Τι είναι η οισοπλοκία;

Ετοιμάζω αυτόν τον καιρό έναν ακόμα τόμο με χρονογραφήματα του Βάρναλη, αυτή τη φορά με «Φιλολογικά», όπου περιλαμβάνω και τα γλωσσικά. Ελπίζω να τον έχω έτοιμο για το τέλος του χρόνου, γιατί είναι πολλά τα καλά χρονογραφήματα της κατηγορίας αυτής κι ο τόμος απειλεί να ξεπεράσει σε σελίδες ακόμα και τα Αττικά, τον πρώτο τόμο της σειράς αυτής.

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα ένα από τα χρονογραφήματα που θα συμπεριλάβω σε αυτόν τον τόμο, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πρωία μέσα στην Κατοχή, συγκεκριμένα στις 18 Μαΐου 1943. Να πω παρεμπιπτόντως, αν και το έχω ξαναπεί, ότι το 1943, μέσα σε βαθιά Κατοχή, γίνονταν στην Πρωία (και γενικά στα ελληνικά έντυπα) πολύ ουσιαστικές συζητήσεις για θέματα γλώσσας και πολιτισμού, που συμμετείχε και ο Βάρναλης σε αυτές. Το σημερινό χρονογράφημα είναι πιο ανάλαφρο, με ευτράπελη διάθεση, και θίγει διάφορες περιπτώσεις μετονομασιών της καθαρεύουσας, από την ειδική ορολογία έως τα τοπωνύμια.

Τη λέξη «οισοπλοκία» δεν τη βρίσκουμε σε κανένα λεξικό, δεν γκουγκλίζεται (ακόμα) καν, αλλά τα «είδη οισοπλοκίας» τα βρήκα μέσω google books σε έναν προπολεμικό τελωνειακό κώδικα.

Ο Βάρναλης θίγει επιτροχάδην τη στρατιωτική ορολογία, και εκεί έχω και μια αμφιβολία και γι’ αυτό σας έβαλα και το απόσπασμα της εφημερίδας. Λέει: Τα «κινητά… ωρραία», τα «άπωσον», οι «περισκελίδες» και οι «φαλαινίδες» ταγίσανε γενεές παιδιών του λαού. Αυτό που διαβάζω σαν «ωρραία» δεν το ξέρω και δεν το ξέρει κανένα κιτάπι που συμβουλεύτηκα, ενώ είναι γνωστό το «κινητό ουραίο» από τη στρατιωτική ορολογία -υποθέτω λοιπόν πως ουραίο έγραψε ο Β. και στραβοτυπώθηκε, αν και παλαιογραφικά δεν είναι προφανές πώς έγινε αυτό.

Μετά, ο Βάρναλης παραθέτει (απόσπασμα από) ένα ποίημα του Ορφανίδη και καταλήγει στις μετονομασίες τοπωνυμίων, όπου αναφέρει αφενός κανονικές μετονομασίες (Αχαρνές-Μενίδι) αλλά και περιπτώσεις κοντινών τοπωνυμίων (Οινόη-Σχηματάρι) όπου δεν ξέρω αν έγινε κάποια μετονομασία.

Ο λόγος στην… οισοπλοκία:

 

Είδη οισοπλοκίας

 Σε κάποιο δρόμο, σε κάποιο μαγαζί υπάρχει η ακόλουθη ταμπέλα: «Είδη οισοπλοκίας». Ας υποθέσουμε, πως είναι Κυριακή και το μαγαζί κλειστό. Έχει τα ρολά κατεβασμένα ή τα παράθυρά του κατάφραχτα από τα γρετίδικα[1] σανιδόφυλλα. Δεν μπορείς να ιδείς μέσα κανένα… οισόπλεγμα, για να καταλάβεις τι διάολος είναι. Σπάζεις το κεφάλι σου να μαντέψεις. Αλλ’ ούτε το ζωντανό σου γλωσσικό αίσθημα (της μητρικής σου λαλιάς) σε βοηθάει για τη λύση του μυστηρίου ούτε το δίπλωμά σου της… φιλοσοφικής σχολής! Τέτοια λέξη δεν τη συνάντησες ποτέ σου στους αρχαίους συγγραφείς.

Αλλά τα λεξικά γιατί υπάρχουν; Όταν πας στο σπίτι σου κατεβάζεις τη Λεξικάρα με τις χιλιάδες σελίδες και ζητάς τον ψύλλο στ’ άχυρα. Ε λοιπόν. Δεν υπάρχει τέτοιος… ψύλλος. Υπάρχει όμως ένας άλλος, που σου ανάβει περισσότερο τη γλωσσική σου φαγούρα. Είναι η λέξη «οίσος ή οισός· είδος ιτέας ή λύγου, ου οι κλώνοι εχρησίμευον προς κατασκευήν πλεγμάτων, σχοινίων κτλ.». Η λέξη απαντά στον Ησύχιο, στο Λυκόφρονα και στο Θεόφραστο. Ποιος δαίμων την «εξέθαψε» από κει μέσα; Ο δαίμων του σχολαστικού λογιοτατισμού. Κάποιος δάσκαλος από κείνους που βαλθήκανε στην αρχή της λεύτερης εθνικής μας ζωής να εξελληνίσουνε τη γλώσσα μας. Η γλώσσα του λαού τους φαινότανε αποτέλεσμα της δουλείας. Τα «γραικοβάρβαρα», τα «μοχθηρά ταύτα» έπρεπε να φύγουν από τη μέση και ν’ αντικατασταθούνε με λέξεις γνήσιες ελληνικές δηλαδή αρχαίες. Η δουλεία της δημοτικής έπρεπε ν’ αντικατασταθεί με την τυραννία της αττικής. Κυρίως οι δασκάλοι κάνανε θραύση στην ορολογία της διοίκησης, του στρατού και του στόλου. Τα «κινητά… ωρραία»*, τα «άπωσον», οι «περισκελίδες» και οι «φαλαινίδες» ταγίσανε γενεές παιδιών του λαού. Πολλοί λόγιοι του καιρού εκείνου σατιρίσανε αυτήν την μανία των δασκάλων. Αλλ’ έγινε παροιμιακή η σάτιρα του Ορφανίδη («Τίρι-Λίρι»):

 

Δασκάλους δε αποκαλώ συλλήβδην και αθρόα

τα δίποδα κακεντρεχή γνωστά χερσαία ζώα (…)

Οπόταν κούφος δάσκαλος θηρεύσει λέξιν μίαν

εις του Βαρίνου[2] την ξηράν αλλά σοφήν κοιλίαν

ως ο του ρωσικού ναού υπερμεγέθης κώδων

την εκφωνεί βαρύφθογγον εν μέσω των τριόδων

και τόσον η κουφότης του ογκούται κι αναβαίνει,

όσον αυτή είν’ άχρηστος και εσκωριασμένη…»

 

Λοιπόν ο περίφημος αυτός μαγαζάτορας, που πουλάει είδη «οισοπλοκίας», τι πουλάει, επιτέλους; Καλάθια ή σκοινιά; Ή και τα δυο; Πάντως και ο πελάτης αγοράζει σκοινιά και καλάθια κι ο μαγαζάτορας πουλεί καλάθια και σκοινιά. Κανένας δεν χρησιμοποιεί τον όρο «οισοπλέγματα» ή «οισόπλεκτα» ή «οισοπλοκώ» ή «οισοπλόκος», που όλοι τους είναι ανύπαρκτοι. Τότε, τι μας πασάρισε στην ταμπέλα του ο μαγαζάτορας την ανύπαρχτην επίσης λέξη «οισοπλοκία»; Και το περίεργο είναι πως η λέξη οίσος ή οισός είναι… ανώμαλη. Στον πληθυντικό γίνεται από αρσενική ουδέτερη: τα οίσα!

Οι καλαθοπουλητάδες λοιπόν γενήκανε «οισοπλοκοπώλαι»! Αλλά δεν είναι οι μόνοι που πρέπει να περηφανεύονται γι’ αυτή τους την… αρχαιογέννηση. Είναι και οι πατσατζήδες. Ξέρετε πως ονομάζονται επισήμως; Ακροκαθαρισταί! Και το σωματείο τους «Σωματείον ακροκαθαριστών»! Ομοίως οι ραφτάδες εκκλησιαστικών ρούχων λέγονται «ιερορράπται»!

Αλλά τούτα είναι μεμονωμένα κακά. Τι συφορά γίνεται με το ξαναβάφτισμα των χωριών της υπαίθρου! Έπρεπε και οι τόποι ν’ αλλάξουνε όνομα για να εξαρχαϊσθούνε. Όποιος πάρει το τρένο της Χαλκίδας θα ταξιδεύει στην αρχαίαν Ελλάδα. Θα συναντήσει τας Αχαρνάς, το Οίον, τας Αφίδνας, την Σφενδάλην, τον Αυλώνα, τα Οινόφυτα, την Οινόην…[3] Θα τρίβει τα μάτια του για να ιδεί ναούς του Απόλλωνος, γυμνήτας και πελταστάς, τον Χρεμύλον, τον Στρεψιάδην, διακρίους και δημιουργούς, και θα βλέπει, ωστόσο, μπροστά του το Μενίδι, το Μπογιάτι, τα Κιούρκα, τη Μαλακάσα, το Σάλεσι, τις Στανιάτες, το Σχηματάρι· θα βλέπει φουστανέλες και πατατούκες, το Δέδε, τον Γκίκα, τον Κόλια, βουνήσιους, ζευγολάτες και μαστόρους!

Ωραία ήσαν τα ονόματα των χωριών. Τι τους ήρθε να τ’ αλλάξουνε; Κι είχανε υπέρ αυτών την ιστορία τους, τη ζωή τους. Κι όμως τ’ αλλάξανε. Η αλλαγή δεν πήγε πέρα από τα επίσημα έγγραφα. Κανένας Μενιδιάτης δε λέγεται Αχαρνεύς και κανένας Μαλακασιώτης Σφενδάλιος. Το όνομα είναι νεκρό. Αλλά πως λέγεται ο Μπογιατιώτης; Οίος; Ή δεν λέγεται καθόλου; Μυστήρια…

Δυστυχώς, πολλά ονόματα χωρίων μείνανε ανάλλαχτα. Ο λόγος το λέει. Γιατί κι αυτά τα αρχαιοποιήσανε: Κορωπίον, Βραχάμιον, Λεοντάριον κλπ.

[1] γρετίδικος ή εγρετίδικος: αφαιρούμενος, κινητός.

[2] Πρόκειται για το πσλιό λεξικό του Βαρίνου Φαβωρίνου.

[3] Οίον είχε πρόσκαιρα ονομαστεί το Μπογιάτι, αργότερα Άνοιξη. Ο σταθμός της Μαλακάσας είχε ονομαστεί σταθμός Σφενδάλης. Οι άλλες διτυπίες λόγω μετονομασίας είναι: Αχαρνές-Μενίδι, Αφίδνες-Κιούρκα, Αυλώνα-Σάλεσι, Οινόφυτα-Στανιάτες.

 

Advertisement

Μπα, τον βρήκες τον δρόμο;

Τις προάλλες, είχα πάει επίσκεψη σε ένα φιλικό σπίτι, βραδάκι, αλλά σχετικά νωρίς. Κάποια στιγμή, οι φίλοι μου αναρωτήθηκαν πού να είναι ο γιος τους (κάπου 23 χρονών) που έλειπε από το πρωί.

Καμιά ώρα αργότερα ακούγεται το κλειδί στην πόρτα.

— Α, ήρθε κι ο …. λέει η μητέρα.

— Τον βρήκε τον δρόμο; λέει ο πατέρας.

Κι ύστερα, σα να κοντοστέκεται, γυρίζει σε μένα και λέει:

— Αυτό μου το έλεγε η μητέρα μου, όταν αργούσα.

Και βάλαμε τα γέλια.

Το στιγμιότυπο αυτό το γνωστοποίησα στον τοίχο μου στο Φέισμπουκ, και σχολιάστηκε αρκετά. Κάποιοι επισήμαναν πως εφόσον ο γιος ήταν ενήλικος ήταν άστοχη η παρατήρηση του πατέρα, ενώ οι περισσότεροι θυμήθηκαν ότι και οι δικοί τους γονείς τούς έλεγαν τη συγκεκριμένη φράση και αρκετοί παραδέχτηκαν, σαν τον φίλο μου, ότι «και τώρα τη λέμε κι εμείς στα παιδιά μας».

Κάποιοι φίλοι θυμήθηκαν παρεμφερείς φράσεις των γονιών τους, σε περιπτώσεις που γύριζαν αργά στο σπίτι, ας πούμε:

• Μπα; Θυμήθηκες ότι έχεις σπίτι;
• Μαζεύτηκες επιτέλους;
• Ξενοδοχείο το έκανες το σπίτι; [Και στη διαρκή εκδοχή του: Ξενοδοχείο το έχεις κάνει το σπίτι!]
• Πήρες και τα κλειδιά από το … [Εννοώντας ότι το παιδί τους πρέπει να έφυγε τελευταίο από εκεί όπου βρισκόταν]

Κάποιος άλλος θυμήθηκε ότι, όταν αργούσε ο μεγαλύτερος αδερφός του, ο πατέρας του (συνήθως) στρεφόταν στη μητέρα του και τη ρωτούσε: «Πού είναι τέτοια ώρα ο κανακάρης σου;» σχολιάζοντας ότι ήταν καθιερωμένο, στις επιπλήξεις, ξαφνικά το παιδί να χρεώνεται στον άλλο γονιό.

Πατρινό Καρναβάλι (κείμενο του Μποστ, παρουσίαση από AntonisLaw)

Καρναβάλι σήμερα. Στην Πάτρα και σε μερικά ακόμα μέρη το γιορτάζουν με τρόπο ξεχωριστό. Ο φίλος μας ο AntonisLaw, ο Νομικαντώνης, που είναι βέβαια Κρητικός αλλά ζει στην Πάτρα, επειδή δεν είναι μοναχοφάης, θέλησε να μας κάνει να ζήσουμε κι εμείς το Πατρινό Καρναβάλι, και μας κερνάει ένα ευθυμογράφημα του Μποστ με ακριβώς αυτόν τον τίτλο.

Το ευθυμογράφημα δημοσιεύτηκε στο τεύχος Μαρτίου 1964 του περιοδικού Δρόαμοι της Ειρήνης, με το οποίο συνεργαζόταν τακτικά ο Μποστ τότε και στη συνέχεια συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο Μποστ – Πεζά κείμενα 1960-1965. Εδώ ο Αντώνης έχει μονοτονίσει και έχει εκσυγχρονίσει την ορθογραφία, κάτι που θα ήταν ιεροσυλία για σκίτσο του Μποστ, όμως σε αυτά τα πεζά κείμενα ο Μποστ ακολουθούσε συμβατική ορθογραφία εποχής -η μονη διαφορά είναι ότι στην υποτακτική υπήρχε το η, που έγινε τώρα ει. Το σκίτσο του Μποστ συνόδευε το βιβλίο.

Δεν γράφω περισσότερα διότι ο Αντώνης έχει και εισαγωγή και σχολιασμό (μετά το ευθυμογράφημα), οπότε του δίνω τον λόγο αμέσως:

Το κείμενο δημοσιεύτηκε τις Απόκριες του 1964, λίγες μέρες αφότου είχε ορκιστεί Πρωθυπουργός ο Γεώργιος Παπανδρέου (18 Φεβρουαρίου 1964), και στα γεγονότα των ημερών αναφέρεται το κείμενο. Τελικά για την ιστορία το Πατρινό Καρναβάλι του 1964 ματαιώθηκε λόγω του θανάτου του βασιλιά Παύλου (6 Μαρτίου 1964). Φυσικά ο χορός του δημοτικού θεάτρου ήταν τα ντόμινα ή Μπουρμπούλια στο θέατρο «Απόλλων» (ανέγερση περί τα 1872) του αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ στην πλατεία Γεωργίου (Α’) της Πάτρας. Διαβάζουμε ότι κάποιοι μελετητές ανάγουν τα πρώτα Μπουρμπούλια ήδη στα πρώτα χρόνια της αποπεράτωσης του «Απόλλωνα».  Τα Μπουρμπούλια διεξαγόταν απογευματινή ώρα και ντύνονταν μόνο οι γυναίκες με μαύρο ντόμινο και μάσκα ενώ οι άντρες με επίσημο ένδυμα χορού, οι γυναίκες δεν πλήρωναν εισιτήριο και ο καβαλιέρος επέλεγε ντάμα χωρίς να ξέρει την ταυτότητά της, αλλά και η ίδια κατά κάποιο τρόπο αξιοποιώντας την ανωνυμία της συμμετείχε στο παιχνίδι αυτό. Τα Μπουρμπούλια διεξάγονται κανονικά κάθε χρόνο αλλά στο φυσικό τους χώρο, στο Δημοτικό Θέατρο «Απόλλων» έχουν αρκετά χρόνια να πραγματοποιηθούν. Οι καλλιτέχνες που συνήθως καλούνται είναι ο Πασχάλης, η Μπέσσυ Αργυράκη,  ο Γιώργος Πολυχρονιάδη, ο Λάκης Τζορντανέλλι , η Κατερίνα Αδαμαντίδου, η Σοφία Αρβανίτη (όσον ήταν εν ζωή και ο Ρόμπερτ Ουίλλιαμς και ο Δάκης)  και γενικά τραγουδιστές του ελληνικού ποπ της δεκαετίας του εξήντα και του εβδομήντα αλλά και του ογδόντα.   Έχει ενδιαφέρον ότι ο Μποστ βάζει και τους άντρες να φορούν ντόμινα, ίσως για να εξυπηρετήσει τη μυθοπλασία του, για να μπορέσει να γίνει η παρεξήγηση σχετικά με τον ποιον τελικά κρυφάκουγε μέσα στο χορό.

ΠΑΤΡΙΝΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ

Όταν κανείς έχει λίγα χρήματα και πολλάς στενοχωρίας, το πρώτον πράγμα που επιθυμεί είναι να διασκεδάσει. Έτσι κι εγώ, μόλις εισήλθε το Τριώδιον και ευρέθην με πολλάς στενοχωρίας, ησθάνθην μίαν τάσιν διά ξεφάντωμα. Συνέπεσε δε τας ημέρας εκείνας να συναντήσω τον φίλον μου Ανδρέαν που ήτο νυμφευμένος επίσης και του εξεμυστηρεύθην τας επιθυμίας μου. Ο Ανδρέας στεναχωρίας δεν έχει, αλλά είχε ένα ωραιότατον αυτοκίνητον.

-Ανδρέα, του είπα, πολλοί φίλοι μού κάνουν προσκλήσεις διά την Πάτρα με το αυτοκίνητό τους. Αλλά διστάζω…

-Να πας. Θα διασκεδάσεις πολύ ωραία. Μη διστάζεις.

-Φοβούμαι όπως οδηγούν. Τρέχουν πολύ. Μόνο σ’εσένα Ανδρεά έχω εμπιστοσύνη. Αλλά εσύ θα μείνεις εδώ.

– Όχι δεν θα μείνω. Η Πλάκα είναι γνωστή και οι γιορτές της δεν παρουσιάζουν πολύ ενδιαφέρον. Θα πάω κι εγώ στην Πάτρα. Δεν έρχεσαι μαζί μας κι εσύ με τη γυναίκα σου;

– Ευχαριστώ, Ανδρέα. Δεν θέλω να σας δώσω βάρος. Άλλωστε εσύ θα έχεις την παρέα σου. Άσε, καλύτερα να μείνω στην Αθήνα. Οι γιορτές δεν είναι για μας.

– Τι θα κάνεις εδώ;

– Θα δω το γαϊτανάκι. Θα περάσει η ώρα μου…

– Το γαϊτανάκι, απαγορεύθηκε. Θα πλήξεις.

– Θα πάρω κι ένα φθηνό πλαστικό κλομπ.

– Απαγορεύθηκε κι αυτό.

– Ε, κάτι θα κάνω. Θα πάρω δυο δραχμές χαρτοπόλεμο και θα μετρώ τα μπλε και τα κόκκινα κομφετί και θα περάσει η ώρα μου. Το κομφετί δεν απαγορεύεται. Με δυο δραχμές θα διασκεδάσω… Μην με πιέζεις. Δεν έρχομαι στην Πάτρα. Ίσως δεν βρούμε και δωμάτιο.

– Μη σε νοιάζει για δωμάτιο. Θα μείνουμε στο σπίτι μιας θείας μου. Έχει ένα αρχοντικό παλιό με 10 δωμάτια άδεια…

– Όχι, Ανδρέα, μην επιμένεις…

– Καλά, άσε. Θα βάλω την γυναίκα μου να τηλεφωνήσει στη γυναίκα σου. Εσύ σ’αυτά πάντα είσαι αναποφάσιστος. Δεν έχουμε παρέα, γιατί ο Κώστας με την αρραβωνιαστικιά του έφυγε με τα πεθερικά του και την κουνιάδα του για τη Θήβα από χθες, να δουν το Βλάχικο Γάμο. Και μεις τον είδαμε τρεις φορές και τον βαρεθήκαμε…

– Ναι, βέβαια, ο Βλάχικος Γάμος, δεν συγκρίνεται με το Καρναβάλι της Πάτρας. Στην Πάτρα υπάρχει μεγαλυτέρα ποικιλία…

– Ε, είδες; Καλύτερα θα περάσουμε. Άσε το ζήτημα σε μένα. Θα καταφέρουμε τη γυναίκα σου…

Αυτά είπα με τον φίλο μου Ανδρέα και χωρίσαμε.

Εδώ τα καλά τα πρίκουελ!

Παρόλο που η τελευταία λέξη του τίτλου δεν υπάρχει σε κανένα από τα μεγάλα γενικά λεξικά μας, νομίζω πως οι περισσότεροι θα την ξέρετε.

Πρίκουελ, αγγλιστί prequel, είναι όρος που φτιάχτηκε πάνω στον όρο sequel.

Το σίκουελ μιας κινηματογραφικής ή τηλεοπτικής ταινίας είναι μια άλλη αυτοτελής κινηματογραφική ή τηλεοπτική ταινία που αποτελεί συνέχεια της ιστορίας, του θέματος κτλ. της προηγούμενης ταινίας. Στη συνέχεια ο όρος επεκτάθηκε και σε λογοτεχνικά έργα ή σε ηλεκτρονικά παιχνίδια.

Κατ’ αναλογία, το πρίκουελ είναι μια αυτοτελής ταινία, γενικότερα ένα αυτοτελές έργο που αφηγείται γεγονότα που συνέβησαν πριν από το έργο στο οποίο αναφέρονται.

Τόσο το σίκουελ όσο και το πρίκουελ προϋποθέτουν την ύπαρξη ενός αρχικού «έργου αναφοράς», που είναι αρκετά επιτυχημένο ώστε τα διάδοχα έργα να εκμεταλλευτούν τη δημοτικότητά του. Βέβαια, συχνότερα έχουμε συνέχειες, σίκουελ, έργων, παρά πρίκουελ. Ωστόσο, ο όρος prequel στα αγγλικά δεν είναι τόσο πρόσφατος όσο θα νομιζε κανείς, αφού βρίσκω πως υπάρχει από το 1973 -αλλά διεθνή διάδοση γνώρισε αργότερα, ίσως στις αρχές του αιώνα μας.

Τις προάλλες, στο σαββατιάτικο άρθρο με τα μεζεδάκια, είχα αναφερθεί στον Πόλεμο των Άστρων και στα σίκουελ του, και ο φίλος μας ο Κώστας (ο Κώστας με πεζά, θα έλεγα, διότι έχουμε πολλούς) διόρθωσε ότι ο Πόλεμος των Άστρων έχει όχι μόνο σίκουελ αλλά και πρίκουελ και αναρωτήθηκε πώς θα τα πούμε στα ελληνικά. Του απάντησα πως δεν έχω δει απόδοση και αναρωτήθηκα μήπως μπορούμε να το πούμε «προσυνέχεια».

Στη συνέχεια ο φίλος μας ο Π2 παρέπεμψε σε άρθρο της Λεξιλογίας, ήδη από το 2009, στο οποίο είχε συζητηθεί ο όρος και είχε προταθεί, ανάμεσα σε άλλους, ο όρος «προσυνέχεια». Ομολογω πως δεν θυμάμαι να έχω διαβάσει εκείνη τη συζήτηση, οπότε τα μεγάλα πνεύματα συναντώνται, εκτός αν την είχα δει τότε και στη συνέχεια το ξέχασα, διόλου απίθανο με το Έμενταλ που κάνει θραύση.

Ο όρος «προσυνέχεια», που προτάθηκε τότε και που τον πρότεινα κι εγώ, φαίνεται οξύμωρος, αλλά δεν πειράζει και τόσο. Άλλωστε και το prequel είναι ιδιόρρυθμος σχηματισμός, αφού φαίνεται να είναι σύνθετο με το πρόθημα pre- και το -quel του sequel, το οποίο όμως sequel δεν είναι σύνθετη λέξη -προέρχεται από το γαλλ. sequelle και τελικά ανάγεται στο λατ. sequi, ακολουθώ. Τέτοια σχιζολεκτικά κόλπα όμως τα συνηθίζει η αγγλική γλώσσα. Η ελληνική γλώσσα δεν τα πολυσυνηθίζει, γι’ αυτό σκέφτομαι πως δεν είναι ανάγκη να καταφύγουμε σε λύσεις τύπου «προνέχεια» ή «προέχεια», που δεν έχουν και μεγάλη διαφάνεια εδώ που τα λέμε.

Στη συζήτηση στη Λεξιλογία είχε προταθεί για το πρίκουελ και ο όρος «προοίμιο», που όμως δεν νομίζω ότι στέκει, αφού το προοίμιο είναι ήδη υπαρκτός όρος και σημαίνει μια σύντομη αφηγηματική ενότητα μέσα σε ένα έργο, όχι ένα αυτοτελές έργο.

Κάνε βαριά καρδιά ναύτη μάγκα…

Κάποιοι θ’ αναγνωρίσουν τον «στίχο» του τίτλου. Τη λέξη τη βάζω σε εισαγωγικά, με την έννοια οτι δεν είναι στίχος από ποίημα επώνυμου ποιητή -μάλλον στην ανώνυμη δημιουργία πρέπει να τον κατατάξουμε, αν και αυτός ο όρος συνήθως παραπέμπει σε παλαιότερες εποχές και μορφές κοινωνικής οργανωσης.

Τον στίχο αυτό εγώ δεν τον ήξερα ή, αν τον είχα ακούσει στα νιάτα μου, τον είχα ξεχάσει. Τις προάλλες όμως, που είχαμε μια ωραία μάζωξη με εκλεκτούς φίλους του ιστολογίου, ο φίλος μας ο Κόρτο απάγγειλε αυτόν τον στίχο, απαντώντας σε άλλον στίχο που είχε απαγγείλει ο φίλος μας ο Γιάννης Μαλλιαρός.

Ξαναλέω, δεν είναι στίχοι από ποίημα κάποιου γνωστού ποιητή, είναι αποσπάσματα από μαθητικά μνημοτεχνικά ποιηματάκια, απ’ αυτά που χρησιμοποιούν οι μαθητές της δευτεροβάθμιας για να βοηθιούνται να θυμούνται διάφορες έννοιες της χημείας -στην προκειμένη περίπτωση, την ηλεκτροχημική σειρά των μετάλλων.

Για να πω την αμαρτία μου, εγώ τέτοια μνημοτεχνικά ποιηματάκια δεν χρησιμοποιούσα ως μαθητής. Ό,τι ήταν να μάθω απέξω, το μάθαινα απέξω. Τα περισσότερα τα έχω ξεχάσει, αν και θυμάμαι -και μπορώ να απαγγείλω, αν προκληθώ- τους δώδεκα ελάσσονες προφήτες του Ισραήλ (γράφω από μνήμης τώρα: Ωσηέ, Αμώς, Μιχαίας, Ιωήλ, Οβδιού, Ιωνάς, Ναούμ, Αββακούμ, Σοφονίας, Αγγαίος, Ζαχαρίας, Μαλαχίας, που το άκουσμά του προκαλούσε θυμηδία).

Τέτοια ποιηματάκια υπήρχαν, και μας βάζανε να μαθαίνουμε, για τις δασυνόμενες λέξεις, όπως το: Άδης, άγιος, αγνός, αδρός, αίμα και αβρός, αλλά έχω ξεχάσει πώς πάει στη συνέχεια και άλλωστε στην πράξη, επειδή διάβαζα πολύ, σχεδόν πάντα θυμόμουν αν παίρνει δασεία μια λέξη, κι όταν δεν θυμόμουν προσπαθούσα να τη συνθέσω: ορμή… να δούμε, εφόρμηση, άρα παίρνει δασεία. Ευτυχώς ο άγιος Κριαράς μάς γλίτωσε από τέτοιες βλακείες. (Αυτό το είχα γράψει στο πρώτο μου βιβλίο, το Γλώσσα μετ’ εμποδίων, κι απ’ ό,τι μου είπε αργότερα κάποιος γλωσσολόγος, ο Κριαράς σχολίασε: ακόμα δεν πέθανα και βάλθηκε να με αγιοποιήσει;).

Τώρα που μεγαλώνω και ξεχνάω, έχω κάποιους κανόνες για να θυμάμαι τα PIN, π.χ. Άλωση του Σπαλάτου (δεν ξέρω πότε έγινε και αν αλώθηκε, αλλά είναι ένας τετραψήφιος αριθμός που αρχίζει από 14..) ή «2x-2» για ένα τετραψήφιο ΡΙΝ με αυτή τη σχέση ανάμεσα στα δύο διψήφια μέρη του, π.χ. 4021 (το δικό μου είναι διαφορετικό).

Αλλά ποιηματάκια για τη χημεία δεν θυμάμαι να ήξερα, οπότε μου κίνησε το ενδιαφέρον ο Γιάννης Μ. που, δεν θυμάμαι τωρα με ποιαν αφορμή, απάγγειλε:

Και βάσανα μεγάλα μια ζωή χρυσή σηκώνει σαν μολύβι. Η Βίκη υδράργυρο απατά.

εξηγώντας ότι κάθε συλλαβή του ποιήματος θυμίζει κάποιο χημικό στοιχείο, κάποιο μέταλλο, με την ηλεκτροχημική σειρά τους.

Και – το Κ (κάλιο)

βά – το Ba (βάριο)

σα – το Ca (ασβέστιο, αν και προφέρεται Κα και οχι Σα)

να – το Na (νάτριο)

μεγ – το Mg (μαγνήσιο)

άλα – το Al (αργιλιο)

μια/μνια – το Mn (μαγγάνιο)

ζωή  – το Zn (ψευδάργυρος)

χρυσή – το Cr (χρώμιο)

ση-      το Fe (σίδηρος)

κώ-      το Co (κοβάλτιο)

νει –      το Νi (νικέλιο)

σαν –    το Sn (κασσίτερος)

μολύβι – το Pb (μόλυβδος)

Η          – το Η2 (υδρογόνο)

Βί        – το Bi (βισμούθιο)

κη        – το Cu (χαλκός)

Υδράργυρο – ο Hg (υδράργυρος)

α                 – το Ag (άργυρος)

πατ            – το Pt (λευκόχρυσος)

ά    – το Au (χρυσός)

Ιστολογικά κεσάτια 2022

Παραδοσιακά, οι πέντε-δέκα μέρες γύρω από τον Δεκαπενταύγουστο είναι από τις περιόδους με τη μικρότερη κίνηση στα ιστολόγια, και η τάση αυτή ισχύει και φέτος.

Οπότε, θα συνεχίσω με μια παράδοση του ιστολογίου, δηλαδή θα ανεβάσω και πάλι σήμερα, ξανακοιταγμένο και ελαφρώς τροποποιημένο, ένα άρθρο που πρώτη φορά το ανέβασα τέτοιες μέρες το 2009 και που έκτοτε το ανεβάζω σχεδόν κάθε χρόνο, τις περισσότερες χρονιές που υπάρχει το ιστολόγιο (πλάκα-πλάκα, τούτος είναι ο δέκατος τέταρτος ιστολογημένος μου Αύγουστος).

Η ανάπαυλα αυτή δίνει και στον ιστολόγο μία μέρα ημιρεπό, μια και το σερί των αναρτήσεων, ένα άρθρο τη μέρα, συνεχίζεται αδιάλειπτο από τα τέλη Ιανουαρίου του 2014. Θα μου πεις, συμβιβάζεται αδιάλειπτο σερί με επαναλήψεις; Ιστορικός συμβιβασμός, θα απαντήσω.

Στη φωτογραφία, που είναι παρμένη το 2009 ή νωρίτερα από την οδόν Αιόλου, βλέπουμε δυο μαγαζάτορες που, επειδή έχουν κεσάτια, παίζουν τάβλι.

Τα κεσάτια βέβαια είναι οι αναδουλειές, στερεότυπη εμπορική απάντηση που την ακούμε ταχτικά στην αγορά, πολύ πριν από την κρίση. Η λέξη είναι τουρκικό δάνειο (kesat), αραβοπερσικής αρχής, και φαίνεται ότι οι έμποροι από πολύ παλιά τη χρησιμοποιούσαν, αν θυμηθούμε ένα γουστόζικο ανέκδοτο με τον βασιλιά Όθωνα, όπως το καταγράφει στην Ιστορική ανθολογία του ο Γ. Βλαχογιάννης:

Τρεις πραματευτάδες Χιώτες παρουσιαστήκανε στον Όθωνα το Βασιλέα.
     Αφού είπανε το ’να και τ’ άλλο, […] ο Βασιλέας, που μόνη γλώσσα του είχε να μιλεί τις ελληνικούρες που είχε πρωτομάθει από τον Φίλιππο Ιωάννου […], γυρίζει στον έναν από τους τρεις Χιώτες μ’ εκείνο το συνηθισμένο σοβαρό του και ρωτάει:
     ― Πώς προχωρεί το εμπόριον;
     ― Κεσάτια, Μεγαλειότατε! λέει ο Χιώτης.
     Ο Όθωνας απορεί· πρώτη φορά ακούει αυτή τη λέξη. Κοιτάζει αυτόν που μίλησε στα μάτια και ξαναρωτάει:
     ― Τι σημαίνει η λέξις κεσάτια;
     Ο Χιώτης απορεί κι αυτός, μα ο άλλος Χιώτης, πιο έξυπνος, πετιέται κι απαντάει:
     ― Δεν έχει νταραβέρι, Μεγαλειότατε!
     Ο Βασιλέας, με την ίδια πάντα σοβαρότη του, γυρίζει και σ’ αυτόν:
     ― Και η λέξις νταραβέρι, τι σημαίνει;
     Μα ώσπου ν’ απαντήσει ο δεύτερος, ο τρίτος Χιώτης δεν αργεί και λέει:
     ― Αλισιβερίσι, Μεγαλειότατε!
     Ο Βασιλέας δεν έκαμε άλλο ρώτημα. Και φύγαν οι τρεις φίλοι χαρούμενοι που φωτίσανε το Βασιλέα.

Προσθέτω ότι η πρώτη εμφάνιση της λέξης στη γραμματεία μας φαίνεται να είναι στον πάπα-Συναδινό, τον 17ο αιώνα, ο οποίος μας λέει ότι ύστερα από μια νομισματική μεταρρύθμιση που αποφάσισε ο βεζιρης Μουσταφά πασάς «και έτζι εγίνην μεγάλο κεσάτι εις τα πάντα εις όλον τον κόσμον και μεγάλην στενοχωρίαν είχαν πάντες άνθρωποι και εζημιώθηκαν όλοι τους, μικροί τε και μεγάλοι».

Κεσάτια λοιπόν αυτή την περίοδο στα ιστολόγια και με αυτή την ευκαιρία είχαμε θυμηθεί ένα αστείο κειμενάκι που κυκλοφορεί εδώ και καιρό στο Διαδίκτυο, με τις απαντήσεις που υποτίθεται ότι δίνουν διάφοροι επαγγελματίες που έχουν κεσάτια. Στο κείμενο αυτό πρόσθεσα μερικές νέες απαντήσεις που είχαν προταθεί όταν αναρτήθηκε το ίδιο κείμενο στο φόρουμ Λεξιλογία, και μερικές από αυτές που προτείνατε με σχόλιά σας τις προηγούμενες φορές που το συζητήσαμε εδώ, οπότε τώρα παρουσιάζω τον συμπληρωμένο και επικαιροποιημένο κατάλογο. Συμπληρώσεις γίνονται ευχαρίστως δεκτές στα σχόλια.

Ωστόσο, ενώ έχω εμπλουτίσει τον κατάλογο, ενσωματώνοντας και κάποιες απαντήσεις που αφορούσαν την πανδημική πραγματικότητα, δεν έχω προσθέσει απαντήσεις σχετικές με την τρέχουσα επικαιρότητα. Αλλά μπορώ να το κάνω εδώ, στον πρόλογο, για να αναδείξω και αυτή την πτυχή.

Ωτακουστής νόμιμης επισύνδεσης στην ΕΥΠ: Ούτε φωνή ούτε ακρόαση!

«Επαγγελματικές» απαντήσεις στην ερώτηση «Πώς πάει η δουλειά;»

Φούρναρης: ψίχουλα
Μανάβης: κολοκύθια
Αγρότης: ζήσε Μάη μου να φας τριφύλλι
Ανθοπώλης: μαρασμός
Υφασματέμπορος: πανί με πανί
Ψαράς: ούτε λέπι
Φαρμακοποιός: με το σταγονόμετρο
Ηλεκτρολόγος: δεν βλέπω φως
Υδραυλικός: μούφα η δουλειά
Mηχανικός αυτοκινήτων: στο ρελαντί
Έμπορος χαλιών: χάλια
Κομμωτής: τρίχες
Ψιλικατζής: ψιλοπράματα
Νεκροθάφτης: ψόφια πράματα
Ο απέναντι νεκροθάφτης: μεγάλη νέκρα
Οφθαλμίατρος : θολά τα βλέπω…
Μακιγιέρ : χλομά τα πράγματα..
Ορθοπ*δικός : κούτσα-κούτσα…
Βοθρατζής: σκ**
Ο απέναντι βοθρατζής: Χέσε μέσα
Δύτης: πιάσαμε πάτο
Υποδηματοπώλης: άνθρωπος δεν πατάει
Πιλότος: Χαμηλές πτήσεις
Χρηματιστής: Λίμιτ ντάουν
Μάγειρας: βράσε όρυζα
Οδική βοήθεια: μείναμε
Γραφείο συνοικεσίων: ξεμείναμε
Γεωπόνος: χαιρέτα μου τον πλάτανο
Θεατρώνης: Χ… θέατρο
Ηθοποιός: δράμα
Μετεωρολόγος: Βαρομετρικό χαμηλό
Ποδοσφαιριστής: Χάσαμε τη μπάλα
Συγγραφέας: Ούτε λέξη!
Παπάς: Πάμε κατά διαόλου
Εργοστασιάρχης: πάγωσε η τσιμινιέρα
Κηπουρός: δεν κουνιέται φύλλο
Κλειδαράς: λουκέτο θα βάλουμε
Μαθηματικός: μηδέν εις το πηλίκο
Έμπορος λευκών ειδών: μαυρίλα
Αστρονόμος: μαύρη τρύπα
Εφοπλιστής: βουλιάξαμε!
Χρωματοπώλης: τη βάψαμε
Ελαιοχρωματιστής: μαυρίλα
Κηπουρός: Ξεραΐλα
Χαρτοπαίκτης: Ταπί και ψύχραιμος
Άλλος χαρτοπαίχτης: Μείναμε στον άσο!
Ποκαδόρος: Ανέπαφος!
Οπτικός: Σκούρα τα πράγματα
Ζαχαροπλάστης: πίκρα
Αρωματοπώλης: βρώμα η δουλειά…
Καρεκλοποιός: Δεν έχει κάτσει τίποτα
Εταιρεία απεντομώσεων: βαράμε μύγες
Σκακιστής: Νούλα
Σκακιστής (επαγγελματίας):Zugzwang
Συλλέκτης νομισμάτων: πενταροδεκάρες
Σεναριογράφος : Δεν έχω ιδέα
Συντηρητής έργων τέχνης: τα ξύνουμε
Κουφωματάς: κατεβάσαμε ρολά
Βοτανοσυλλέκτης: βάλ’του ρίγανη!
Βουλκανιζατέρ: μείναμε από λάστιχο!
Άλλο βουλκανιζατέρ: Φούιτ
Εστιατόριο: Πείνα!
Οινοποιός: καλά κρασιά!
Αμπελουργός: έπεσε περονόσπορος!
Ψάλτης: άλαλα τα χείλη!
Εκφωνητής: δεν έχω λόγια
Λοιμωξιολόγος: φλάταρε η καμπύλη
Υπεύθυνος κέντρου εμβολιασμού: ούτε τσίμπημα!
Ηλεκτρολόγος: μπλακάουτ
Μουσικός: παύση διαρκείας
Webmaster: 404
Στρατιωτικός: ούτε με σφαίρες
Πωλητής εμφιαλωμένου νερού: στερέψαμε!

 

και βέβαια….

Υπεύθυνος ιστολογίου: Ουδέν σχόλιον!

Μια βραδιά στο Αγιόξυλο

Κι άλλη φορά έχουμε δημοσιεύσει στο ιστολόγιο σκίτσα του Κουραφέλκυθρου, κατά κόσμον Αντώνη Βαβαγιάννη -αν θυμάστε, πέρσι τον Δεκέμβριο. Τα κόμικς που δημοσιεύει στη σειρά Κουραφέλκυθρα ξεχωρίζουν για το σουρεαλιστικό χιούμορ και τα έξυπνα λογοπαίγνια που δείχνουν οξύ γλωσσικό αισθητήριο. Μπορείτε να τα βρείτε στην ειδική σελίδα του Φέισμπουκ.

Εκείνο το προηγούμενο άρθρο, εμπνευσμένο από στριπάκι του Κουραφέλκυθρου, είχε θέμα τα ουσιαστικά που δεν έχουν ενικό (π.χ. συμπράγκαλα). Και το σημερινό στριπάκι που θα σχολιάσουμε έχει γλωσσικό ενδιαφέρον, αλλά εστιάζει σε ιδιωματικές εκφράσεις.

Και πάλι, πρωταγωνιστούν οι δυο άσπονδες φίλες (συγκάτοικες ίσως) του προηγούμενου σκίτσου, εδώ όμως τις βρίσκουμε να τσιμπάνε κάτι σε μεζεδοπωλείο που λέγεται Αγιόξυλο-, σε μια πλατεία στην Αθήνα -όχι της Georgia, διευκρινίζει σε παρένθεση ο τίτλος. Και βέβαια, τουλάχιστον στα μέρη μας, όταν αναφερόμαστε στην Αθήνα ποτέ δεν διευκρινίζουμε ότι εννοούμε την πρωτεύουσα της Ελλάδας αντί της πόλης της Τζόρτζιας, αλλά εδώ η διευκρίνιση δεν είναι άστοχη. Οι δυο πρωταγωνίστριες χρησιμοποιούν στη συνομιλία τους (που, νομοτελειακά θα’λεγε κανείς, εξελίσσεται σε καβγά) αμερικάνικες εκφράσεις. Να δούμε αν θα τις βρείτε όλες:

Στην Αθήνα τρώμε σουβλάκι

Μιλώντας τις προάλλες στη Βουλή, ο Δημήτρης Κουτσούμπας, ο γραμματέας του ΚΚΕ, έκανε μια αναφορά που είχε αντίκτυπο στα σόσιαλ και συζητήθηκε αρκετά -και παράλληλα έδωσε την πάσα για το σημερινό μας άρθρο.

Είπε, απευθυνόμενος στον πρωθυπουργό:

Πάνω από 1,5 εκατομμύριο νοικοκυριά δε μπορούν να πληρώσουν τους φόρους που έχετε επιβάλει. Κι έρχεστε εδώ σήμερα να πείτε στον ελληνικό λαό ότι μεριμνάτε για το εισόδημα του;

Το σουβλάκι με πίτα, το γνωστό πιτόγυρο, έχει πάει 3 και 3,5 ευρώ! Η βενζίνη 2,5 ευρώ το λίτρο! Το σούπερ μάρκετ έχει εκτιναχθεί!

Καταλαβαίνουμε ότι εσείς δεν τρώτε σουβλάκια συνήθως αλλά ούτε βενζίνη βάζετε;”

Η ατάκα του Κουτσούμπα για το σουβλάκι είναι κατά τη γνώμη μου εύστοχη. Πράγματι, πρόκειται για ένα φτηνό και αγαπημένο λαϊκό έδεσμα, που η τιμή του έχει επανειλημμένα συζητηθεί τώρα που τα πάντα ακριβαίνουν. Παλιά, το περιοδικό Εκόνομιστ είχε καθιερώσει ένα Hamburger index, έναν δείκτη που σύγκρινε τις τιμές του χάμπουργκερ σε διάφορες χώρες -στην Ελλάδα θα μπορούσε να καθιερωθεί ένας δείκτης σουβλακιού για να συγκρίνει την τιμή του σουβλακιού στις διάφορες πόλεις της Ελλάδας.

Για να είμαι ειλικρινής, δεν ξέρω αν η τιμή του σουβλακιού διαφέρει αισθητά ανάμεσα σε Αθήνα και προάστια ή Αθήνα και Θεσσαλονίκη και επαρχία. Ξέρω όμως ότι διαφέρει η σημασία της λέξης «σουβλάκι«, τουλάχιστον ανάμεσα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, και μάλιστα η διαφορά αυτη είναι από τις πιο τρανταχτές που ξεχωρίζουν το λεξιλόγιο των δύο πόλεων.

Κι έτσι, η ατάκα του Κουτσούμπα προκάλεσε και τέτοια σχόλια, τοπικογλωσσικά. Γράφει μία Θεσσαλονικιά στο Τουίτερ:

«Το σουβλάκι με πίτα, το γνωστό πιτόγυρο…», είπε ο Κουτσούμπας στη βουλή αναφερόμενος στην ακρίβεια. Και εμεις οι καυμένοι Θεσσαλονικείς ακόμη ψάχνουμε τι εννοεί.

Κι ένας γνωστός υποστηρικτής του ΚΚΕ, που είναι από Θεσσαλονίκη: Όπως τα λέει ο Κουτσούμπας, εκτός από το τι είναι σουβλάκι και τι είναι πιτόγυρο.

Πράγματι, στη Θεσσαλονίκη «σουβλάκι» είναι μικρά κομμάτια κρέατος περασμένα σε μικρή και λεπτή βέργα (σε μικρή σούβλα) για να ψηθούν (ο ορισμός από το ΛΚΝ, το οποίο, όπως έχουμε πει με άλλη ευκαιρία, είναι γραμμένο στη βορειοελλαδική ποικιλία της κοινής νεοελληνικής).

Αλλά αυτό στην Αθήνα λέγεται «καλαμάκι». Στην Αθήνα, σουβλάκι είναι «πρόχειρο φαγητό από κομμάτια κρέατος που ψήθηκαν περασμένα σε μικρή και λεπτή βέργα ή από γύρο ή από μπιφτέκι, τοποθετημένα μέσα σε μικρή στρογγυλή πίτα μαζί με άλλα υλικά». Ο ορισμός αυτός δίνεται από το λεξικό Μπαμπινιώτη, το οποίο δίνει όμως και τον πιο πάνω ορισμό του ΛΚΝ.

Όταν στην Αθήνα παραγγέλνουμε (ή: παραγγέλναμε) σουβλάκια, στη συνέχεια διευκρινίζουμε αν θέλουμε να είναι με γύρο (και τι γύρο) ή με καλαμάκι. Αν θέλουμε σκέτο το καλαμάκι χωρίς πίτα, λέμε (ή λέγαμε) «σκέτο». Βάζω και παρελθοντικό χρόνο, διότι δεν είμαι βέβαιος αν αυτό ισχύει πλέον για όλους.

Μπατίρηδες επί μακρόν

Mε την ευκαιρία που ήρθαν προχτές εν πομπή και παρατάξει τα πρώτα Ραφάλ που αγοράσαμε από τη Γαλλία, ο Γάλλος πρόεδρος Μακρόν έγραψε το εξής τουίτ για να ευχαριστήσει τους καλούς του πελάτες: Σ’ ευχαριστώ αγαπητέ Κυριάκο για την εμπιστοσύνη προς τη Γαλλία και προς το κόσμημα της αεροναυπηγικής της βιομηχανίας, την εμπιστοσύνη προς την Ευρώπη της άμυνας που έχουμε αρχίσει να οικοδομούμε. (Merci cher Kyriákos pour cette confiance envers la France et son fleuron de l’aéronautique, envers l’Europe de la défense que nous sommes en train de bâtir).

Σε μια παρέα στο Φέισμπουκ, μια φίλη είχε βάλει σε κύκλο το bâtir, και σχολίασε χαριτολογώντας: Μπατίρης με την αγορά των Ραφάλ, λέει (κι αυτή τη λέξη από εμάς την πήρανε). Είπα κι εγώ για το τρένο (en train de…), είπε ένας άλλος για το τρένο των μπατίρηδων, γελάσαμε. Δικαιούται να γελάει όποιος πληρώνει τον λογαριασμό.

Βέβαια, εδώ έχουμε απλή ηχητική ομοιότητα. Καμιά σχέση δεν έχει το γαλλικό bâtir (χτίζω, οικοδομώ) με τον δικό μας μπατίρη. Μπορεί να μπατιρίσουμε οικοδομώντας την Ευρώπη της άμυνας και βοηθώντας τη γαλλική πολεμική βιομηχανία, αλλά αυτό δεν θα οφείλεται στην ετυμολογία.

Αλλά, μια και τ’ αναφέραμε, κι αφού έχουμε αφιερώσει φυσικά άρθρο για τα λεξιλογικά των Ραφάλ, ας πούμε μερικά ακόμα πράγματα για αυτά τα δυο μπατίρ του λογοπαιγνίου.

Το ελληνικό μπατίρ, ο μπατίρης εννοώ, είναι βέβαια δάνειο τουρκικό. Μπατίρης είναι ο φτωχός, ο αδέκαρος (και αφού χρησιμοποίησα αυτή τη λέξη, συνειδητοποιώ ότι δεκάρες δεν υπάρχουν εδώ και δεκαετίες, διότι είχαν πρακτικά χαθεί από την κυκλοφορία καμιά τριανταριά χρόνια πριν καταργηθεί επίσημα η δραχμή).

Ο μπατίρης, λένε τα λεξικά, σχηματίστηκε υποχωρητικά από το ρήμα «μπατίρω» (αν και σήμερα μάλλον μπατιρίζω είναι το ρήμα), το οποίο είναι δάνειο από το τουρκικό ρήμα batmak/batırmak, που η βασική του σημασία είναι «βυθίζομαι, βουλιάζω» αλλά και «δύω» (στα τούρκικα batı είναι η δύση, όπως θα έχετε προσέξει από τις αναφορές σε Batι Trakya, Δυτική Θράκη). Το τουρκικό ρήμα έχει πάει και τη σημασία «χρεοκοπώ», όπως και κάμποσες άλλες που δεν μας ενδιαφέρουν.

Ο δανεισμός πρέπει να έγινε από το ρήμα -απ’ όσο ξέρω δεν υπάρχει στα τουρκικά λέξη batιr με τη σημασία «μπατίρης, φτωχός».

Από το ίδιο τουρκικό ρήμα έχουμε κι άλλη μια λέξη στα ελληνικά, το ρήμα μπατάρω, το οποίο κράτησε την κυριολεξία του τουρκικού ρήματος, «βυθίζομαι, βουλιάζω». Πράγματι, το πλοίο που μπατάρει βυθίζεται, αλλά και ο μπατίρης βυθισμένος είναι, στα χρέη.

Ίσως είμαι επηρεασμένος από τα τραγούδια, αλλά νομίζω πως ο μπατίρης έχει μια χροιά συμπάθειας (και πιο πολύ βέβαια το μπατιράκι, όπως στο τραγούδι της Βουγιουκλάκη, τυχαίες είναι οι δυο ρίμες, δεν θα πω «Δικό σας συνάδελφοι»). Να ακούσουμε τον μπατίρη τον Λουκά (μουσική-τραγούδι Γρηγ. Μπιθικώτσης, στίχοι Κώστας Βίρβος) ως ιντερμέτζο:

Μια βραδιά στο Άνω Λιόσι

Σε περυσινό άρθρο είχαμε κάνει λόγο για τα Κουραφέλκυθρα, που θα τα ξέρετε έτσι κι αλλιώς αν συχνάζετε στο Φέισμπουκ. Αν πάλι δεν τα ξέρετε, νομίζω ότι χάνετε.

Βέβαια, τα Κουραφέλκυθρα «δεν είναι καν λέξη» όπως λέει ο δημιουργός τους, ο κομίστας Αντώνης Βαβαγιάννης ή Κουραφέλκυθρος. Τα κόμικς που δημοσιεύει στη σειρά Κουραφέλκυθρα ξεχωρίζουν για το σουρεαλιστικό χιούμορ και τα έξυπνα λογοπαίγνια που δείχνουν οξύ γλωσσικό αισθητήριο. Μπορείτε να τα βρείτε στην ειδική σελίδα του Φέισμπουκ.

Πέρυσι είχαμε σχολιάσει εδώ στο ιστολόγιο ένα βιντεάκι του Κουραφέλκυθρου, γύρω από τη λέξη «μεθυσμενάκι». Τότε είχα γράψει: «Πριν από λίγο καιρό, μου είχε αρέσει πολύ ένα στριπ των Κουραφέλκυθρων που είχε γλωσσικό ενδιαφέρον. Σκεφτόμουν να το παρουσιάσω εδώ αλλά το αμέλησα». Κατά σύμπτωση, ο Βαβαγιάννης αναδημοσίευσε πρόσφατα στη σελίδα του εκείνο το παλιό στριπ, οπότε το θυμήθηκα και το παρουσιάζω εδώ.

Στο στριπάκι αυτό, ο Κουραφέλκυθρος παρουσιάζει δυο συγκάτοικες (σικ, ρε) που μαλώνουν και παίζει με τις λέξεις που έχουν μόνο πληθυντικό, όπως Χριστούγεννα, ανάμεσά τους και πολλά τοπωνύμια, όπως τα Άνω Λιόσια του τίτλου του άρθρου μας. Οι δυο κοπέλες χρησιμοποιούν τέτοιες λέξεις στον ενικό, πράγμα που προφανώς έχει κωμικό αποτέλεσμα -εγώ τουλάχιστον γελάω πολύ όποτε το διαβάζω (Στην ίδια σειρά υπάρχει κι άλλο ένα στριπάκι με τις ίδιες συγκάτοικες να χρησιμοποιούν λέξεις από ζευγάρια, όπως τσάτρα-πάτρα, αλλά αυτό θα το δούμε άλλη φορά).

Ιδού το στριπάκι και στη συνέχεια θα κάνω την ψυχή του πάρτι, δηλαδή θα πω μερικά βαρετά πράγματα για αυτές τις λέξεις που δεν έχουν ενικό.

Ιστολογικά κεσάτια 2021

Παραδοσιακά, οι πέντε-δέκα μέρες γύρω από τον Δεκαπενταύγουστο είναι από τις περιόδους με τη μικρότερη κίνηση στα ιστολόγια, και η τάση αυτή ισχύει και φέτος.

Οπότε, θα συνεχίσω με μια παράδοση του ιστολογίου, δηλαδή θα ανεβάσω και πάλι σήμερα, ελαφρότατα ξανακοιταγμένο, ένα άρθρο που πρώτη φορά το ανέβασα τέτοιες μέρες το 2009 και που έκτοτε το ανεβάζω σχεδόν κάθε χρόνο, τις περισσότερες χρονιές που υπάρχει το ιστολόγιο (πλάκα-πλάκα, τούτος είναι ο δέκατος τρίτος ιστολογημένος μου Αύγουστος).

Η ανάπαυλα αυτή δίνει και στον ιστολόγο μία μέρα ημιρεπό, μια και το σερί των αναρτήσεων, ένα άρθρο τη μέρα, συνεχίζεται αδιάλειπτο από τα τέλη Ιανουαρίου του 2014. Θα μου πεις, συμβιβάζεται αδιάλειπτο σερί με επαναλήψεις; Ιστορικός συμβιβασμός, θα απαντήσω.

Στη φωτογραφία, που είναι παρμένη το 2009 ή νωρίτερα από την οδόν Αιόλου, βλέπουμε δυο μαγαζάτορες που, επειδή έχουν κεσάτια, παίζουν τάβλι.

Τα κεσάτια βέβαια είναι οι αναδουλειές, στερεότυπη εμπορική απάντηση που την ακούμε ταχτικά στην αγορά, πολύ πριν από την κρίση. Η λέξη είναι τουρκικό δάνειο (kesat), αραβοπερσικής αρχής, και φαίνεται ότι οι έμποροι από πολύ παλιά τη χρησιμοποιούσαν, αν θυμηθούμε ένα γουστόζικο ανέκδοτο με τον βασιλιά Όθωνα, όπως το καταγράφει στην Ιστορική ανθολογία του ο Γ. Βλαχογιάννης:

Τρεις πραματευτάδες Χιώτες παρουσιαστήκανε στον Όθωνα το Βασιλέα.
     Αφού είπανε το ’να και τ’ άλλο, […] ο Βασιλέας, που μόνη γλώσσα του είχε να μιλεί τις ελληνικούρες που είχε πρωτομάθει από τον Φίλιππο Ιωάννου […], γυρίζει στον έναν από τους τρεις Χιώτες μ’ εκείνο το συνηθισμένο σοβαρό του και ρωτάει:
     ― Πώς προχωρεί το εμπόριον;
     ― Κεσάτια, Μεγαλειότατε! λέει ο Χιώτης.
     Ο Όθωνας απορεί· πρώτη φορά ακούει αυτή τη λέξη. Κοιτάζει αυτόν που μίλησε στα μάτια και ξαναρωτάει:
     ― Τι σημαίνει η λέξις κεσάτια;
     Ο Χιώτης απορεί κι αυτός, μα ο άλλος Χιώτης, πιο έξυπνος, πετιέται κι απαντάει:
     ― Δεν έχει νταραβέρι, Μεγαλειότατε!
     Ο Βασιλέας, με την ίδια πάντα σοβαρότη του, γυρίζει και σ’ αυτόν:
     ― Και η λέξις νταραβέρι, τι σημαίνει;
     Μα ώσπου ν’ απαντήσει ο δεύτερος, ο τρίτος Χιώτης δεν αργεί και λέει:
     ― Αλισιβερίσι, Μεγαλειότατε!
     Ο Βασιλέας δεν έκαμε άλλο ρώτημα. Και φύγαν οι τρεις φίλοι χαρούμενοι που φωτίσανε το Βασιλέα.

Κωνσταντίνου και Ελένης και πάλι

Ο τίτλος του σημερινού άρθρου είναι, εσκεμμένα, αμφίσημος. Συνήθως, όταν δημοσιεύω ένα άρθρο συνοδεύοντάς το με τις λέξεις «και πάλι», πρόκειται για επανάληψη παλιότερου άρθρου. Και επειδή σήμερα είναι 21 Μαΐου, Κωνσταντίνου και Ελένης, θα μπορούσα πράγματι να επαναλάβω ένα παλιότερο άρθρο για τα δυο αυτά ονόματα, που το έχω ήδη δημοσιεύσει αρκετές φορές εδώ, τελευταία φορά το 2018.

Όχι όμως. Στο σημερινό άρθρο δεν θα αναφερθώ στα ονοματολογικά όσων γιορτάζουν σήμερα. Θα ευχηθώ χρόνια πολλά στις Ελένες του ιστολογίου (και στην αδελφή μου), στον ΚΩΣΤΑ, τον Κώστα Κ. και τον άλλο Κώστα, τον Κωνσταντίνο και όλους τους άλλους Κωστάδες του ιστολογίου, αλλά το μεγαλύτερο μέρος του άρθρου θα το αφιερώσω αλλού.

Στο ονοματολογικό άρθρο του 2018 έγραφα, προς το τέλος του άρθρου: Κωνσταντίνου και Ελένης, βέβαια, είναι και ο τίτλος ενός από τα πιο πολυπαιγμένα ελληνικά σίριαλ, του Χάρη Ρώμα και της Άννας Χατζησοφιά, που προβλήθηκε από το 1998 ως το 2000 και επαναλαμβάνεται στη συνέχεια σχεδόν κάθε χρόνο, πάντοτε με μεγάλη θεαματικότητα· παρόλο που υποθέτω ότι δεν είναι κομιλφώ, ομολογώ ότι μου άρεσε πολύ και έχω δει (μάλλον) όλα τα επεισόδια, ενώ τα παιδιά μου, παλιότερα τουλάχιστον, έβλεπαν φανατικά κάθε επανάληψη.

Σκέφτηκα λοιπόν σήμερα να μιλήσω για το σίριαλ «Κωνσταντίνου και Ελένης». Γιατί τότε γράφω στον τίτλο «και πάλι»; -θα ρωτήσετε. Μα ακριβώς επειδή το σίριαλ αυτό επαναλαμβάνεται συνεχώς -και εξακολουθεί να έχει μεγάλη θεαματικότητα παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι που το βλέπουν το έχουν ήδη δει.

 

Μπιτς, απαγορευμένη λέξη

Η μικρή γαλλική πόλη της Bitche κέρδισε παγκόσμια διασημότητα χτες, όταν στα μίντια όλου του κόσμου (παράδειγμα από τη Γκάρντιαν) δημοσιεύτηκε ένα αστείο ειδησάκι: το Φέισμπουκ κατάργησε τη σελίδα της πόλης στο Φέισμπουκ, που είχε τίτλο Ville de Bitche, επειδή ο αλγόριθμος θεώρησε υβριστικό τον τίτλο της σελίδας αφού στα αγγλικά bitch είναι βαριά βρισιά. Life is a Βitche είναι ο έξυπνος τίτλος του άρθρου της Γκάρντιαν που παίζει με την παροιμία Life is a bitch.

Για να είμαι ακριβέστερος, η σελίδα δεν καταργήθηκε χτες αλλά στις 19 Μαρτίου. Χτες, δηλαδή 25 μέρες αργότερα, το Φέισμπουκ εδέησε να επαναφέρει τη σελίδα, ο επικεφαλής του γαλλικού Φέισμπουκ ζήτησε συγγνώμη από τις αρχές της πόλης, και ο δήμαρχος εξέδωσε ανακοίνωση που μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ αν έχετε λογαριασμό στο FB (αν δεν ξέρετε γαλλικά, το ΦΒ τη μεταφράζει -όχι τέλεια, αλλά κάποιο νόημα βγαίνει). Mάλιστα, ο κ. δήμαρχος κάλεσε τον Μαρκ Ζούκερμπεργκ ή όπως αλλιώς προφέρεται, τον ιδιοκτήτη του ιντερνετικού κολοσσού, να επισκεφτεί την «όμορφη, οχυρή πόλη μας».

Χωρίς να θέλω να το παινευτώ, εγώ τη Μπιτς (δηλαδή τη Bitche) την ήξερα και είχα προσέξει την ομοιότητα με την πασίγνωστη αγγλική βρισιά. Η Μπιτς, βλέπετε, ανήκει στην περιοχή που μου αρέσει να ονομάζω Λοθαριγγία, την ευρύτερη περιοχή στην οποία ανήκει και το Λουξεμβούργο, όπως και το γερμανικό Σάαρ και η περισσότερη Λωραίνη της Γαλλίας, μια περιοχή όπου ανακατεύονται οι γερμανικές και οι γαλλικές επιδράσεις, γλωσσικές και άλλες. Βρίσκεται στη βορειοανατολική Γαλλία, πολύ κοντά στα γερμανικά σύνορα. Για να την επισκεφτώ από το Λουξεμβούργο (όπως και όλα τα άλλα μέρη που βρίσκονται εκεί κοντά) θέλω κάτι λιγότερο από 2 ώρες, αλλά ο δρόμος διασχίζει το γερμανικό Σάαρ και μόνο προς το τέλος μπαίνει στη Γαλλία. Πολλοί κάτοικοι της περιοχής που (παρά την τεράστια απόσταση) δουλεύουν καθημερινά στο Λουξεμβούργο είχαν μεγάλο πρόβλημα πριν από λίγο καιρό όταν η Γερμανία έκλεισε τα σύνορα στον χτυπημένο από την πανδημία γαλλικό νομό του Μοζέλα (όπου ανήκει και η Μπιτς) με αποτέλεσμα να έρχονται στο Λουξεμβούργο μέσω Γαλλίας, διαδρομή που παίρνει περισσότερη ώρα κι έχει και διόδια.

Είχα πάει πέρυσι στη Μπιτς. Το βασικό της αξιοθέατο είναι το φρούριό της, εν είδει ακρόπολης, που δεσπόζει πάνω στην πόλη, όπως βλέπετε και στην πιο πάνω φωτογραφία. Εμένα μου αρέσουν πολύ τα φρούρια και οι οχυρώσεις, οι επάλξεις και τα κάστρα, οπότε πέρασα αρκετή ώρα εκεί πάνω κι έβγαλα πολλές φωτογραφίες.

Ποιο είναι το ωραιότερο της Μεγάλης Επετείου;

Αύριο είναι η μέρα της Μεγάλης Επετείου. Διακόσια χρόνια είναι αυτά, οπότε το γεγονός θα χρωματίσει όλη την υπόλοιπη ιστολογική εβδομάδα -κάναμε αρχή ήδη από χτες. Πολλές φορές έχουμε αναφερθεί στα σοβαρά στο Εικοσιένα, σήμερα θα το εξετάσουμε ελαφρότερα -όχι το ίδιο το Εικοσιένα αλλά τον γιορτασμό του.

Όπως έχουμε ξαναπεί, ένα από τα λίγα καλά του κορονοϊού είναι ότι γλιτώσαμε από τις πολλές φιέστες και τα ταρατατζούμ των 200χρονων. Ωστόσο, τις τελευταίες μέρες, όπως ήταν μάλλον αναπόφευκτο, είδαμε όχι λίγες υπερβολές με εορταστικό κιτς.

Στο Τουίτερ ο φίλος μας ο Δύτης είχε την έξυπνη ιδέα να κάνει μια σφυγμομέτρηση για το «ωραιότερο» από τα πρόσφατα χαϊλάιτ της Μεγάλης Επετείου. Βάζω σε εισαγωγικά τη λέξη «ωραιότερο» σαν υπαινιγμό στο «κάτι το ωραίον«, που ήταν ο τίτλος ενός παλιού άλμπουμ του περιοδικού Αντί που ήταν αφιερωμένο στο κιτς -με υπότιτλο «Μια περιήγηση στη νεοελληνική κακογουστιά». Σήμερα λοιπόν θα δούμε μερικά δείγματα επετειακής κακογουστιάς.

Τέσσερα «ωραία» εκθέματα, ας το πούμε έτσι, ξεχώρισε ο Δύτης στη δική του δημοσκόπηση. Τα ίδια θα χρησιμοποιήσουμε κι εμείς στη δική μας αλλά έχετε τη δυνατότητα στα σχόλια να αναφέρετε και άλλα που μας έχουν ξεφύγει.

Πρώτο έκθεμα: Το ποίημα της Ελένης Αρβελέρ στην Καθημερινή.

Γόνος του Ρήγα ο κύρης μου, γεννήθηκε στις Φέρες
στο Σούλι η μάνα μου είδε το φως, στου Αλί Πασά τις μέρες.

Κι’ εγώ Υδραίος και Σπετσιώτης, θαλασσινός και στεριανός,
το βράδυ είμαι αποσπερίτης και το πρωί αυγερινός
κι’ είναι ο Θούριος για μένα ύμνος εωθινός.

Κλέφτης κι’ αρματολός στον Μπότσαρη και στη Γραβιά Ανδρούτσος
ναύτης ήμουνα στον Κανάρη και στον Μιαούλη μούτσος.

Με τον Καραϊσκάκη, φρουρός της θείας ήμουν πίστης
και με τον Υψηλάντη της Φιλικής έγινα μύστης.

Είπα τη Μάντω αρχόντισσα, την Μπουμπουλίνα λεβεντιά,
δώρα τους έφερα στολίδια από τη Βενετιά.

Τιμώ τον Γέρο του Μωριά και αγαπώ τον Μακρυγιάννη
ο λόγος του αστραφτερός, φτερά μου δίνει και με κάνει
στη Λαύρα το λάβαρο να υψώνω, που εχθρός κανείς δεν φτάνει
αυτό που ευλόγησε ο Πατρών κι’ είχε την άνοιξη σημάνει.

Το είπαν με τον τρόπο τους, Σέλλεϋ, Ουγκώ, Ντελακρουά
κι’ ο Σολωμός το τραγουδά: Χαίρε ω! χαίρε ελευθεριά.

Ας μην ξεχνάμε όμως τα χαλεπά και θλιβερά
Του Διάκου το μαρτύριο, του Ζάλογγου τα οδυνηρά.
Θρήνησε η λευτεριά τον Μπάιρον, η δόξα τα Ψαρά,
τα γυναικόπαιδα της Χίου έκλαψε ο κόσμος όλος.
Του Φαναριού η πύλη χτίστηκε και σείστηκε ο θόλος.

Πέσαν στην ΄Εξοδο οι ντάπιες, το Μεσολόγγι όμως ζει
Έζησε τον Απρίλη εκείνο, πάθη κι’ Ανάσταση μαζί.

Χρόνια και χρόνια κράτησε η άνιση πάλη αυτή˙
παρά τις έριδες, τους διχασμούς και τα εμφύλια μίση,
που παραλίγο τον αγώνα θα είχαν αφανίσει,
νίκησε τέλος ο σταυρός (του Κάλβου η τόλμη κι’ αρετή)˙

Νίκη που Γάλλοι, Ρώσοι κι Άγγλοι δική τους έκαναν γιορτή,
όταν κατατροπώσαν τον Ιμπραήμ στο Ναυαρίνο
και οι Έλληνες Ανάσταση ζήσαν τον χρόνο εκείνο.
Έτσι από τότε στο σχολειό μαθαίνουν τα παιδιά
τη Λευτεριά να τραγουδάνε σαν άλλη Παναγιά.
Κι’ εμείς για του εικοσιένα τον απολογισμό,
μετράμε Πάσχα, Άνοιξη και Ευαγγελισμό.