Οι νονοί και το καλάθι τους

Σύμφωνα με τις εξαγγελίες, από μεθαύριο αρχίζει η εφαρμογή ενός νέου καλαθομέτρου της κυβέρνησης, του καλαθιού των νονών, που θα περιλαμβάνει παιχνίδια και λαμπάδες, δηλαδή τα δώρα που παραδοσιακά παίρνουν οι νονοί και οι νονές στα βαφτιστήρια τους πριν από το Πάσχα.

Αρχικά, το νέο μέτρο είχε κυκλοφορήσει ως «Καλάθι του νονού» αλλά τελικά διευκρινίστηκε ότι ο τίτλος θα είναι, στον πληθυντικό, «των νονών». Υποθέτω ότι η αλλαγή έγινε για τον ίδιο λόγο που τελικά το Καλάθι της νοικοκυράς μετονομάστηκε σε Καλάθι του νοικοκυριού: να μη δίνεται η εντύπωση ότι μόνο ένα φύλο έχει τον ρόλο της προσφοράς δώρων στα βαφτιστήρια.

Αν όντως αυτή ήταν η σκέψη πίσω από την υιοθέτηση της ονομασίας «Καλάθι των νονών», δηλαδή το να παραπέμπει τόσο στον νονό όσο και στην νονά, έχω να πω ότι απέτυχε. Απέτυχε διότι, εγώ τουλάχιστον, όταν ακούω «των νονών» σκέφτομαι πολλούς άντρες νονούς, μάλιστα μαφιόζους όπως στην ταινία του Κόπολα. Αν ήθελε το υπουργείο Ανάπτυξης να αποφύγει την ταύτιση με τον άντρα νονό αλλά και με τον άντρα μαφιόζο, δεν είχε παρά να ονομάσει το μέτρο Καλάθι του νονού και της νονάς ή, ακόμα καλύτερα, Καλάθι της νονάς και του νονού.

Οπότε, καλό είναι να λεξιλογήσουμε γι’ αυτή τη λέξη σήμερα, ώστε από μεθαύριο νονοί και νονές να είναι έτοιμοι για να αναλάβουν καθήκοντα.

Ο νονός, όπως ξέρουμε, είναι αυτός που δίνει το όνομα στο παιδί που βαφτίζεται και που, θεωρητικά τουλάχιστον, αναλαμβάνει την υποχρέωση της θρησκευτικής και πνευματικής διαπαιδαγώγησής του -και αντίστοιχα, αν είναι γυναίκα, η νονά. Ο νονός λέγεται και πνευματικός πατέρας, η νονά πνευματική μητέρα. Λέμε επίσης, στο λαϊκότερο, νουνός ή νουνά.

Η νυχτερίδα πέταξε (διήγημα του Λάκη Παπαστάθη)

Στις 8 Μαρτίου έφυγε από τη ζωή ο σκηνοθέτης και συγγραφέας Λάκης Παπαστάθης. Γεννήθηκε στο Βόλο το 1943, αλλά μεγάλωσε στη Μυτιλήνη. Σπούδασε στο Κέντρο Σπουδών Κινηματογράφου και το 1972 σκηνοθέτησε την πρώτη μικρού μήκους ταινία «Γράμματα από την Αμερική», η οποία βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Κατά την περίοδο 1968-1971 εργάστηκε ως βοηθός σκηνοθέτη στην ταινία «Ευδοκία» του Αλέξη Δαμιανού, μια εμπειρία την οποία ο ίδιος αποκαλούσε από τα σημαντικότερα σχολεία της ζωής του. Από το 1975 ξεκινάει μια μακρά πορεία στην τηλεόραση, όπου ως σκηνοθέτης-παραγωγός, δημιουργεί με τον Τάκη Χατζόπουλο τις σειρές Παρασκήνιο και Ιστορικό Αρχείο. Σκηνοθέτησε τις μεγάλου μήκους ταινίες: Τον καιρό των Ελλήνων (1981), Θεόφιλος (1987), Το μόνον της ζωής του ταξείδιον (2001), Ταξίδι στη Μυτιλήνη (2010).

Έχει γράψει το χρονικό «Όταν ο Δαμιανός γύριζε την Ευδοκία» και τις συλλογές διηγημάτων Η νυχτερίδα πέταξε, Ο δάσκαλος αγαπούσε το βωβό σινεμά, Το καλοκαίρι θα παίξει την Κλυταιμνήστρα, Η ήσυχη και άλλα διηγήματα.

Επίσης, ο Παπαστάθης ήταν μανιώδης συλλέκτης περιοδικών -είχε μια από τις μεγαλύτερες συλλογές στην Ελλάδα.

Για να τιμήσουμε τη μνήμη αυτού του ξεχωριστού ανθρώπου, διάλεξα να παρουσιάσω ένα διήγημά του, που έδωσε και τον τίτλο σε ένα βιβλίο του. Στο τέλος του διηγήματος, βάζω και το λινκ προς μια εκπομπή αφιερωμένη σε αυτόν.

Το διήγημα εκτυλίσσεται στη Μυτιλήνη, όπου μεγάλωσε ο Λάκης Παπαστάθης

Η ΝΥΧΤΕΡΙΔΑ ΠΕΤΑΞΕ

Τ΄ όνομά του ήταν Γιάννης, όλοι όμως τον φώναζαν Νυχτερίδα γιατί έβαζε το κεφάλι του μέσα στο σκοτεινό θάλαμο της σαραβαλιασμένης φωτογραφικής μηχανής του, που ήταν στημένη στο προαύλιο της Μητρόπολης. Ο ίδιος πίστευε πως έβλεπε καλύτερα από τους άλλους ανθρώπους στα σκοτάδια, γιατί το μάτι του είχε ασκηθεί με τα φωτογραφικά χαρτιά και τις πλάκες στο κουβούκλιο της προπολεμικής μηχανής του.

Την υπεροχή του την επιβεβαίωνε ταχτικά κάνοντας νυχτερινό τεστ με τους γείτονες. «Μωρέλι μου, το βλέπεις εκείνο το μπαλκόνι εκεί δανά; Πόσες γλάστρες έχει κρεμασμένες στο κάγκελο;… τρεις και η μια έχει βασιλικό! Πάαινε κοντά να το δεις!» ή «τι λέει εκείνη η ταμπέλα, όχι τα μεγάλα γράμματα, τα μικρά! Στέργιος Σφετούδης… Τ΄ όνομα πατρός όμως; Σίγμα είναι ή νι; Σίγμα από το Σπυρίδων!»

Στα χρόνια της κατοχής, η Νυχτερίδα έπαιζε ποδόσφαιρο στον Αχιλλέα Μυτιλήνης. Είχε το δικό του δυναμωτικό, ένα μπουκαλάκι λάδι στην κωλότσεπη του άσπρου σώβρακου. Όταν παραέτρεχε, στεκόταν, έπινε δυο γουλιές μυτιληνιό λαδάκι και συνέχιζε. Παρόλο που έπαιζε αριστερό εξτρέμ, σπάνια σκοράριζε, εκτός κι αν έπεφτε σκοτάδι. Τότε ο άτολμος ποδοσφαιριστής, που συνήθως περιοριζόταν να κάνει σέντρες για τους άλλους, μεταμορφωνότανε σε δυναμικό γκολτζή: η Νυχτερίδα στο στοιχείο της. Το σκοτάδι λες και τον ντοπάριζε.

Ζούσε με το γιο του και τη μάνα του, η οποία ήταν ο μοναδικός άνθρωπος στο νησί που τον φώναζε με τ’ όνομά του το πραγματικό, «Γιάννη… μην ξεχάσεις το ψωμί…», γιατί ο Γιάννης ξεχνούσε τις παραγγελίες της μάνας του εκτός από το λάδι που φρόντιζε να το φέρνει –τρεις γκαζοντενεκέδες κάθε χρόνο– από έναν παραγωγό στον κόλπο της Γέρας. «Άμα έχεις λαδέλι, τάχεις όλα», έλεγε.

Η μέρα του 23

Σήμερα έχουμε 23 του μηνός και αν γράψουμε την ημερομηνία ολογράφως χωρίς διαχωριστικά βλέπουμε ότι είναι 23022023, υπάρχει δηλαδή μια συμμετρία γύρω από τα δύο 23άρια. Κι έτσι, διάλεξα τη σημερινή μέρα για να την αφιερώσω στον αριθμό 23 -άλλωστε σας είχα θέσει ερώτημα, αν το άρθρο του 23 έπρεπε να το βάλουμε σήμερα ή στις 23 Μαρτίου, και οι περισσότεροι είχατε προτιμήσει τη σημερινή μέρα.

Συνεχίζουμε έτσι μια παράδοση ετήσιων αριθμοάρθρων. Οι ταχτικοί θαμώνες θα θυμούνται ότι στις 12 Δεκεμβρίου του 2012 (στις 12/12/12) είχα γράψει ένα άρθρο για τη Μέρα με τα τρία δωδεκάρια, συνεχίζοντας μια παράδοση που ήδη μετρούσε τέταρτο χρόνο, αφού στις 11/11/2011 είχαμε τη μέρα με τα τρία εντεκάρια, στις 10/10/ 2010 είχαμε γράψει για τη  μέρα με τα τρία δεκάρια και στις 9/9/2009 για  την αντίστοιχη μέρα με τα τρία εννιάρια. Η ωραία αυτή παράδοση κινδύνεψε να σταματήσει το 2013, διότι μέρα με τρία 13άρια δεν υπάρχει, αφού δεν έχουμε δέκατο τρίτο μήνα, τελικά όμως σκέφτηκα ότι η 13/3/13 ήταν μια καλή προσέγγιση κι έτσι έγραψα το άρθρο για τα δεκατριάρια, και στο ίδιο πατρόν το 2014 το άρθρο για τα δεκατεσσάρια, στις 14/4/14. Στις 15/5/15 αγρόν ηγόραζα, κι έτσι το αντιστοιχο άρθρο με τα δεκαπεντάρια το έβαλα τελικά στις 15 Οκτωβρίου, αλλά το 2016 επανήλθα στην κανονικότητα κι έτσι είχαμε το άρθρο για τα δεκαεξάρια στις 16/6/16 και το άρθρο για τα δεκαεφτάρια στις 17/7/17. Το άρθρo για τα δεκαοχτάρια θα έπρεπε να δημοσιευτεί στις 18 Αυγούστου, αλλά λόγω ραστώνης δημοσιεύτηκε στις 18/9/18. Μετά είχαμε το άρθρο για τα δεκαεννιάρια στις 19/9/19, το άρθρο για τα εικοσάρια στις 20/10/20, πρόπερσι το άρθρο για το 21 στις 21/2/21 και πέρυσι το άρθρο για το 22 στις 22/2/22.

Ξεκινάμε λοιπόν με τον αριθμό 23, ο οποίος είναι πρώτος αριθμός, δεν έχει άλλο διαιρέτη εκτός από τον εαυτό του και τον 1. Προηγούμενος πρώτος είναι ο 19, επόμενος είναι ο 29. Στη Βικιπαίδεια θα βρείτε κι άλλες ιδιότητες του αριθμού 23 αλλά δεν τις βρίσκω αξιομνημόνευτες.

Στη χημεία, ο 23 είναι ο ατομικός αριθμός του βαναδίου, που ονομάστηκε έτσι από τη σκανδιναβική θεότητα Vanadis, χοντρικά αντίστοιχη με την Αφροδίτη. Στη φυσική, ο 23 εμφανίζεται στη σταθερά του Αβογκάντρο, που είναι 6,022 x 10^23 (εκθέτης δηλαδή). Επίσης, τα κύτταρά μας έχουν 23 ζευγάρια χρωμοσωμάτων -το 23ο ζευγάρι είναι αυτό που καθορίζει το φύλο, στις γυναίκες είναι ΧΧ και στους άντρες ΧΥ.

Η Πιάφ και ο Βαζέχα, το Μίτσιγκαν και η Γκουέρνικα

Πριν από καμιά σαρανταριά χρόνια, στο περιοδικό Διαβάζω, ο μακαρίτης Βασίλης Ραφαηλίδης είχε κάνει κριτική μιας ιστορίας του παγκόσμιου κινηματογράφου, που την είχε μεταφράσει ο Δημοσθένης Κούρτοβικ, ο οποίος εκτός από κριτικός λογοτεχνίας είναι και πολύ καλός μεταφραστής.

Ανάμεσα σε άλλες παρατηρήσεις που είχε να προσάψει ο Ραφαηλίδης στο βιβλίο ήταν και λάθη σε ονόματα, όπως του Γιόρις Ίβενς, του Ολλανδού κομμουνιστή σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ -στο βιβλίο τον έγραφαν Ίφενς.

Στην αυστηρή κριτική του Ραφαηλίδη απάντησε ο Κούρτοβικ και για το θέμα του Ολλανδού σκηνοθέτη απάντησε ότι ο Ίβενς προφέρεται στα ολλανδικά Ίφενς. Ο Ραφαηλίδης ανταπάντησε σε επόμενο τεύχος, υπήρχε και κόντρα ανταπάντηση, με οξείες εκφράσεις εκατέρωθεν -αλλά δεν έχω κρατήσει τεκμήρια του καβγά, που πάντως ήταν αρκετά ενδιαφερον ανάγνωσμα.

Για το θέμα του Ίφενς/Ίβενς ο Ραφαηλίδης επέμενε ότι ήταν λάθος η επιλογή να γραφτεί Ίφενς κι ας προφέρεται έτσι, εφόσον έχει καθιερωθεί αλλιώς στα ελληνικά. Ο Κούρτοβικ είχε παρεμπιπτόντως αναφέρει ότι έχει μάθει τους φωνητικούς κανόνες 20 γλωσσών ώστε να αποδίδει κατά το δυνατόν με ακρίβεια τα ξένα ονόματα, oπότε ο Ραφαηλίδης ειρωνεύτηκε αυτή την άγονη γνώση -τι ωφελεί, είχε περίπου γράψει, να ξέρεις τη φωνητική μιας γλώσσας που δεν την ξέρεις (αλλά βέβαια δεν είχε δίκιο σ’ αυτό).

Το πρόβλημα της «σωστής» απόδοσης ξένων κύριων ονομάτων επανέρχεται συχνά στη συζήτηση. Τώρα, ειδικά για τον Ίβενς, αλλά και γενικά, εγώ είμαι σε γενικές γραμμές υπέρ της διατήρησης των καθιερωμένων μεταγραφών, κι ας είναι και λάθος.

Διότι βέβαια το πρόβλημα τίθεται επειδή έχουμε διαφορετικό αλφάβητο. Αλλιώς θα κρατούσαμε το Ivens και θα το προφέραμε, βεβαίως, Ίβενς, όπως οι Ισπανοί προφέρουν Θάρα το Zara ή οι Γάλλοι πρόφεραν Τατσέρ την κ. Θάτσερ. Έχοντας διαφορετικό αλφάβητο, έχουμε έναν κόπο παραπάνω να κάνουμε, τη μεταγραφή, αλλά ο αναγνώστης παίρνει μια επιπλέον πληροφορία.

Για τον Ίβενς, έλεγα, ένα στοιχείο που δίνει δίκιο στον Ραφαηλίδη, πέρα από το ότι έτσι είχε καθιερωθει το όνομα στα ελληνικά και έτσι εξακολουθεί να είναι καθιερωμένο, είναι πως ο Ίβενς είχε καριέρα και στις Ηνωμένες Πολιτείες (μέχρι να σφίξουν τα πράγματα για τους κόκκινους, οπότε έφυγε) και σε άλλες χώρες, οπότε μια «διεθνής» προφορά δικαιολογείται. Από την άλλη, είναι αναμφίβολο πως στα ολλανδικά ακούγεται το φ, Ίφενς.

Τον παλιό εκείνο καβγά τον θυμήθηκα στο πρόσφατο άρθρο μας για τα σπουργίτια, προχτές, όταν είχα το δίλημμα αν θα γράψω «Εντίθ Πιάφ», όπως έχει καθιερωθεί, ή «Εντίτ Πιάφ», όπως προφέρεται στα γαλλικά, διότι οι Γαλλοι δεν έχουν το θήτα. Κανονικά το γράφω «Εντίθ», αλλά προχτές προβληματίστηκα, είδα ότι έχω αναφερθεί, σε άλλο άρθρο, στην πολιτικό Εντίτ Κρεσόν, οπότε το έβαλα Εντίτ, χωρίς να υποστηρίζω ότι καλά έκανα.

Η Πιάφ μεσουράνησε στη δεκαετία του 1950. Στην Ελλάδα τότε ξέραμε περισσότερα γαλλικά απ’ όσο σήμερα, ενώ τα αγγλικά δεν είχαν την εξάπλωση που έχουν. Ωστόσο, την είπαμε Εντίθ, αγγλογαλλικώς, παντρεύοντας τα αγγλικά σύμφωνα με τον γαλλικό τονισμό στη λήγουσα. Αυτό ίσως εγινε επειδή το όνομα Edith, αγγλικής προέλευσης άλλωστε, είναι πιο κοινό στα αγγλικά.

Μνήμη Ροβήρου Μανθούλη (1929-2022)

Πριν από δύο μήνες έφυγε από τη ζωή πλήρης ημερών ο σημαντικός σκηνοθέτης και συγγραφέας Ροβήρος Μανθούλης. Δεν είχα μπορέσει τότε να γράψω κάτι στο ιστολόγιο. Ένας φίλος του ιστολογίου, που μας διαβάζει από ένα γαλατικό χωριό, που γνώριζε τον εκλιπόντα, προθυμοποιήθηκε να μας στείλει το υλικό για τη σημερινή δημοσίευση. Έτσι, θα παρουσιάσουμε σήμερα την εισαγωγή από το βιβλίο του Ρ. Μανθούλη «Το ημερολόγιο του εμφύλιου διχασμού 1900-1974» (εκδόσεις Καστανιώτη).

Πρώτα όμως ένα σύντομο βιογραφικό.

Ο Ροβήρος Μανθούλης γεννήθηκε στην Κομοτηνή το 1929. Μεγάλωσε στην Αθήνα, όπου γνώρισε, από πρώτο χέρι, τη μεταξική δικτατορία, την Κατοχή, την Αντίσταση και τον Εμφύ­λιο Πόλεμο. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στην Πάντειο, κινηματο­γράφο και θέατρο στο Πανεπιστή­μιο Syracuse της Νέας Υόρκης, διε­θνείς σχέσεις στη Σχολή Maxwell του ίδιου Πανεπιστημίου.

Έχει βραβευθεί τρεις φορές στο Φε­στιβάλ Θεσσαλονίκης, καθώς και από την Ένωση Κριτικών, για την ταινία «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ». Το πραξικόπημα του 1967 τον βρήκε στο Φεστιβάλ της Ιέρ και στις Κάνες, με την ταινία «Πρόσωπο με πρόσω­πο». Η χούντα την απαγόρευσε και του αφαίρεσε το διαβατήριο.

Η γαλ­λική τηλεόραση του πρότεινε συ­νεργασία, η οποία κράτησε πολλά χρόνια. Γύρισε πολλά εθνολογικά ντοκιμαντέρ και στις πέντε ηπεί­ρους, την ταινία «Μπλουζ με σφιγ­μένα δόντια» στην Αμερική, καθώς και τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα στα Ιεροσόλυμα, έργο που μεταδόθηκε πενήντα φο­ρές από τη γαλλική τηλεόραση. Γι’ αυτή την ταινία άρχισε να συλλέγει το υλικό που οδήγησε στο παρόν Ημε­ρολόγιο του Εμφύλιου Διχασμού.

Με την επάνοδο της δημοκρατίας στην Ελλάδα, από τη θέση του γενι­κού διευθυντή Προγράμματος και Εκπομπών, συνέβαλε στη μετατρο­πή του ΕΙΡΤ σε ΕΡΤ και, αργότερα, της ΥΕΝΕΔ σε ΕΡΤ2. Ανάμεσα στις πρόσφατες ταινίες του περιλαμβά­νονται: «Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πό­λεμος», «Η δικτατορία των συνταγ­ματαρχών», «Η δική μου Γιάφα» (με θέμα τη διασπορά των Παλαιστινίων) και η ελληνογαλλική συμπαραγωγή «Lilly’s story», που πήρε μέρος στο Φεστιβάλ Βενετίας. Έχει μετάσχει σε κριτικές επιτρο­πές πολλών διεθνών φεστιβάλ, εξέ­δωσε έξι βιβλία, προϊόν των εμπει­ριών και των ιστορικών του μελε­τών, και χρημάτισε, για μια δεκαετία, εκλεγμένος πρόεδρος της ελληνι­κής κοινότητας του Παρισιού. Τι­μήθηκε με το Μετάλλιο της Πόλεως του Παρισιού για τη συμβολή του στη διάδοση των ελληνικών γραμ­μάτων και τεχνών στη Γαλλία.

Η εισαγωγή του Ροβήρου Μανθούλη από το βιβλίο του

Μου δόθηκε η ευκαιρία να γυρίσω μερικές ταινίες που αγγί­ζουν την πολιτική ιστορία της χώρας μας, την οποία ωστόσο έ­χω ζήσει και ο ίδιος από κοντά, πολύ κοντά. Οι ταινίες αυτές εί­ναι: «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ», «Πρόσωπο με πρόσωπο», «Η Ελ­λάδα του Καραμανλή», «Οι ναυαγοί της Ιστορίας», «Ακυβέρνη­τες πολιτείες» (από το σχεδόν αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Στρατή Τσίρκα), «Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος», «Βίοι πα­ράλληλοι του Εμφυλίου», «Η δικτατορία των συνταγματαρχών» και το  —σχεδόν αυτοβιογραφικό— «Lilly’s story». Μερικές άλλες ταινίες, παράλληλα, οι οποίες απαιτούν ιστορική τεκμηρίωση, α­ναφέρονται στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά, την Γαλλία, την Αγγλία, την (τότε) Σοβιετική Ένωση, την Ιταλία, τη Ρουμα­νία, την Ιρλανδία, την Αυστραλία, την Κούβα, την Αργεντινή, την Αίγυπτο, τον Λίβανο, την Ιορδανία, το Ισραήλ και την επικρά­τεια της Παλαιστίνης, πρόσφατα. Προσθέτω δύο ακόμα έρευνες, για το Κυπριακό πρόβλημα και για την ανάμιξη της ελληνικής χούντας στο σκάνδαλο του Γουότεργκεϊτ, που οδήγησε στην α­ποπομπή του Νίξον από την προεδρία των ΗΠΑ. Πριν κατα­πιαστώ με το σενάριο τους, φρόντιζα πάντα να συλλέξω όλα εκείνα τα ιστορικά δεδομένα που σχετίζονται κάθε φορά με το θέμα και να τα καταγράψω με μια ημερολογιακή διάταξη, χρόνο με το χρόνο, μήνα με το μήνα, μέρα με τη μέρα όπου χρειαζόταν, ακόμα και ώρα με την ώρα καμιά φορά. Υπάρχει ο κίνδυνος, σε μια ταινία, τόσο η δράση όσο και οι διάλογοι ή η αφήγηση να είναι ανακριβείς ως προς την ιστορική αλήθεια, αν δεν βρεθεί τρό­πος να ελέγχονται διαρκώς.

Οι ταινίες, όπως και τα μυθιστορήματα, είναι, ή πρέπει να εί­ναι, μαρτυρίες μιας εποχής, μιας γενιάς, ενός μέρους της ανθρω­πότητας. Ο ιστορικός μελετάει τα γεγονότα μέσα από τα ντο­κουμέντα, ο σκηνοθέτης μέσα από τον άνθρωπο που τα έζησε. Οι ιστορικοί ειδικεύονται συνήθως σε ένα μέρος της Ιστορίας και έ­χουν ως σημείο αναφοράς τις χρονολογίες που αντιστοιχούν σ΄ αυτό το κομμάτι. Όμως ο άνθρωπος, όπου και αν βρίσκεται, εί­ναι συνισταμένη πολλών συντεταγμένων της Ιστορίας, πολλές από τις οποίες δεν είναι ορατές δια γυμνού οφθαλμού. Ένα ημε­ρολόγιο πρέπει να συμπεριλαμβάνει όλα τα γεγονότα που μπο­ρεί να υποψιαστεί κανείς πως είναι καθοριστικά για την εποχή του. Όταν καταχωρηθούν χρονολογικά και έρθουν δίπλα-δίπλα γεγονότα που μοιάζουν άσχετα μεταξύ τους, συμβαίνει καμιά φορά να βρεθείς μπροστά σε αποκαλυπτικές ιστορικές εκπλή­ξεις. Αυτός είναι ένας πρόσθετος λόγος που με έκανε να ξεκι­νάω κάθε φορά με την προετοιμασία ενός όσο γινόταν πιο ολο­κληρωμένου ημερολογίου. Χρονολόγιο θα ήταν ο σωστός όρος, αν το προσωπικό βίωμα δεν συνόδευε τις τρέχουσες ημερομη­νίες —τουλάχιστον από το 1936 και ύστερα— και αν δεν συμπλη­ρωνόταν από τα βιώματα των γονιών μου, προσφύγων του 1922, και ιδιαίτερα του πατέρα μου, που έζησε έντονα τον Α’ Παγκό­σμιο Πόλεμο, στη μνήμη του οποίου και αφιερώνεται το παρόν πόνημα.

Ένας μέτοικος στη Γαλλία

Σαν σήμερα πριν απο εννιά χρόνια, στις 23 Μαΐου 2013, έφυγε από τη ζωή, στα 79 του χρόνια ο τραγουδοποιός Ζορζ Μουστακί, ο μέτοικος.

Γεννημένος το 1934 στην Αλεξάνδρεια, από οικογένεια Κερκυραίων ρωμανιωτών Εβραίων που μιλούσαν ιταλικά και αραβικά, λεγόταν Τζουζέπε Μουστάκι ή Γιουσέφ Μουστάκι στο ληξιαρχείο ή Ζοζέφ Μουστακί στο γαλλικό σχολείο που πήγε στην Αλεξάνδρεια.

Στα 17 του χρόνια έρχεται στο Παρίσι, όπου το Ζο(ζέφ) Μουστακί πολλοί το εκλαμβάνουν ως Ζορζ, και τελικά το υιοθετεί και ο ίδιος για να τιμήσει τον μέντορά του, τον Ζορζ Μπρασένς.

Πέρα από δικά του τραγούδια, έγραψε και για άλλους, άλλοτε μουσική και άλλοτε στίχους, άλλοτε και τα δύο -ανάμεσά τους το Milord για την Εντίθ Πιαφ. Όμως το γνωστότερο τραγούδι του, αυτοαναφορικό, του 1969, είναι η μπαλάντα Le Métèque, Ο μέτοικος.

Όπως λένε οι δικοί του στίχοι στο πρωτότυπο:

Avec ma gueule de métèque, de juif errant, de pâtre grec et mes cheveux aux quatre vents
Avec mes yeux tout délavés qui me donnent l’air de rêver, (moi qui ne rêve plus souvent)

Mε τη φάτσα του μέτοικου, του περιπλανώμενου Ιουδαίου, του Έλληνα βοσκού, και τα μαλλιά μου στους τέσσερις ανέμους
Με τα μάτια μου τα ξεπλυμένα, που μου δίνουν ύφος ονειροπόλου (παρόλο που δεν ονειρεύομαι πια συχνά)…

Φυσικά, όταν μεταφέρθηκε στα ελληνικά από τον Δημήτρη Χριστοδούλου, το 1971 (το είπε πρώτος ο Νταλάρας αν θυμάμαι καλά) οι στίχοι άλλαξαν τελείως, για να μπορούν να ταιριάξουν με τη μουσική -είναι μεγάλο βάσανο να μεταγλωττίζεις από γλώσσα με πολύ μικρότερες λέξεις και με δεσμευμένο τονισμό. Ωστόσο, μπορεί να πει κανείς ότι περιγράφουν τον δημιουργό τους:

Σαν σύννεφο απ’ τον καιρό
Μονάχο μες τον ουρανό
Πήρα παιδί τους δρόμους
Περπάτησα όλη τη γη
Μ’ ένα τραγούδι στην καρδιά
Και τη βροχή στους ώμους

Κώστας Γκουσγκούνης (1931-2022)

Προχτές το απόγευμα, που μαθεύτηκε η είδηση για τον θάνατο του Κώστα Γκουσγκούνη δεν προλάβαινα να γράψω κάτι, αλλά δεν θα πρέπει να μείνει αμνημόνευτος, οπότε έγραψα το σημερινό μας άρθρο. Mου το ζήτησαν, άλλωστε, δυο τρεις φίλοι.

Ο Κώστας Γκουσγκούνης, επιτομή της καλτ μορφής, πέθανε πλήρης ημερών στις 6 Μαΐου, με κλεισμένα τα 91 του χρόνια. Γεννήθηκε το 1931 στη Λάρισα και, όπως και ο πατέρας του, έγινε φωτογράφος. Είχε φωτογραφείο στον Χολαργό, δίπλα στο (πάλαι ποτέ) Σινέ Αλόμα. Όπως έγραψε ο θείος Θανάσης στο Τουίτερ, Αμέτρητοι πιτσιρικάδες έβγαλαν εκεί φωτογραφίες ταυτότητας (και φυσικά μετά διηγούνταν την σύντομη συνάντησή τους με τον φωτογράφο θρύλο).

Θρύλος βέβαια δεν έγινε ως φωτογράφος, αλλά από την καριέρα του στη μεγάλη οθόνη. Ξεκίνησε με μικρούς ρόλους σε ταινίες της Φίνος Φιλμ, που μερικές φορές δεν τον αναφέρουν καν στο ζενερίκ της ταινίας, όπως τη Θεία απ’ το Σικάγο.

Στην ταινία Μια ζωή την έχουμε (1958) παίζει τον ρόλο του καφετζή και έχει ακόμα μαλλιά (τη φωτογραφία την ανέβασε ο θείος Θανάσης στο Τουίτερ)

Στη δεκαετία του 1960 παίρνει πρωταγωνιστικούς ρόλους σε δυο «αυστηρώς ακατάλληλες» ερωτικές ταινίες που διαφημίζονται ως εξαιρετικά τολμηρές και ο ίδιος ως «ο Έλληνας Γιουλ Μπρίνερ» μια και από τότε καθιερώνει το εντελώς ξυρισμένο κεφάλι, που έγινε σήμα κατατεθέν του. (Ο φίλος Ακίνδυνος βρήκε συνέντευξη του Δημήτρη Νικολαΐδη, όπου σε ερώτηση αν φοβάται τους νεότερους συναδέλφους, εκείνος απάντησε: Βεβαίως, τώρα βγήκε ένας Γκουσγκούνης που έχει φαλάκρα πολύ μεγαλύτερη από τη δική μου),

Εδώ η διαφήμιση της ταινίας «Χωρίς ιδανικά» από την Αυγή, Απρίλιος 1965:

Το διάσημο χαστούκι

Από τη Δευτέρα το πρωί, το Διαδίκτυο έχει κατακλυστεί από τη φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο μας, ή από κάποια παρόμοια λήψη, που έχει δώσει τροφή για αμέτρητα μιμίδια, ενώ και το ίδιο το γεγονός έχει συζητηθεί εκτενέστατα -ασφαλώς πρόκειται για το διασημότερο χαστούκι όλων των εποχών, τουλάχιστον όσον αφορά την άμεση δημοσιότητά του.

Στην τελετή της απονομής των Όσκαρ λοιπόν, που μεταδιδόταν ζωντανά σε ολόκληρο τον πλανήτη, μόλις ο παρουσιαστής, ο κωμικός Κρις Ροκ, έκανε ένα αστείο για την ηθοποιό Τζέιντα Πίνκετ Σμιθ. Αμέσως μετά, ο ηθοποιός Γουίλ Σμιθ, ο σύζυγός της, ανέβηκε στη σκηνή και χαστούκισε τον παρουσιαστή και επέστρεψε στη θέση του. Λίγο αργότερα, ο Σμιθ τιμήθηκε με το βραβείο πρώτου ανδρικού ρόλου, και στην καθιερωμένη σύντομη ομιλία του ζήτησε εκτενώς συγγνώμη για τη βίαιη συμπεριφορά του.

Για να κατανοηθεί το αστείο που προκάλεσε την οργή του Σμιθ, πρέπει να ξέρουμε πρόσωπα και πράγματα. Η Τζέιντα Πίνκετ Σμιθ πάσχει από αλωπεκία και έχει το κεφάλι της ξυρισμένο. Ο Κρις Ροκ είπε: «Τζέιντα, σε αγαπώ. Περιμένω πώς και πώς το GI Jane II», υπαινιγμός στην ταινία GI Jane του 1997 (δεν ξέρω τον ελληνικό τίτλο), στην οποία πρωταγωνιστούσε, με σχεδόν ξυρισμένο κεφάλι, η Ντέμι Μουρ. Γι’ αυτό και όταν ο δράστης του χαστουκιού φώναξε, δυο φορές, «Μην πιάνεις τη γυναίκα μου στο στόμα σου» (keep my wife’s name out of your fucking mouth, που δεν θα το αποδώσουμε «στο γαμημένο στόμα σου», αλλά θα πούμε κάτι σαν «ρε μαλάκα») το θύμα του χαστουκίσματος διαμαρτυρήθηκε «Ήταν ένα αστείο για τη GI Jane».

Ο Κρις Ροκ αντέδρασε με απίστευτη ψυχραιμία, κάτι που έκανε πολλούς να υποψιαστούν ότι το όλο περιστατικό ήταν ένα στημένο δρώμενο, για να γίνει ντόρος. Είπαν μάλιστα ότι ο παρουσιαστής φορούσε και προστατευτικό στο στόμα του, για να μην του κάνει πληγή το χαστούκι. Δεν ξέρω, δεν απαντώ, αν και δεν το αποκλείω.

Το επεισόδιο σχολιάστηκε ποικιλότροπα -και μέχρι τελικής πτώσεως. Πολλοί δικαιολόγησαν τον δράστη. Γενικεύοντας, ο συγγραφέας Χρήστος Χωμενίδης έγραψε ότι, ανεξάρτητα από το συγκεκριμένο γεγονός, «Ένα πιστεύω ωστόσο ακράδαντα. Πως ένας άντρας πρέπει να είναι διατεθειμένος και να έρθει στα χέρια, και να φάει ξύλο και να ρίξει ξύλο υπερασπιζόμενος τη γυναίκα που συνοδεύει. Όχι βεβαίως από ιδιοκτησιακή αντίληψη. Αλλά από ένα αρχαίο αίσθημα τιμής. Ανδρείας. Ας μη φοβόμαστε τις λέξεις, λεβεντιάς. Που αν χαθεί, θα καταντήσουμε άχθος αρούρης«. Βέβαια, το ίδιο αρχαίο αίσθημα τιμής, ανδρείας και λεβεντιάς έχει οδηγήσει σε αμέτρητα περιστατικά βίας εναντίον γυναικών, αλλά και σε πάρα πολλές γυναικοκτονίες -που θυμίζω ότι παλιότερα ονομάζονταν, ακριβώς, «εγκλήματα τιμής» και συχνά είχαν ευνοϊκή αντιμετώπιση στο δικαστήριο.

Μίζεροι, βρόμικοι και κακοί

O τίτλος του άρθρου είναι παραλλαγή του τίτλου της ταινίας του Έτορε Σκόλα «Βίαιοι, βρόμικοι και κακοί» (Brutti, sporchi e cattivi) με τον Νίνο Μανφρέντι, που πήρε βραβείο στις Κάννες το 1976, μόνο που αντικατέστησα το πρώτο επίθετο με ένα άλλο, που ακούστηκε τις τελευταίες μέρες, και που γι’ αυτό σκοπεύω να λεξιλογήσω. Οπότε, το άρθρο δεν θα είναι σινεφίλ, απλώς ο τίτλος κλείνει το μάτι (ταιριάζει κιόλας διότι στη συγκεκριμένη ταινία ο πρωταγωνιστής ήταν υποτίθεται μονόφθαλμος).

Βέβαια, εμείς εδώ είμαστε ιστολόγιο με πετριά για τα γλωσσικά, οπότε δεν αποκλείω να γίνει και κάποιο σχόλιο για την ορθογραφία της δεύτερης λέξης του τίτλου -και για να σας προλάβω σας παραπέμπω στο περσινό μας άρθρο με τίτλο Γιατί βρόμικος; Είπαμε, το σημερινό άρθρο εστιάζεται στην πρώτη λέξη του τίτλου.

Συζητήθηκε πολύ στα μέσα κοινωνικής δικτυωσης η απόφαση του δημάρχου Αθηναίων να ανατεθεί η πρωτοχρονιάτικη συναυλία, που φέτος θα γίνει χωρίς κοινό λόγω κορονοϊού, στον Σάκη Ρουβά.

Το κόστος της εκδήλωσης, 215.000 ευρώ (ενδεχομένως συν ΦΠΑ), σε συνδυασμό με την πολύ μικρή διάρκειά της, μόλις 17 λεπτά, προκάλεσαν εύλογες αντιδράσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου κυκλοφόρησαν μιμίδια που συγκρίνουν την αμοιβή του Ρουβά με τον μισθό του Λέο Μέσι στην Παρί Σεν Ζερμέν, ενώ, όπως θα περίμενε κανείς μέσα σε συνθήκες πανδημίας, είδα πάνω από ένα τουίτ να στηλιτεύει το γεγονός ότι μέσα σε 17 λεπτά ο Σάκης Ρουβάς θα εισπράξει όσα σε 10 χρόνια ένας εντατικολόγος.

Βέβαια, δεν θα εισπράξει ο Ρουβάς το ποσόν αυτό. Οι 215.000 (με ή χωρίς ΦΠΑ) είναι το κόστος όλης της εκδήλωσης και από το ποσόν αυτό θα πληρωθούν όλοι οι συντελεστές της. Η υπερβολή αυτή είναι απολύτως αναμενόμενη στη σάτιρα, αλλά σωστά επισημάνθηκε στην απάντηση της Τεχνόπολης, που παρέθετε στοιχεία από προηγούμενες πρωτοχρονιάτικες εκδηλώσεις για να υποστηρίξει ότι η φετινή δεν θα είναι κάτι το προκλητικό.

Ο δήμαρχος Αθηναίων θα μπορούσε να απαντήσει κάπως έτσι, τεκμηριωμένα και λογικά, αλλά προτίμησε να επιτεθεί σε όσους τον επέκριναν, θεωρώντας ότι «Οι διαμαρτυρίες για τον στολισμό της Αθήνας και το κόστος της Πρωτοχρονιάτικης γιορτής είναι κάτι σαν τα κάλαντα. Έθιμο των ημερών. Κάθε χρόνο τα ίδια» και ότι «Κι ας μείνουν μίζερα κι ανούσια κάποιοι να φαρμακώνονται από τα λόγια τους».

Μίζεροι λοιπόν αυτοί που διαμαρτύρονται. Η λέξη έχει ενδιαφέρον. Μίζερος είναι, σύμφωνα με το ΜΗΛΝΕΓ, προκειμένου για πρόσωπα, εκείνος που «μεμψιμοιρεί, γκρινιάζει, δεν ικανοποιείται με τίποτα». Τη φράση τη χρησιμοποιούν συχνά γονείς για τα παιδιά τους, παραπονούμενοι πως είναι «μίζερα στο φαΐ».

Φρεγάτα μου!

Η λέξη των τελευταίων ημερών είναι αναμφίβολα η φρεγάτα, αφού ανακοινώθηκε από τον πρωθυπουργό και τον πρόεδρο Μακρόν ότι η Ελλάδα πρόκειται να αγοράσει τρεις (και με οψιόν τέσσερις) γαλλικές φρεγάτες τύπου Μπελαρά, μαζί με μερικές κορβέτες, έναντι ποσού που θα φτάσει τα 5 δις.

Ο φίλος στην ανάγκη φαίνεται, όπως λένε. Και πράγματι, αμέσως μόλις η Γαλλία έπαθε ένα σοβαρό στραπάτσο μετά την αθέτηση της παραγγελίας των υποβρυχίων από την Αυστραλία, έσπευσε η πάντοτε πιστή φίλη Ελλάδα να καλύψει ένα μέρος από τη γαλλική χασούρα και να παραγγείλει τις φρεγάτες. Μάλιστα, ενω στην αρχή λεγόταν ότι μόνο η πρώτη φρεγάτα θα κατασκευαζόταν στη Γαλλία και οι επόμενες θα ναυπηγούνταν στην Ελλάδα ώστε να γίνει και μεταφορά τεχνογνωσίας, τελικά ο όρος αυτός μάλλον εγκαταλείφθηκε. Δεν πειράζει, το ουσιαστικό είναι που τονώθηκε η ελληνογαλλική φιλία.

Εμείς όμως εδώ λεξιλογούμε, οπότε θα λεξιλογήσουμε σήμερα για τη φρεγάτα. Πιο σωστά, θα ξαναλεξιλογήσουμε, διότι πριν από τριάμισι χρόνια είχαμε γράψει πάλι άρθρο για τη λέξη αυτή, αφού και τότε βρισκόταν στην επικαιρότητα αυτός ο τύπος πλοίου -τότε ήταν να νοικιάσουμε δυο φρεγάτες για το καλοκαίρι, σχέδιο που τελικά ματαιώθηκε. Ζητάω συγγνώμη από τους τακτικούς αναγνώστες για την επανάληψη, αλλά το σημερινό άρθρο θα έχει πολλές διαφορές από το άρθρο του 2018.

Σύμφωνα με το Χρηστικο Λεξικό, η φρεγάτα είναι «πολεμικό πλοίο μεσαίου μεγέθους», ενώ το ΛΚΝ προσθέτει ότι είναι πλοίο «συνοδείας», άλλων πλοίων εννοείται. Ωστόσο, αυτή είναι η σημερινή σημασία της φρεγάτας. Τα λεξικά καταγράφουν επίσης, την παλαιότερη σημασία «τρικάταρτο ιστιοφόρο πολεμικό πλοίο». Βλέπετε, η γλώσσα είναι πράγμα συντηρητικό και η ίδια λέξη μπορεί μέσα στους αιώνες να περιγράφει πολύ διαφορετικά πράγματα.

Tη φρεγάτα με την παλιότερη σημασία τη συναντάμε πολλές φορές στα κείμενα του 1821, φρεγάτα και φρεγάδα και φεργάδα και φεργάτα. Για τα μέτρα της εποχής, οι φρεγάτες ήταν δυνατό πολεμικό πλοίο.

Στο ξεκίνημα του αγώνα, ο ελληνικός στόλος δεν είχε καμιά φρεγάτα· οι πολλές αναφορές στα διάφορα κείμενα της εποχής αφορούν όλες είτε τουρκικά σκάφη είτε πλοία ουδέτερων δυνάμεων, γαλλικές και αγγλικές ιδίως, αλλά ακόμη και αμερικανικές φρεγάτες, π.χ. σε αναφορά από Μήλο «τα πολεμικά δεν ήσαν περισσότερα των δώδεκα, δύο δηλαδή φεργάδες, τέσσερις κορβέτες και έξ εμπρίκια» ή «μία φεργάδα γαλλική, οπού ήτον χθες εις Σμύρνην, επήγε χθες εις Σύραν».

Για να πείσουν τους Μεσολογγίτες να συνθηκολογήσουν, οι Οθωμανοί μεταχειρίστηκαν και το επιχείρημα της ποιοτικής υπεροχής τους: «…στοχάζεστε ότι θα δυνηθούν τα τόσα ολίγα και τα χειρότερα [πλοία] ν’ αντιπαραταχθούν με τα ιδικά μας ντελίνια, φρεγάτες και λοιπά καλώς οπλισμένα;»

Η αξία της φρεγάτας φαίνεται και από τα βραβεία που είχε θεσπίσει το κοινό των Υδραίων για τα πυρπολικά. Αν έκαιγαν φρεγάτα ή ντελίνι, ο κάθε συντροφοναύτης του μπουρλότου θα έπαιρνε από 300 γρόσια, ενώ 200 για κορβέτα ή άλλο τρικάταρτο και μόνο 100 για μπρίκι.

Περί οθόνης σκιάς (χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη)

Εδώ και χρόνια ασχολούμαι με τα χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη σε διάφορες αθηναϊκές εφημερίδες από το 1939 ως το 1944 και από το 1950 έως το 1958. Έχουν ήδη εκδοθεί, από τις εκδόσεις Αρχείο και σε δική μου φιλολογική επιμέλεια, τέσσερις τόμοι με θεματική κατάταξη: Αττικά, Αστυνομικά, Συμποσιακά και Πολεμικά. Καλώς εχόντων των πραγμάτων, στο τέλος του χρόνου θα κυκλοφορήσει ένας ακόμα τόμος, που είναι σχεδόν έτοιμος, τα «Ερωτικά», δηλαδή 181 χρονογραφήματα του Βάρναλη για τον έρωτα και τη γυναίκα, για τις σχέσεις των δύο φύλων και την έγγαμη συμβίωση.

Θα μιλήσουμε κι άλλη φορά για τον τόμο αυτόν, όταν κυκλοφορήσει. Σήμερα όμως, που είναι Κυριακή κι έχουμε θέμα λογοτεχνικό, σκέφτηκα να βάλω, σε προδημοσιευση, ένα χρονογράφημα του Βάρναλη που είναι όχι απλώς ερωτικό αλλά και σινεφίλ, θα έλεγε κανείς, αφού εξετάζει την αίθουσα του κινηματογράφου ως ερωτική εστία. Το βρίσκω πολύ καλογραμμένο και νομίζω πως θα σας αρέσει, έστω κι αν τέτοιες μέρες μόνο σε θερινούς κινηματογράφους έχουμε όρεξη να μπούμε.

Το χρονογράφημα αυτό του Βάρναλη δημοσιεύτηκε στην Πρωία τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, στις 15 Οκτωβρίου 1941. Φυσικά πάρα πολλά έχουν αλλάξει από τότε, ο έρωτας όμως;

Περί οθόνης σκιάς

— «Ό,τι είναι τα πάρκα το καλοκαίρι, είναι οι κινηματογράφοι το χειμώνα: ερωτικό εντευκτήριο. Όλο το καλοκαίρι, πριν ακόμη βασιλέψει ο ήλιος, τα προνοητικά ζευγάρια πιάνανε από νωρίς τους πιο παράμερους πάγκους, περιμένοντας τη νύχτα με τ’ άστρα της, όχι για να παραδοθούνε στη δροσιά της, παρά να παραδοθούνε στη φωτιά τη δική τους. Το πάρκο του Πολυγώνου με την απέραντη έκτασή του και με τους αμέτρητους κρυψώνες του ήτανε το βασίλειο του Έρωτα και πολίτες του μονάχα οι νέοι. Οι γέροι εκεί καταπίνανε το φαρμάκι της ατιμίας τους, με την αρχαία σημασία της λέξης, που θα πει στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Όχι όμως και λίγοι από τους γέρους ήταν ενθουσιασμένοι με το θέαμα των αγκαλιασμένων νέων, όπως εκείνος ο γέρος του Μυρζέ[1], όταν είδε στο αντικρινό του σπίτι τους φοιτητές που ολοχρονίς διαβάζανε και δε γλεντούσανε, να φέρουνε μια μέρα κορίτσια και να τραγουδάνε, βγήκε κι αυτός στο μπαλκόνι κι άρχισε να χορεύει από τη χαρά του.

Τι να τα κάνεις τα ρεπά όταν δεν έχεις φράγκο;

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως έχω ήδη γράψει, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού. Στην εδώ δημοσίευση προσθέτω κάτι λίγα.

Τι να τα κάνεις τα ρεπά, άμα δεν έχεις φράγκο;

Συζητιέται αυτές τις μέρες στη Βουλή το νομοσχέδιο του υπουργείου Εργασίας με τον μακροσκελή τίτλο «Για την Προστασία της Εργασίας – Σύσταση Ανεξάρτητης Αρχής «Επιθεώρηση Εργασίας» – Κύρωση της Σύμβασης 190 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας για την εξάλειψη της βίας και παρενόχλησης στον κόσμο της εργασίας – Κύρωση της Σύμβασης 187 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας για το Πλαίσιο Προώθησης της Ασφάλειας και της Υγείας στην Εργασία – Ενσωμάτωση της Οδηγίας (ΕΕ) 2019/1158 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 20ής Ιουνίου 2019 για την ισορροπία μεταξύ της επαγγελματικής και της ιδιωτικής ζωής» (το έκανα κόπι πάστε από τον ιστότοπο της Βουλής, βέβαια) ή αλλιώς «νομοσχέδιο Χατζηδάκη», ή, κατά την αντιπολίτευση «αντεργατικό νομοσχέδιο».

Το γεράκι της Μάλτας

Στα νιάτα μου αγαπούσα και διάβαζα πολύ τον Ντάσιελ Χάμετ, τον Αμερικανό συγγραφέα που θεωρείται ο εισηγητής της «σκληροτράχηλης» (hard-boiled) σχολής στο αστυνομικό είδος. Εχω μάλιστα μεταφράσει έργα του: το Μεγάλο χτύπημα (τρεις νουβέλες) για τον Καστανιώτη, και το Γεράκι της Μάλτας και τον Κόκκινο θερισμό για τη Σύγχρονη Εποχή.

Στα δύο βιβλία της Σύγχρονης Εποχής, που εκδόθηκαν με δική μου πρόταση, πέρα από τη μετάφραση, είχα προσθέσει προλόγους και επίμετρα, με βιογραφικά και άλλα στοιχεία για τον Χάμετ, με υλικό που το είχα βρει ψάχνοντας πολύ καιρό, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν ούτε κατά διάνοια οι σημερινές ευκολίες του Διαδικτύου -αφού ήταν σύντροφός μας έπρεπε να τον τιμήσουμε. Πράγματι, ο Χάμετ (1894-1961) ήταν μέλος του ΚΚ ΗΠΑ στη δεκαετία του 1930, και έμεινε ώς το τέλος -πήγε φυλακή και καταστράφηκε οικονομικά με τον μακαρθισμό. Τα βιβλία αυτά ήταν και τα τελευταία βιβλία με  μεταφράσεις που έβγαλα στη Σύγχρονη Εποχή -αλλά και γενικώς- διότι τότε έφυγα από την Ελλάδα (μάλιστα, τον Κόκκινο θερισμό τον ολοκλήρωσα στο Λουξεμβούργο).

(Μια υποσημείωση: Όλα τα μυθιστορήματα του Χάμετ έχουν μεταφραστεί/εκδοθεί πολλές φορές στα ελληνικά, διότι για τα προ του 1946 έργα το καθεστώς πνευματικών δικαιωμάτων ήταν ασαφές στην Ελλάδα πριν από τον νόμο του 1992. Ίσως και μετά, δεν ξέρω).

Πριν από μερικές μέρες, συνάντησα στον ιστότοπο Κατιούσα, που ασχολείται με τον πολιτισμό από τη σκοπιά της εργατικής τάξης και του κομμουνισμού,  ένα άρθρο για το Γεράκι της Μάλτας του Ντάσιελ Χάμετ. Άρχισα να το διαβάζω και μου φάνηκε γνωστό. Καλά μου είχε φανεί, διότι το είχα γράψει εγώ, πριν από πολλά πολλά χρόνια και είχε μπει ως επίμετρο στην έκδοση της Σύγχρονης Εποχής -το δήλωνε άλλωστε κι ο ιστότοπος.

Οπότε, σήμερα δημοσιεύω εδώ εκείνο το νεανικό μου κείμενο και ελπίζω να το κρίνετε με επιείκεια, αναγνωρίζοντας το ελαφρυντικό της μετεφηβικής ηλικίας.

Το γεράκι της Μάλτας

Το Γεράκι της Μάλτας είναι το γνωστότερο έργο του Χάμετ και κατέχει κεντρική θέση στο έργο του: όχι μόνο επειδή είναι και κυριολεκτικά το «κεντρικό» μυθιστόρημα του Χάμετ (το τρίτο από τα πέντε), αλλά και επειδή συνοψίζει την άποψή του για τον ιδιωτικό ντετέκτιβ. Στα δυο επόμενα μεγάλα έργα του, ο κεντρικός ήρωας ή δεν είναι καν ντετέκτιβ (Γυάλινο κλειδί) ή δεν είναι πια ντετέκτιβ (Αδύνατος άντρας).

Ο Χάμετ κάνει πρώτη φορά μνεία για το Γεράκι σε γράμμα προς τον εκδότη του, το Μάρτη του 1929. Απ’ ό,τι φαίνεται στο έργο, το τελευταίο σχεδίασμα γράφτηκε στο τέλος του 1928. Τον Ιούνη του 1929 ο Χάμετ έστειλε το έργο στον εκδότη του, ο οποίος του ζήτησε δευτερεύουσες τροποποιήσεις και συγκεκριμένα αποσιώπηση της ομοφυλοφιλίας του Κάιρο, η οποία, έγραψε, θα ήταν αποδεκτή σε ένα «κανονικό» μυθιστόρημα. Ο Χάμετ, ακριβώς γι’ αυτό, διαφώνησε και έκανε ελάχιστες τροποποιήσεις.

Η καρδιά μου δεν ισορρόπα

Ένα μικρό άρθρο σήμερα, για ένα ραμόνι -όπως λέμε στο ιστολόγιο τα παρακούσματα τραγουδιών, του τύπου «με βιολί σαν του Ροβιόλη, θα χορέψουν κι οι διαβόλοι», ενώ κανονικά ο στίχος του Φέρρη λέει «με βιολί σαντουροβιόλι». Κι επειδή το σαντουροβιόλι είναι λέξη που δεν την ξέρουν όλοι, κάποιοι την αναλύουν λάθος και φαντάζονται πως υπήρξε κάποιος δεξιοτέχνης βιολιστής ονόματι Ροβιόλης. Αλλά αυτά τα ξέρετε, τα έχουμε ξαναπεί πολλές φορές, ας πούμε σε αυτό το παλιότερο άρθρο.

Πριν από μερικές μέρες κυκλοφόρησε στο Τουίτερ το εξής τιτίβισμα:

Σήμερα έμαθα ότι το τραγούδι λέει «Ώπα, καρδιά μου ισορρόπα» κι όχι ώπα η καρδιά μου η σορόπα.

ΜΗ ΜΟΥ ΜΙΛΑΤΕ ΑΦΗΣΤΕ ΜΕ ΜΟΝΗ ΜΟΥ

Παραλείπω το (γυναικείο) χρηστώνυμο, διότι δεν έχει νόημα να μεταφέρουμε συζητήσεις από άλλα μέσα -και, έτσι κι αλλιώς, η άποψη είναι διαδεδομένη. Επίσης, αλλάζω το «ώπα» σε «όπα» χωρίς να αλλάζει τίποτα.

Αν δεν είναι ειρωνικό, η κυρία που το έγραψε ομολογεί με συντριβή το λάθος μέσα στο οποίο ζούσε τόσα χρόνια, όταν νόμιζε ότι το γνωστό τραγούδι λέει «Όπα, η καρδιά μου η σορόπα» -και μόνο πρόσφατα είδε το φως της ή μάλλον άκουσε το σωστό, που είναι, όπως μας λέει, «Όπα, καρδιά μου ισορρόπα».

Για να πούμε την αλήθεια, ανάλογη «αποκάλυψη» συμβαίνει συχνά με τα ραμόνια. Κάθε φορά που δημοσιεύω άρθρο για ραμόνια, όπως το άρθρο για τον Ροβιόλη που λέγαμε (το έχω βάλει 2-3 φορές ήδη) πάντοτε βρίσκεται κάποιος που λέει «Μη μου πείτε ότι το τραγούδι λέει ‘σαντουροβιόλι’ κι όχι ‘σαν του Ροβιόλη’!» (ή: μη μου πείτε ότι λέει «στην οδό γράφει μόνος» κι όχι «στην οδό Γραφημώνος» κτλ.)

Μόνο που εδώ, έχουμε ανάποδο ραμόνι (ινομάρ). Θέλω να πω, το τραγούδι όντως λέει «η καρδιά μου η σορόπα», επομένως η φίλη τιτιβίστρια κακώς διορθώθηκε δηλ. κακώς πίστεψε ότι τόσον καιρό το άκουγε λάθος!

Βέβαια, ξαναλέω, μπορεί και να το γράφει ειρωνικά. Όμως έχω συναντήσει πολλούς στο Διαδίκτυο που πιστεύουν ότι όντως το σωστό είναι «ισορρόπα» και όχι «η σορόπα», όπως θα δούμε στη συνέχεια, οπότε το πιθανότερο (και το απλούστερο) είναι να το πάρουμε τοις μετρητοίς, ότι το εννοεί.

Αλλά να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, διότι είπα πιο πάνω «το γνωστό τραγούδι» χωρίς να αναφέρω για ποιο πρόκειται. Μπορεί να είναι πασίγνωστο, τουλάχιστον για τους παλιότερους σαν κι εμένα, αλλά ίσως κάποιοι να μην το ξέρουν -ή να μην έχουν αναγνωρίσει τους στίχους, για ποιο τραγούδι πρόκειται.

Είναι ένα αρχοντορεμπέτικο, που θα το θυμόμαστε κυρίως από την επανεκτέλεση της Βίκης Μοσχολιού, αλλά λέω να το ακούσουμε σε απόσπασμα από την εξαιρετική κωμωδία Ένα βότσαλο στη λίμνη με τον Βασίλη Λογοθετίδη (1952):

Ο τίτλος είναι «Άλα!» αλλά αρκετά συχνά αναφέρεται επίσης «Άνοιξε κι άλλη μπουκάλα». Μουσική του Μιχάλη Σουγιούλ, στίχοι των Αλέκου Σακελλάριου-Χρ. Γιαννακόπουλου.

Οι στίχοι: