέξεις στον ενικό, πράγμα που προφανώς έχει κωμικό αποτέλεσμα -εγώ τουλάχιστον γελάω πολύ όποτε το διαβάζω (Στην ίδια σειρά υπάρχει κι άλλο ένα στριπάκι με τις ίδιες συγκάτοικες να χρησιμοποιούν λέξεις από ζευγάρια, όπως τσάτρα-πάτρα, αλλά αυτό θα το δούμε άλλη φορά).

Ιδού το στριπάκι και στη συνέχεια θα κάνω την ψυχή του πάρτι, δηλαδή θα πω μερικά βαρετά πράγματα για αυτές τις λέξεις που δεν έχουν ενικό.

iel, μια καινούργια προσωπική αντωνυμία

Μια καινούργια προσωπική αντωνυμία στη γαλλική γλώσσα, διευκρινίζω. Το θέμα συζητιέται αρκετά στη Γαλλία (δυο φορές τις τελευταίες μέρες άκουσα εκπομπές στο γαλλικό ραδιόφωνο αφιερωμένες σε αυτό το θέμα), αν και φυσικά δεν βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας, που είναι μονίμως κατειλημμένη από τις ειδήσεις της πανδημίας και τις επικείμενες προεδρικές εκλογές (τον Απρίλιο θα γίνουν).

Το ιστολόγιό μας ενδιαφέρεται φυσικά για τη γλώσσα και αφού δεν έτυχε να δω σε ελληνικό μέσο να αναφέρεται καθόλου το θέμα, σκέφτηκα να γράψω το σημερινό άρθρο, εν είδει ανταπόκρισης, έστω κι αν στις μέρες μας η γαλλοφωνία έχει υποχωρήσει αισθητά.

Λοιπόν, ανακοινώθηκε πριν από μερικές μέρες ότι στην επιγραμμική (ονλάιν που θα έλεγε ο κ. Μπαμπινιώτης) έκδοση του διάσημου λεξικού Robert, προστέθηκε ένα νέο λήμμα, το iel, μια νέα προσωπική αντωνυμία. Έβαλα το λινκ, ας δούμε και το λήμμα:

Πρόκειται λοιπόν για προσωπική αντωνυμία, στο τρίτο ενικό (iel) και το τρίτο πληθυντικό (ielles) πρόσωπο, που χρησιμοποιείται για να δηλωθεί ένα πρόσωπο ανεξάρτητα από το γένος του [ή: από το φύλο του]. Το λεξικό προσδιορίζει ότι η χρήση είναι σπάνια.

Θυμίζω ότι στα γαλλικά έχουμε στο τρίτο πρόσωπο ενικού τον τύπο il (αυτός) για το αρσενικό γένος και τον τύπο elle (αυτή) για το θηλυκό, ils και elles αντίστοιχα στον πληθυντικό. Άρα, το iel εμφανίζεται σαν συγχώνευση των δύο τύπων.

Το αντίστοιχο λήμμα του γαλλικού Βικιλεξικού δίνει περισσότερες πληροφορίες. Σημειώνει ότι ο όρος χρησιμοποιείται ιδίως για να δηλωθεί ένα πρόσωπο που δεν εντάσσεται σε καθορισμένη ταυτότητα φύλου ή που το γένος του δεν είναι γνωστό. Το λεξικό δίνει και παραθέματα από λογοτεχνικά έργα, το παλαιότερο από τα οποία χρονολογείται από το 2014:

….les jours où iels n’avaient pas l’occasion de parler un peu, juste tous les deux, iel se sentait vide. — (Carina Rozenfeld, La Symphonie des abysses, Robert Laffont, 2014, livre 1)

Ο τύπος iel προφέρεται ιελ, αλλά μονοσύλλαβο, ακούστε τα ηχητικά αποσπάσματα στο λεξικό -αποδίδεται \jɛl\ στο φωνητικό αλφάβητο, που είναι ημίφωνο, κάτι σαν ελαφρύ γιελ.

Στο έφερα στο σπίτι ή σ’ το έφερα στο σπίτι;

Την αφορμή για το σημερινό άρθρο την πήρα από μια συζήτηση που έγινε στο ιστολόγιο.

Χτες, εκεί που σχολιάζαμε κάποιο παλιότερο άρθρο, κάποιος σχολιαστής έγραψε «να στο δώσουν» ή κάτι ανάλογο και κάποιος άλλος τού υπέδειξε ότι το σωστό είναι «να σ’ το δώσουν» (ή κάτι ανάλογο). Δεν το πολυσυνηθίζουμε στο ιστολόγιο να κάνουμε ο ένας στον άλλο ορθογραφικές διορθώσεις, και προσωπικά δεν το βρίσκω και πολύ ευγενικό, αλλά ο πρώτος σχολιαστής είχε πρόσφατα κάνει δυο-τρεις τέτοιες υποδείξεις, οπότε η υπόδειξη του αστοχήματός του, αν είναι αστόχημα, ήταν θαρρώ απόλυτα θεμιτή.

Αλλά αυτά δεν ενδιαφέρουν και τόσο πολύ -το θέμα είναι ότι από αυτό το μικρό επεισόδιο εγώ βρήκα θέμα για το σημερινό μας άρθρο.

Μάλιστα, χτες που έγινε η συζήτηση αυτή, σχολίασα ότι κάποτε θα γράψω ένα σχετικό άρθρο. Τις περισσότερες φορές, όταν λέω «κάποτε θα γράψω» ή «αξίζει να γράψουμε άρθρο» ή κάτι ανάλογο, η εκπλήρωση της υπόσχεσης (αν θεωρηθεί υπόσχεση) αργεί πολύ -σήμερα, έτσι γι’ αλλαγή, έρχεται αμέσως.

Λοιπόν, ας δούμε τις φράσεις του τίτλου. Αν γράψουμε:

Στο έφερα στο σπίτι

έχουμε δυο ομώνυμους (ή ομόηχους) και ομόγραφους τύπους, που όμως δεν ταυτίζονται. Άλλο είναι το πρώτο «στο» και άλλο το δεύτερο.

Μέχρι νεοτέρας ή μέχρι νεωτέρας;

Το ερώτημα του τίτλου μάς απασχόλησε τις προάλλες σε μια παράπλευρη συζήτηση στα σχόλια, με αφορμή ένα «μέχρι νεοτέρας» που είχα γράψει. Κάποιοι φίλοι θεώρησαν σωστή τη γραφή «μέχρι νεωτέρας», οπότε σκέφτηκα πως δεν θα ήταν περιττό ένα αρθράκι για αυτό το… ακανθώδες ερώτημα.

Στα αρχαία ελληνικά και στην καθαρεύουσα, τα παραθετικά των επιθέτων σε -ότερος και -ότατος γράφονταν με ω, -ώτερος και -ώτατος, όταν η προηγούμενη συλλαβή ήταν βραχεία: έτσι, στενώτερος, σοφώτερος, νεώτερος. Φαίνεται πολύ απλό, αλλά δεν είναι. Αφενός, επειδή υπάρχουν τα δίχρονα, που δεν είναι σαφές διά γυμνού οφθαλμού αν είναι βραχέα ή μακρά. Ας πούμε, στα επίθετα σε -ιος και -ικός το ι ήταν βραχύ, κι έτσι γράφαμε: τιμιώτερος, λογιώτατος, πειστικώτερος. Από την άλλη, αν ανάμεσα στα δυο βραχέα φωνήεντα μεσολαβούσαν δύο σύμφωνα, η βραχεία συλλαβή ονομαζόταν «θέσει μακρά», οπότε το παραθετικό γραφόταν με όμικρον, π.χ. θερμότερος.

Αυτός ο κανόνας της αρχαίας είχε νόημα όταν τα βραχέα φωνήεντα προφέρονταν διαφορετικά από τα μακρά -ήταν ενοχλητική η διαδοχή βραχειών συλλαβών και γι’ αυτό η δεύτερη τρεπόταν σε μακρά. Σε μια γλώσσα όπως η νέα ελληνική, που δεν γνωρίζει διαφορά μακρών και βραχέων (μόνο ο Σαββόπουλος είχε ισχυριστεί ότι ακούει τη διαφορά) δεν έχει νόημα και η τροπή του -ότερος σε -ώτερος στην ορθογραφία, κι έτσι πολύ σωστά η μεταρρύθμιση του 1976 εξομάλυνε την κατάσταση και όλα τα παραθετικά γράφονται με όμικρον εκτός αν το ωμέγα είναι στο θέμα (ανώτερος, κατώτερος, απώτερος).