Προπαγάνδα και ενημέρωση

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 15 ως τώρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού.

Advertisement

Όχι παραπέρα απ’ το σανδάλι, τσαγκάρη

Το σημερινό σημείωμα βασίζεται σε μια συζήτηση που έγινε πριν από μερικές μέρες στη Λεξιλογία, συζήτηση που με τη σειρά της βασιζόταν σε μιαν ανάρτηση του Απόστολου Δοξιάδη στο Φέισμπουκ, και που έκρινα ότι ενδιαφέρει το ιστολόγιο από ορισμένες απόψεις. Άλλωστε, είχαμε αναφερθεί στην ιστορία αυτή πριν από καμιά δεκαριά μήνες, αλλά αυτό ειχε γίνει στα σχόλια ενός εντελώς άσχετου άρθρου, οπότε καλό είναι να αφιερώσουμε και ειδικό άρθρο.

Στην αρχή βρίσκεται μια ιστορία για τον μεγάλο ζωγράφο της αρχαιότητας, τον Απελλή από την Κω. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος, στο 35ο βιβλίο της Φυσικής ιστορίας του, που είναι αφιερωμένο στη ζωγραφική, αφηγείται διάφορα ανέκδοτα από τη ζωή του Απελλή, ανάμεσά τους και το εξής:

Ο Απελλής είχε τη συνήθεια, όταν τελείωνε τους πίνακές του να τους εκθέτει έξω από το εργαστήριό του έτσι ώστε να τους βλέπουν οι διαβάτες. Ο ίδιος στεκόταν από πίσω, αθέατος, και άκουγε τις κρίσεις τους για ενδεχόμενα ψεγάδια των έργων του, επειδή θεωρούσε ότι οι περαστικοί θα εντόπιζαν λάθη που είχαν ξεφύγει από τον ίδιο.

Μια μέρα, είδε τον πίνακα ένας τσαγκάρης, ο οποίος πρόσεξε ότι το ένα σανδάλι είχε λιγότερες τρυπίτσες για κορδόνια από το άλλο και το επέκρινε φωναχτά στην παρέα του. Ο Απελλής πράγματι διόρθωσε το λάθος. Την άλλη μέρα ο τσαγκάρης ξαναπέρασε και ένιωσε πολύ περήφανος όταν είδε πως το ψεγάδι είχε διορθωθεί, οπότε συνέχισε επικρίνοντας και τον τρόπο που ήταν ζωγραφισμένο το πόδι, βρίσκοντας κι εκεί λάθη.

Οποτε, ο Απελλής θυμωμένος ξεπρόβαλε πίσω από τον πίνακα και του είπε: Όχι παραπέρα από το παπούτσι, τσαγκάρη!

Ή, αν το προτιμάτε στα λατινικά, sutor, ne ultra crepidam -η τελευταία λέξη είναι δάνειο από το ελλην. κρηπίς, κρηπίδος.

Στην αρχαία ελληνική γραμματεία δεν σώζεται τέτοιο επεισόδιο, εκτός αν δεν έψαξα καλά. Βέβαια, κάπου θα το βρήκε ο Πλίνιος, σε κάποια ελληνική πηγή, η οποία όμως θα έχει χαθεί.

Νερό από την αποικία

Πριν από κάμποσα χρόνια, πηγαίναμε μιαν εκδρομή οικογενειακώς στην Κολονία (ή Κολωνία, θα δούμε παρακάτω τα ορθογραφικά).

Η μικρή μου κόρη ρώτησε:

– Θα πάρουμε και κολόνιες από την Κολονία; Αφού εκεί βγαίνουν.

Η μεγάλη την κοίταξε περιφρονητικά από την άβυσσο των δύο χρόνων που τις χώριζε, και έσπευσε να τη διορθώσει, λέγοντάς της ότι κολόνιες βγάζουν σε πολλά μέρη.

Ωστόσο, η μικρή είχε δίκιο, ετυμολογικά τουλάχιστον, διότι αν σήμερα κολόνιες φτιάχνονται σε όλα τα μέρη του κόσμου, ωστόσο η πρώτη κολόνια (ή κολώνια) φτιάχτηκε στην Κολονία (ή Κολωνία, είπαμε) και από εκεί πήρε το όνομά της -δεν είναι δηλαδή συμπτωματική η ομοιότητα η ηχητική.

Αν δείτε άλλωστε ένα μπουκαλάκι κολόνιας, το λέει καθαρά:

Eau de Cologne, κατά λέξη «νερό της Κολονίας».Μάλιστα εδώ το βλέπουμε και στα γερμανικά, Kölnisch Wasser, Κολονέζικο νερό, που είναι και echt, γνήσιο.

(Αναγκαστικά η φωτογραφία περιλαμβανει τοποθέτηση προϊόντος. Ζητώ συγγνώμη από τους αναγνώστες. Αν διαβάζετε από την 4711, πείτε μου πού να στείλω αριθμό λογαριασμού).

Γιατί νερό της Κολονίας; Διότι πρωτοφτιάχτηκε στη μεγάλη πόλη του Ρήνου. O Ιταλός αρωματοποιός Τζοβάνι Μαρία Φαρίνα, εγκατεστημένος στην Κολονία από τις αρχές του 18ου αιώνα, έφτιαξε το 1709 ένα άρωμα που το ονόμασε Eau de Cologne, στα γαλλικά, αφού η γαλλική γλώσσα ήταν εκείνη που κυριαρχούσε πανευρωπαϊκά, ιδίως σε θέματα μόδας και πολυτέλειας. Η οικογένεια Φαρίνα ακόμα φτιάχνει στην Κολονία τα δικά της αρώματα, οχτώ γενιες μετά.

(Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1704, ένας άλλος Ιταλός αρωματοποιός, ο Τζαν Πάολο Φέμινις, που συνεργαζόταν με τον Φαρίνα, είχε παρουσιάσει ένα παρόμοιο άρωμα, που όμως το ονόμασε λατινιστί aqua mirabilis, θαυμαστό νερό. Επειδή όμως τριακόσια χρόνια μετά ο Γαβρόγλου επρόκειτο να καταργησει τα λατινικά, η λατινική ονομασία δεν έπιασε και αντιθέτως καθιερώθηκε η γαλλική).

Η Κολονία ήταν σημαντικό κέντρο της αρωματοποιίας λοιπόν και στο τέλος του 18ου αιώνα ένας Γερμανός αρωματοποιός παρουσίασε ένα δικό του άρωμα που το έφτιαχνε στο εργαστήριό του στην οδό Glockengasse 4. Και επειδή όλα τα οικήματα της πόλης πήραν τότε αριθμό και το δικό του οίκημα είχε πάρει τον αριθμό 4711, ονόμασε το άρωμά του 4711, που διατηρείται έως σήμερα παρόλο που η μάρκα έχει πλέον αλλάξει χέρια.

Από το γαλλικό (και διεθνές) eau de Cologne, λοιπόν, και η δική μας κολόνια, μέσω του ιταλικού colonia μάλλον. Αλλά δεν τελειώσαμε, μάλλον αρχίζουμε.

Sic transit gloria mundi….

Σικ τράνζιτ γκλόρια μούντι, έτσι παρέρχεται η δόξα του κόσμου. Το ρητό είναι λατινικό, αλλά όχι της κλασικής εποχής -αφού, όπως μόλις έμαθα, χρησιμοποιήθηκε αρχικά κατά τις τελετές ενθρόνισης του Πάπα τον 15ο αιώνα.

Οι λέξεις μάς είναι όλες οικείες, ακόμα και σε μένα που δεν έχω διδαχτεί λατινικά ούτε μια ώρα στη ζωή μου (ήμουν του Πρακτικού).

Το sic το χρησιμοποιούμε, ειρωνικά συνήθως, όταν παραθέτουμε λόγια άλλων, για να δείξουμε ότι κάτι, που συνήθως είναι κάποιο μαργαριτάρι ή μια υπερβολική άποψη, ειπώθηκε όντως έτσι, ότι δεν το αλλάξαμε εμείς. Κι εδώ στο ιστολόγιο, όταν ενδίδω στον πειρασμό του γλωσσικού ακτιβισμού και χρησιμοποιώ κάποιον τύπο που δεν είναι καθιερωμένος, βάζω δίπλα σε παρένθεση «σικ, ρε» για να δείξω ότι ξέρω πως πρόκειται για τέτοιον τύπο, π.χ. «θέλησαν να εισάξουν (σικ, ρε) καινά δαιμόνια». Δεν έχει σχέση με το σικ ντύσιμο, αυτό είναι γαλλικό, chic.

Το τράνζιτ ή τράνζιτο το ξέρουμε από τους επιβάτες ή τα εμπορεύματα που περνούν τράνζιτ από μια χώρα δηλ. χωρίς να περάσουν από τελωνειακό έλεγχο, και το χρησιμοποιούμε και για τους χώρους τράνζιτ των αεροδρομίων ή των λιμανιών. Αποδίδεται διέλευση ή διαμετακόμιση, αναλόγως. Και στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες έχει πάμπολλα ομόρριζα, που καμιά φορά επανέρχονται στην ορολογία ειδικών κλάδων, όπως το τρανζίσιον γκέιμ που είναι όρος της μόδας τώρα στο ποδόσφαιρο.

Γκλόρια είναι βεβαίως η δόξα, είναι και γυναικείο όνομα, όχι ελληνικό όμως, πχ η Γκλόρια Γκέινορ, αλλά και όνομα θεάτρου. Υπάρχει κι ένα λουλούδι που το λένε γκλοριόζα.

Μούντι είναι ο κόσμος, πτώση γενική. Η ονομαστική είναι mundus (ενώ το espressus freddus schettus είναι αιτιατική πληθυντικού, ανώμαλη γλώσσα τα λατινικά). Από εκεί και το Μουντιάλ, βεβαίως, που το λέμε έτσι στη χώρα μας ακόμα κι όταν γίνεται σε χώρες που μιλάνε μη λατινογενή γλώσσα, όπως φέτος.

Το ρητό είναι πασίγνωστο, και το έχω δει να χρησιμοποιείται και χιουμοριστικά παραλλαγμένο κάμποσες φορές, π.χ. Sic transit gloria Mundial, για τον αποκλεισμό μεγάλων ομάδων από νωρίς στο Μουντιάλ.

Ωστόσο, σήμερα το χρησιμοποιώ για να σχολιάσω το μάθημα των Λατινικών, το οποίο, όπως ανακοίνωσε ο υπουργός Παιδείας, για πρώτη φορά εξοβελίζεται εντελώς από τις εισαγωγικές εξετάσεις της θεωρητικής κατεύθυνσης -πιθανόν μάλιστα και να μην διδάσκεται καν, αυτό δεν το κατάλαβα με βεβαιότητα από τις ανακοινώσεις του υπουργού.

Φυσικά, οι ανακοινώσεις δεν αφορούσαν ειδικά το μάθημα των Λατινικών αλλά μια πολύ ευρύτερη και ίσως πολύ σημαντική μεταρρύθμιση του τρόπου εισαγωγής στα ΑΕΙ, που θα πρέπει όμως να τη συζητήσουμε σε άλλο άρθρο. Στο σημερινό, θα επικεντρωθούμε στην «κατάργηση» των Λατινικών, μια και το θέμα αυτό, καλώς ή κακώς, μονοπώλησε τους προβολείς της επικαιρότητας -και αφού είμαστε ιστολόγιο γλωσσικό δεν επιτρέπεται να μην το σχολιάσουμε κι εμείς.

Μεζεδάκια διαίτης

Ο τίτλος είναι ελαφρώς οξύμωρος, διότι τα μεζεδάκια σπανίως είναι κατάλληλα για δίαιτα (εκτός αν κάνετε τη δίαιτα της πάπιας). Στην πραγματικότητα, η σημερινή πιατέλα μας δεν είναι και τόσο φορτωμένη: δεν στείλατε κι εσείς πολλά, δεν στάθηκα κι εγώ καλός αλιέας μαργαριταριών, κι έτσι το τραπέζι μας θα είναι λιτό.

* Η ανασκαφή της Αμφίπολης δεν έδωσε κάτι το συνταραχτικό τη βδομάδα που μας πέρασε, μας χάρισε όμως καναδυό μεζεδάκια. Έτσι, ο υπουργός Πολιτισμού κ. Τασούλας δήλωσε ότι έχει την αίσθηση πως είναι αδύνατο να βρίσκεται ο Μεγαλέξαντρος στον τάφο και συνέχισε: «Και το λέω όχι επειδή θέλω να εκπλαγώ ευχάριστα. Το λέω γιατί για το Μέγα Αλέξανδρο έχουμε υποδεέστερες πληροφορίες, άρα φαντάζομαι ότι αν είχαμε μια τέτοια εξέλιξη, μια τέτοια πληροφορία δεν θα είχε διαφύγει».

Υπάρχουν άραγε «υποδεέστερες» πληροφορίες; Αν πάντως τον θαυμάσατε για το τόλμημά του, να πει το προφανές, ότι δεν είναι καθόλου πιθανό να βρίσκεται μέσα στον τάφο ο Αλέξανδρος, το θάρρος του κ. Τασούλα υπήρξε θνησιγενές, αφού πριν λαλήσει το κοκοράκι ο κ. Υπουργός ανασκεύασε τον… εαυτό του, δηλώνοντας ότι ποτέ δεν είπε αυτά που τον ακούμε να λέει στο βίντεο!

* Όσο για το «ο ένοικος του τάφου», δεν θα το χρεώσω στον κ. Υπουργό, διότι οι περισσότεροι έτσι το λένε (το λέμε). Δεν μου αρέσει, δεν θα το χρησιμοποιούσα -αλλά δεν έχω άλλη μονολεκτική λύση. Ιδέες;

* Και μόλις χτες, η υπεύθυνη ενημέρωσης του τάφου κ. Παναγιωταρέα έδωσε τη δική της ακυρολεξία, ευγενική προσφορά στη χειμαζόμενη πιατέλα μας. Ενημερώνοντας τους δημοσιογράφους, η κ. καθηγήτρια ανέφερε: «Οι διατυπωθείσες θεωρίες περί της ταυτότητος του νεκρού, ως σήμερα, ανάγονται σε 14». Ωστόσο, το «ανάγομαι» εδώ δεν ταιριάζει, αφού το ρήμα αυτό χρησιμοποιείται όταν προσδιορίζουμε χρονικά την αρχή ενός πράγματος, π.χ. «οι ρίζες της οικογένειάς του ανάγονται στο Βυζάντιο». Προφανώς η κ. Παναγιωταρέα ήθελε να πει πως οι θεωρίες «ανέρχονται σε 14». Ευτυχώς πάντως που είναι άμισθη, αλλιώς θα ζητούσαμε τα λεφτά μας πίσω.

Αλλά και πέρα από το λαθάκι, έχει πλάκα αυτό με τις 14 θεωρίες -μού θυμίζει την παλιά διαφήμιση της συμπυκνωμένης πορτοκαλάδας, που πάει το παιδί στην Έβγα και ζητάει μια πορτοκαλάδα κι ο εβγατζής του λέει «Ορίστε δεκατέσσερις!».

* Η Μηχανή του χρόνου θέλει να νατσουλίσει αλλά θέλει και να κρατήσει μιαν επίφαση εγκυρότητας. Έτσι, σε πρόσφατο άρθρο της, επαναλαμβάνει κοπυπαστηδόν τις νατσουλικές θεωρίες για τη γέννηση των εκφράσεων «μου μπήκαν ψύλλοι στ’ αυτιά» και «μου έψησε το ψάρι στα χείλη», αλλά κρατάει και μια πισινή με το αμίμητο (δική μου υπογράμμιση): Η τραγική ιστορία του Μεθόδιου έγινε αφορμή για να καθιερωθεί η φράση: «του έψησε το ψάρι στα χείλη». Δυστυχώς δεν ξέρουμε από ποια πηγή έφθασε στις μέρες μας η ιστορία του μοναχού, αλλά φαίνεται να είναι η επικρατέστερη εκδοχή της φράσης.

* Ο Γιάνης Βαρουφάκης άρχισε εκπομπή, κάθε Δευτέρα, από τον ραδιοσταθμό Στο Κόκκινο 105,5. Ο τίτλος της εκπομπής είναι Terra Nullius, και στην πρώτη εκπομπή (που μπορείτε να την ακούσετε σ’ αυτή τη σελίδα, και για πιο μόνιμα από εδώ) ο Γ.Β. εξήγησε τι σημαίνει ο όρος. Μια φίλη μου, που ξέρει καλά λατινικά, μου επισημαίνει δύο λαθάκια. Το πρώτο είναι η προφορά της… λατινικούρας. Ο Βαρουφάκης την προφέρει Νούλιους, η φίλη μου ορκίζεται ότι προφέρεται Νουλίους, διότι το ι είναι μακρό και η παραλήγουσα όταν είναι μακρά τονίζεται.

Το δεύτερο είναι στη σημασία της έκφρασης, που o Γ.Β. την αποδίδει «κενή γη» ενώ στην πραγματικότητα μεταφράζεται «γη (του) κανενός», δηλαδή που δεν ανήκει σε κανέναν. Η έννοια είχε μεγάλη σημασία την εποχή της αποικιοκρατίας και την επικαλούνταν οι Ευρωπαίοι για να κατοχυρώνουν την κυριότητα σε εδάφη (καμιά φορά και ολόκληρες ηπείρους) που κατοικούνταν από «πρωτόγονους» λαούς. Δεν ήταν «κενή» γη. Είχε κατοίκους, αλλά ποιος τούς έδινε σημασία.

(Θα προσέξατε ότι στα αγγλικά το Terra Nullius αποδίδεται Nomansland, παναπεί Νομανσλάνδη!)

* Το επόμενο το ψάρεψα από τον Γαλαξιάρχη, έναν φίλο του Φέισμπουκ. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ, ο κ. Σαμαράς εκνευρίστηκε από τον θόρυβο που έκαναν οι δημοσιογράφοι χτυπολογώντας τα πληκτρολόγια των λάπτοπ τους στη συνέντευξη τύπου με τη Μέρκελ, και τους επέπληξε «ευγενικά και διακριτικά» (για τον Κιμ Ιλ Σουνγκ παίζει να λέγονταν λιγότερα εγκώμια). Συγκεκριμένα, λέει το ρεπορτάζ, «Η επίπληξη δεν ήταν ευθεία, αλλά έμμεση και ευγενή μέσω μιας ιστορίας που τους διηγήθηκε από τα φοιτητικά του χρόνια στην Αμερική. «Κάποιοι χρησιμοποιούσαν υπολογιστές και στις εξετάσεις, οπότε μας ενοχλούσαν, επειδή έκαναν θόρυβο», είπε με νόημα στους δημοσιογράφους ο Αντώνης Σαμαράς.»

Ο Γαλαξιάρχης επισημαίνει όμως ότι ο πρωθυπουργός τελείωσε τις σπουδές του στην Αμερική το μακρινό 1976, οπότε λάπτοπ δεν υπήρχαν, και οι πιο φορητοί υπολογιστές ήταν κάπως έτσι. Πρόκειται άραγε για ένα ακόμα ψέμα, ή εννοούσε, τάχα, ότι οι συμφοιτητές του είχαν κομπιουτεράκια που ενοχλούσαν με το θόρυβο των πλήκτρων τους; (Κι έκαναν θόρυβο τα κομπιουτεράκια; Είχα κι εγώ, αλλά ένα κλικ θυμάμαι πως έκαναν).

Θα προσέξατε πάντως και ότι η επίπληξη ήταν «έμμεση και ευγενή». Εμένα μ’ αρέσει κι έτσι.

* Κι άλλο ένα με επίθετο της ίδιας κατηγορίας. Σε δελτίο τύπου του υπουργείου Παιδείας, γίνεται λόγος για πρόγραμμα «ασφαλής πλοήγησης» στο Διαδίκτυο. Συνδυάζοντας με το προηγούμενο, έχουμε πλήρες το κλιτικό υπόδειγμα: η ασφαλή της ασφαλής, και βέβαια ο ασφαλής του ασφαλή. Εμένα μού αρέσει, ξαναλέω, μόνο να το βάλουμε και στη γραμματική να μη σκοντάφτουν τα παιδιά. (Ο πληθυντικός παραμένει ως έχει).

* Θα προσέξατε ίσως, ότι το ρεπορτάζ που συνοδεύει την είδηση ξεκινάει με τη φράση: Το λάθος είναι εναρμονισμένο με την ανθρώπινη φύση, ωστόσο όταν εντοπίζεται σε ανακοίνωση του υπουργείου Παιδείας, σίγουρα προκαλεί εντύπωση… Ταιριάζει η λέξη αυτή; Όχι «είναι σύμφυτο»; Ακούω γνώμες.

* Και κλείνω όπως άρχισα, με Αμφίπολη. Αλλά εδώ έχουμε άλλης τάξης μεζεδάκι -τι μεζεδάκι, πιάτο ολόκληρο βγαίνει, αλλά επιβάλλεται να χρησιμοποιηθεί η προειδοποίηση που μπαίνει σε ποτά και άλλα: Με ρέγουλα.

Λοιπόν, ο τάφος της Αμφίπολης δεν είναι τάφος. Χαρακτηριστικό απόσπασμα: Από την λέξη σκιά προέρχεται και η λέξη θρησκεία, που ασφαλώς δεν έχει καμία σχέση με την σημερινή έννοια της θρησκείας. Η σκιά της πυραμίδας ήταν ιερή και απαγορεύονταν να αλλοιωθεί το σχήμα της, γι΄αυτό και η λέξη θρη-σκια, σημαίνει: «θύω την σκιά», θυσιάζω στην σκιά για να κρατήσω σταθερό τον χρησμό.

Περισσότερα, θαρρώ, δεν χρειάζονται.

* Και σε παράρτημα δυο αναγγελίες για μελλοντικές εκδηλώσεις σε εξωτικά μέρη. Θα τις ξαναθυμίσω βέβαια όταν θα πλησιάζουν οι μέρες, αλλά να ξέρετε ότι στις 31 Οκτωβρίου θα είμαι στη Δράμα, καλεσμένος του Συνδέσμου Φιλολόγων, όπου θα μιλήσω για την ελληνική γλώσσα, ενώ στις 4 Νοεμβρίου το απόγευμα θα παρουσιάσω μαζί με τον Δ. Κερασίδη το βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις στην Κηφισιά.