Το 21,67% του ουρανού

Το σημερινό άρθρο είναι επικαιροποιημένη επανάληψη ενός παλιότερου άρθρου από το 2017 -και μάλιστα επανάληψη επανάληψης, αφού και εκείνο ήταν επίσης επικαιροποιημένη επανάληψη ενός άρθρου του 2013. Αλλά αυτή η ανακύκλωση δεν γίνεται επειδή σήμερα στην Ελλάδα έχουμε απεργία, ούτε γιατί το παλιότερο άρθρο είχε περάσει απαρατήρητο, ούτε διότι δεν προλαβαίνω να γράψω φρέσκο, αλλά επειδή πιστεύω ότι πρόκειται για ένα ζήτημα που εξακολουθεί να μην έχει διευθετηθεί και που πρέπει να διευθετηθεί, οπότε δεν βλάφτει να το επαναλαμβάνω. Βέβαια, πρέπει να το πω, λίγοι συμφωνούν μαζί μου -αλλά τι να κάνουμε, θα το αντέξω.

Σήμερα έχουμε 8 Μαρτίου, την παγκόσμια μέρα της γυναίκας, οπότε αναδημοσιεύω ένα παλιότερο άρθρο μου. Επικαιροποιημένο, αφού τα στοιχεία σε σχέση με τη συμμετοχή των γυναικών στη Βουλή και στην κυβέρνηση έχουν αλλάξει από τότε, δεδομένου ότι μεσολάβησαν οι εκλογές του 2019.  Βέβαια, οι ταχτικοί θαμώνες του ιστολογίου θα έχετε μάλλον τοποθετηθεί ήδη -αλλά τίποτα δεν σας εμποδίζει να επαναλάβετε την άποψή σας, αν δεν βαριέστε, χώρια που δεν αποκλείεται να έχετε σε κάποιο σημείο μεταβάλει άποψη.

Σύμφωνα με το γνωστό ρητό, «Οι γυναίκες είναι το μισό του ουρανού». Εδώ θα ταίριαζε το χαριτολόγημα που λέγαμε στα φοιτητικά μου χρόνια («το άλλο μισό στην Κίνα βρίσκεται»), και θα ταίριαζε επειδή το ρητό έχει κινέζικη προέλευση, αφού αν δεν κάνω λάθος το είπε ο Πρόεδρος Μάο. Μάλιστα, η αρχική μορφή είναι: «Οι γυναίκες κρατάνε το μισό του ουρανού». Είτε έτσι είτε αλλιώς, η φράση «μισό του ουρανού» έχει καθιερωθεί διεθνώς, μάλιστα μια διεθνής ΜΚΟ που προωθεί την ισότητα των φύλων λέγεται Half the sky movement. Το μισό του ουρανού στη θεωρία, στην πράξη αρκετά λιγότερο, καθώς σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου οι γυναίκες έχουν λειψή εκπροσώπηση στα κέντρα λήψης αποφάσεων και στους κρατικούς θεσμούς, ιδίως στα υψηλά κλιμάκια. Οπότε, δεν μπορούμε να μιλάμε για το μισό του ουρανού -ένα 20% μπορεί να είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα.

Στη χώρα μας, η υποεκπροσώπηση των γυναικών είναι σοβαρή και μόνιμη. Βέβαια, στη Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές του 2019 σημειώθηκε μια μικρή βελτίωση, αφού αυτή τη στιγμή υπάρχουν 65 βουλεύτριες, ποσοστό 21,67%, αριθμός μεγαλύτερος δηλαδή από την προηγούμενη Βουλή (μόνο 55 γυναίκες, ποσοστό 18,33%), όχι όμως και ο μεγαλύτερος όλων των εποχών, αφού στη βραχύβια βουλή των πρώτων μηνών του 2015 είχαμε 70 γυναίκες (23,3%) που είναι και το ρεκόρ από καταβολής ελληνικού κράτους.

Το κυβερνών κόμμα της ΝΔ έχει το χαμηλότερο ποσοστό γυναικείας εκπροσώπησης, αφού εξέλεξε το 2019 μόλις 25 βουλεύτριες επί συνόλου 158 βουλευτών, ποσοστό 15,8%. Πολύ χαμηλό ποσοστό, έστω κι αν ήταν ελαφρώς ανώτερο από το προηγούμενο. Ο ΣΥΡΙΖΑ εξέλεξε 24 γυναίκες επί συνόλου 86, ποσοστό 27,9% ενώ τα άλλα κόμματα, που τα συνυπολογίζω διότι έχουν ολιγομελείς κοινοβουλευτικές ομάδες, εξέλεξαν συνολικά 16 γυναίκες σε 56 συνολικά έδρες, ποσοστό 28,57%.

Σημειώστε ότι αναφέρομαι στους αριθμούς των βουλευτών που εκλέχτηκαν τότε, όχι στη σημερινή δύναμη των κομμάτων που είναι ελαφρώς διαφορετική. Ωστόσο, δεν μετράω την Ελένη Γερασιμίδου τη Σεμίνα Διγενή, επειδή παραιτήθηκε αμέσως μετά την εκλογή της (στην Ανατολική Αττική ‘ Πειραιώς με το ΚΚΕ). Ετσι, ενώ εξελέγησαν 66 γυναίκες από τις κάλπες, αμέσως μετά έγιναν 65. Αξίζει επίσης να αναδείξουμε ότι το ΜΕΡΑ 25 είναι το μόνο κόμμα που είχε γυναικεία πλειοψηφία στην κοινοβουλευτική του ομάδα, 5 γυναίκες και 4 άνδρες (στο μεταξύ, κάποιες βουλεύτριες αποχώρησαν από το κόμμα). (Τα στοιχεία από εδώ)

Το παράπονο της νεοφώτιστης Φωτεινής

Προχτές, που είχαμε τα Φώτα και γιόρταζαν διάφορα ονόματα, ανάμεσά τους και η Φωτεινή, είχα πει ότι τον καιρό του Εικοσιένα οι νεοφώτιστες, μουσουλμάνες συνήθως, που ασπάζονταν τον χριστιανισμό, ήταν συνηθισμένο να παίρνουν το όνομα Φωτεινή. 

Την πληροφορία αυτή τη βρήκα σ’ ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα, και που το ανέφερα στο βιβλιοφιλικό μας άρθρο πριν από ένα μήνα. Πρόκειται για το Λόγος γυναικών; του Δημήτρη Δημητρόπουλου από τις εκδόσεις Αντίποδες. 

Σε αυτό το βιβλίο παρουσιάζονται δέκα αναφορές γυναικών προς τη Διοίκηση της επαναστατημένης Ελλάδας, μεταξύ του 1823 και του 1827. Κάθε έγγραφο αναλύεται διεξοδικά ενώ παρατίθενται και παράλληλα κείμενα με παρεμφερές θέμα. Πολύ αξιόλογη είναι και η εισαγωγή του συγγραφέα. 

Από αυτό το βιβλίο διάβασα να παρουσιάσω σήμερα ένα κείμενο, τη συντομότερη από τις δέκα αναφορές. Ο λόγος που διάλεξα αυτό το συγκεκριμένο κείμενο, την αναφορά της νεοφώτιστης Φωτεινής, είναι ότι έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον, αφενός, και αφετέρου επειδή την αναφορά αυτή έτυχε να την έχω αποδελτιώσει από ένα παλιό περιοδικό και να την ξέρω. 

Πράγματι, είχε δημοσιευτεί, σύμφωνα με τις σημειώσεις μου, στο Περιοδικό «Ιστορία Εικονογραφημένη», τ. 18 (Δεκ. 1969), σ. 100-1, με σημείωση «Από ανέκδοτα έγγραφα των Γενικών Αρχείων του Κράτους». Δεν έχω σημειώσει αν αναφερόταν όνομα συντάκτη, αλλά στην Ιστορία άρθρα τέτοιου τύπου δημοσίευε ο Δικαίος Βαγιακάκος. 

Η αναφορά έχει ως εξής (ο Δημητρόπουλος μονοτονίζει, και σωστά κατά τη γνώμη μου, αλλά διατηρεί κατά τα άλλα την ορθογραφία):

Προς το σεβαστόν Συμβούλιον των Υπουργών

Παρακαλώ τους αφεντάδες να με λυπηθούν την καϊμένην οπού μου έκαψαν το σικότι η γενειαίς μου. Ούδε σκουτιά μου άφησαν, ούδε τίποτες. Με επέρασαν από του σκυλιού τον κώλον με τις υβρισιαίς τους. Και με τυραννούν ολημέρα ωσάν οι Εβραίοι τον Χριστόν. Από τότε που εβαπτίσθηκα η μάννα μου δεν έχει μάτια να με ιδή. Το τι τραβώ ένας Θεός το ξέρει. Διά τούτο παρακαλώ επειδή έμεινα ολόγυμνη, να κάμετε μερχαμέτι και να προστάζετε οπού να πάρω τα ρούχα μου γιατί είναι κρίμα και εις εμένα την ορφανή να τα κρατούν αυταίς οι μπομπιεμέναις. Τώρα θέλετε ηξεύρει ότι κάθουμαι εις την νουνά μου και δι’ αυτό δεν μου τα δίδουν.

Η δούλη σας Η νεοφώτιστος Φωτεινή

[στο νώτο:]

Αριθ. 339

Εις το εξοχώτατον και σεβαστότατον Συμβούλιον των Υπουρ­γών

[ανωτέρω με άλλο χέρι:]

Αριθ. 125

Αναφορά της Νεοφώτιστου Φωτεινής

Ζητεί να διαταχθή η μήτηρ της να της δώση τα ρούχα της τα οποία κατακρατή διότι αυτή έγινε χριστιανή.

[κατωτέρω με άλλο χέρι:]

Προς το Υπουργείον της Αστυνομίας

Να διατάξη τον αστυνόμον να γίνη εξέτασις

Τριπολιτσά 26 Ιουλίου 1823

Ο Γραμμ[ατεύς] του Συμβουλίου Γεώργιος Γλαράκης

Στο Ιράν καίνε τις μαντίλες

Εδώ και πολλές μέρες, το Ιράν συγκλονίζεται από διαδηλώσεις, που έχουν ως ιδιαίτερο στοιχείο τη συμμετοχή πάρα πολλών γυναικών, οι οποίες διαμαρτύρονται για τους περιορισμούς που επιβάλλει το καθεστώς της Ισλαμικής Δημοκρατίας στη ζωή τους -και πολλές, σε ένδειξη διαμαρτυρίας καίνε τις μαντίλες τους, τα χιτζάμπ τους όπως λέγονται.

Η θρυαλλίδα για το κύμα αυτό των διαδηλώσεων ήταν ο τραγικός θάνατος μιας νέας γυναίκας, της 22χρονης Mahsa Amini. Η Μάσα Αμινί, κουρδικής καταγωγής, συνελήφθη στις 14 Σεπτεμβρίου από την «Αστυνομία Ηθών» του καθεστώτος επειδή φορούσε κατά τρόπο ανάρμοστο το χιτζάμπ της. Αντί όμως να της γίνουν τα προβλεπόμενα μαθήματα «ευπρεπούς συμπεριφοράς» και να αφεθεί ελεύθερη ύστερα από μερικές ώρες, παρέμεινε υπό κράτηση και δυο μέρες αργότερα, στις 16 Σεπτεμβρίου, ανακοινώθηκε ο θάνατός της.

Αμέσως ξέσπασαν οι διαδηλώσεις, αρχικά στη γενέτειρά της και στις κουρδικές περιοχές, αλλά τις επόμενες μέρες σε ολόκληρη τη χώρα, με συνθήματα εναντίον της καταπίεσης των γυναικών (ένα κεντρικό σύνθημα λέγεται ότι είναι το «Γυναίκα, ζωή, ελευθερία») αλλά και φυσικά εναντίον του καθεστώτος. Δεκάδες άνθρωποι έχουν βρει τον θάνατο σε συγκρούσεις με την αστυνομία.

Διαδηλώσεις συμπαράστασης στις γυναίκες του Ιράν γίνονται σε πολλές χώρες του κόσμου, με συμμετοχή εξόριστων Ιρανών -ανάμεσά τους και στην Ελλάδα. Και το θέμα του χιτζάμπ, της ισλαμικής μαντίλας, βρίσκεται στο κέντρο των συζητήσεων.

Κι έτσι, το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο στη μαντίλα και στις γυναίκες του Ιράν. Θα το δημοσίευα νωρίτερα αλλά ταξίδευα τις προηγούμενες μέρες.

Η απόφαση του Σκότους

SCOTUS είναι το Ανώτατο Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών (Supreme Court Of the United States), ένα από τα λατινοπρεπή ακρώνυμα που αγαπάνε στη μεγάλη αυτή χώρα, όπως και το POTUS (President) ή το FLOTUS (First Lady). Ακούγεται και το VPOTUS (Vice-President) αλλά πολύ πιο σπάνια καθώς είναι δυσκολοπρόφερτο.

Ωστόσο, τον τελευταίο καιρό, και ειδικά από προχτές, το SCOTUS φαίνεται να έχει ελληνική προέλευση και να προέρχεται από το σκότος, αφού σκοταδιστικές είναι οι αποφάσεις που βγάζει το κάποτε σεβάσμιο αυτό όργανο, από τη στιγμή που στελεχώθηκε, ιδίως στη θητεία του Τραμπ αλλά και πρωτύτερα επί Μπους πατρός και υιού, από συντηρητικότατους μέτριους νομικούς -ορισμένοι από τους οποίους κατηγορούνται τώρα από τους Δημοκρατικούς ότι, κατά τις ακροάσεις τους, που έγιναν ενόρκως, εξαπάτησαν τη Γερουσία αφού δέχτηκαν ότι η απόφαση Roe v Wade του 1972 (αυτή που ανατράπηκε τώρα) αποτελεί settled law.

Σε αγγλόφωνους ιστότοπους μπορεί να δείτε τη νέα απόφαση να αναφέρεται συντομευμένα ως Overturning Roe ή την παλιά απόφαση ως σκέτο Roe, αλλά η πλήρης αναφορά είναι Roe v Wade, όπου Roe το «όνομα» της προσφεύγουσας γυναίκας -ή πιο σωστά το ψευδώνυμο της προσφεύγουσας γυναίκας, που το πραγματικό της όνομα ήταν Norma McCorvey. Τα John Doe, Jane Doe, John Roe, Jane Roe, είναι τα συχνότερα αντρικά και γυναικεία ψευδονοματεπώνυμα που χρησιμοποιούνται στις ΗΠΑ όταν πρέπει να καλυφθεί το πραγματικό ονοματεπώνυμο (όπως εδώ) ή όταν είναι άγνωστο ή αναφέρεται ως παράδειγμα (κατά το Ο. ΚΑΤΟΧΟΣ σε κάποιες διαφημίσεις πιστωτικών καρτών). Ο Henry Wade ήταν ο εισαγγελέας της περιφέρειας του Ντάλας κατά του οποίου στρεφόταν η προσφεύγουσα δεδομένου ότι στο Τέξας, όπου ζούσε, οι εκτρώσεις ήταν απαγορευμένες.

Το 1972 το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε, με πλειοψηφία 7-2, ότι η 14η τροπολογία του Συντάγματος (1868) που ορίζει ότι «nor shall any state deprive any person of life, liberty, or property, without due process of law» καλύπτει και το δικαίωμα στην έκτρωση. Ήταν θέμα ερμηνείας αφού η λέξη abortion δεν αναφέρεται ρητά και δεν θα μπορούσε να αναφέρεται το 1868. Οι δικαστές του 1972 βασίστηκαν και σε προηγούμενη απόφαση, του 1965, που είχε κρίνει αντισυνταγματικό έναν νόμο του Κονέκτικατ που απαγόρευε την αγορά αντισυλληπτικών, αναγνωρίζοντας συνταγματικό δικαίωμα στην ιδιωτικότητα σε θέματα αντισύλληψης. (Ο Αβονίδας προχτές έδωσε ένα λινκ με ενδιαφέρουσα αναδρομή στην υπόθεση).

Στην τωρινή απόφαση του Σκότους, το δικαστήριο είχε να κρίνει την προσφυγή εναντίον της συνταγματικότητας ενός νόμου του Μισισίπι, που απαγόρευε τις εκτρώσεις μετά τις 15 εβδομάδες. Με πλειοψηφία 6-3 οι δικαστές έκριναν συνταγματικό τον νόμο του Μισισίπι, ενώ με πλειοψηφία 5-4 ανέτρεψαν τις προηγούμενες αποφάσεις Roe v Wade του 1972 και την Planned Parenthood v Casey του 1992, που είχε επιβεβαιώσει σε γενικές γραμμές την Roe. Η διαφορά προκύπτει από τον αρχιδικαστή Ρόμπερτς, ο οποίος συντάχθηκε με τη μειοψηφία στις άλλες δύο ψηφοφορίες.

Γράφτηκε στα ελληνικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, από υποστηρικτές της απόφασης του Σκότους (όπως το βουλευτικό όνειδος που λέγεται Μπογδάνος) ότι, τάχα, η απόφαση του Σκότους απλώς απαγορεύει τις εκτρώσεις μετά τις 15 εβδομάδες, οπότε προς τι ο θόρυβος, αφού στην Ελλάδα ο νόμος τις απαγορεύει μετά τις 12 εβδομάδες; Αυτό είναι ψευδές (και όχι μόνο ή κυρίως επειδή στην Ελλάδα υπό προϋποθέσεις η έκτρωση είναι δυνατή και μετά τις 12 εβδομάδες). Με την ανατροπή της απόφασης Roe v Wade κάθε πολιτεία μπορεί να θεσπίσει δικούς της νόμους για τις εκτρώσεις, πολύ πιο περιοριστικούς από την απαγόρευση μετά τις 15 εβδομάδες του νόμου του Μισισίπι.

Μάλιστα 13 πολιτείες έχουν ήδη ψηφίσει προκαταβολικά νόμους υπό αίρεση (πώς θα πούμε το trigger laws, παιδιά;) δηλαδή νομους που τίθενται αυτόματα (ή με τυπική επικύρωση) σε ισχύ αμέσως μόλις ανατραπεί η απόφαση Roe v Wade (ή, έστω, 30 μέρες αργοτερα). Άκουσα στο ραδιόφωνο ότι το Μισούρι είχε την αμφίβολη τιμή να είναι η πρώτη πολιτεία όπου απαγορεύτηκαν οι εκτρώσεις μετά την απόφαση του Σκότους, αν και νομίζω ότι η Οκλαχόμα είχε προηγηθεί ψηφίζοντας τον Μάιο, σε αναμονή της απόφασης (είχε διαρρεύσει ένα προσχέδιο) μια παρόμοια απαγόρευση. Προβλέπεται 26 πολιτείες να θεσπίσουν τελικά νόμους για απαγόρευση (ή σχεδόν απαγόρευση) των εκτρώσεων.

Και για να αποτρέψουν την «προφανή» λύση (το βάζω σε εισαγωγικά διότι κάθε άλλο παρά εφικτή είναι σε πολλές περιπτώσεις) δηλαδή της μετάβασης σε άλλη πολιτεία για έκτρωση, πολλές πολιτείες όπως το Τέξας δίνουν τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη να μηνύει όποια γυναίκα είναι ύποπτη ότι έκανε άμβλωση. Εικάζεται ότι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας ή που συλλέγουν δεδομένα θέσης, όπως η Google, θα μπορούσαν να καλούνται στο εξής από δικαστήρια να δίνουν τα δεδομένα για τις διαδρομές εκτός πολιτείας των ύποπτων γυναικών.

Η ειρωνεία της Ιστορίας βρίσκεται στο ότι η αμέσως προηγούμενη απόφαση του Σκότους πριν από την ανατροπή της προστασίας των εκτρώσεων ήταν να κριθεί αντισυνταγματικός ένας νόμος (του 1913!) που έθετε περιορισμούς στην οπλοφορία. Όχι αδικαιολόγητα κάποιοι παρατήρησαν ότι σύμφωνα με το Ανώτατο Δικαστήριο η ζωή αρχίζει τη στιγμή της σύλληψης και τελειώνει σε μια μαζική δολοφονία σε σχολείο.

Ίσως μάλιστα η ανατροπή της απόφασης Roe v Wade να αποτελεί το προανάκρουσμα και για άλλες ελευθεροκτόνες ανατροπές -ο συντηρητικότατος δικαστής Τόμας (που είχε κατηγορηθεί και για βιασμό) δήλωσε ότι ανοίγει ο δρόμος για να επανεξεταστούν οι αποφάσεις του δικαστηρίου που επέτρεψαν τον γάμο σε άτομα του ίδιου φύλου ή που απαγόρευσαν νόμους εναντίον του «σοδομισμού».

Αυτός ο θρίαμβος της συντηρητικής παράταξης ήταν αποτέλεσμα μιας διαδικασίας δεκαετιών. Αμέσως μετά την απόφαση του 1972 που αναγνώριζε το δικαίωμα στις εκτρώσεις, οι αντίπαλοι των εκτρώσεων (πολύ σχηματικά, οι συντηρητικοί, χριστιανοί και δεξιοί) επιδόθηκαν στην προσπάθεια ανατροπής της απόφασης και ταυτόχρονα παρεμπόδισης της εφαρμογής της. Σε επίπεδο πολιτειών αλλά και χαμηλότερων διοικητικών διαιρέσεων, έπαιρναν αποφάσεις που περιόριζαν ή τις εκτρώσεις καθαυτές ή τη λειτουργία των νοσοκομείων. Ταυτόχρονα οργάνωναν διαδηλώσεις έξω από νοσοκομεία που έκαναν εκτρώσεις, αλλά και βομβιστικές επιθέσεις ή και δολοφονίες γιατρών, συνδυάζοντας την σχολαστική νομιμότητα με την τρομοκρατία.

Παράλληλα, η στάση απέναντι στις εκτρώσεις αναγορεύτηκε σε πρωταρχικό κριτήριο για την επιλογή υποψήφιων τόσο για πολιτειακά όσο και για δικαστικά αξιώματα. Και με δουλειά μυρμηγκιού, το δίκτυο των δεξιών και χριστιανών συντηρητικών κατάφερε να τοποθετηθούν «αντι-ρόε» δικαστές και να εκλεγούν «αντι-ροε» πολιτικοί σε μια σειρά θέσεις -και, τελικά, στο Ανώτατο Δικαστήριο, όπου έπαιξε επίσης ρόλο και το τυχαίο, καθώς π.χ. έτυχε η προοδευτική δικάστρια Γκίνζμπεργκ να φύγει από τη ζωή σε μια χρονική στιγμή που η αντικατάστασή της θα γινόταν από τον Τραμπ.

Εδώ υπάρχουν μεγάλες ευθύνες του Δημοκρατικού Κόμματος, που είχε τη δυνατότητα όλα αυτά τα χρόνια να θεσπίσει ομοσπονδιακό νόμο ή με άλλους τρόπους να θωρακίσει την απόφαση Roe v Wade, αλλά απέφυγε να το κάνει μη θέλοντας να σπάσει αυγά, ενώ επίσης η φιλελεύθερη παράταξη γενικά μάλλον εφησύχασε, λησμονώντας ότι τίποτα δεν είναι κεκτημένο εσαεί.

Βέβαια, οι εκτρώσεις είναι αδύνατον να απαγορευτούν. Ουσιαστικά, η απαγόρευση των εκτρώσεων στις αντιδραστικές πολιτείες ισοδυναμεί με απαγόρευση των ασφαλών εκτρώσεων. Και πέρα από τις εκτρώσεις η πρόσφατη επαίσχυντη απόφαση του Σκότους δεν είναι παρά ένας ακόμα μηχανισμός για την καθυπόταξη των φτωχών και των μαύρων.

Θα κλείσω με μια πρόσφατη τοποθέτηση του φίλου Λεωνίδα Ηρακλειώτη, από το Σικάγο, που τα λέει καλύτερα πάνω σ’ αυτό το θέμα:

Στο βιβλίο του, The Color of Law, ο Richard Rothstein περιγράφει πώς οι ΗΠΑ ανέπτυξαν έναν συστημικό ρατσισμό με βάση την στεγαστική πολιτική για τους μαύρους. Δημιουργώντας έτσι γκέτο μέσα στις πόλεις και οδηγώντας την μαύρη αστική τάξη στην ένδεια. Αυτός ο συστημικός ρατσισμός στο στεγαστικό έληξε τυπικά, το 1962 με μια ΠΝΠ του JFK.

Ουσιαστικά υπάρχει ακόμη. Δεν είναι τόσο απροκάλυπτος όσο ήταν πριν 60 χρόνια και δεν περιορίζεται στο στεγαστικό. Σήμερα, το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ έδειξε πώς λειτουργεί αυτός ο ρατσισμός.

Η ευθύνη, είπε, για τις αμβλώσεις ανήκει στις πολιτείες και όχι στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Ας αποφασίσει η κάθε πολιτεία χωριστά την δική της πολιτική στο θέμα. Σε αρκετές πολιτείες του νότου έχουν δρομολογηθεί ήδη αυστηρότατες απαγορεύσεις ενάντια σε κάθε επιστημονική και ιατρική βάση, στηριγμένες μόνο σε θρησκευτικές δοξασίες.

Σ’ αυτές τις πολιτείες, οι γυναίκες που έχουν τα οικονομικά μέσα θα μπορούν να κάνουν άμβλωση απλώς ταξιδεύοντας σε μια πολιτεία όπου η άμβλωση είναι νόμιμη. Οι γυναίκες που δεν έχουν τα οικονομικά μέσα, στις πολιτείες αυτές, είναι κυρίως μαύρες. Που ήδη υποφέρουν σε υποβαθμισμένες γειτονιές (εξ αιτίας του συστημικού ρατσισμού που περιγράφει ο Rothstein) δίχως επαρκή προληπτική ιατρική.

Αυτές οι γυναίκες ή θα παρανομήσουν (διακινδυνεύοντας την ζωή τους αν πέσουν σε κομπογιαννίτη ή την ελευθερία τους αν πέσουν σε καταδότη) ή θα αναγκαστούν να κυοφορήσουν επιδεινώνοντας την οικονομική τους κατάσταση.

Γράφω για καταδότες, επειδή η απαγόρευση των αμβλώσεων σε κάποιες πολιτείες επαφίεται στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Στο Τέξας για παράδειγμα, ένας πολίτης νομιμοποιείται πια να καταθέσει μήνυση σε βάρος (ακόμη και άγνωστης σ’ αυτόν) γυναίκας αν την υποπτεύεται πως έκανε άμβλωση.

Καθιστώντας την επιβολή της απαγόρευσης ιδιωτική υπόθεση, το Τέξας (και άλλες πολιτείες που θα ακολουθήσουν το παράδειγμά του), φέρνουν στο προσκήνιο τον συστημικό ρατσισμό που είδαμε στο θέμα της στέγασης μαύρων οικογενειών.

Στο θέμα αυτό, τα συμβόλαια αγοράς σπιτιών απαγόρευαν στους λευκούς ιδιοκτήτες να πουλήσουν τα σπίτια τους σε μαύρους. Κι επειδή αυτά τα συμβόλαια ήταν μεταξύ ιδιωτών, το κράτος ισχυριζόταν πως δεν μπορούσε να κάνει τίποτα. Όπως όμως γράφει ο Rothstein, το ίδιο το κράτος αρνείτο να εγγυηθεί στεγαστικά και αναπτυξιακά δάνεια για κατοικίες μαύρων, δημιουργώντας μια αλυσιδωτή αντίδραση που έφτανε ως τα συμβόλαια αγοραπωλησίας.

Βιώνω σήμερα κάτι που δεν συμβαίνει συχνά στις ζωές μας: βλέπω την κοινωνία μου να κάνει ένα τεράστιο βήμα πίσω. Θα περάσουν δεκαετίες, θα πεθάνουν χιλιάδες γυναίκες στα χέρια κομπογιαννιτών, και θα δυστυχήσουν χιλιάδες οικογένειες, πριν διορθωθεί αυτό το τραγικό βήμα πίσω.

Αλλά θα διορθωθεί. Όσο πίσω κι αν προσπαθούν να μας κρατούν οι θρησκευτικές δοξασίες, η ιστορία της ανθρωπότητας δείχνει πως πάμε μπροστά. Πως άλλοτε γρήγορα κι άλλοτε πιο αργά, ξεφεύγουμε από την δογματική ψύχωση των θρησκειών.

Σε 50-100 χρόνια από τώρα, η ιστορία θα μας κρίνει βάναυσα για την απανθρωπιά που δείξαμε. Θα μας ρίξει το φτύσιμο που μας αξίζει και θα δρασκελίσει μπροστά.

Μεζεδάκια πριν πάει διακοπές η πανδημία

Ο τίτλος του σημερινού μας πολυσυλλεκτικού άρθρου θα μπορούσε να είναι «Λαζαρομεζεδάκια», αλλά τον έχω χρησιμοποιήσει ξανά, αφού κι άλλες χρονιές έτυχε το Σάββατο του Λαζάρου να πέφτει Σάββατο. Οπότε, ακούγοντας τις εξαγγελίες του υπουργού Θ. Πλεύρη, ότι από την 1η Μαΐου καταργούνται όλοι σχεδόν οι πανδημικοί περιορισμοί, που έτσι κι αλλιώς ελάχιστα ελεγχόταν η τήρησή τους εδώ που τα λέμε, είπα να βάλω τον τίτλο»Μεζεδάκια πριν τελειώσει η πανδημία». Μετά όμως είδα ότι αυτή η χαλάρωση θα ισχύει έως τέλη Αυγούστου -άρα, η πανδημία δεν τελειώνει, μονάχα πάει διακοπές. Ραντεβού τον Σεπτέμβρη, που έγραφαν και τα σινεμά, τον παλιό καιρό που έκλειναν το καλοκαίρι.

* Kαι ξεκινάμε με ένα τρανταχτό μεταφραστικό, όχι από άνθρωπο αλλά από μηχανάκι, που έκανε πάταγο στα σόσιαλ τις προηγούμενες μέρες. Καλού κακού, απομακρύνετε τα παιδιά από την οθόνη.

* Πρόκειται για ανάρτηση σε διεθνή ομάδα του Φέισμπουκ, που μεταφράζεται αυτόματα. Το αγγλικό πρωτότυπο ήταν:

Pablo Picasso (Spanish, 1881–1973)

The Cock of the Liberation [Le Coq de la Liberation], 1944
Oil on canvas

39 1/2 × 31 3/4 in. (100.33 × 80.65 cm)

Milwaukee Art Museum

Έχουμε ξαναδεί περιπτώσεις που εντελώς αθώες διατυπώσεις στο πρωτότυπο δίνουν άσεμνες και αστείες μεταφράσεις, ιδίως όταν γίνεται έμμεση μετάφραση (π.χ. πολωνικά –> αγγλικά –> ελληνικά).

Bλέποντας εδώ τον Le Coq de la Liberation να αποδίδεται όχι ο κόκορας αλλά «Ο πούτσος της Απελευθέρωσης» συμπέρανα πως είχαν μεσολαβήσει τα αγγλικά -δεν ήταν δα και δύσκολο, αφού στα αγγλικά η λέξη cock έχει και αυτή τη σημασία. Με τη διαφορά, πως η μετάφραση coq –> cock έγινε από άνθρωπο, και το μηχανάκι ανέλαβε τα υπόλοιπα. (Τον πίνακα αυτόν στην βιβλιογραφία τον βλέπω να αποδίδεται είτε The Cock of the Liberation είτε The Rooster… που δεν θα έδινε αστεία μετάφραση).

Προσέξτε επίσης ότι το μεταφραστήρι μπερδεύει και τη συντομομορφή «in.» και τη μεταφράζει «μέσα.» (διατηρεί την τελεία!) αντί για «ίντσες».

Όπως είπα, η στραβομετάφραση προκάλεσε, εύλογα, μεγάλη θυμηδία στα σόσιαλ. Περισσότεροι από έναν αναρωτήθηκαν πώς μεταφράζεται το Le Coq Sportif.

Πολλοί λοιδόρησαν το Google Translate σε σχόλιά τους, αλλά το αδίκησαν, αφού δεν είχε ευθύνη για το συγκεκριμένο στραβοπάτημα. Αυτές οι αυτόματες μεταφράσεις του Facebook γίνονται με άλλο μεταφραστήρι, πιθανότατα του ίδιου του Φέισμπουκ, που δεν είναι τόσο καλό όσο το Google Translate. (Όχι ότι θέλω να το διαφημίσω, αλλά το Le Coq de la Libération το GT το μεταφράζει «Ο πετεινός της απελευθέρωσης»).

* Ελληνικούρα νέας εσοδείας. Σε άρθρο για τις γαλλικές εκλογές, ο Κ. Στούπας είχε γράψει:

Η σταδιακή μετακίνηση της Λεπέν προς το Κέντρο είναι φανερή και από το περιθώριο που άφησε δεξιά της, το οποίο κάλυψε ο νεοεισελθής Ζεμούρ.

Πρόκειται για διπλή κοτσάνα, αφού το «σωστό λάθος» θα ήταν «*νεοεισελθείς» (κατά το «νεοαφιχθείς», ας πούμε). Έτσι που το γράφει, είναι λιγάκι πιο τραγελαφικό.

Ευτυχώς το είδαν και το διόρθωσαν σε «νεοεισελθών» (βλέπετε, αν έγραφε «νεοφερμένος» θα του έπεφτε η μύτη). Πάντως, έχει μεινει στην αναδημοσίευση σε άλλα σάιτ.

Πόσα αρσενικά άρθρα βλέπουμε χωρίς να τα βλέπουμε;

Ο τίτλος του σημερινού μας άρθρου είναι παραλλαγή του τίτλου ενός βίντεο που κυκλοφόρησε πρόσφατα. Δείτε το -δεν διαρκεί πολύ, άλλωστε, ούτε ενάμισι λεπτό.

Παρουσιάζει μιαν έφηβη κοπέλα να βλέπει παντού αφίσες διατυπωμένες στο αρσενικό γένος (Ο νικητής, Ο ζωγράφος στον 20ό αιώνα, Ο τελευταίος πολίτης, Γίνε ο καλύτερος σεφ), δηλαδή διατυπώσεις που αποκλείουν σε ένα επίπεδο την ίδια και όλες τις γυναίκες.

Θα πείτε, όταν λέμε «ο Έλληνας πολίτης», «ο ευσυνείδητος υπάλληλος», «ο πιο καλός μαθητής της τάξης» δεν εννοούμε μόνο άντρες ή αγόρια. Μπορεί να είναι (και συχνότερα είναι) κοπέλα αυτή που έχει την καλύτερη επίδοση στα μαθήματα. Ωστόσο, όταν στα ελληνικά ακούσουμε «ο μαθητής» σχηματίζεται στο μυαλό μας η εικόνα ενός αγοριού. Όταν ακούμε «οι υπουργοί», η εικόνα μερικών κουστουμαρισμένων κυρίων.

Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, στα ελληνικά το αρσενικό γένος είναι μη σημασμένο, δηλ. όταν λέμε «ποιος είναι;» εννοούμε αδιακρίτως «ποιος ή ποια», ενώ όταν λέμε «ποια είναι» εννοούμε ειδικά γυναίκα (οπότε θα το χρησιμοποιήσουμε μόνο στο «ποια γέννησε χτες» ή «ποια άπλωσε ρούχα στην ταράτσα», που δεν είναι αντρικές ενασχολήσεις).

Θα πει κάποιος: Όταν λέμε «όσοι» εννοούμε «όσοι άνθρωποι». Δεν είναι άνθρωποι οι γυναίκες; Αυτό βέβαια αντιστρέφεται -αν πούμε «όσες» εννοώντας «όσες υπάρξεις». Αφού μάλιστα οι γυναίκες στην Ελλάδα είναι πλειοψηφία (51%) αδικούμε λιγότερες έτσι.

Γυναικοκτονία, μια «ενοχλητική» λέξη που καθιερώνεται

Πριν από λίγο καιρό, ο ιστότοπος ΕΤΕΡΟΝ, που αξίζει την προσοχή σας, μου ζήτησε να γράψω ένα άρθρο για τον όρο «γυναικοκτονία» και την αποδοχή του, που θα αποτελούσε μέρος ενός αφιερώματος στη γυναικοκτονία.

Το αφιέρωμα («μηνιαίος φάκελος») δημοσιεύτηκε πράγματι την περασμένη εβδομάδα, μαζί και το άρθρο μου. Σήμερα που είναι η Ημέρα της Γυναίκας το αναδημοσιεύω και στο ιστολόγιο.

Κάθε Δεκέμβριο, ανάμεσα στους πολλούς απολογισμούς που γίνονται καθώς τελειώνει η χρονιά, έχουμε και την ανακήρυξη της «Λέξης της χρονιάς». Σε άλλες χώρες και γλώσσες, αυτό γίνεται από μεγάλα λεξικά· ας πούμε, σύμφωνα με τους λεξικογράφους του Oxford Dictionary, η λέξη του 2021 ήταν vax, το εμβόλιο.

Στην Ελλάδα δεν βρέθηκε λεξικογραφικός φορέας να το αναλάβει, αλλά το ιστολόγιο «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία», που διαχειρίζομαι, πραγματοποιεί κάθε χρόνο ψηφοφορία για τη λέξη της χρονιάς· κι έτσι, Λέξη της χρονιάς για το 2021 ψηφίστηκε, με μεγάλη μάλιστα διαφορά και με ρεκόρ συμμετοχής στην ψηφοφορία, η λέξη «γυναικοκτονία».

Η ανάδειξη αυτή εξέπληξε πολλούς, αφού το 2021 κυριαρχήθηκε από την πανδημία και την εμβολιαστική προσπάθεια, που γέννησαν αρκετούς νεολογισμούς. Από την άλλη, ενώ ο όρος «γυναικοκτονία» έχει εμφανιστεί στη γλώσσα μας εδώ και μερικά χρόνια, είναι γεγονός ότι μέσα στο 2021 γνώρισε κατακόρυφη αύξηση της συχνότητας χρήσης του, δυστυχώς εξαιτίας ορισμένων προβεβλημένων γυναικοκτονιών, όπως στα Γλυκά Νερά.

Τι γύρευε εκεί;

Στη συζήτηση για τον βιασμό στη Θεσσαλονίκη, ακούστηκε η ερώτηση του τίτλου: Τι γύρευε στη σουίτα η κοπέλα που έπεσε θύμα βιασμού;

Την ερώτηση αυτή, που συνήθως κάθε άλλο παρά αθώα είναι, σίγουρα θα την έχετε ξανακούσει σε ανάλογες ή και σε όχι και τόσο ανάλογες περιστάσεις.

Επειδή τα γράφει καλύτερα από μένα, δανείζομαι ένα απόσπασμα από άρθρο του Κωστή Παπαϊωάννου που είχε γραφτεί στις αρχές του Δεκέμβρη για το οχτάχρονο κοριτσάκι που βρήκε τραγικό θάνατο στην πόρτα του εργοστασίου:

Ναι, αλλά τι γύρευε το οκτάχρονο κοριτσάκι στο εργοστάσιο; Τραγικό το δυστύχημα, αλλά δεν είχε γονείς να το προσέξουν; Και ο Ζακ, κρίμα που πέθανε, αλλά τι γύρευε στο κοσμηματοπωλείο; Και η Ελένη Τοπαλούδη, άτυχη βέβαια, αλλά τι γύρευε νυχτιάτικα με δυο άντρες; Και ο Αλέξης Γρηγορόπουλος, μικρό παιδί, τι ήθελε στα Εξάρχεια; Μήπως είχε μπλέξει πουθενά; Και η αθλήτρια, που τώρα θυμήθηκε ότι έφηβη τη βίαζε ο παράγοντας της ομοσπονδίας, τι γύρευε στο δωμάτιό του; Και τον άτυχο ντελιβερά τον σκότωσε ένα αμάξι που παραβίασε το κόκκινο με χίλια, αλλά μήπως κι αυτός δεν πρόσεχε;

Πράγματι, το μοτίβο αυτό είναι υπαρκτό και πράγματι, ολες αυτες οι φρασεις έχουν ακουστεί, με τη μια ή την άλλη διατύπωση.

Και όταν ακούγονται, ως δημόσιος λόγος, αναπόφευκτα λειτουργούν σε βάρος του θύματος, προσθέτουν ελαφρυντικά για τους δράστες, καλλιεργούν την αίσθηση της συνυπευθυνότητας -φταίει βέβαια ο βιαστής, ο δολοφόνος, ο κακοποιητής, αλλά και το θύμα γιατί έμπλεξε; Τι γύρευε εκεί; Γιατί δεν πήρε τα μέτρα του; Γιατί δεν πρόσεχε; Η ίδια η ερώτηση, έτσι όπως είναι διαρθρωμένη, ρίχνει το φως σε ό,τι ακολουθεί το μοιραίο «αλλά», στο θύμα που δεν πρόσεξε -και κουκουλώνει ό,τι προηγείται, τον βιασμό, τον φόνο.

Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος των χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη

Μόλις κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Αρχείο όπως πάντα, και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Ερωτικά, με 181 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1954.

Είναι ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, το 2019 τα «Συμποσιακά», με χρονογραφήματα εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ και το 2020 τα Πολεμικά, γραμμένα τις μέρες του πολέμου του 1940-41. Από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις  την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.

Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη.

Τα χρονογραφήματα του Βάρναλη σε διάφορες εφημερίδες είναι πάνω από 3500. Από αυτά διάλεξα για τον παρόντα τόμο 181 κείμενα, με την εξής κατανομή:

7 προπολεμικά και 86 κατοχικά (Πρωία)

88 της μεταπολεμικής περιόδου 1950-54, από τα οποία 72 στον Προοδευτικό Φιλελεύθερο, 12 στην Προοδευτική Αλλαγή και 4 στην Αυγή (δειγματοληπτικά -δεν έβαλα περισσότερα, επειδή η εφημερίδα έχει αποφασίσει να εκδώσει, και έχει ήδη αρχίσει να εκδίδει, το σύνολο των χρονογραφημάτων του Βάρναλη στην Αυγή).

Βλέπουμε ότι οι δυο μεγάλες περίοδοι (κατοχή και μεταπόλεμος) εκπροσωπούνται περίπου εξίσου.

Στα κείμενα του τόμου αυτού, λοιπόν, θα βρείτε συγκεντρωμένα χρονογραφήματα που αναφέρονται στον έρωτα και στις γυναίκες, στον γάμο και τα προβλήματά του, στις σχέσεις των δύο φύλων και στις διαφορές τους, καθώς και τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Πολλά χρονογραφήματα έχουν θέμα παρμένο από το αστυνομικό δελτίο ή από κάποιο παράξενο ειδησάριο, συνήθως του εξωτερικού.

Οι σχέσεις των δύο φύλων ήταν ένα από τα αγαπημένα θέματα των παραδοσιακών χρονογραφημάτων. Φυσικά, το θέμα εξεταζόταν ανάλαφρα, και βέβαια σχεδόν πάντοτε από την οπτική γωνία των ανδρών, διότι η μεγάλη πλειοψηφία των αναγνωστών της εφημερίδας αλλά και η συντριπτική πλειονότητα των δημοσιογράφων και ειδικά των χρονογράφων ήταν άνδρες.

(Να αναφέρω εδώ ένα εντυπωσιακό στοιχείο: Στους δύο τόμους της Βασικής Βιβλιοθήκης με τον γενικό τίτλο «Ο Κονδυλάκης και το χρονογράφημα» (1955) ανθολογούνται 55 συνολικά χρονογράφοι, όλοι άνδρες!).

Ο Βάρναλης δεν έρχεται σε ρήξη με το κυρίαρχο παράδειγμα, αλλά το αμφισβητεί έντονα και το υπονομεύει. Θα ήταν οπωσδήποτε άδικο να τον κρίνουμε με τα σημερινά μέτρα, ξεχνώντας πόσο έχουν αλλάξει -και προοδεύσει- οι αντιλήψεις και πόσο έχει βελτιωθεί η κοινωνική θέση της γυναίκας στα 70-80 χρόνια που έχουν περάσει από τότε που γράφτηκαν τα χρονογραφήματα του τόμου αυτού.

Πράγματι, σε πολλά από τα χρονογραφήματα του βιβλίου ο Βάρναλης υιοθετεί στερεότυπα της εποχής του, που αν τα εξέφραζε κάποιος σήμερα μπορεί να τα χαρακτηρίζαμε σεξιστικά, όπως π.χ. ότι η γυναίκα ζει μεν περισσότερο αλλά γερνάει πιο γρήγορα από τον άντρα ή τα παράπονα για τη γκρίνια και την κοφτερή γλώσσα των γυναικών.

Οι 160 πρώην και η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση

Δυο ξεχωριστά αλλά συναφή γεγονότα δίνουν την αφορμή για το σημερινό μας άρθρο και αντικατοπτρίζονται και στον τίτλο.

Το πρώτο ήταν το κείμενο προβληματισμού που συνυπέγραψαν και δημοσιοποίησαν 160 «εξέχουσες προσωπικότητες» στο οποίο εκφράζουν επιφυλάξεις σχετικά με τις επικείμενες νομοθετικές πρωτοβουλίες για τη διαμόρφωση Εθνικής Στρατηγικής Ισότητας για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα.

Το δεύτερο είναι η συγκέντρωση που έχει αναγγελθεί από χριστιανικά σωματεία και το κίνημα «Μαμά, Μπαμπάς και Παιδιά», σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την εισαγωγή της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στα σχολεία και η κυκλοφορία «δηλώσεων απαλλαγής» των μαθητών από τις σχετικές θεματικές ομάδες.

Να ξεκινήσουμε από το πρώτο.

Στο κείμενο προβληματισμού, που αρχικά δημοσιεύτηκε στην εφημ Εστία, και που μπορείτε να το διαβάσετε ολόκληρο εδώ, οι 160 συνυπογράφοντες ξεκινούν εκφράζοντας ανησυχία για το οξύτατο δημογραφικό πρόβλημα της χώρας, που το συνδέουν με κάποιο τρόπο με έναν «αμφιλεγόμενο και καταχρηστικό δικαιωματισμό» στο όνομα του οποίου προωθούνται πρωτοβουλίες για την ισότητα των ομόφυλων ζευγαριών. Κατηγορούν την ΕΕ ότι προσπαθεί να επιβάλει στην ελληνική κοινωνία απαράδεκτες ρυθμίσεις που εκφράζουν μόνο μικρές μειοψηφίες και ανησυχούν ιδιαίτερα για την πρόθεση να μεταφερθεί το πνεύμα αυτό στην εκπαίδευση μέσω της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. Ακολουθεί κινδυνολογία για την έκπτωση της παιδείας και της ελληνικής γλώσσας και ζητείται να δοθεί προτεραιότητα στο δημογραφικό πρόβλημα αποκρούοντας όμως την άποψη ότι το δημογραφικό μπορεί να αντιμετωπιστεί με «τη νομιμοποίηση και τη μόνιμη εγκατάσταση στη χώρα μας παρανόμων αλλοεθνών και αλλοθρήσκων μεταναστών».

Πρόκειται για ένα βαθύτατα συντηρητικό κείμενο, που δεν προτείνει ουσιαστικά τίποτε, αλλά χαρακτηρίζεται από ομοφοβία αφού συνδέει τους ΛΟΑΤΚΙ με την υπογεννητικότητα, με την έκπτωση των αξιών, την εγκληματικότητα και όλα τα δεινά της χώρας.

Έχει όμως ενδιαφέρον να δούμε ποιες είναι οι 160 εξέχουσες προσωπικότητες που υπογράφουν.

Καταρχάς, μάλλον είναι 156, αφού τέσσερις από τους 160 δήλωσαν ότι ουδέποτε κλήθηκαν να υπογράψουν το κείμενο αυτό. Πρώτος που διέψευσε ήταν ο συγγραφέας (και ακαδημαϊκός) Θανάσης Βαλτινός, ο οποίος πάντως κράτησε μια επιφύλαξη μιλώντας για ανώριμη κοινωνία: «Δεν έχω υπογράψει κανένα τέτοιο κείμενο απ’ όσο ξέρω, τουλάχιστον, ο ίδιος. Ο τρόπος που παρουσιάστηκε η υπογραφή μου με εκπλήσσει και με αιφνιδιάζει. Πίστευα ότι είμαι εκτός αυτής της υπόθεσης και δεν έχω λόγο να είμαι μέσα σε αυτή την ιστορία. Η υπογραφή μου δεν έχει θέση σε ένα κείμενο που θέλει να στήσει κάποιους στον τοίχο. Αναγνωρίζω τα δικαιώματα όλων των ανθρώπων και τη διεκδίκηση της ισότητας των ομοφυλόφιλων. Η κοινωνία όμως είναι ακόμα «άγουρη», ανώριμη να δεχτεί πράγματα αντίθετα σε μια παράδοση ζωής εκατονταετιών αυτού του τόπου».

(Προσθήκη: Τελικά πέντε από τους 160 δήλωσαν οτι δεν υπέγραψαν και διαχώρισαν τη θέση τους: Θανάσης Βαλτινός, Σπήλιος Παπαθανασόπουλος, Δημήτριος Ηλιόπουλος, Παντελής Σαββίδης, Αντώνης Γραμματικός).

Από την «επίσκεψη» στα 160 ονόματα που φέρονται να υπογράφουν την επιστολή βλέπουμε ότι συμμετέχουν πολλοί αστέρες του συντηρητικού χώρου, με ορισμένες δυσάρεστες εκπλήξεις (σαν του Βαλτινού) από άτομα που δεν περιμέναμε να τα δούμε με τέτοια συντροφιά. Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι πάρα πολλοί από τους υπογράφοντες αναφέρουν, ως ιδιότητά τους, ότι είναι «πρώην» ή απόστρατοι ή κάτι ανάλογο.

Γυναικοκτονία, όρος που καθιερώνεται

Απολογήθηκε χτες ο Μπάμπης Αναγνωστόπουλος, ο καθ’ ομολογίαν δράστης της αποτρόπαιης γυναικοκτονίας στα Γλυκά Νερά, της πολύκροτης αυτής υπόθεσης που δίκαια έχει αιχμαλωτίσει την προσοχή της κοινής γνώμης.

Όπως φαίνεται, αφού στραγγάλισε την εικοσάχρονη γυναίκα του, σκότωσε τον σκύλο της οικογενειας, έφερε το μωρό τους και το απίθωσε πλάι στο πτώμα και μετά δέθηκε κι ο ίδιος ώστε να σκηνοθετήσει ληστεία μετά φόνου -και τότε κάλεσε την αστυνομία. Προηγουμένως, ώρες πριν από το φονικό, είχε αφαιρέσει τις κάρτες μνήμης από τις κάμερες του σπιτιού, κάτι που συντριπτικά αποδεικνύει προμελέτη.

Στους αστυνομικούς που έσπευσαν ανταποκρινόμενοι στην έκκλησή του, είπε ότι είχαν μπει στο σπίτι τους τρεις ληστές που μιλούσαν σπαστά ελληνικά και ότι αυτοί σκότωσαν την εικοσάχρονη Καρολάιν επειδή φώναζε για το παιδί της.

Το σενάριο του πιλότου έπασχε σε πολλά. Το κινητό του τηλέφωνο έδειξε ότι μετακινιόταν την ώρα που θα έπρεπε να είναι δεμένος. Το βιομετρικό ρολόι της δολοφονημένης έδειξε ότι ο στραγγαλισμός έγινε ενώ κοιμόταν και σε άλλη ώρα από την υποτιθέμενη. Η ιατροδικάστρια πρόσεξε αμέσως ότι τα σημάδια από τα σχοινιά στα χέρια και τα πόδια του δεν αντιστοιχούσαν σε πολύωρο σφιχτό δέσιμο, παρόλο που οι αστυνομικοί που μπήκαν στον χώρο έλυσαν τον πιλότο χωρίς να τον φωτογραφίσουν δεμένο.

Φαίνεται λοιπόν περίεργο πώς τέτοιες οφθαλμοφανείς αντιφάσεις δεν έγιναν νωρίτερα αντιληπτές και δεν έστρεψαν νωρίτερα τον προβολέα στον 32χρονο πιλότο. Διότι βέβαια επί σαράντα μέρες μετά το συμβάν διαβάζαμε αισιόδοξες διαρροές, ότι επίκειται η σύλληψη των τριών δολοφόνων, ότι η αστυνομία έχει «κατά 80%» ταυτοποιήσει τον ένα, ακόμα και το πρωί του μνημοσύνου της Καρολάιν ότι «στο στόχαστρο των αρχών βρίσκονται τρία άτομα αλβανικής καταγωγής».

Πέρα από το ξενοφοβικό μίσος που καλλιεργούσαν αυτές οι διαρροές, ένας άτυχος Γεωργιανός όχι απλώς συνελήφθη ως ύποπτος αλλά και, σύμφωνα με τη μαρτυρία του, βασανίστηκε για να ομολογήσει (ναι, τέτοια πράγματα δεν γίνονται σε ευρωπαϊκή χώρα): «Τέσσερις μέρες με είχαν δεμένο σε μια καρέκλα. Με χτυπούσαν άσχημα, ζαλιζόμουν κ όταν κουραζόταν ο ένας, συνέχιζε ο άλλος. Δεν με ρωτούσαν τίποτα, μόνο μου έλεγαν να ομολογήσω ότι σκότωσα την κοπέλα. Δεν ήξερα για ποια κοπέλα μιλούσαν. Μου έλεγαν, εσύ τη σκότωσες». (Αν είναι ακριβής η καταγγελία, αναρωτιέμαι τι θα γινόταν αν ο άτυχος Γεωργιανός δεν άντεχε και ομολογούσε…)

Βέβαια, θα μπορούσε ο Μπάμπης να θεωρείται εξαρχής ύποπτος και όλες αυτές οι διαρροές να είναι σκόπιμες για να τον αποκοιμίσουν. Ωστόσο, ο συνήθως πληροφορημένος δημοσιογράφος Βασ. Λαμπρόπουλος μεταφέρει άλλη εικόνα, αφού: «αρμόδιοι παράγοντες δήλωναν «ότι με τον Μπάμπη δεν υπάρχει κανένα θέμα, πιστεύουμε την κατάθεση του, δεν υπάρχει σκηνοθεσία και ψάχνουμε να βρούμε τους κακοποιούς». Υποστηρίζοντας ακόμη ότι «υπάρχει πολυετής εμπειρία σε στελέχη της ΕΛ.ΑΣ που θα εντόπιζαν αμέσως αν ο πιλότος έλεγε ψέματα. Κι αφού αυτοί έρχονταν σε επαφή μαζί του για πολλές ώρες».» Ίσως κάποιες υπηρεσίες να είχαν πιστέψει το παραμύθι του πιλότου και κάποιες άλλες όχι, πάντως αυτά κι αυτά έχουν δημιουργήσει σε πολλούς την εντύπωση ότι ο νεαρός πιλότος είχε (ή έχει) γερές πλάτες, που προσπάθησαν να τον προστατέψουν.

Το βέβαιο είναι ότι, μόλις ομολόγησε ο Αναγνωστόπουλος, και μαθεύτηκε ότι την Καρολάιν δεν την σκότωσαν ληστές που μιλούσαν σπαστά ελληνικά αλλά ο σύζυγός της, ο Έλληνας εύπορος επιτυχημένος σύζυγός της, ως διά μαγείας σταμάτησαν οι αναφορές στον «εικοσάχρονο άγγελο» που τόσο βάναυσα δολοφονήθηκε πλάι στη μικρή του κόρη.

Αντίθετα, πολλοί άρχισαν να ρίχνουν μερίδιο ευθύνης στο θύμα. Είτε με τη μπρουτάλ ιταμότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης («η δύστροπη αγγλοφιλιππινέζα που δεν ήξερε να κρατήσει το σπίτι της») είτε με την εκλεπτυσμένη παντοδυναμία των μεγάλων τηλεοπτικών σταθμών, που έδωσαν στη δημοσιότητα επιλεγμένα αποσπάσματα από το ημερολόγιο της Καρολάιν, κατά παράβαση κάθε δεοντολογίας, αποσπάσματα που την παρουσίαζαν νευρική και βίαιη, με τίτλους όπως «τον απειλούσε με διαζύγιο». Και το αποκορύφωμα ήταν η δικαιολογία που επιστράτευσε η Ιωάννα Μάνδρου, ότι ο πιλότος ναι μεν σκότωσε την Καρολάιν, αλλά η συγκρότησή του δεν του επέτρεψε να την τεμαχίσει!

Αλλά εμείς είμαστε γλωσσικό ιστολόγιο και λεξιλογούμε. Οπότε, ανάμεσα στα πάρα πολλά ενδιαφέροντα αυτής της πολύκροτης υπόθεσης, είναι και ένα γλωσσικό θέμα: η χρήση του όρου «γυναικοκτονία» για το συγκεκριμένο έγκλημα και η οργισμένη αντίθεση αρκετών στη χρήση αυτού του όρου.

Το συνηθισμένο επιχείρημα, που ακούστηκε και πάλι, ήταν: Γιατί γυναικοκτονία και όχι ανθρωποκτονία; Δεν είναι άνθρωποι οι γυναικες;

Βέβαια αυτό μάλλον σόφισμα είναι παρά επιχείρημα, θυμίζει δε το αντίστοιχο των τραμπικών στην Αμερική, που αντιπαραθέτανε στο Black Lives Matter το αντισύνθημα All Lives Matter.

Καλά απάντησε σε αυτό ο συγγραφέας Αύγουστος Κορτώ:

Μ’ αρέσει να ‘σαι μάγκισσα (μια συνεργασία του Κόρτο)

Πριν από δέκα μέρες είχαμε δημοσιεύσει μια συνεργασία  του φίλου μας του Κόρτο για την αντιμετώπιση ορισμένων πολύκροτων εγκλημάτων από το ρεμπέτικο του μεσοπολέμου, και τότε είχα αναφέρει ότι επρόκειτο για πρόγευση μιας εκτενέστερης μελέτης του. Σήμερα, που είναι αργία (για ορισμένους, τουλάχιστον) και άρα έχουμε περισσότερο χρόνο για διάβασμα, δημοσιεύω αυτή την εκτενέστερη μελέτη, προσθέτοντας μόνο ένα γιουτουμπάκι του Χιώτη. 

Καμαρώνω που το ιστολόγιο στάθηκε αφορμή για μια τόσο αξιόλογη μελέτη, με υλικό που κάλλιστα θα μπορούσε να γίνει βιβλίο. Καθώς τη διαβάζω, συλλογίζομαι ότι πολλές της παράγραφοι θα μπορούσαν να αναπτυχθούν σε αυτοτελή άρθρα. Αλλά δεν θέλω να σας κουράσω με τα δικά μου. Θυμίζω μόνο πως ο Κόρτο μάς είχε δώσει το 2018 μια συνεργασία για τον Τζογέ, την ευθυμογραφική στήλη που δημοσιευόταν στην εφ. Βραδυνή τον μεσοπόλεμο, όπως και ένα αφήγημα για τη ζωή στις φυλακές τον μεσοπόλεμο.

 

Μ’ ΑΡΕΣΕΙ ΝΑ’ ΣΑΙ ΜΑΓΚΙΣΣΑ

ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΤΟΥ ΜΑΓΚΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΣΤΙΚΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΛΑΪΚΗΣ ΑΠΗΧΗΣΕΩΣ (ΤΕΛΗ 19^ΟΥ ΑΙΩΝΟΣ – ΔΕΚΑΕΤΙΑ ’50)

Προλεγόμενα

Το κάτωθι άρθρο φιλοδοξεί να αποτελέσει μία σταχυολόγηση μοτίβων στα οποία απεικονίζεται η γυναίκα του μάγκικου κοινωνικού στρώματος, κατά την διάρκεια ακμής του φαινομένου, δηλαδή από το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνος μέχρι τα μισά περίπου της δεκαετίας του 1950. Οι αναφορές εξάγονται κατά κύριο λόγο από το ρεμπέτικο τραγούδι, αλλά και από άλλες μορφές συναφούς τέχνης λαϊκής εμπνεύσεως ή απηχήσεως, όπως και από ορισμένες δημοσιογραφικού ή ιστορικού τύπου πληροφορίες. Το ζητούμενο είναι η απόδοση των κυριότερων στοιχείων με τα οποία τυποποιήθηκε η μάγκισσα, όπως την αναγνωρίζουμε σήμερα. Πρόκειται δηλαδή για μία επιτομή λαογραφικών καταγραφών, αφού επικεντρώνεται στην μελέτη του αστικού λαϊκού μας πολιτισμού -και όχι μία εργασία κοινωνιολογικού περιεχομένου, η οποία θα απαιτούσε μία εντελώς διαφορετική μεθοδολογία.

Όπως και στο σχετικό άρθρο της 11/ 6/ 2021, εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες στον Νίκο Σαραντάκο για την παρότρυνσή του να συντάξω το κείμενο και για την προθυμία του να το δημοσιεύσει. Ευχαριστώ εξίσου τον φίλο Γιάννη Ιατρού, και όσους φίλους σχολιαστές του παρόντος ιστολογίου έδειξαν ενδιαφέρον για μία τέτοια δημοσίευση. Και ακόμα οφείλω πολλές ευχαριστίες στον συγγραφέα και μελετητή του ρεμπέτικου Κώστα Βλησίδη, ο οποίος προθύμως μας προσέφερε πολύτιμο υλικό για την Ειρήνη την τεκετζού και για την Μαρία Γουλανδρή από το προσωπικό του αρχείο.

 

Τι εστί μάγκισσα

Το σημασιολογικό εύρος του όρου «μάγκας» και των συνωνύμων του βρίσκεται σε σχεδόν ισότιμη αναλογία με την σημασία των αντιστοίχων θηλυκών τύπων. Η μάγκισσα, η μόρτισσα, η μαγκίτισσα, η μαγκιόρα (ή μαγγιώρα), η αλανιάρα, η ντερβίσαινα, η ντερμπεντέρισσα, η ασίκισσα, η βλάμισσα, η μποέμ και η μποέμισσα, αλλά και κατά κάποιον τρόπο και η μπαγιαντέρα, η σατράπισσα και ο θηλυκός σατράπης, καθώς και ένα πλήθος άλλων σχετικών λέξεων, λίγο πολύ χρησιμοποιούνται στον λαϊκό λόγο αδιακρίτως, περιγράφοντας γυναίκες με διαφορετικά κοινωνικά, ηθικά ή ψυχολογικά γνωρίσματα. Στα ρεμπέτικα τραγούδια και στον σχετιζόμενο λαογραφικό πλούτο της εποχής της δημιουργίας τους (από τα τέλη του 19^ου αιώνα έως τις αρχές της δεκαετίας του ’50 περίπου) παρουσιάζεται μία ποικιλία γυναικών οι οποίες ανήκουν σε διάφορες ανθρωπολογικές ταξινομήσεις. Αναφέρονται εργαζόμενες (εργάτριες, δούλες, παραμάνες, μοδίστρες, πλύστρες, μικροπωλήτριες κλπ) ή άεργες. Παρουσιάζονται άγαμες, χήρες, ζωντοχήρες ή παντρεμένες. Άλλες είναι παραβατικές ή περιθωριακές και άλλες έντιμες, ενταγμένες στην ευρύτερη λαϊκή κοινωνία. Ως προς την καταγωγή καταγράφονται προσφυγοπούλες ή ντόπιες, από διάφορα μέρη της Ελλάδος – αλλά ακόμα και ξένες. Σε χαρακτηρολογικό επίπεδο γίνεται λόγος για κουτσομπόλες, τσιγκούνες, σπάταλες, γκρινιάρες, επιθετικές, παιχνιδιάρες, καλόκαρδες, ερωτικές, σοβαρές, έκλυτες, πιστές ή άπιστες, άλλες που είναι δύσκολες στην επιλογή γαμπρού και άλλες που επιδιώκουν εντόνως στεφάνι.

Σε πολλές από αυτές τις γυναίκες, όχι όμως σε όλες, αποδίδεται ο χαρακτηρισμός της μάγκισσας ή των σχετικών συνωνύμων πολυτρόπως. Σε κάθε περίπτωση ως μάγκισσα νοείται γυναίκα των μεσαίων λαϊκών έως και των πολύ χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων. Αν και είναι εξαιρετικώς δύσκολο να διατυπωθεί μία πλήρης κατηγοριοποίηση των σημασιών της λέξης, ωστόσο -με έναν μεγάλο βαθμό γενίκευσης- διακρίνονται οι εξής τρόποι με τους οποίους χρησιμοποιείται:

• ως επιθετικός προσδιορισμός για την προσωπικότητα μίας γυναίκας, κυρίως με επαινετικό πρόσημο (αν και όχι πάντα) σε σχέση με την αποφασιστικότητα, τον δυναμισμό, το πνεύμα ελευθερίας και την ευθύτητα της ή σε σχέση με την εξυπνάδα και την πονηριά της , η λεγόμενη καταφερτζού.
• ως επαινετικός χαρακτηρισμός για την γοητεία και την ομορφιά μίας γυναίκας, όμως δύσκολης για ερωτική κατάκτηση, τρόπον τινά γυναίκα του μπελά, ασχέτως της κοινωνικής της τοποθέτησης.
• με την σημασία της μερακλούς, της γυναίκας που ζει ή θέλει να ζει ανέμελα, προτάσσοντας την διασκέδαση, το κέφι και την καλοπέραση, αντί την τακτοποιημένη καθημερινότητα. Τρόπον τινά το πλησιέστερο συνώνυμο είναι η μποέμισσα.
• ως συνώνυμο της ρεμπέτισσας, της γυναίκας του λαϊκού τραγουδιού και γενικότερα των λαϊκών καλλιτεχνίδων. Αυτός ο προσδιορισμός όμως είναι μάλλον προβληματικός, διότι οδηγεί σε παρερμηνείες.
• με την σημασία της γυναίκας του περιθωρίου ή του υποκόσμου, η οποία μπορεί να ακολουθεί παραβατικές ή ανήθικες πρακτικές οποιασδήποτε μορφής. Αυτός πρέπει να θεωρηθεί ως ο χαρακτηρισμός που πλησιάζει περισσότερο στην πρωταρχική σημασία της λέξης «μάγκας».

Τουλάχιστον στα ρεμπέτικα τραγούδια δεν φαίνεται να προηγείται χρονικώς σε σημαντικό βαθμό κάποια από αυτές τις σημασιολογικές αποκλίσεις. Για παράδειγμα ήδη το 1919 ο Τούντας στο τραγούδι «η εύθυμος χήρα», ή αλλιώς «η ζωντοχήρα» με ερμηνεία της Μαρίας Σμυρναίου (δεύτερη εκτέλεση το 1926 ως «η μόρτισσα» με τον Βαγγέλη Σωφρονίου), η λέξη «μόρτισσα» χρησιμοποιείται κυρίως ως έκφραση προσδιοριστική των ερωτικών θέλγητρων μίας μικρής: «Μια μόρτισσα θεότρελη τσαχπίνα και τσακίρα/ μ’ έχει σηκώσει το μυαλό έμορφη ζωντοχήρα». Στον εν λόγω στίχο δεν προτάσσονται ιδιαίτερα κοινωνιολογικά γνωρίσματα της «μόρτισσας», παρά μόνον στοιχεία της τσαχπίνικης προσωπικότητάς της. Παρόμοια παραδείγματα βρίσκονται σε διάφορα άλλα ρεμπέτικα, π.χ. «η βλάμισσα» του Γιοβάν Τσαούς (1936 με τον Στελλάκη Περπινιάδη): «Μέρες και νύχτες περπατώ μέσα στην Δραπετσώνα/ για μια σουλτάνα βλάμισσα, πεντάμορφη κοκκώνα» ή «η μάγκισσα», αλλιώς «με έκαψες ρε μάγκισσα», επίσης του Γιοβάν Τσαούς (1936 πάλι με τον Στελλάκη): «Με έκαψες, ρε μάγκισσα, μου πήρες την καρδιά μου/ με μια μονάχα σου ματιά, μου καις τα σωθικά μου».

Πολλές φορές όλες αυτές οι σημασίες της «μάγκισσας» και των συνωνύμων της εμφανίζονται στον αστικό λαϊκό πολιτισμό συνδυαστικά ή και συγκεχυμένα, ενίοτε με κάποιον βαθμό ασάφειας.

 

Εγώ το πίνω το κρασί, μ’ οκάδες, με γαλόνια και ώρες είν’ μου φαίνεται να βάλω πανταλόνια

Το ντύσιμο και η εξωτερική εμφάνιση του άνδρα της μαγκιάς έχει περιγραφεί, τυποποιηθεί και απεικονιστεί σε δεκάδες τραγούδια, μαρτυρίες, λογοτεχνικά κείμενα, φωτογραφίες και σκίτσα (τζογέ παντελόνι, μυτερά στιβάνια, ζωνάρι, καβουράκι ή τραγιάσκα, μαχαίρι, κομπολόι κλπ). Αντιθέτως στην περίπτωση της μόρτισσας δεν φαίνεται να έχουν σχηματοποιηθεί τυπικά γνωρίσματα ντυσίματος και εμφάνισης. Οι γυναίκες αυτών των κοινωνικών κατηγοριών μάλλον φαίνονται να ακολουθούν την γενικότερη λαϊκή γυναικεία μόδα του άστεως. Ο γυναικείος καλλωπισμός αποτυπώνεται σε διάφορα λαϊκά τραγούδια: «στου Βύρων το συνοικισμό/ μια χήρα είκοσι χρονώ/ με μάτια σουρμελίδικα/ γλυκά και σεβνταλίδικα» ακούγεται στον «Αγαπησιάρη» του Τούντα (μία ηχογράφηση το 1931 με τον Νταλγκά και μία δεύτερη το 1932 με τον Στέφανο Βαζαίο). Οι νέες γυναίκες των αστικών κέντρων του μεσοπολέμου περιποιούνται και βάφουν τα μαλλιά τους¹: «Περμανάτες και αρλούμπες, μπούκλες και μυστήρια/ κι υποφέρουν, στο Θεό τους, χίλια δυο μαρτύρια/ για να γίνεται ωραία κάθε μια αλητήρια» ακούγεται στο τραγούδι «Τα ξανθά είναι της μόδας» του Κώστα Καρίπη (1934 με την Ρόζα Εσκενάζυ). Η αξία των κοσμημάτων που φορούν είναι ανάλογη της οικονομικής δυνατότητάς τους: «Στα χέρια σου δυο ψεύτικα έβαλες δαχτυλίδια» γράφει ο Πετροπουλέας στο τραγούδι «η αριστοκράτισσα» σε μουσική του Δημήτρη Σέμση (1937 με τη Τασία Βρυώνη και διασκευή από τον Γιώργο Κατσαρό το 1938 ως «εγώ για σένα ξενυχτώ»). Στο τραγούδι «θα σε κλέψω θα σε πάρω» με στίχους του Μίνωος Μάτσα και μουσική του Σκαρβέλη πάνω σε παραδοσιακή μελωδία (1940, με τον Χατζηχρήστο και τον Μάρκο) διακρίνεται μία ειρωνεία προς την μεγαλομανία των λαϊκών κοριτσιών: «παπούτσια θέλεις να φοράς, σα πολυκατοικία, Ελενίτσα μου/ να σε λένε γκραν κυρία, βρε κουκλίτσα μου».

Έως και στα τέλη του 19^ου αιώνα τα μακριά γυναικεία φουστάνια έκρυβαν τα πόδια των ωραίων κορασίδων, η δε θέα γυμνής γυναικείας γάμπας προκαλούσε τον ανδρικό ενθουσιασμό. Ο Τίμος Μωραϊτίνης στις αναμνήσεις του από την παλαιά Αθήνα, μας παραδίδει το λαϊκό δίστιχο: «Είδες γάμπα, τα ποτήρια σπάστα»². Αλλά οι πολύπλοκες και πλούσιες γυναικείες εμφανίσεις με τα δαντελωτά φουστάνια, τα επιβλητικά καπέλα, τα βέλα, τις κορδέλες και τους κορσέδες, έχουν αρχίσει ήδη να παρέρχονται από την πρώτη δεκαετία του 20^ου αιώνα: «Κάτου τα βέλα και τα καπέλα, και η νουβέλ και τα φτερά και τα μωρά/ δεν θέλω πιέτες, κορσέδες, φούστες και δεν πετώ σε κορδελίτσες τον παρά» τραγουδάει «η νέα γυναίκα» σε μία εκδήλωση χειραφετήσεως, στο ομώνυμο επιθεωρησιακό τραγούδι του Θεόφραστου Σακελλαρίδη, διασκευή ιταλικής μελωδίας του Vincenzo Di Chiara, με στίχους του Μπάμπη Άννινου και του Γιώργου Τσοκόπουλου (1909, Ελληνική Εστουδιαντίνα Σμύρνης και 1924 με ερμηνεία της Σωτηρίας Ιατρίδου).

Έτσι στα χρόνια μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο η γυναικεία μόδα γίνεται όλο και πιο απλή και συνάμα πιο αποκαλυπτική. Τουλάχιστον στα ρεμπέτικα τραγούδια αυτή η τάση θα γίνει δεκτή με τρόπο περιπαικτικό αλλά όχι αυστηρά επικριτικό. Οι νέες εμφανίσεις γεννούν ερωτικούς παλμούς. Στο τραγούδι του Γιάννη Δραγάτση «οι γαμπίτσες» (στην εκδοχή του 1933 με την Μαρίκα Πολίτισσα – άλλη μία ηχογράφηση το ίδιο έτος με τον Ρούκουνα) ακούγεται: «Η γαμπίτσα σου με σφάζει/ την καρδιά μου την σπαράζει/ και οι μπούκλες στα μαλλιά σου/ μ’ έφεραν στην γειτονιά σου». Στο τραγούδι του Γρηγόρη Ασίκη «δίχως κάλτσες περπατούν» (1934 με την Ρόζα) τα τσαχπίνικα και σκερτσοπαιχνιδιάρικα κορίτσια έχουν ελευθεριάζουσα συμπεριφορά: «και τη μόδα κυνηγούν, δίχως κάλτσες περπατούν». Παρομοίως «των κοριτσιών εφαίνονται οι όμορφες γαμπίτσες/ μα δεν τους κακοφαίνεται/ φορούν κοντές ρομπίτσες» γράφει ο Βαγγέλης Παπάζογλου στο χιουμοριστικό σεξουαλικό ρεμπέτικο «μου φαίνεται» (1935 με τον Ρούκουνα και την ίδια χρονιά με τον Στελλάκη).

Οι μόρτες βέβαια, Αθηναίοι, Πολίτες, Σμυρνιοί κλπ, ανακατεμένοι επί χρόνια με τις ημίγυμνες αλανιάρες του υποκόσμου αρέσκονται να αντικρίζουν γυναίκες με προκλητικές εμφανίσεις: «Μη μου χαλάς τα γούστα μου/ και πάρε μου τα ούλα/ κι άφες τα στήθια σου ανοιχτά/ να βλέπω την τρεμούλα» τραγουδάει ο Πωλ Γαδ στην διασκευή του «γιαφ γιουφ» με τίτλο «τα κούναγα» (1929, με τον Γαδ και την Ελληνική Εστουδιαντίνα στην Πόλη). Αλλά και ο γνήσιος μάγκας και μέγας ρεμπέτης Μανώλης Χιώτης μεταπολεμικά θα γράψει το τραγούδι «με την μακριά σου φούστα» (1948, με την Χασκήλ και τον συνθέτη), όπου παραπονείται: «Με τη μακριά σου φούστα/ μου χαλάς όλα τα γούστα/ γιατί κρύβεις, βρε τσαχπίνα/ τη γαμπίτσα σου τη φίνα».

Γενικώς οι μάγκες αγαπούν τις καλοντυμένες γυναίκες. «Αγαπώ μια παντρεμένη, όμορφη καλοντυμένη» λέει ο Τσιτσάνης στο τραγούδι «αγαπώ μια παντρεμένη» (1939, με τον Στράτο και τον συνθέτη). Και ο Κηρομύτης στο τραγούδι «ντυμένη σαν αρχόντισσα» (1940 με τον συνθέτη και την Γεωργακοπούλου) θαυμάζει την μάγκισσα που είναι μαζί του: «Ντυμένη σαν αρχόντισσα / μαζί μου να γυρίζεις/ να πίνεις σαν παλιός μπεκρής, κουκλάκι μου/ με σκέρτσο να καπνίζεις/ Να βάζεις τη φουστίτσα σου/ με γούστο και μεράκι/ και στο ποδάρι να φοράς, τσαχπίνα μου,/ το πιο καλό γοβάκι». Σε μία αντίθετη περίπτωση ο Χιώτης στενοχωρείται και προσπαθεί να νουθετήσει την όμορφη πλην αφημένη και κακοντυμένη κοπέλα, στο τραγούδι του «παράξενη κοπέλα» (1950, με την Νίνου, τον Νίκο Βούλγαρη και τον συνθέτη): «Τι μυστήριο κορίτσι είσαι ’συ/ μια σε βλέπω στα μεταξωτά ντυμένη/ μια σε βλέπω να τα πίνεις σαν τρελή/ κι από ντύσιμο πολύ κακοφτιαγμένη».

Παράλληλα με την κυρίαρχη λαϊκή μόδα, κάποιες λεπτομέρειες θα φέρουν τις γυναίκες της μαγκιάς εμφανισιακά κάπως πιο κοντά στο στυλ του αγοροκόριτσου, χωρίς όμως αυτό να αποτελεί απαρέγκλιτο στοιχείο τυποποίησης. Κάποιες μόρτισσες κόβουν τα μαλλιά τους αλά γκαρσόν, όπως φαίνεται στην πρόζα του επιθεωρησιακού «το μορτάκι» του Ζάχου Θάνου (εκδοχή του 1928, με τον Γιαννάκη Ιωαννίδη και την Λίζα Κουρούκλη):

Συνεπιμέλεια, μια νέα λέξη

Εισάγεται σήμερα, αν δεν κάνω λάθος, στην Ολομέλεια της Βουλής το νομοσχέδιο για τις αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο, σχεδόν 40 χρόνια μετά τις ρηξικέλευθες αλλαγές του 1983.

Η λέξη του τίτλου, η συνεπιμέλεια, βρίσκεται εδώ και πολλές μέρες στην επικαιρότητα. Πράγματι, το νομοσχέδιο εισάγει την από κοινού επιμέλεια των παιδιών ως καταρχήν πρώτη επιλογή, ενώ η συνήθης πρακτική αυτή τη στιγμή, σε περίπτωση διαζυγίου, είναι η αποκλειστική επιμέλεια των ανήλικων παιδιών, σχεδόν πάντοτε από τη μητέρα.

Το ιστολόγιό μας είναι καταρχήν γλωσσικό, οπότε γλωσσικά θα ξεκινήσουμε. Χαρακτήρισα στον τίτλο «νέα λέξη» τη «συνεπιμέλεια», κάτι που δεν είναι απόλυτα ακριβές, αφού αν κάνουμε αναζήτηση σε σώματα κειμένων θα τη βρούμε σε κείμενα του 19ου αιώνα, όπως και σε νεότερα. Το ρήμα, συνεπιμελούμαι, υπάρχει και στην αρχαία γραμματεία, το ουσιαστικό όχι -ή τουλάχιστον δεν το βρίσκω στο TLG.

Στο λεξικό του Δημητράκου η συνεπιμέλεια λημματογραφείται, με τον προφανή ορισμό «η από κοινού καταβαλλομένη φροντίς, επιμέλεια», και δίνεται ένα παράθεμα από τα βυζαντινά χρόνια όπου όμως σημειώνεται ότι ίσως υπάρχει λάθος ανάγνωση στο χειρόγραφο.

Στα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας (ΛΚΝ, Μπαμπινιώτης, Χρηστικό, ΜΗΛΝΕΓ) δεν υπάρχει λήμμα «συνεπιμέλεια» (ούτε άλλωστε «συνεπιμελούμαι»). Οπότε, νομίζω ότι έχει μια βάση ο χαρακτηρισμός της «συνεπιμέλειας» ως νέου όρου, ιδίως με την ειδική σημασία που μας ενδιαφέρει, δηλ. της επιμέλειας για τα ανήλικα τέκνα όταν παύει η έγγαμη συμβίωση.

Φίλος του ιστολογίου, που συχνά μου στέλνει πολύ ενδιαφέροντα μέιλ, μου έγραψε προχτές ότι στο υπό συζήτηση νομοσχέδιο εισάγεται και άλλος ένας νέος όρος.

Γράφει ο φίλος: Θεωρώ πως μια νέα λέξη/όρος γεννιέται … «αποξενωτής – αποξενώτρια».  Κι όπως συχνά συμβαίνει τα τελευταία χρόνια, κάποιοι λεξιλογικοί τοκετοί δεν είναι κοινωνικά και πολιτικά αθώοι. Κι επειδή στους αστροφυσικούς αρέσει να παρατηρούν ένα αστέρι την ώρα που γεννιέται, σκέφτηκα πως ίσως το ίδιο να συμβαίνει και με αυτούς που ασχολούνται με λεξιλογικά θέματα.

Ο αποξενωτής γονέας υποτίθεται πως είναι ο γονέας που χειραγωγεί το παιδί και του εμφυσά αισθήματα αποξένωσης προς τον άλλο γονέα. Πιο σωστά, «η αποξενώτρια», αφού τον όρο τον χρησιμοποιεί κατά κόρον το λόμπι των «ενεργών μπαμπάδων», το οποίο στηρίζει με πάθος (και πολύ χρήμα) το νομοσχέδιο που έχει καταθέσει ο υπουργός κ. Τσιάρας.

Την καταγγελία για «πολύ χρήμα» την έκανε η Μαριέττα Γιαννάκου, βουλεύτρια της συμπολίτευσης: «Ήρθαν στην ακρόαση φορέων απίθανες οργανώσεις, υπήρξαν τρομερές διαφημίσεις υπέρ του νομοσχεδίου, που σημαίνει πολύ χρήμα». Η ίδια, μαζί με μιαν άλλη βουλευτίνα (και τέως υπουργό) της ΝΔ, την Όλγα Κεφαλογιάννη, κατέθεσαν σειρά τροπολογιών στο νομοσχέδιο, τις οποίες ο κ. Τσιάρας απέρριψε, αποδίδοντας μάλιστα την αντίθεση των δύο βουλευτριών στο νομοσχέδιο σε «προσωπικά βιώματα«.

Όπως καταλάβατε, αν και εμείς εδώ λεξιλογούμε, έχουμε ήδη αφήσει το γλωσσικό σκέλος και έχουμε περάσει στην εξέταση επί της ουσίας. Εγώ προσωπικά βιώματα τέτοια που υπαινίσσεται ο κ. Τσιάρας δεν έχω, όμως έχω επίσης ενστάσεις για το νομοσχέδιο.

MeToo θα πει «Κι εγώ»

Πριν από τριάμισι χρόνια, τον Οκτώβριο του 2017, είχαμε συζητήσει στο ιστολόγιο πρώτη φορά το κινημα #MeToo, που τότε είχε κάνει την εμφάνισή του στις ΗΠΑ, με τις καταγγελίες από γυναίκες ηθοποιούς κατά του διάσημου χολιγουντιανού παραγωγού Χάρβεϊ Γουαϊνστάιν για βιασμό και σεξουαλική παρενόχληση.

Η μια καταγγελία έφερε την άλλη, ακούστηκε επιτέλους ο λόγος των γυναικών που αδιαμαρτύρητα επί δεκαετίες και δεκαετίες υφίσταντο τα πάνδεινα -και κάποιοι από τους θύτες το πλήρωσαν, όπως ο ίδιος ο Γουαϊνστάιν που τώρα βρίσκεται στη φυλακή για βιασμό.

Τότε είχαμε γράψει: Το #MeToo έχει τη δίεση μπροστά, που εισάγει μια ετικέτα θεματικής ταξινόμησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και φυσικά θα πει «κι εγώ». Όχι «ήμουν κι εγώ εκεί» όπως σε εκείνα τα ιστορικά αναγνώσματα που μοίραζε το Ρολ στη δεκαετία του 60, αλλά «ήμουν κι εγώ θύμα σεξουαλικής παρενόχλησης» (ή βιασμού ή εκβιασμού ή….)  -και φαίνεται πως σχεδόν όλες οι γυναίκες έχουν να διηγηθούν παρόμοιες εμπειρίες.

Το #MeToo πέρασε τον Ατλαντικό -στη Γαλλία έγινε αρκετή συζήτηση όταν κάποιες διάσημες γυναίκες προειδοποίησαν ότι υπάρχει φόβος να χαθεί το «δικαίωμα στο καμάκι» (γράψαμε και γι’ αυτό), αλλά δεν πέρασε στα μέρη μας -τότε.

Τρία χρόνια αργότερα, το κύμα έφτασε (επιτέλους) και στις δικές μας ακτές. Και, όπως συνήθως, η αρχή έγινε από μία καταγγελία, που λειτούργησε ως έναυσμα για ν’ απελευθερωθούν και οι άλλες φωνές.

Στην Ελλάδα, η τιμή αυτή ανήκει στην Ολυμπιονίκισσα Σοφία Μπεκατώρου, που κατάγγειλε, αρχικά ανώνυμα, έναν μεγαλοπαράγοντα της Ομοσπονδίας Ιστιοπλοϊας, ο οποίος την είχε κακοποιήσει το 1998, ενώ βρίσκονταν στο εξωτερικό για αγώνες. Σε δεύτερη φάση, τον κατονόμασε -ήταν ο Αριστείδης Αδαμόπουλος, αντιπρόεδρος της Ομοσπονδίας.

Οι καταγγελίες της Σ. Μπεκατώρου, σύμφωνα με το κλισέ που είναι αρκετά ταιριαστό για ένα άθλημα τόσο σχετικό με τον άνεμο, άνοιξαν τους ασκούς του Αιολου (τι να σου κάνει ένας μόνο ασκός;). Κι άλλες αθλήτριες της ιστιοπλοΐας αλλά και άλλων αθλημάτων έκαναν παρόμοιες καταγγελίες.

Ηταν θέμα χρόνου να αρχίσουν καταγγελίες και από άλλους χώρους (και άλλοι ασκοί). Ακούστηκαν λίγα πράγματα για τον πανεπιστημιακό χώρο, αλλά μετά οι καταγγελίες εστιάστηκαν στον χώρο του θεάτρου. Η Ζέτα Δούκα κατάγγειλε τον Γιώργο Κιμούλη για βίαιη και αντιεπαγγελματική συμπεριφορά, ενώ ακολουθησαν και καταγγελίες άλλων συναδέλφων της, γυναικών και ανδρών, στο ίδιο πνεύμα. Εδώ έχουμε μια επέκταση της αρχικής στόχευσης του #MeToo, αφού ρητά οι καταγγέλλουσες διευκρίνισαν ότι δεν υπήρξε σεξουαλική παρενόχληση από τον καταγγελλόμενο. Κατά τη γνώμη μου, δεν βοηθάει να συγκαταλέξουμε αυτές τις καταγγελίες μαζί με τις άλλες.