Η τσαέρα και άλλα δήθεν αγγλικά δάνεια της κυπριακής

Πριν από καμιά δεκαριά μέρες, σε μια συζήτηση που είχα στο Φέισμπουκ με μια φίλη, που έχει καταγωγή (και) από την Κύπρο, ήρθε ο λόγος, δεν θυμάμαι πώς ακριβώς, στη λέξη «τσαέρα», όπως λέγεται στην κυπριακή ελληνική η καρέκλα.

Τότε κάποιος ανέφερε ότι η τσαέρα είναι δάνειο από την περίοδο της αγγλοκρατίας, από τη λέξη chair, και η φίλη μου συμφώνησε, προσθέτοντας πως η κυπριακή έχει δανειστεί πολλές λέξεις από τα αγγλικά, όπως είναι η τσαέρα ή το σταφύλι βέρικο.

Είναι αλήθεια ότι η κυπριακή έχει δανειστεί από τα αγγλικά λέξεις που δεν τις έχει δανειστεί η κοινή νέα ελληνική, ενώ πολύ περισσότερα αγγλικά δάνεια έχει το λεξιλόγιο των Κυπρίων του Λονδίνου (των Τσάρληδων). Όμως, ούτε η τσαέρα ούτε το βέρικο έχουν αγγλική αρχή -και σε αυτά τα δήθεν αγγλικά δάνεια θα αφιερώσω το σημερινό άρθρο.

Βέβαια, η ομοιότητα του «τσαέρα» με το chair είναι μεγάλη, αλλά η ομοιότητα δυο λέξεων δεν σημαίνει ότι η μία προέκυψε με δανεισμό της άλλης: θα μπορούσε η ομοιότητα να είναι συμπτωματική ή θα μπορούσε οι δυο λέξεις να συγγενεύουν, αναγόμενες σε μια τρίτη κοινή αρχή. Θέλω να πω ότι δεν μπορούμε όπου βλέπουμε ομοιότητες να δεχόμαστε αμέσως γλωσσικό δανεισμό -χρειάζονται και άλλα στοιχεία.

Στην περίπτωση της τσαέρας, η υπόθεση του δανεισμού από τα αγγλικά αποδεικνύεται αβάσιμη αν κοιτάξουμε την ιστορία της λέξης -πρόκειται για λέξη παλιά, που υπάρχει σε δημοτικά τραγούδια («τζαι κάτσετε τους φίλους μου πάνω γρυσές τσαέρες»), επομένως αποκλείεται να οφείλεται σε επίδραση της αγγλικης γλώσσας αφού η αγγλική κυριαρχία στην Κύπρο χρονολογείται από το 1877. (Αυτός ο εμπειρικός κανόνας διατηρεί την ισχύ του και για την κοινή νέα ελληνική: λέξεις που υπήρχαν στη γλώσσα από τον 18ο-19ο αιώνα είναι απίθανο να έχουν αγγλική αρχή).

Ο δασονόμος και οι γιάπηδες

Ποια σχέση έχει ο φάντης με το ρετσινόλαδο, ή τέλος πάντων ο δασονόμος με τους γιάπηδες, θα ρωτήσετε. Πρόκειται για δυο τραγούδια που μόλις έμαθα την ύπαρξή τους και θεώρησα ότι έχουν αρκετό ενδιαφέρον ώστε να τους αφιερωθεί το σημερινό άρθρο. Το ενδιαφέρον αυτό, όπως θα μαντέψατε ίσως, πέρα από το καθαρά μουσικό-καλλιτεχνικό είναι και γλωσσικό.

Θα παρουσιάσω λοιπόν, με γλωσσικό σχολιασμό, δυο τραγούδια από το κυπριακό συγκρότημα Monsieur Doumani, που το απαρτίζουν ο Αντώνης Αντωνίου (τζουράς), ο Άγγελος Ιωνάς (κιθάρα) και ο Δημήτρης Γιασεμίδης (πνευστά). Δεν ξέρω γιατί ονόμασαν έτσι το συγκρότημά τους, αλλά επειδή η ονομασία είναι γαλλοπρεπής θα την τόνιζα στη λήγουσα, Μεσιέ Ντουμανί δηλαδή, και όχι Ντουμάνι.

Τα τραγούδια μού τα σύστησε ο καλός φίλος Δαεμάνος, μέγας γνώστης του είδους. Προέρχονται και τα δυο από τον πρώτο δίσκο των Μεσιέ Ντουμανί (Grippy Grappa, 2013). Το πρώτο είναι παραδοσιακό, που το έχουν διασκευάσει, ενώ το δεύτερο είναι εντελώς δικό τους, σύγχρονο.

Και ξεκινάμε με το παραδοσιακό, που λέγεται Ο δασονόμος:

 

Παραθέτω τα λόγια:

Τζ΄ίντα τον θέλεις ρα πελλή εσού τον δασονόμο, να μπαίνει μες τον καβενέν με το βουρτζί στον ώμον
Τζ΄ίντα τον θέλεις ρα πελλή εσού τον δασονόμο, τζ΄εν παίρνεις ένα δάσκαλον για ένα δικηόρο

Του δικηόρου μάνα μου εν κομμένη η ποινή του, στην πίσσα τζαι στην χόγλαση μετρά την αμοιβή του
Τζαι του δασκάλου α μανα εν μαύρο το βλατζί του, απού τον σσυλλομπάσταρτον που ΄ν πας την τζεφαλή του.

Ο δασονόμος κόρη μου ήσυχος εν θα μείνει, εννα γυρίζει τα βουνά τες πυρκαγιές να σβήννει, να γίνεται ολόμουζος γι΄ανάμισι σελίνι
Οι δασονόμοι μάνα μου που το 35, επιάνναν τα πεντόλιρα τζαι ζούσαν σα λεβέντες.

Ο πεζεβέγκης χωρίς πούγκα

Το σημερινό μας κείμενο είναι προϊόν συνεργασίας. Ο αγαπητός Δύτης των Νιπτήρων διάβασε σε ένα τουρκικό περιοδικό ένα άρθρο γραμμένο από έναν σημαντικό οθωμανολόγο ιστορικό, τον Εντχέμ Ελντέμ, στο οποίο ανασκευάζεται μια γουστόζικη αλλά αστήρικτη ετυμολογία της λέξης pezevenk (απ’ όπου και ο δικός μας πεζεβέγκης) την οποία ανέπτυξε στην τηλεόραση ένας αμφιλεγόμενος ιστοριοδίφης δημοσιογράφος. Ο Δύτης το μετέφρασε λοιπόν στο πι και φι και σας το παρουσιάζω παρακάτω, κρίνοντας ότι έχει αρκετές ομοιότητες με τις ωραίες αλλά αστήριχτες ετυμολογίες που πλασάρουν από έντυπα και από την τηλεόραση και δικοί μας ιστοριοδίφες.

Πρέπει όμως να βάλω και το δικό μου μερίδιο στη συνεργασία, δηλαδή να διερευνήσω την ιστορία της λέξης πεζεβέγκης στα ελληνικά. Κι εδώ υπάρχει ένα προβληματάκι λεξικογραφικό. Στα τουρκικά, pezevenk είναι ο μαστροπός. Στα ελληνικά, κατά την εντύπωσή μου (πείτε μου όμως και τη δική σας), πεζεβέγκης είναι ο παλιάνθρωπος, ο μασκαράς, ο αχρείος, ο κατεργάρης. Βέβαια, δεν είναι καθόλου δύσκολο η μια σημασία, του μαστροπού, να μεταπέσει στην άλλη, του παλιάνθρωπου, αλλά πρέπει να τονιστεί ότι αυτή η μετάπτωση δεν έγινε στα τουρκικά, όπου η λέξη pezevenk σημαίνει τον μαστροπό στην κυριολεξία.