Γρουσούζικο αποδείχτηκε το άρθρο που είχαμε βάλει πριν από 10-12 μέρες, για τη λέξη τζερτζελές, που, όπως είπαμε, προήλθε από την τουρκική zelzele, που θα πει «σεισμός», αφού χτες φονικός σεισμός χτύπησε την Κιλικία, με πάρα πολλά θύματα στην Τουρκία και στη Συρία -οι συμφορές δεν έχουν σύνορα- που όσο περνάει η ώρα όλο και αυξάνεται ο αριθμός τους.
Η βασική λέξη στα τουρκικά για τον σεισμό είναι deprem βέβαια, και αυτή χρησιμοποιείται στις ειδήσεις και στα χάσταγκ από τη γειτονική χώρα. Η zelzele πρέπει να είναι παλιότερη, ενώ σε αζέρικες σελίδες βλέπω το e ανάποδα: zəlzələ.
Και στα δικά μας μέρη βέβαια τον σεισμό τον έχουμε γνωρίσει τόσες φορές κι έχουμε θρηνήσει θύματα και στην Αττική και αλλού -στα Επτάνησα το 1953, στη Θεσσαλονίκη το 1978, στην Καλαμάτα το 1986, στην Αττική το 1981 και το 1999, κι άλλους μικρότερους αλλά πάντως με θύματα, όπως πρόπερσι στο Αρκαλοχώρι, κι ο καθένας ξέρει τι σημαίνει και πώς νιώθεις εκείνη τη στιγμή, ιδίως την ώρα που κοιμάσαι, όπως συνέβη χτες.
Αλλά εδώ λεξιλογούμε.
Η λέξη «σεισμός» είναι αρχαία, από το ρήμα «σείω». Στην κλασική αρχαιότητα κάποιες φορές εμφανίζεται δίλεκτο, π.χ. «γης σεισμός» στον Ευριπίδη ή «σεισμοί της γης» στον Θουκυδίδη, ή «χθονός σεισμός» πάλι στον Ευριπίδη, αλλά ήδη από τότε ο όρος εμφανίζεται μονολεκτικός τις περισσότερες φορές.
Στα μεταγενέστερα χρόνια, σε παπύρους, η λέξη «σεισμός» παίρνει και τη σημασία «εκβιασμός για απόσπαση χρημάτων»
Ποιο κύμα, θα ρωτήσετε. Όχι αυτό της φωτογραφίας, πάντως. Είναι επικίνδυνα κάποιες φορές τα κύματα της θάλασσας, αλλά το άρθρο σε άλλο κύμα αναφέρεται.
Αλλά, μιας και την πιάσαμε τη λέξη, δεν βλάφτει να λεξιλογήσουμε λιγάκι για το κύμα με όλες του τις σημασίες -και μάλιστα απορώ που δεν είχα τόσα χρόνια γράψει κάτι για το θέμα, αν και ξώφαλτσα εχουμε κυματολεξιλογήσει σε καναδυό παλιότερα άρθρα.
Αν παρ’ελπίδα το Αλτσχαιμερ έχει προχωρήσει τόσο που δεν βρίσκω καν το παλιότερο κυματοάρθρο μας, ζητώ συγγνώμη προκαταβολικά.
Λοιπόν, λέγαμε για το κύμα και τις σημασίες του. Η πρώτη και κύρια, σύμφωνα με το λεξικό, είναι «όγκος νερού ο οποίος ανυψώνεται και πέφτει σε συνεχείς σχηματισμούς στην επιφάνεια θάλασσας, λίμνης κτλ., όταν αυτή αναταράζεται, συνήθ. από δυνατό άνεμο».
Το κύμα είναι λέξη αρχαία, μάλιστα ομηρική Στο Β της Ιλιαδας υπάρχει ο στίχος «ὡς ὅτε κῦμα πολυφλοίσβοιο θαλάσσης αἰγιαλῷ μεγάλῳ βρέμεται, σμαραγεῖ δέ τε πόντος» -«καθώς σε ακρόγιαλο πλατύ βροντάει το κύμα της πολυτάραχης της θάλασσας και τα πελάη μουγκρίζουν» στη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή.
Το κύμα ετυμολογείται απ’ το ρημα κύω και κυώ (κυέω) δηλαδή κυοφορώ, και σημαινε επίσης οτιδήποτε εξογκωμένο, φουσκωμένο. Φυσικά η λέξη πηρε και μεταφορικές σημασίες, όπως τα κύματα των στρατιωτών («κύμα χερσαίον στρατού») ή «κύματα κακών».
Παράλληλα, υπήρξε και τύπος κύμα που ήταν άλλος τύπος της λέξης κύημα, από το ρήμα κυέω, που στην ελληνιστική εποχή έχει πάρει τη σημασία «νεαρός βλαστός». Με τη σημασία αυτή, η λ. κῦμα περνάει στα λατινικά, ως cyma, cima, και αλλάζει και το γένος της, γίνεται θηλυκή. Η αρχική σημασία είναι νεαρός βλαστός, κορυφή φυτού, αλλά στα μεταγενέστερα λατινικά παίρνει τις σημασίες «κορυφή δέντρου», «κορυφή λόφου», δηλαδή τη σημασία του ακρότατου σημείου. Με αυτή την έννοια, της κορυφής και της άκρης, περνάει στα ιταλικά (και στα γαλλικά, άλλωστε, ως cime = κορυφή) και έτσι επιστρέφει στα ελληνικά ως τσίμα στα Επτάνησα και στην πανελλήνια έκφραση «τσίμα τσίμα» ως αντιδάνειο.
Δεν ξέρω αν το μάθατε, αλλά με ένα απλό πείραμα, που μπορεί να το εκτελέσει ο κάθε μαθητής στο σπίτι του, μπορείτε να καταρρίψετε τη Θεωρία της Σχετικότητας (τη Γενική ή την Ειδική, δεν ξέρω -ίσως και τις δύο, τσιγκουνιές θα κάνουμε;)
Δεν το λέω εγώ αυτό, αλλά το υποστηρίζει ένα περισπούδαστο άρθρο που δημοσιεύεται στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού Physics News (Δεκέμβριος 2019), που εκδίδεται από την Ένωση Ελλήνων Φυσικών. Όπως διαβάζω σε άρθρο της Λίνας Γιάνναρου στην Καθημερινή, στη σελ. 60 του περιοδικού υπάρχει άρθρο με τίτλο «Το πείραμα του ηλεκτρικού αγωγού» του κ. Χρήστου Α. Τσόλκα, το οποίο ξεκινάει με τον εξης εντυπωσιακό ισχυρισμό:
“Οι φοιτητές των τμημάτων φυσικής των Πανεπιστημίων, οι μαθητές Λυκείου κλπ, με την εκτέλεση του απλού αυτού πειράματος που κοστίζει ελάχιστα χρήματα, εύκολα μπορούν να αποδείξουν, ότι η θεωρία της Σχετικότητας είναι λάθος!”
Στη συνέχεια ο κ. Τσόλκας παραθέτει δυο αξιώματα της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας, τα εξής:
1. Η ταχύτητα του φωτός c στο κενό είναι σταθερή και είναι η μεγαλύτερη ταχύτητα στο σύμπαν, και
2. Άπαντα τα αδρανειακά συστήματα αναφοράς είναι ισοδύναμα ως προς όλους τους φυσικούς νόμους.
Ο συγγραφέας υπόσχεται να καταρρίψει το δεύτερο αξίωμα. Το πρώτο το έχει ήδη καταρρίψει με προηγούμενο άρθρο του που δημοσιεύτηκε και αυτό στο περιοδικό Physics News της ΕΕΦ.
Όπως θα δείτε, ο κ. Τσόλκας είναι εισηγητής της Ηλεκτροβαρυτικής Θεωρίας και δέχεται την ύπαρξη του Αιθέρα. Μετριοφρόνως υποστηρίζει ότι:
Οι σημερινοί Φυσικοί (οι περισσότεροι) διέπονται από μία μεγάλη σύγχυση και τους διαφεύγει η απλότητα των πραγμάτων. Το μεγάλο λάθος των σημερινών Φυσικών (των περισσότερων) είναι ότι, πιστεύουν ακόμη και σήμερα, ότι ο Einstein έχει δίκιο!!! Αυτό είναι, μία πολύ μεγάλη πλάνη των Φυσικών αυτών, διότι: Δεν χρειάζονται πολύπλοκα και πολυδάπανα πειράματα (όπως π.χ. ήταν το αποτυχημένο πείραμα Gravity Probe b), προκειμένου να αποδειχθεί ότι, ο Einstein είναι λάθος. Τέτοιου είδους απλά πειράματα, είναι τα (17) πειράματα που προτείνονται στο www.tsolkas.gr και ειδικότερα, το «πείραμα του ηλεκτρικού αγωγού (πείραμα 16) που αναλύσαμε παραπάνω. Το πείραμα αυτό (όπως αναφέραμε παραπάνω), μπορεί να εκτελεσθεί και στα Σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης από μαθητές Λυκείου και να αποδειχθεί με πάρα πολύ απλό τρόπο, ότι ο Einstein είναι λάθος.
Τα νέα από την Κίνα είναι ανησυχητικά, καθώς ο αριθμός των νεκρών από την νέα ασθένεια έχει φτάσει τους 17 και τα κρούσματα αρχίζουν να εξαπλώνονται στις γειτονικές χώρες αλλά έφτασαν και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι αρχές έβαλαν σε καραντίνα την πόλη Γουχάν (Wuhan) και άλλες δύο γειτονικές πόλεις, και πριν ανασηκώσετε αδιάφορα τους ώμους να πούμε ότι η Γουχάν έχει κάπου 11 εκατομμύρια κατοίκους, περισσότερους από την Ελλάδα.
Στην Ελλάδα όμως είμαστε αρκετά μακριά προς το παρόν, οπότε αυτό που μας απασχολεί, αν δεν έχουμε δικούς μας ανθρώπους εκεί, είναι κάτι πολύ πιο ανώδυνο, πώς δηλαδή θα πούμε τον ιό της Γουχάν, που έχει θέσει σε συναγερμό τις κινεζικές αρχές αλλά και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Το αγγλικό όνομα είναι coronavirus. Λέγεται έτσι επειδή, αν τους κοιτάξουμε στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, φαίνονται σαν να εχουν ένα είδος στεφάνης ή στέμματος, όπως στην εικόνα που συνοδεύει το άρθρο. Αυτό το corona του αγγλικού όρου είναι παρμένο από τα λατινικά όπου corona είναι, όχι απρόσμενα, το στέμμα, αυτό που εμείς λέμε κορόνα.
Κορόνα και οχι κορώνα που το γράφαμε παλιότερα διότι πρόκειται για δάνειο, ή μαλλον για αντιδάνειο, αφού το λατινικό corona ανάγεται στο αρχαίο «κορώνη» που ήταν αφενός η κουρούνα και αφ’ετέρου ένα κυρτό ή καμπύλο αντικείμενο.
Κυριακή σήμερα, μέρα λογοτεχνίας, αλλά θα κάνουμε μιαν εξαίρεση και θα διαβάσουμε ένα δοκίμιο -από έναν πολυδιαβασμένο συγγραφέα, το οποίο επιπλέον δανείζεται τον τίτλο -και εν μέρει το θέμα- από ένα κλασικό διήγημα επιστημονικής φαντασίας και μάλιστα αρκετά παλιό για το είδος, το The Machine Stops του Ε.Μ.Φόρστερ (1909).
Η φίλη μας η Αγάπη Νταϊφά είχε την καλοσύνη να μεταφράσει το δοκίμιο του Σακς και να γράψει μια σύντομη εισαγωγή. Επαγγελματικό κουσούρι, έκανα κάποιες αλλαγές στο κείμενό της. Να πούμε ότι το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νιου Γιόρκερ τον Φεβρουάριο του 2019, δηλαδή μετά τον θάνατο του Σακς.
Να πω ότι το δοκίμιο του Σακς έχει τον ίδιο τίτλο με το διήγημα του Φόρστερ: The Machine Stops. Το διήγημα είχε αρχικά μεταφραστεί στην Ελλάδα με τον τίτλο «Η μηχανή σταμάτησε» αλλά στη συνέχεια εκδόθηκε και ως «Η μηχανή σταματά».
(Η Αγάπη προτιμά να γράφει Σαξ, και μάλλον έχει δίκιο, εγώ για κάποιο λόγο προτίμησα το (συχνότερο, διότι αντιγράφει το αγγλικό) Σακς).
Εισαγωγή
Ο Όλιβερ Σαξ (Oliver Sacks, 9 July 1933 – 30 August 2015), πολυπράγμων και ντροπαλός άνθρωπος, υπήρξε νευρολόγος, φυσιοδίφης, ιστορικός τών επιστημών, συγγραφέας και μουσικός. Αν και γεννήθηκε στην Αγγλία, σπούδασε εν μέρει και έκανε καριέρα στις ΗΠΑ. Τον ξέρουμε από αρκετά βιβλία του που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα, όπου κυρίως περιγράφει και αναλύει εκλαϊκευμένα περιπτώσεις ασθενών του. Μερικά από τα έργα του διασκευάστηκαν για το θέατρο, τον κινηματογράφο, το μπαλέτο και την όπερα και η βιογραφία του έγινε ταινία – με στοιχεία από το βιβλίο του Ξυπνήματα – με τον Ρόμπιν Γουίλιαμς και τον Ρόμπερτ ντε Νίρο.
Έχει βραβευτεί αμέτρητες φορές ως νευρολόγος – ερευνητής αλλά και ως μουσικός και αθλητής.
Στη συλλογή άρθρων του που κυκλοφόρησαν μετά τον θάνατό του ένα κείμενο ξεκινά – όπως τα περισσότερα που έγραψε – από μια προσωπική εμπειρεια για να φτάσει στην αγωνία του για την αγνωσία που προκαλεί η εμμονή με τις νέες τεχνολογίες.
Για να εκφράσει την ανησυχία του, ο Σαξ περνά από αρκετά κλασικά κείμενα με σαφή αφετηρία το διήγημα τού Ε.Μ. Φόρστερ «Η Μηχανή Σταμάτησε», που νομίζω πως είναι εκτός εμπορίου πλέον στην ελληνική αγορά
Από το οπισθόφυλλο τού αντίτυπου που έχω αντιγράφω: «Οι άνθρωποι ζουν σε ένα υπόγειο σύστημα ανώτερης τεχνητής νοημοσύνης, τη Μηχανή. Συμβιώνουν αρμονικά μαζί της, διάγουν έναν αυτοματοποιημένο και προσομοιωμένο βίο και αντλούν όλα τα νοήματα από αυτήν. Οι προηγούμενοι πολιτισμοί έχουν, κατά τα φαινόμενα, εκλείψει. Μοναδικός πολιτισμός, μοναδική θρησκεία, μοναδική αλήθεια είναι πλέον η Μηχανή και όσα εμπεριέχει το Βιβλίο της. Οι κάτοικοι της Μηχανής έχουν εξασφαλισμένα τα πάντα: είναι άτρωτοι από τους εξωτερικούς κινδύνους, τους παρέχεται σχεδόν ό, τι επιθυμούν, ζουν σε μια αταξική κοινωνία όντας ίσοι, δεν πονούν και, όταν πονέσουν, ζητούν και συνήθως τους χαρίζεται η ευθανασία.» Ένας νέος, όμως, ανακαλύπτει πως η Μηχανή καταρρέει, άρα ο κόσμος τους θα διαλυθεί. Έχει καταφέρει, όμως, να ανακαλύψει πως στην επιφάνεια τής γης υπάρχουν ακόμα ελάχιστοι άνθρωποι. Προσπαθεί να πείσει τη μητέρα του – την οποία έχει να δει από τότε που γεννήθηκε: έτσι συνηθίζεται στον κόσμο τους – να ενωθούν μαζί τους αλλά δέν προλαβαίνουν: η Μηχανή και όλος ο κοσμος τους τσακίζεται.
Η Μηχανή Σταματά
Του Όλιβερ Σαξ
4 Φεβρουαρίου 2019
Ο νευρολόγος μιλά για ατμομηχανές, έξυπνα κινητά και για τον φόβο του σχετικά με το μέλλον
Η αγαπημένη μου θεία, η Λεν, όταν πέρασε τα ογδόντα, μού έλεγε πως δέν είχε μεγάλη δυσκολία να προσαρμοστεί σε όσα ήταν καινούρια στη ζωή της – τα αεροπλάνα, τα ταξίδια στο διάστημα, το πλαστικό και τα λοιπά – αλλά πως δέν μπορούσε να συνηθίσει στην εξαφάνιση τών παλιών. «Πού εξαφανίστηκαν τα άλογα;» έλεγε μερικές φορές.
Είχε γεννηθεί το 1892 και είχε μεγαλώσει σ’ ένα Λονδίνο γεμάτο άμαξες και άλογα.
Πριν από πέντε περίπου χρόνια, στην αρχή της ελληνικής προεδρίας της ΕΕ, ένας λογαριασμός του Φέισμπουκ που ανήκε στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, το συντηρητικό κόμμα που είναι πρώτη δύναμη σε επίπεδο ΕΕ, παρουσίασε την εικόνα που βλέπετε αριστερά, με τα 11 πορτρέτα, τιτλοφορώντας την «11 σπουδαίοι Έλληνες, του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος».
Οι περισσότεροι θα αναγνωρίσετε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον (νεανικό) Κωνσταντίνο Καραμανλή, τη Μαρία Κάλας, τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Βαγγέλη Παπαθανασίου, τον Νίκο Γκάλη. Κάπως λιγότεροι θα βρείτε τον Μανώλη Ανδρόνικο και ακόμα πιο λίγοι τον Κων. Καραθεοδωρή, που μπορεί να καμαρώνουμε ότι (δήθεν) ήταν δάσκαλος του Αϊνστάιν, αλλά φατσικά δεν τον ξέρουμε. Τον Δημήτρη Μητρόπουλο μπορεί να τον αγνοούμε ακόμα πιο πολλοί.
Αλλά ποια είναι η νεαρή γυναίκα στο κέντρο;
Το μαρτύρησα στον τίτλο, είναι η Ελένη Αντωνιάδου. Ποια όμως είναι η Ελένη Αντωνιάδου;
Η Ελένη Αντωνιάδου, γεννημένη το 1988 στη Θεσσαλονίκη, είναι πτυχιούχος του τμήματος Πληροφορικής με εφαρμογές στη Βιοϊατρική από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, έχει μεταπτυχιακό τίτλο από το Ιλινόι, συμμετείχε σε ένα ή δύο θερινά καμπ της NASA, ίδρυσε μια εταιρεία παραγωγής τεχνητών οργάνων για μεταμοσχεύσεις, η οποία όμως δεν φαίνεται να είχε ποτέ δραστηριότητα, ενώ έχει ξεκινήσει διδακτορικό χωρίς να το ολοκληρώσει.
Δεν ειναι ίσως αμελητέα τα όσα έχει κάνει, αλλά στοιχηματίζω ότι θα ξέρετε αρκετούς Έλληνες και αρκετές Ελληνίδες της ίδιας ηλικίας με συγκρίσιμα ή και ανώτερα επιστημονικά ή επιχειρηματικά επιτεύγματα. Οι δημοσιεύσεις της κ. Αντωνιάδου είναι μετρημένες στα δάχτυλα και όχι ιδιαίτερα πρωτότυπες, όπως λένε όσοι τις είδαν. Έχει h-index γύρω στο 7, κάτι όχι πρωτοφανές για την ηλικία της. Τι ήταν εκείνο που έφερε την νεαρή κυρία Αντωνιάδου, με αυτό το μάλλον ισχνό έργο, ανάμεσα σε τόσο εκλεκτή συντροφιά, ανάμεσα σε κολοσσούς της πολιτικής, των γραμμάτων και των τεχνών, που τ’ όνομά τους θα μείνει στην ιστορία;
To άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, δεύτερη Κυριακή κατ’ εξαίρεση του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στη στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το αναδημοσιεύω εδώ με κάμποσες προσθήκες, που βέβαια δεν χωρούσαν στον περιορισμένο χώρο της εφημερίδας.
Η παλινόρθωση της επιτελικής κανονικότητας
Πρώτο άρθρο της στήλης μετά τη θερινή ανάπαυλα, κατ’ εξαίρεση τη δεύτερη Κυριακή του μήνα, με τη διαφορά πως το καλοκαίρι που μας πέρασε κάθε άλλο παρά στερημένο από πολιτικές εξελίξεις ήταν, αφού είχαμε τις εκλογές και την αναμενόμενη νίκη της Νέας Δημοκρατίας αλλά και την ισχυρή παρουσία του ΣΥΡΙΖΑ, που κατοχυρώνει την κυριαρχία του ως ο δεύτερος πόλος του πολιτικού μας σκηνικού.
Κι έτσι, οι νόμιμοι ιδιοκτήτες της χώρας επανήλθαν στην κυβέρνηση και με τα πρώτα νομοθετήματα εξαγγέλθηκε η οικοδόμηση επιτελικού κράτους -ενώ τα μέσα ενημέρωσης, μονομερή όσο ποτέ τις τελευταίες δεκαετίες, σαλπίζουν σε όλους τους τόνους την επιστροφή στην κανονικότητα.
Τοις κείνων ρήμασι πειθόμενη η στήλη, θα λεξιλογήσει για την κανονικότητα.
Πρόκειται βέβαια για λέξη που πλάστηκε τον 19ο αιώνα, αλλά προέρχεται από τον κανόνα, που είναι αρχαίος, μάλιστα ομηρικός. Κανών, στα αρχαία, ήταν αρχικά όρος με διάφορες τεχνικές σημασίες: γενικά σήμαινε την ευθεία ράβδο, τη βέργα, οπότε δεν αποκλείεται να είναι παράγωγο της λέξης κάννα, καλάμι, πιθανό σημιτικό δάνειο.
Ο κανών πήρε ανάμεσα σε πολλές άλλες και τη σημασία της βαθμονομημένης ράβδου που χρησιμοποιούσαν οι ξυλουργοί και οι χτίστες για τις μετρήσεις, και αυτό άνοιξε τον δρόμο για τη συναρπαστική μεταφορική επέκταση των σημασιών της λέξης, που από την κλασική κιόλας εποχή άρχισε να σημαίνει “αρχή, διάταξη”, στη συνέχεια δε “πρότυπο”. Κανών ονομάστηκε από τους Αλεξανδρινούς φιλολόγους ο κατάλογος των συγγραφέων και των έργων της κλασικής εποχής που θεωρούνταν υποδειγματικά για τη γλώσσα τους, άρα κατάλληλα να διδάσκονται, και γι’ αυτό σώθηκαν τα συγκεκριμένα έργα των τριών τραγικών και του Αριστοφάνη και όχι άλλα έργα των ίδιων ή άλλων συγγραφέων.
Την ίδια εποχή έχουμε και τους κανόνες της γραμματικής, ενώ στη μουσική, κανών και κανόνιον ήταν ένα μονόχορδο μουσικό όργανο. Με τον ερχομό του χριστιανισμού εμφανίζεται ο κανόνας ως σύστημα τροπαρίων που αποτελείται από εννέα ωδές (π.χ. ο μεγάλος παρακλητικός κανόνας), ενώ πήρε και την ειδικότερη σημασία του επιτίμιου, της εκκλησιαστικής ποινής που επιβαλλόταν για σοβαρά αμαρτήματα· με αυτή την ειδική σημασία, συχνά λεγόταν στη λαϊκή γλώσσα και “κάνονας”.
Να πούμε ότι σε εκκλησιαστικά συμφραζόμενα ο κανών πέρασε και στα λατινικά και από εκεί στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπου το λατινικό canonicus σήμαινε τον ιερέα -από εκεί και το γαλλικό chanoine ή το μεσαιωνικό αντιδάνειο κανόνικος ή κανόνικας για τους Καθολικούς ιερείς.
Και το σημερινό άρθρο είναι αναδημοσίευση είναι, όπως το χτεσινό. Αν όμως το χτεσινό μού πήρε ώρες να το μεταφράσω, τούτο εδώ με αποζημιώνει διότι το παίρνω κοπυπαστηδόν.
Κατά καιρούς αρκετοί από σας μου στέλνετε άρθρα από διάφορες πηγές. Με αφορμή το χτεσινό μας άρθρο, μια φίλη εκπαιδευτικός μου υπενθύμισε το λινκ που μου είχε στείλει πριν μερικές εβδομάδες προς το σημερινό άρθρο. Πρόκειται για μια ομιλία που εκφώνησε ο γνωστός επιστήμονας της πληροφορικής Λέσλι Λάμπορτ στους αποφοίτους ενός αμερικανικού ιδιωτικού πανεπιστημίου. Η φίλη μου, αν και των θετικών επιστημών, ενδιαφέρεται πολύ για το καλό γράψιμο και πολλές φορές στις συζητήσεις μας παραπονιέται που συχνά στην επιστημονική αρθρογραφία η γλώσσα είναι κάπως παραμελημένη..
Μου είχε στείλει λοιπόν την ομιλία αυτή, στην οποία ο Λάμπορτ παροτρύνει τους αποφοίτους διαφόρων τμημάτων Θετικών Επιστημών να γράφουν συναρπαστικά. Ταιριάζει αρκετά με τα δύο προηγούμενά μας και έχει και μια έμμεση σχέση με την επικαιρότητα αφού χτες-προχτές ανακοινώθηκαν οι βάσεις για την εισαγωγή στα πανεπιστήμια, οπότε προχωρώ στην αναδημοσίευσή του αμέσως για να μην το ξεχάσω.
Για να πω την αλήθεια, αυτό που με τράβηξε στο άρθρο του Λάμπορτ δεν είναι τόσο πολύ το βάθος των επιχειρημάτων, όσο το ότι ενδιαφέρθηκε να αναδείξει την ανάγκη για καλό γράψιμο ακόμα και σε πεδία όπου η καλλιέπεια θεωρείται κάτι δευτερεύον. Ακόμα περισσότερο όμως θέλω να εξάρω το ελληνικό δημόσιο σχολείο και τους άγνωστους σε μένα συντελεστές του ηλεπεριοδικού, που έκαναν τον κόπο να διαλέξουν ένα δυσεύρετο άρθρο, να ζητήσουν την άδεια από τον συγγραφέα, να το μεταφράσουν (και μάλιστα καλά) και να το διαθέσουν με άδεια χρήσης, δηλαδή με επαγγελματικού επιπέδου ευσυνειδησία και δεοντολογία. Δεν λείπει, δηλαδή, το μεράκι από τα ελληνικά δημόσια σχολεία. (Κάτι μου λέει πάντως πως κάποιοι από τους συντελεστές της ιστοσελίδας μάς διαβάζουν, αν κρίνω από το ότι έχουν υιοθετήσει την πρότασή μας για το πρόθημα ηλε- ).
Ο Λέσλι Λάμπορτ (Leslie Lamport), Αμερικανός Επιστήμονας Υπολογιστών, διάσημος για την πρωτοποριακή δουλειά του στην περιοχή των Κατανεμημένων Συστημάτων αλλά και τη συμβολή του στο Λογισμικό Επεξεργασίας Κειμένου LaTeX, είναι ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές και παραγωγούς ελκυστικής επιστημονικής -μη εκλαϊκευμένης- αρθρογραφίας. Τα άρθρα του και οι ομιλίες του ξεχωρίζουν, όχι μόνο για τα επιστημονικά επιτεύγματα που παρουσιάζουν, αλλά και για τον συναρπαστικό τρόπο που το κάνουν αυτό.
Στις 15 Μαΐου 2017 ο Λάμπορτ εκφώνησε την αποχαιρετιστήρια ομιλία προς τους απόφοιτους της Σχολής Θετικών Επιστημών (Φυσικής, Χημείας, Μαθηματικών, Βιοφυσικής, Υπολογιστικής Γλωσσολογίας, Επιστήμης Υπολογιστών, Γλώσσας και Γλωσσολογίας…) του ιδιωτικού Πανεπιστημίου Μπραντάις -του οποίου είναι και ο ίδιος απόφοιτος.
Επικοινωνήσαμε με τον Λέσλι Λάμπορτ και του ζητήσαμε να μας στείλει την ομιλία του, καθώς δεν έχει δημοσιευθεί πουθενά ολόκληρη ως σήμερα. Πήραμε την άδειά του να την μεταφράσουμε και να την δημοσιεύσουμε στα ΠΕΙΡΑγΜΑΤΑ. Πριν μερικά χρόνια είχαμε μεταφράσει και δημοσιεύσει, και πάλι σε παγκόσμια πρώτη, ένα κείμενο του Χρήστου Παπαδημητρίου για τον Άλαν Τιούρινγκ.
Όταν με κάλεσαν να μιλήσω εδώ, μου έδωσαν δύο συμβουλές.
Η πρώτη, ότι έχω 8 λεπτά, προτού αρχίσετε να νυστάζετε. Οπότε, ορίστε, [Έναρξη χρονομέτρησης 8 λεπτών], τούτο το χρονόμετρο θα με σταματήσει σε 8 λεπτά.
Η δεύτερη συμβουλή ήταν ότι έπρεπε να σας κάνω να νιώσετε καλά που έχετε ξοδέψει ένα σκασμό λεφτά για να πάρετε το πτυχίο σας. Αυτό, θαρρώ, παραδοσιακά γίνεται με μια εμπνευσμένη ομιλία για όλα τα σπουδαία πράγματα που θα κάνετε τώρα που αποφοιτήσατε.
Νομίζω όμως ότι πρέπει να σας προειδοποιήσω για ορισμένα πράγματα που στέκουν στο δρόμο σας προς το μεγαλείο.
Κατ’ αρχάς, αυτό που μετριοπαθώς αποκαλώ Νόμο του Λάμπορτ: Ο νόμος αυτός δηλώνει ότι η ικανότητα που απαιτείται για να αποκτήσει κανείς μια θέση δεν σχετίζεται με την ικανότητα που απαιτείται για να κάνει καλή δουλειά στη θέση αυτή.
Νομίζω πως είναι περιττό να εξηγήσω πώς εφαρμόζεται ο εν λόγω νόμος στην αμερικανική πολιτική σήμερα.
Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου.Το σημερινό άρθρο είναι το πέμπτο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.
Σημειώνω ότι το σημερινό άρθρο είχε κατά λάθος δημοσιευτεί για λίγο, σε ημιτελή μορφή, πριν από καναδυό βδομάδες. Ο τίτλος είναι δικός μου, αλλά το άρθρο ανήκει εξ ολοκλήρου στον Νικολάου -και αρχικά είχε δημοσιευτεί εδώ.
Το θέμα του άρθρου δεν είναι μόνο διάφορα σπανιότατα βίτσια (παραφιλίες που λέω στον τίτλο). Στο δεύτερο μέρος, ο συγγραφέας κάνει και κάποιες πολύ εύστοχες σκέψεις για τη χρήση των κλασικών γλώσσών στην καινούργια επιστημονική ορολογία. Του δίνω τον λόγο:
Η δυτική ορολογία των διάφορων σεξουαλικών διεγέρσεων και βίτσιων, όπως πάμπολλες άλλες δυτικές επιστημονικές ορολογίες, είναι ελληνογενής. Με αποτελέσματα που δεν αποτελούν καύχημα για την πολιτιστική ιστορία της ελληνικής. Που μάλιστα θα αποτελούσαν προσβολή για την πολιτιστική ιστορία της ελληνικής, αν δεν ήταν τόσο τραγελαφικά.
Πόσο τραγελαφικά δηλαδή είναι τα αποτελέσματα αυτά; Πολύ. Όπως ανακάλυψα όταν αποπειράθηκα να απαντήσω στην Κβόρα την ερώτηση: «Πώς λέμε τη σεξουαλική διέγερση άμα βλέπεις κάποιον να πεθαίνει;»
Όταν προσέτρεξα στην αγγλική βικιπαίδεια, και συμβουλεύτηκα τον εκεί κατάλογο παραφιλιών, ο πλησιέστερος όρος που μου προέκυψε ήταν το symphorophilia. Εγώ δεν θα διάλεγα το «συμφοροφιλία» για να αποδώσω το βίτσιο να κοιτάς άλλον να πεθαίνει. Επειδή ξέρω τι σημαίνει το «συμφορά» στα νεοελληνικά, αλλά και γιατί στα αρχαία σήμαινε και απλώς «συγκυρία» είτε «σύμπτωση». Τη λέξη δεν την έπλασε κάποιος ιδιαίτερα ελληνομαθής· την έπλασε ο σεξολόγος John Money το 1984, και η ελληνομάθειά του φαίνεται να περιοριζόταν στην κατοχή λεξικού. Για να είμαι δίκαιος (τελευταία φορά που θα του τη χαρίσω του Μάνεϊ), κατά τον ορισμό που έδωσε, δε χρειάζεται καν το αντικείμενο του βίτσιου να πεθάνει, απλώς να βρεθεί σε προκανονισμένο ατύχημα ή συμφορά, και στη συμφορά δίνεται η μεγαλύτερη σημασία, όχι στο θάνατο. Όπως το όρισε ο ίδιος:
Ιδιαίτερη μορφή θυσιαστήριας παραφιλίας, για την οποία ταιριάζει το όνομα συμφοροφιλία (διέγερση από ατυχήματα ή καταστροφές), κλιμακώνεται με προκανονισμένη καταστροφή, όπως αυτοκινητιστικό δυστήχημα. Σαν και το παιχνίδι Ρώσικης ρουλέτας, μπορεί να καταλήξει σε θάνατο, είτε του αντικειμένου μόνου του είτε και του συντρόφου. Αλλά το έναυσμα για την αυτοερωτική διέγερση δεν είναι η αυτοκτονία και ο φόνος, αλλά το φλερτ με την καταστροφή. Βασικό κομμάτι της παραφιλίας αυτής είναι το να παίζει κανείς τον τολμητία, που επιβιώνει και μετά ξαναρισκάρει το θάνατο από βίτσιο.
Με τον ίδιο τρόπο δηλαδή που το βίτσιο της αυτο-ασφυξίας επικεντρώνεται στο ρίσκο της ασφυξίας, και όχι στο μοιραίο αποτέλεσμα (γιατί συνήθως δεν καταλήγει η πράξη στο μοιραίο.)
Όχι λοιπόν. Δεν ταιριάζει στο ζητούμενο το «συμφοροφιλία». Τι άλλες παραφιλίες προσφέρει η αγγλική Βικιπαίδεια;
Erotophonophilia. Τα τριμερή σύνθετα στα ελληνικά μου προκαλούν ανησυχία, ιδίως όταν δεν τα μεταχειρίζονται επιδέξιοι. Και η Βικιπαίδεια το ορίζει ως «ικανοποίηση από το θάνατο ανθρώπου», αλλά βέβαια άλλο ο phonos και άλλο ο thanatos. Η δε Βικιπαίδεια μπορεί να το ορίζει με θάνατο, αλλά το κατηγοροποιεί ως φόνο: παρατίθεται στο λήμμα Lust murder, φόνος για λόγους λαγνείας.
Ούτε αυτό λοιπόν.
Dacnolagnomania. Κατά τη Βικιπαίδεια, συνώνυμο της Erotophonophilia. Από πού κι ως πού το βίτσιο με δαγκωματάκια έχει να κάνει με το βίτσιο να σκοτώνεις κόσμο; Κάποιος δεν προσέχει ιδιαίτερα το λεξικό του. Πάμε στο επόμενο.
Autassassinophilia. Η παραφιλία που διεγείρεσαι με το ενδεχόμενο να σε σκοτώσουν. Άλλη μια πατέντα του Τζον Μάνεϊ.Ευτυχώς, ο Τζον Μάνεϊ έχει ήδη εγκαταλείψει τον μάταιο τούτον κόσμο. Γιατί, καταπώς θα ’λεγε και ο καθηγητής Χίγκινς, Κανονικά θα του ’πρεπε θανατική ποινή / για φόνο στυγερό, με θύμα τη γλώσσα την ελληνική! (by rights he should be taken out and hung, for the cold blooded murder of the Grecian tongue!)
Βρε Τζον Μάνεϊ νούμερο! Νόμισες δηλαδή, ρε Τζον, πως οι έλληνες δεν έχουν λέξη για το φόνο; Και πως οι Αρχαίοι Ημών Πρόγονοι δεν ήξεραν τι εστί φονικό, μέχρι να βγουν οι Ασασίνοι του ιαʹ αιώνα;!
Autophonophilia, ΑΓΡΑΜΜΑΤΕ!
Ακόμα κι αυτό δεν κολλάει, ακούγεται σαν βίτσιο με αυτοκτονία, όχι με το να σε σκοτώνουν. Το Biaiothanatophilia θα ήταν λίγο πιο ξεκάθαρο.
Η Autassasinophilia (ας την πούμε τουλάχιστον αυτοφονοφιλία ελληνικά) είναι το να σε φτιάχνει το ρίσκο να σε σκοτώσουν. Ο Μάνεϊ (ως νούμερο) λέει πως είναι το αντίστοιχο βίτσιο στην ερωτοφονοφιλία, αλλά η Βικιπαίδεια λέει πως όχι, ο μεν αυτοφονόφιλος φτιάχνεται με το ρίσκο να τον σκοτώσουν, ενώ ο ερωτοφονόφιλος φτιάχνεται με την πράξη να σκοτώνει τον άλλον. Η συνάντηση δηλαδή αυτοφονόφιλου και ερωτοφονόφιλου δεν θα αφήσει και τους δυο ευχαριστημένους.
Πάντως ούτε κι αυτό δεν είναι το φτιάξιμο με το να βλέπεις κόσμο να πεθαίνει.Η Necrophilia έχει να κάνει με πτώματα, και η thanatophilia κατά τη Βικιπαίδεια και πάλι είναι συνώνυμο απλώς της νεκροφιλίας. Κρίμα, γιατί χάνεται μια ευκαιρία λεπτής διάκρισης. Ούτε αυτά λοιπόν.
Οπότε, συνέχισα να κοιτάω τη λίστα….
…… Μα τι βλέπω; Eproctophilia για το βίτσιο με τις πορδές; Πρωκτός, ναι, ο γνωστός· το e- τι διάολο γυρεύει εκεί; ΜΗΝ ΤΥΧΟΝ ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ «ΕΚ» ΣΤΑ ΛΑΤΙΝΙΚΑ;! Τα αρχαία ελληνικά είχανε λέξη για την πορδή (την ίδια μάλιστα)· ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ ΣΟΥ ΤΟ ΠΑΡΑΛΕΙΨΕ ΜΗΠΩΣ; ΕΣΕΝΑ ΜΙΛΑΩ, ΤΖΟΝ ΜΑΝΕΪ! Χάθηκε να πεις Pordophilia, ΒΛΑΚΙΣΤΑΤΕ;!…
Θα έπρεπε να είχα ζητήσει αποζημίωση που κοιτάζα αυτή τη λίστα· τα λατινοελληνικά υβρίδια μου πονάνε τα μάτια. Και ποιος διάολο νόμισε πως το vorarephilia (παραφιλία να σε τρώνε) ήταν καλή ιδέα; Όχι μόνο υβρίδιο, αλλά και με απαρέμφατο ως πρώτο συνθετικό;!
Δηλαδή, για να γίνεις σεξολόγος, προϋπόθεση είναι να μην ξέρεις την τύφλα σου από κλασικές γλώσσες;
Τίποτα δεν ταίριαζε στο ζητούμενο από τη λίστα στην Αγγλική Βικιπαίδεια. Για να κάνω μια σωστή προσπάθεια να βρω αντίστοιχο όρο, ως ευσυνείδητο μέλος της Κβόρας, προσέτρεξα στη λίστα 547 παραφιλιών που δίδεται στο: Aggrawal, Anil (2009). Forensic and Medico-legal Aspects of Sexual Crimes and Unusual Sexual Practices. Boca Raton: CRC Press. σελ. 369–82.
Που να μην έσωνα. Ο κατάλογος του Αγκραβάλ είναι η πηγή των λεξιπλαστικών απόβλητων της Βικιπαίδειας. Και οι όροι που δεν πέρασαν στη Βικιπαίδεια είναι ακόμα χειρότεροι.
Afophilia «παραφιλία με διέγερση από την αφή», με το ελληνικό φ να αποδίδεται και ως f και ως ph. Aphephilia, που παρατίθεται ως ξεχωριστό λήμμα, ενώ είναι η ίδια λέξη. Allotriorasty, η «αλλοτριοεραστία» (το να τα φτιάχνεις με αλλόφυλους), όπου το -ε- το έφαγε η μαρμάγκα. Autoscopophilia το να φτιάχνεσαι με το να κοιτάζεις το κορμί σου· συνώνυμο λέει το autoscophilia, και ναι, συνώνυμο είναι, φτάνει να αφήνεις την ίδια μαρμάγκα να τρώει συλλαβές στην τύχη. Iantranudia το να ξεβρακώνεσαι στο γιατρό σου· «ιαντρός» δεν υπήρξε ποτέ στην τρισχιλιετή, και η κατάληξη -nudia είναι πατάτα.
Σ’ αυτό το σημείο είπα στην Κβόρα πως δε διαβάζω άλλο, και αν θέλει κανείς να χρησιμοποιήσει τον κατάλογο του Αγκραβάλ, προς Θεού να φροντήσουν να ρωτήσουν ελληνομαθή πρώτα. Το βίτσιο που έψαχνα δεν το βρήκα ούτε κει, που μου έκανε κάποια έκπληξη εφόσον τόσα και τόσα βίτσια απαριθμούσε, ενώ αυτό τουλάχιστον το βίτσιο έχει αντίκρυσμα στο ευρύτερο κοινό με τα snuff film. (Και ναι, τα snuff film είναι παραμύθι, όπως υποψιάζομαι παραμύθι είναι και αρκετές από τις παραφιλίες του Αγκραβάλ.) Και τέλος τέλος, έκανα και γω μια απεγνωσμένη λεξιπλασία, και πρότεινα το Thanatoscopophilia. Αν και οι γνώσεις μου της ελληνικής με αποκλείουν μάλλον από το θεσμό της σεξολογίας.
Και εντάξει, έκανα την πλάκα μου στην Κβόρα με τους χονδροειδείς νεολογισμούς του Μάνεϊ και του Αγκραβάλ. Αλλά αξίζει να συγκρατήσουμε κάτι άλλο από τον τραγέλαφο.
Για αιώνες η επιστημονική ορολογία της δυτικής επιστήμης πατούσε στις κλασικές γλώσσες, γιατί οι κλασικές γλώσσες ήταν οι γλώσσες της μάθησης. Τον εικοστό αιώνα το έρεισμα αυτό εξέπεσε: οι κλασικές γλώσσες δεν είναι πια ιδιαίτερα γνωστές έξω από τους κύκλους της κλασικής φιλολογίας (και συχνά με το ζόρι και κει), και φυσικά είναι άγνωστες στους μετέχοντες στις θετικές επιστήμες. Και σαν συνέπεια, η νεότερη επιστημονική ορολογία της Δύσης δεν δίνει ιδιαίτερη σημασία σε λατινοελληνικά. Η ορολογία της πληροφορικής ιδίως είναι παιχνιδιάρα και απλή και αγγλοσαξονικότατη, και αυτό προξενεί άγαρμπες λύσεις όταν στα ελληνικά τα επαναλογιοποιούμε. Το bubblesort είναι πολύ πιο αυθόρμητο από την Ταξινόμηση φυσαλίδας.
Το να αγνοούμε λατινοελληνικά, είναι σημείο των καιρών. Η ημιμάθεια στα λατινοελληνικά είναι που δείχνει πόσο πραγματικά περιθωριακή έχει γίνει η συμβολή των κλασικών γλωσσών στην επιστημονική ορολογία. Υπάρχουν πολλοί ειδήμονες που θέλουν να πούνε μια λατινικούρα ή ελληνικούρα, γιατί οι λατινικούρες κι οι ελληνικούρες παραμένουν ιστορικός θεσμός στις επιστήμες· αλλά δεν τα καταφέρνουν, τα βγάζουν στρεβλά, και δεν τους διορθώνει κανείς. (Ή τουλάχιστον, κανείς εντός του αγγλόφωνου κόσμου.)
Ο σπισισμός π.χ. πλάστηκε στα αγγλικά το 1973 ως species-ism από ψυχολόγο που δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη μορφολογία της λατινικής, και μεταχειρίστηκε το species σαν άκλιτη λέξη· και όπως ανέλυσα στο ουγκανιά and αντισπισισμός, οι ρωμανικές τουλάχιστον γλώσσες το διόρθωσαν όταν το δανείστηκαν (espécisme, specismo, especismo). (Και τα ελληνικά το άλλαξαν σε σπισισμό, όταν δεν το λένε ειδισμό· αλλά αυτό πιστεύω πως έγινε από απλολογία.)
Αρκετά πιο παλαβή είναι η περίπτωση του coulrophobia, της φοβίας των κλόουν. Κανείς δεν ξέρει πού τη βρήκε ο πρώτος που τη λάνσαρε στο διαδίκτυο το 1995, και αφότου λανσαρίστηκε, κανένας δεν έκατσε να την ελέγξει. Ίσως να αποτελεί παραποίηση του νεοελληνικού κλόουν. Ίσως κάπως να σχετίζεται με το κωλόβαθρον, όπως ισχυρίζονται αρκετοί, γιατί κάποιος ξέθαψε τον κωλοβαθριστή, και θεώρησε πως πιο κοντινή έννοια στους κλόουν δεν έχουν τα αρχαία ελληνικά από τους ηθοποιούς με ξυλοπόδαρα. (Η διορθωμένη αυτή ετυμολογία πέρασε στην Ελλάδα: Τι είναι η κωλοβαθριστοφοβία; Μήπως πάσχεις και εσύ και δεν το ξέρεις;.) Βάσιμη πάντως φαίνεται η άποψη του etymonline: «από αυτά που σκαρφίζονται ψευτοδιανοούμενοι στο διαδίκτυο και που τα οικειοποιείται μετά ο κάθε εξυπνάκιας.»
Όπως λέει βέβαια το ίδιο άρθρο, ο όρος δεν είναι επίσημος όρος της ψυχολογίας, αν και το φαινόμενο αναγνωρίζεται· και ίσως αν ήταν επίσημος όρος, να γινόταν ο πρεπούμενος έλεγχος……
Ίσως, αλλά οι ακροβατισμοί του Μάνεϊ, και η απίστευτη προχειρότητα του καταλόγου παραφιλιών του Αγκραβάλ (σε έναν κατά τα άλλα σοβαρό τόμο από τον έγκυρο οίκο Taylor & Francis), δείχνουν πως μάλλον όχι. Οι προχειρότητες και οι παρερμηνείες και οι σολοικισμοί στην κλασικίζουσα ορολογία περνάνε πλέον απαρατήρητες, γιατί η κλασικίζουσα ορολογία δεν είναι πια ζωντανή πράξη με πολλούς μέτοχους που να την ελέγχουν. Είναι μια ξερή σύμβαση, που λίγοι της δίνουν σημασία. Και τα αποτελέσματα, όταν χρειαστεί να τα δανειστούμε στα ελληνικά, καταλήγουμε να τα μπαλώνουμε κακήν κακώς.
Προηγούμενες δημοσιεύσεις του Νίκου Νικολάου στο ιστολόγιο:
Πριν από λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.
Η σημερινή συνέχεια είναι η πέμπτη. Η προηγούμενη συνέχεια είναι εδώ. Σήμερα παρουσιάζω το έκτο κεφάλαιο, που έχει τον τίτλο «Η ελληνική τεχνολογία» (Επειδή το βιβλίο ακόμα κυκλοφορεί από εκδοτικό οίκο, δεν είναι σωστό να βάλω ολόκληρο το περιεχόμενό του).
Η ελληνική τεχνολογία
Εισαγωγικά
Ένας ημιμαθής θορυβοποιός, που τα βιβλία του δημιούργησαν αρκετή αίσθηση πριν από τριάντα και πάνω χρόνια, ο Νταίνικεν, θέλοντας να εξηγήσει τα επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων στην αστρονομία, τη δομή της ύλης κλπ., ισχυρίστηκε ότι όσα δίδασκαν ο Θαλής, ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος και οι άλλοι σοφοί, τα είχανε μάθει από… εξωγήινους επισκέπτες του πλανήτη μας. Έφτανε μάλιστα να ισχυριστεί, ο πάνσοφος, πως «είναι γνωστό ότι οι Έλληνες δεν διέθεταν τεχνολογικό εξοπλισμό, π.χ. φακούς, και στην αριθμητική δεν μπορούσαν να μετρήσουν πάνω από το 10.000»!
Ο άνθρωπος ήταν άγευστος της κλασικής παιδείας, γιατί αν είχε διαβάσει, όχι κανένα ειδικό σύγγραμμα, αλλά τις Νεφέλες του Αριστοφάνη, θα ήξερε πως ο φακός ήταν κάτι το πολύ κοινό στην αρχαία Ελλάδα, τον εκθέτανε στις προθήκες τους τα κουρεία και τον χρησιμοποιούσαν, μεταξύ άλλων, για να ανάβουν φωτιά. Όσο για το μέχρι που ξέρανε να μετράν αρκεί να πούμε πως ο Αρχιμήδης στο έργο του «Ψαμμίτης» [*] αναφέρει έναν αριθμό, που για να γραφεί με αραβικά ψηφία κανονικού μεγέθους θα χρειαζόταν δέκα μέτρα χαρτί, καθώς αποτελείται από τη μονάδα ακολουθούμενη από 80 τετράκις εκατομμύρια μηδενικά!
Οι τεχνολογικές γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων, όπως μας τις φανερώνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα και η μελέτη των κειμένων, ήταν πολύ προχωρημένες, και σε ορισμένες περιπτώσεις διαπιστώνουμε πως είχαν προηγηθεί από εμάς, τους σύγχρονους δηλαδή ανθρώπους. Οι δρόμοι της αρχαίας Πριήνης φωτίζονταν τη νύχτα, οι αρχαίοι Συβαρίτες είχαν αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την ηχορύπανση, ο Ήρων ο Αλεξανδρέας είχε κατασκευάσει πλήθος αυτομάτων μηχανισμών, ο Αρχιμήδης μπόρεσε να καθελκύσει μόνος του ολόκληρο σκάφος κινώντας απλώς κάποιους μοχλούς. Παράλληλα είχαν προχωρήσει στην κατασκευή πολύπλοκων οργάνων ακριβείας και στη διατύπωση αυστηρών προδιαγραφών για ορισμένα υλικά, που στην ακρίβεια και την αυστηρότητα τους δεν διαφέρουν από τις προδιαγραφές της εποχής μας. Η ίδια η λέξη μηχανή σημαίνει την έξυπνη (και ενίοτε δόλια) επινόηση, η οποία, κατά τον Αριστοτέλη, «επιτρέπει στα ασθενέστερα να επικρατήσουν πάνω στα ισχυρά» [τα τε ελάττονα κρατεί των μειζόνων].
Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της Αυγής, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς αλλαγές. Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο είναι ο πίνακας Μελαγχολία του Άρνολντ Μπέκλιν (1900).
Στην πρόσφατη πανελλήνια σύσκεψη στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ, ο Αλέξης Τσίπρας αναφέρθηκε στην έκφραση «αριστερή μελαγχολία», που την είχε προηγουμένως χρησιμοποιήσει στην ομιλία του ο Γαβριήλ Σακελλαρίδης — και πώς να μην υπάρχει μελαγχολία στους αριστερούς, ή τουλάχιστον στους Συριζαίους, με όσα γίνανε τον τελευταίο καιρό, σε τούτο τον παράξενο και μεστό από εξελίξεις Αύγουστο, με το τρίτο Μνημόνιο και τη διάσπαση του κόμματος. Υπάρχει πιο μελαγχολικό πράγμα από τον χωρισμό;Σύμφωνα με τη θεωρία των σωματικών χυμών, που τη διατύπωσε πρώτος ο Ιπποκράτης και που δέσποσε στην ιατρική σκέψη μέχρι τη σύγχρονη εποχή, στο ανθρώπινο σώμα υπάρχουν τέσσερα υγρά, τέσσερις χυμοί: το αίμα, το φλέγμα, η (κίτρινη) χολή και η μέλαινα (μαύρη) χολή. Με βάση λοιπόν αυτή τη θεωρία, στον απόλυτα υγιή άνθρωπο οι τέσσερις χυμοί βρίσκονται σε ισορροπία μεταξύ τους, όταν όμως κάποιος χυμός βρίσκεται σε περίσσεια ή σε έλλειψη προκαλούνται διάφορες αρρώστιες.
Ταιριάζει λοιπόν η μελαγχολία για λέξη ειδικά τούτου του μήνα, του Σεπτέμβρη, που μεταιχμιακός καθώς είναι θεωρείται ευρέως ο πιο μελαγχολικός της χρονιάς ανεξαρτήτως πολιτικών εξελίξεων. Η μελαγχολία είναι λέξη αρχαία, που ανήκει στο λεξιλόγιο των μεγάλων Ελλήνων γιατρών της αρχαιότητας –και μάλιστα η πρώτη εμφάνισή της βρίσκεται στα έργα του μεγαλύτερου από αυτούς, του Ιπποκράτη, ο οποίος σε έναν αφορισμό του υποστηρίζει: ῍Ην φόβος ἢ δυσθυμίη πουλὺν χρόνον διατελέῃ, μελαγχολικὸν τὸ τοιοῦτον, που σημαίνει, στην ασυνήθιστη σε μας ιωνική διάλεκτο, ότι αν ο φόβος ή η δυσθυμία διαρκούν πολύ, δημιουργείται μελαγχολική κατάσταση.
Βρισκόμαστε ήδη στη μέση της εβδομάδας της απονομής των βραβείων Νόμπελ, και παρόλο που δεν έχουν απονεμηθεί ακόμα τα δύο πιο προβεβλημένα βραβεία, που προσφέρονται για σχολιασμό από το ευρύτερο κοινό, δηλαδή της Λογοτεχνίας και της Ειρήνης, αποφάσισα στη σημερινή ανάρτηση να σχολιάσω το βραβείο που άνοιξε την αυλαία, το Νόμπελ της Ιατρικής, που απονεμήθηκε προχτές από κοινού (συνηθίζεται αυτό στα επιστημονικά Νόμπελ) στον Βρετανοαμερικανό καθηγητή Τζον Ο’ Κιφ και στο ζευγάρι των Νορβηγών ερευνητών Μέι Μπριτ Μόζερ και Εντβαρντ Μόζερ, για την έρευνά τους σχετικά με τους μηχανισμούς προσδιορισμού θέσης του εγκεφάλου, ή για το «GPS του εγκεφάλου» όπως το αποκάλεσαν οι δημοσιογράφοι σε όλο τον κόσμο.
Κάποια από τα κύτταρα που παίζουν καθοριστικό ρόλο για τον προσδιορισμό της θέσης, βρίσκονται σε μια περιοχή του εγκεφάλου που λέγεται ιππόκαμπος. Σε αυτή τη λέξη θα σταθούμε λοιπόν, αν και, πριν προχωρήσω, θέλω να επισημάνω ότι η Καθημερινή πρωτοτύπησε επαναφέροντας την παλιά (γαλλοπρεπή) προφορά «Νομπέλ» που είναι βέβαια (περίπου) και η προφορά του ονόματος του Νόμπελ στα σουηδικά -αλλά αφού η λέξη έχει διεθνοποιηθεί, η σουηδική προφορά δεν ενδιαφέρει και τόσο. Η λέξη στα ελληνικά έχει λεξικογραφηθεί Νόμπελ.
Η λέξη «ιππόκαμπος», ελληνική που έχει γίνει διεθνής, έχει τρεις σημασίες. Ιππόκαμπος είναι το θαλάσσιο ζώο της εικόνας αριστερά, που όσο κι αν δεν του φαίνεται είναι ψάρι από ζωολογική άποψη. Ιππόκαμπος, στη μυθολογία, ήταν ένα θαλάσσιο τέρας με κεφάλι αλόγου και ουρά ψαριού ή ερπετού, που απεικονίζεται σε διάφορα γλυπτά ή αγγεία (εδώ έχει μερικά) και αργότερα στην εραλδική. Ιππόκαμποι υπάρχουν, ας πούμε, στο γλυπτό σύμπλεγμα της Φοντάνας του Τρέβι στη Ρώμη. Ποια από τις δυο αυτές σημασίες προϋπήρξε δεν το ξέρω, υποθέτω η μυθολογική.
Η τρίτη σημασία, η ανατομική, δόθηκε πολύ αργότερα, αρχικά τον 16ο αιώνα από έναν Βενετό ανατόμο, επειδή το σχήμα της περιοχής αυτής του εγκεφάλου θυμίζει τον ιππόκαμπο, αν και η ορολογία σταθεροποιήθηκε τον 19ο αιώνα. (Η ομοιότητα φαίνεται καθαρά εδώ). Από τα επιστημονικά λατινικά (hippocampus) η λέξη πέρασε και στα ελληνικά, οπότε με τη σημασία αυτή, την επιστημονική, ο ιππόκαμπος είναι είδος αντιδανείου.
Από τα δυο μεγάλα λεξικά μας, το ΛΚΝ έχει μόνο τις δύο πρώτες σημασίες, λείπει δηλαδή η ανατομική. Ο Μπαμπινιώτης αρχικά είχε μόνο την κοινή σημασία, ενώ στη 2η έκδοση πρόσθεσε την ανατομική, του λείπει δηλαδή η μυθολογική (αλλά δεν έχω δει την τελευταία του έκδοση).
Το θαλάσσιο ζώο το λέμε και άλογο ή αλογάκι της θάλασσας. Αυτή είναι η κοινή λαϊκή ονομασία, ενώ δεν ξέρω αν υπάρχουν άλλες λαϊκές. Αντίστοιχους όρους, που μάλιστα έχουν επίσημο χαρακτήρα, βρίσκουμε σε πολλές άλλες γλώσσες -στα αγγλικά δηλαδή, παρόλο που υπάρχει το hippocamp, χρησιμοποιείται κυρίως για το μυθολογικό πλάσμα. Οι Γάλλοι λένε hippocampe, αλλά οι Γερμανοί Seepferdchen (αλογάκι της θάλασσας) ενώ στα τούρκικα είναι Denizatι (ντενίζ η θάλασσα, άτι το… άτι). Στα ελληνικά βέβαια λέμε θαλάσσιο ίππο εκείνο το πολικό θηλαστικό με τους χαυλιόδοντες, που οι Άγγλοι το λένε walrus.
Δεν είχα σκοπό να βάλω δεύτερο άρθρο παρασκευιάτικα, όμως έκανα ένα σχόλιο στο Φέισμπουκ για ένα θέμα που μου έκανε εντύπωση και έγινε εκεί μια σχετική συζήτηση, οπότε σκέφτηκα ότι δεν είναι άσκοπο να συζητήσουμε κι εδώ το ίδιο θέμα, πολύ περισσότερο που τεχνικά το ιστολόγιο προσφέρεται πολύ περισσότερο για συγκροτημένη ανταλλαγή απόψεων παρά το Φέισμπουκ.
Το θέμα που σχολίασα ήταν η ανακοίνωση της ηθοποιού Αντζελίνας Τζολί ότι πραγματοποίησε προληπτική διπλή μαστεκτομή, επειδή το γονιδιακό τεστ που έκανε τής έδειξε ότι έχει αυξημένες πιθανότητες να προσβληθεί από καρκίνο του μαστού, δεδομένου ότι έχει και κληρονομική προδιάθεση στη νόσο. Αρχικά δεν θέλησα να ασχοληθώ με το θέμα, επειδή δεν το ξέρω καλά, ούτε το ιατρικό θέμα ούτε την ηθοποιό άλλωστε.
Εύλογα, η θαρραλέα ανακοίνωση της ηθοποιού, που ασφαλώς δεν έγινε για να κοινολογήσει την κατάσταση της υγείας της αλλά, φαντάζομαι, για να προτρέψει και άλλες γυναίκες να κάνουν τους ίδιους ελέγχους, προκάλεσε πολλή συζήτηση, τόσο στη μπλογκόσφαιρα όσο και στα μέσα ενημέρωσης (εδώ το πρωτοσέλιδο των Νέων). Μια διαφορετική νότα δόθηκε από ένα σχόλιο του Γραφείου Τύπου του ΠΑΜΕ, της εργατικής παράταξης που πρόσκειται στο ΚΚΕ, το οποίο επέκρινε τα μέσα ενημέρωσης που πρόβαλαν την Αντζελίνα Τζολί ως πρότυπο. Παραθέτω:
Απ΄ αφορμή την προσπάθεια των αστικών μέσων μαζικής αποβλάκωσης να παρουσιάσουν την ηθοποιό Αντζελίνα Τζολί ως πρότυπο γυναίκας αγωνίστριας και με αφορμή την αποκάλυψη ότι έχει κάνει προληπτικά διπλή μαστεκτομή, το Γραφείο Τύπου του ΠΑΜΕ έχει να κάνει το εξής σχόλιο:
«Αν οι αστοί δημοσιογράφοι, και όχι μόνο, θέλουν να προβάλουν καρκινοπαθείς αγωνίστριες και αγωνίστριες με μαστεκτομή που συνεχίζουν να δίνουν τη μάχη, ας έρθουν σε εμάς. Έχουμε να τους δείξουμε εκατοντάδες εργάτριες, άλλες λαϊκές γυναίκες που εξακολουθούν, παρά την αρρώστια, να δίνουν τη μάχη του μεροκάματου, τη μάχη του μεγαλώματος και της ανατροφής των παιδιών χωρίς νταντάδες, τη μάχη συμμετοχής στους καθημερινούς κοινωνικούς αγώνες. Αυτές οι γυναίκες που όλοι εσείς αστική τάξη και κολαούζοι, νιώθετε μίσος για αυτές, είναι τα αληθινά πρότυπα άξια θαυμασμού και είναι χιλιάδες τέτοιες ανώνυμες γυναίκες στη χώρα μας και διεθνώς».
Το σχόλιο αυτό έγινε αντικείμενο χλευασμού στα κοινωνικά μέσα, ενώ χαρακτηρίστηκε «απίστευτη ανακοίνωση» από το Βήμα. Αναρωτιέμαι όμως γιατί. Πέρα από το άγαρμπο ύφος, το σχόλιο του Γρ. τύπου του ΠΑΜΕ λέει ή μάλλον υπονοεί κάτι που κατά τη γνώμη μου είναι αλήθεια.
Είναι άραγε ψέμα ότι οι περισσότερες εργαζόμενες δεν έχουν τη δυνατότητα να διαθέσουν τα ποσά για τις εξετάσεις και για την επέμβαση (που πολύ αμφιβάλλω αν την καλύπτει το ΙΚΑ όταν γίνεται προληπτικά); Ή δεν πρέπει να λέγεται αυτή η αλήθεια, ότι όποιος έχει να πληρώσει, στατιστικά θα ζήσει περισσότερο;
Γρουσούζικο αποδείχτηκε το άρθρο που είχαμε βάλει πριν από 10-12 μέρες, για τη λέξη τζερτζελές, που, όπως είπαμε, προήλθε από την τουρκική zelzele, που θα πει «σεισμός», αφού χτες φονικός σεισμός χτύπησε την Κιλικία, με πάρα πολλά θύματα στην Τουρκία και στη Συρία -οι συμφορές δεν έχουν σύνορα- που όσο περνάει η ώρα όλο και αυξάνεται ο αριθμός τους.
Ποιο κύμα, θα ρωτήσετε. Όχι αυτό της φωτογραφίας, πάντως. Είναι επικίνδυνα κάποιες φορές τα κύματα της θάλασσας, αλλά το άρθρο σε άλλο κύμα αναφέρεται.
Τα νέα από την Κίνα είναι ανησυχητικά, καθώς ο αριθμός των νεκρών από την νέα ασθένεια έχει φτάσει τους 17 και τα κρούσματα αρχίζουν να εξαπλώνονται στις γειτονικές χώρες αλλά έφτασαν και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι αρχές έβαλαν σε καραντίνα την πόλη Γουχάν (Wuhan) και άλλες δύο γειτονικές πόλεις, και πριν ανασηκώσετε αδιάφορα τους ώμους να πούμε ότι η Γουχάν έχει κάπου 11 εκατομμύρια κατοίκους, περισσότερους από την Ελλάδα.
Ο Όλιβερ Σαξ (Oliver Sacks, 9 July 1933 – 30 August 2015), πολυπράγμων και ντροπαλός άνθρωπος, υπήρξε νευρολόγος, φυσιοδίφης, ιστορικός τών επιστημών, συγγραφέας και μουσικός. Αν και γεννήθηκε στην Αγγλία, σπούδασε εν μέρει και έκανε καριέρα στις ΗΠΑ. Τον ξέρουμε από αρκετά βιβλία του που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα, όπου κυρίως περιγράφει και αναλύει εκλαϊκευμένα περιπτώσεις ασθενών του. Μερικά από τα έργα του διασκευάστηκαν για το θέατρο, τον κινηματογράφο, το μπαλέτο και την όπερα και η βιογραφία του έγινε ταινία – με στοιχεία από το βιβλίο του Ξυπνήματα – με τον Ρόμπιν Γουίλιαμς και τον Ρόμπερτ ντε Νίρο.
Πριν από πέντε περίπου χρόνια, στην αρχή της ελληνικής προεδρίας της ΕΕ, ένας λογαριασμός του Φέισμπουκ που ανήκε στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, το συντηρητικό κόμμα που είναι πρώτη δύναμη σε επίπεδο ΕΕ, παρουσίασε την εικόνα που βλέπετε αριστερά, με τα 11 πορτρέτα, τιτλοφορώντας την «11 σπουδαίοι Έλληνες, του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος».
Και το σημερινό άρθρο είναι αναδημοσίευση είναι, όπως το χτεσινό. Αν όμως το χτεσινό μού πήρε ώρες να το μεταφράσω, τούτο εδώ με αποζημιώνει διότι το παίρνω κοπυπαστηδόν.
Η ελληνική τεχνολογία
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία 