Το λεξικό των Ρωμέικων, του Βαχίτ Τουρσούν

Ρωμέικα (ή Ρωμαίικα αν προτιμάτε) λέμε βεβαίως τα ελληνικά, σε κάπως λαϊκό ύφος -αν και όλο θα λιγοστεύουν όσοι αναφέρονται στη γλώσσα μας με αυτή τη λέξη: μπορεί να υπάρχει η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου, αλλά έχουν περάσει 100+ χρόνια από τότε που έκλεισε ο Ρωμηός του Σουρή.

Αλλά πλατειάζω. Το λεξικό του τίτλου δεν αφορά τη γλώσσα στην οποία γράφεται το ιστολόγιο, αλλά μιαν άλλη γλωσσική ποικιλία (γλώσσα; διάλεκτο; μην κολλήσουμε εκεί), που μιλιέται στην Τουρκία, στον Πόντο, και που λέγεται Romeika. Στο ιστολόγιο έχουμε αναφερθεί ξανά σε αυτή τη γλωσσική ποικιλία, πριν από αρκετά χρόνια, όταν είχε ανακοινωθεί, με κάπως κωμικές τυμπανοκρουσίες, από τον Τύπο η ύπαρξη μιας διαλέκτου που είναι πολύ κοντά στα αρχαία ελληνικά. Τότε την ποικιλία αυτή την είχαμε πει και «οφίτικα» διότι μιλιούνται στην περιοχή του ποταμού Όφη, στον Πόντο.

Το λεξικό το βλέπετε εδώ στην εικόνα, ο τίτλος του είναι Romeika-Türkçe Sözlük, δηλαδή Ρωμεϊκο-τουρκικό λεξικό, και συγγραφέας του ο Βαχίτ Τουρσούν, που είναι ο ίδιος φυσικός ομιλητής των Ρωμέικων.

Μέσω του κοινού μας φίλου Βλάση Αγτζίδη, είχα αλληλογραφία με τον Βαχίτ Τουρσούν, που με ενημέρωνε για την πρόοδο του έργου του. Το υλικό που θα δείτε σήμερα μου το είχε στείλει στις αρχές του καλοκαιριού. Διστασα να το δημοσιεύσω τότε επειδή το καλοκαίρι λιγοστεύει η αναγνωσιμότητα του ιστολογίου.

Θα (ανα)δημοσιεύσω σήμερα την εισαγωγή του καθηγητή Πίτερ Μάκριτζ στο λεξικό που νομιζω πως δινει αρκετές πληροφορίες για τα Ρωμέικα/οφίτικα. (Στην Πύλη της ελληνικής γλώσσας υπάρχει κι άλλο ένα κείμενο του Π. Μάκριτζ για το ίδιο θέμα).

Επίσης, για να πάρετε μιαν ιδέα και από το λεξικό και απο το λεξιλόγιο των Ρωμέικων, παρακάλεσα τον Βαχίτ Τουρσούν και μου έστειλε σε pdf ένα δείγμα, σχεδόν 20 σελίδες, από το γράμμα Α του λεξικού του, που το έχω ανεβάσει εδώ και μπορείτε να το συμβουλευτείτε.

Και μια εικόνα από ένα τυχαίο δισέλιδο του λεξικού:

H εισαγωγή του καθηγητή Peter Mackridge στο λεξικό των Ρωμέικων:

Η επιβίωση της ελληνικής γλώσσας στην περιοχή της Τραπεζούντας (Πόντος) στην Τουρκία είναι αξιοθαύμαστη. Οι περισσότεροι από τους ομιλητές της ντόπιας ελληνικής διαλέκτου ήταν Χριστιανοί, αλλά η γλώσσα μιλιόταν επίσης σαν μητρική από μερικές μουσουλμανικές κοινότητες. Παρ’όλα αυτά, το 1923, μετά την ήττα των ελληνικών δυνάμεων από τον τουρκικό στρατό στην Ανατολία, η συνθήκη της Λωζάνης προέβλεψε την υποχρεωτική ανταλλαγή των μουσουλμανικών και ορθόδοξων χριστιανικών μειονοτήτων μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα εκατοντάδες χιλιάδες χριστιανοί ομιλητές της ελληνικής διαλέκτου στον Πόντο να μεταφερθούν στην Ελλάδα. Οι απόγονοι αυτών των ανταλλαγέντων Χριστιανών είναι τώρα όλοι γηγενείς ομιλητές της καθομιλούμενης νεοελληνικής γλώσσας και οι γνώσεις τους για την ποντιακή ελληνική διάλεκτο είναι περιορισμένες ή και ανύπαρκτες. Οι μουσουλμάνοι ομιλητές της ελληνικής διαλέκτου, ωστόσο, οι περισσότεροι εκ των οποίων έζησαν σε απομονωμένα χωριά στις περιοχές των Τσαΐκαρα (Όφι), Σουρμένων και Τόνγιας, παρέμειναν στα εδάφη τους και οι κοινότητές τους συνεχίζουν να μιλούν ελληνικά μέχρι σήμερα.

Advertisements

Υπογλώσσια σφηνάκια Νο 2

Υπογλώσσια είναι τα φάρμακα που παίρνουμε για την καρδιά, για να μην πάθουμε καρδιακή προσβολή (επειδή μας διαβάζει κι η μαμά μου διευκρινίζω πως ο πληθυντικός είναι της περιγραφής, όχι πραγματικός). Ακόμα, ένα κλισέ σε κάποιους αντρικούς ή αθλητικούς ιστότοπους, όποτε είναι να βγάλουνε καμιά με μπικίνι, είναι να λένε «ετοιμάστε τα υπογλώσσια».

Υπογλώσσια όμως είναι και μια ομάδα γλωσσικών ενδιαφερόντων στο Φέισμπουκ, που φτιάχτηκε στα τέλη του 2017 και στην οποία συμμετέχω.

Σφηνάκια είναι βέβαια οι μικρές δόσεις ποτού, όμως έτσι έχω αποκαλέσει και τα σύντομα άρθρα. Με τη διαφορά ότι σπανίως βάζω σύντομα άρθρα, οπότε δεν θα το θυμάστε. Στα Υπογλώσσια ομως γράφω πότε-πότε σύντομα σημειώματα, που δεν βολεύει πάντοτε να τα εντάξω σε κάποιο άρθρο.

Κι έτσι, το σημερινό άρθρο είναι μια συλλογή από μικρά κείμενά μου από τα Υπογλώσσια, με γλωσσικό δηλαδή ενδιαφέρον, που δεν (θυμάμαι να) τα έχω δημοσιεύσει εδώ στο ιστολόγιο. Κάποια άλλα σχόλια που κάνω εκεί, τα μεταφέρω στα σαββατιάτικα μεζεδάκια, αλλά αυτά εδώ δεν νομίζω να τα ξέρετε. Τα σφηνάκια μοιάζουν αρκετά με τα μεζεδάκια, αλλά διαφέρουν κιόλας σε κάποια σημεία, όπως φαντάζομαι ότι θα φανεί.

Αν σας είναι κάπως γνώριμος αυτός ο πρόλογος, έχετε καλό μνημονικό: έτσι άρχιζε ένα άρθρο του ιστολογίου πριν από 7-8 μήνες, ένα άρθρο όπου αναδημοσίευσα σύντομα γλωσσικά σχόλιά μου από την ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ. Τελειώνοντας εκείνο το παλιό άρθρο είχα υποσχεθεί (ή απειλήσει) ότι Σε κανα χρόνο, που θα έχω μαζέψει κι αλλα, θα σερβίρω άλλον έναν γύρο! Χτες όμως, καθώς δημοσίευα ένα σχολιο στα Υπογλώσσια συνειδητοποίησα πως το σακούλι έχει γεμίσει κι έτσι προέκυψε το σημερινό άρθρο.

Όλα τα επιμέρους σχόλια, τα σφηνάκια, δημοσιεύτηκαν κατά το εφτάμηνο από τον Μάρτιο έως σήμερα. Δεν τα παραθέτω ακριβώς με αλφαβητική σειρά. Καμποσα τα έχω επεκτείνει, προσθέτοντας (αρκετό) επιπλέον υλικό.

• Ο καλαμπόρτζος

Στο αστυνομικό μυθιστόρημα «Το φάλτσο μικρόφωνο» της Ελένης Φυσέκη, όπου ο αφηγητής είναι ηχολήπτης στο επάγγελμα, προσέχω την εξής φράση που έχει 3-4 λέξεις αλεξικογράφητες από τα μεγάλα λεξικά μας, που όμως καταγράφονται σε ηλεκτρονικούς γλωσσικούς πόρους:

(Μιλάει για ένα κλαμπ γειτονιάς με στοιχειώδη ηχητικό εξοπλισμό):

Λες και θα ακουγόταν ποτέ μπάσο και μπότα από αυτά τα ηχεία. Αν υποθέταμε πως είχε καμιά σοβαρή λούπα και δεν ήταν ένας από τους πολλούς καλαμπόρτζους που απλά βάζανε μπλιμπλίκια.

Καλαμπόρτζος είναι ο ατζαμής, ιδίως για μουσικό (έχει ήδη αναφερθεί και εξηγηθεί στο βιβλίο η λέξη). Από τα ρομανί, βρίσκω.

Τα άλλα θα τα ξέρετε: λούπα είναι το επαναλαμβανόμενο μουσικό μοτίβο, από αγγλ. loop, διαφορετικό από τη λούπα = μεγεθυντικός φακός (από γαλλ. loupe). Μπλιμπλίκια, εδώ, είναι οι έτοιμοι ήχοι, τα έτοιμα ηχητικά εφέ.

• αποσυντ… κάτι τέτοιο τέλος πάντων

Στα Στοιχειώδη σωματίδια του Ουελμπέκ βρίσκω τη φράση:

Είχε την εντύπωση πως ανάμεσα στα πόδια του κρεμόταν ένα κομμάτι κρέας που έσταζε και αποσυντίθονταν’ το καταβρόχθιζαν σκουλήκια.

Ο καλός μεταφραστής, αφού έκανε την επιλογή να χρησιμοποιήσει αυτό το ρήμα και όχι μια περίφραση ή άλλο ρήμα (πχ που έσταζε και διαλυόταν) είχε να ξεπεράσει τον σκόπελο του τρίτου ενικού του παρατατικού.

Δεν μπορούσε βέβαια να βάλει το «γραμματικά σωστό» αποσυνετίθετο που συνιστά ο Μπαμπινιώτης στο λεξικό του. Οπότε παρουσίασε έναν αυτοσχέδιο τύπο, τυπικά σε τρίτο πληθυντικό, αλλά ευπρόσωπον.

Σκέφτομαι πως μπορεί να είχαν δίκιο οι παλιοί δημοτικιστές (όχι μάλιστα μαλλιαροί) που αυτόν τον σκόπελο τον απόφευγαν μαστόρικα, παίρνοντας το ρήμα «αποσυνθέτομαι»: ένα κομμάτι κρέας που έσταζε και αποσυνθετόταν.

• Διέξοδοι με μουστάκια

Στη χτεσινή [20.3.2019] συνέντευξη στη Βίκη Φλεσσα, ο Γ. Μπαμπινιώτης, στο 21.32 της εκπομπής (για όποιον έχει το βίντεο) είπε:

«…στην ελληνική γλώσσα η διτυπία λόγω της διττής μας παράδοσης είναι ευλογία δεν είναι κατάρα· το να έχει περισσότερους τύπους είναι πάντοτε ευλογία διότι είναι διέξοδοι πολλαπλοί της σκέψης.»

Απροσεξία στον προφορικό λόγο, βέβαια -αλλά ίσως να είναι και μια ακόμα ένδειξη πως τα θηλυκά σε -ος είναι ξένο σώμα στην ελληνική.

• Ακανές

Ένας συνάδελφος στο γραφείο έφερε το πρωί για κέρασμα ακανέδες, το γνωστό σερραϊκό γλύκισμα που θα μπορούσε να περιγραφεί σαν διασταύρωση λουκουμιού και κουραμπιέ, και θυμήθηκα ότι την πρώτη φορά που είχα δει, έφηβος, ένα κουτί γλυκά με την επιγραφή ΑΚΑΝΕΣ ΛΑΪΛΙΑ, είχα αναρωτηθεί ποια είναι αυτή η άλλη γλώσσα που γράφεται με ελληνικό αλφάβητο.

Για τον ακανέ, στον ιστότοπο της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας προτείνεται μια ετυμολογία που θα έκανε περήφανο τον Γκας Πορτοκάλο:

Σήμερα κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά από που προήλθε η ονομασία ακανές. Η ιστορία του χάνεται στην εποχή της Τουρκοκρατίας και ίσως μαζί της χάθηκε και η ιστορία προέλευσης του ονόματός του. Βάσιμη ετυμολογία της λέξης δεν υπάρχει. Παρόλα αυτά όμως υπάρχει μία εκδοχή που ίσως να πλησιάζει περισσότερο την πραγματικότητα. Η λέξη «ακανές» προήλθε, όπως λένε, από την λέξη «ανακατεύω», γιατί το μίγμα χρειάζεται πολύωρο ανακάτεμα και από το κατάφαση «ναι», που έλεγαν πάντα οι δούλοι, οι οποίοι ήταν αυτοί που ανακάτευαν το μίγμα.

Ο ακανές, βέβαια, δεν μπορεί να προήλθε από το «ανακάτεμα» και το «ναι». Πιο πειστική η πρόταση στον ιστότοπο του ακανεδοπαρασκευαστηρίου Ρούμπου, από το hakane helva, το γλυκό του πρίγκιπα (χάνου).

Το σιγόντο τραγουδιέται σιγά

Προχτές την Κυριακή είχα πάει μια εκδρομή, και έτυχε να βάλω ένα σιντί που είχα πολύ καιρό να το ακούσω -ήταν από τη συλλογή «Χρυσή Δισκοθήκη» που είχε κυκλοφορήσει την περασμένη χιλιετία από την Καθημερινή, μια συλλογή από 30 ή 40 σιντί, ένα για κάθε χρόνο, που περιέχει ελληνικά τραγούδια που κυκλοφόρησαν εκείνη τη χρονιά και που έγιναν επιτυχίες.

Το σιντί που έβαλα να ακούσω είχε τραγούδια του 1953, είκοσι τον αριθμό. Ξεκινούσε με τα Καβουράκια του Τσιτσάνη, συνέχιζε με άλλα λαϊκά και ρεμπέτικα, προχωρούσε σε ελαφρά, και μετά έπιανε αρχοντορεμπέτικα και τελείωνε με λάτιν -όλα όμως εσοδείας 1953.

Γνωστά τραγούδια ήταν τα περισσότερα. Αλλά το αρ. 17 δεν είμαι βέβαιος ότι το είχα ξανακούσει.

«Απόψε θέλω σαματά», με τη Μάγια Μελάγια και το Τρίο Κιτάρα.

Η Μάγια Μελάγια δεν είναι πολύ γνωστή σήμερα, όμως τότε ήταν διάσημη. Μάλιστα, υπάρχει κι ένα ανέκδοτο (αστικός μύθος, μάλλον), ότι μια μέρα στην Επίδαυρο ένας χωροφύλακας σταμάτησε την Κατίνα Παξινού ενώ πήγαινε προς τα καμαρίνια.

Τα μυστήρια της πλατείας Πιγκάλ

Ωραίος τίτλος για αστυνομικό μυθιστόρημα, δεν βρίσκετε; Ταιριαστό θα ήταν, θα μπορούσε να το έχει γράψει ο Σιμενόν -βέβαια θα έδινε κάποιον άλλο τίτλο, αλλά ο Έλληνας εκδότης, για πιο εμπορικό, θα τον άλλαζε, για να παραπέμψει στα Μυστήρια των Παρισίων, το μυθιστόρημα του Ευγενίου Σύη (Sue, όπως η Πέγκυ) που ηταν μεγάλο σουξέ στην εποχή του και περίγραφε τον υπόκοσμο του Παρισιού δίνοντας αφορμή να εμφανιστούν και ανάλογα «Μυστήρια» και στην ελληνική, για την Κωνσταντινούπολη. Ταιριάζει και με την πλατεία Πιγκάλ, που ήταν από τις μάλλον πονηρές περιοχές του Παρισιού το πάλαι ποτέ.

Αλλά τέτοιο μυθιστόρημα δεν έχει γραφτεί, απ’ όσο ξέρω. Κι ο τίτλος είναι δικός μου, επειδή το υπόλοιπο άρθρο δεν είναι. Δεν εννοώ ότι αναδημοσιεύω έτοιμο άρθρο από αλλού, αλλά ότι στηρίζομαι στη δουλειά που έκαναν άλλοι, εδώ και χρόνια, στο μεταφραστικό φόρουμ Λεξιλογία.

Το ζαχαροπλαστείο της φωτογραφίας, βέβαια, πήρε το όνομά του από την παριζιάνικη πλατεία, την πλατεία Πιγκάλ (place Pigalle). Tο Παρίσι είναι πάντοτε συνδεδεμένο και με τη μόδα και με τη γαστρονομία.

Πιγκάλ, άλλωστε, ήταν και το όνομα ενός κινηματογράφου στο κέντρο της Αθήνας -στα Πατήσια θαρρώ.

Όμως, πέρα από εμπορικές ονομασίες, η λέξη «πιγκάλ» στα καθ’ημάς, σημαίνει και κάτι άλλο, ένα αντικείμενο απαραίτητο μεν αλλά που γι’ αυτό αποφεύγουμε να μιλάμε και πολύ περισσότερο να το εκθειάζουμε.

Πιγκάλ είναι το βουρτσάκι με το οποίο καθαρίζουμε την τουαλέτα. Πώς άραγε το άδοξο αυτό εργαλείο πήρε το φινετσάτο όνομα της παριζιάνικης πλατείας;

Το ερώτημα τέθηκε χτες ή προχτές στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ, οπου κάποιο μελος δημοσίευσε τη φωτογραφία που βλέπετε και αναρωτήθηκε πώς είναι δυνατόν να διαλέξουν ένα τόσο αταίριαστο όνομα.

Ωστόσο, όπως προέκυψε από τη συζήτηση, πολύς κόσμος αγνοούσε ότι το βουρτσάκι λέγεται έτσι ή το είχε μάθει σχετικά πρόσφατα. «Στη Θεσσαλονίκη δεν το λέγαμε» είπε κάποιος. Να το μολογήσω, ούτε κι εγώ ήξερα πως το βουρτσάκι λέγεται έτσι και έφτασα τα πενήντα μου και το έλεγα, εντελώς πεζά και αντιτουριστικά, βουρτσάκι, αλλά πριν από κάμποσα χρόνια έγινε στη Λεξιλογία η σχετική συζήτηση και από τότε εξευρωπαΐστηκα.

Αλτ και αλίμονο σε αμαξιτή οδό – του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη

Τις προάλλες η φίλη μας η Έφη έδωσε παραπομπή σε ένα ενδιαφέρον άρθρο του φίλου Χριστόφορου Χαραλαμπάκη στο ηλεπεριοδικό Ο Χάρτης.

Θυμίζω ότι στο ιστολόγιο είχαμε παρουσιάσει, στις αρχές του χρόνου, το παρθενικό άρθρο του Χ.Χαραλαμπάκη στο πρώτο τεύχος της νέας περιόδου του Χάρτη. Ωστόσο, ο Χάρτης συνέχισε να ηλεκδίδεται, ο δε Χαραλαμπάκης συνεχίζει τα γλωσσικά του άρθρα, που μάλιστα έχουν πάρει τον γενικό τίτλο «Γλωσσολογικά και λεξικογραφικά». Στα άρθρα αυτά, ο κορυφαίος γλωσσολόγος κάνει κάτι πολύ ενδιαφέρον: παρουσιάζει σχολιασμένα τα σχόλια που είχε κάνει ο Στέφανος Κουμανουδης στην περίφημη Συναγωγή νέων λέξεων… πριν από εκατόν τόσα χρόνια.

Πράγματι, ο Κουμανούδης δεν αρκέστηκε στο να καταγράφει ξερά λέξεις που αποδελτίωνε από εφημερίδες και συγγράμματα. Κάθε τόσο, όχι τόσο συχνά που να καταντάνε περισπασμός αλλά αρκετά συχνά ώστε να γίνονται αισθητά, αφήνει τον εαυτό του ελεύθερο να κάνει γενικότερα γλωσσικά ή κοινωνικά σχόλια. Κάπου έχω μαζέψει μερικές τέτοιες «λεξικογραφικές ανάσες» και σκόπευα να τις κάνω άρθρο. Ο Χαραλαμπάκης κάνει κάτι πιο ουσιαστικό, παίρνει αυτά τα σχόλια ένα προς ένα και με αλφαβητική σειρά και τα σχολιάζει εκτενώς.

Στο προτελευταίο τεύχος του Χάρτη, ο Χ.Χ. δημοσιεύει το έβδομο άρθρο με «Σχόλια στα σχόλια του Στέφανου Κουμανούδη». Το  μεταφέρω εδώ ολόκληρο και στο τέλος επιτρέπω στον εαυτό μου μια διόρθωση στον σοφό φίλο μου.

Σχόλια στα σχόλια του Στέφανου Κουμανούδη (7)

αλήμων ώ. Ο Σκαρλάτος Βυζάντιος εν τω λεξικώ του της καθ’ ημάς Ελληνικής διαλέκτου, 1835 ούτως έγραψεν το κοινώς παρ’ ημίν γραφόμενον επίρ. αλλοίμονον, κρίνας αυτό παρεφθαρμένον εκ του εν τη Γαλεομαχία «Ιαλέμων ω» του Θεοδώρου Προδρόμου. Ούτω και εν τω Γαλλοελληνικώ λεξικώ του, 1856. – Αλλά πόσους έπεισεν;

*

Με τις τρεις τελευταίες λέξεις ο Κουμανούδης θέτει μια ρητορική ερώτηση η απάντηση της οποίας είναι ασυζητητί «Δεν έπεισε κανένα». Ο Βυζάντιος παραθέτει το παράδειγμα: Αλήμων ω εις εμένα τον ταλαίπωρον! με τα αρχαιοελληνικά ερμηνεύματα Οίμοι τω ταλαιπώρω!, ω τάλας! Στο λήμμα αλλοιμονώτερον, Ακρόπολις, 25 Μαΐου 1889, ο Κουμανούδης επαναλαμβάνει τα όσα γράφει στο αλήμων ω, χωρίς εσωτερική παραπομπή στο λήμμα αυτό. Γνωρίζει, επίσης, τη μη πιθανή ετυμολογία του Ν. Γ. Πολίτη (1898) από το ηλί ηλί, αλίμονο < αλί + μόνον.

 

Η ετυμολογία του επιφωνήματος αλίμονο –αυτή η ορθογράφηση, ως απλούστερη, έχει καθιερωθεί–, με μακρά παράδοση στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας, παραμένει αβέβαιη, όπως δείχνουν οι διαφορετικές ορθογραφικές αναπαραστάσεις της λέξης.^[1]
Με βάση τη στατιστική συχνότητα της μηχανής αναζήτησης Google (6 Ιουνίου 2019) παρουσιάζονται οι ακόλουθες μορφές: αλίμονο (459.000 παραδείγματα), αλλοίμονο (109.000), αλοίμονο (36.000), αλλίμονο (7.110), αλήμονο (459), αλλήμονο (160), αλλείμονο (9), αλείμονο (5). Στο Ιστορικό λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, λήμμα αλλοίμονο, με την μη πειστική αναγωγή στο αρχαίο ἀλλ’ οἴμοι, καταγράφονται 35 μορφολογικοί τύποι, όπως αγλοίμονο αϊλοίμονο και αλοίσμονο από την Κρήτη, αλλοί, ναλλοί και ναϊλλοί από τον Πόντο κ.ά. Το αλλοί στην ουσία είναι το αλί (βλ. αλί και τρισαλί), ήδη μεσαιωνικό, το οποίο σε όλα τα λεξικά καταγράφεται ως χωριστό λήμμα. Το επιφώνημα αλλοιμονάκι αναπτύσσεται στο Ιστορικό λεξικό ως αυτόνομο λήμμα, ενώ πρόκειται για ευκαιριακό σχηματισμό που εξυπηρετεί μετρικές ανάγκες.^[2] Για τα επώνυμα Αλλοίμονος και Αλλοιμονάκις, με απωσιώπηση των απλούστερων ορθογραφήσεων Αλίμονος και Αλιμονάκης, παραθέτει ενδιαφέροντα στοιχεία ο Δικαίος Βαγιακάκος.^[3]

Σχόλιο Ν.Σ.: Για το αλίμονο και την ορθογραφία του έχουμε γράψει και στο ιστολόγιο. Για την υποσημ. 2 έχω μια επισήμανση στο τέλος.

*

αλτ! … Κανονισμός ασκήσεων πεζικού, 1876. – Μιχαήλ Ν. Δαμιράλης εν μεταφράσει του Σαιξπηρείου Άμλετ, 1890. – Ακρόπολις 11 Φεβρουαρίου 1895. – Ηναγκάσθην δυστυχώς να καταχωρίσω εδώ και την ακράτως ξένην ταύτην λέξιν, επειδή λόγιοι την κατεδέχθησαν και την εισήγαγον όχι μόνον εις τον στρατόν ως κέλευσμα, αλλά και άλλως και εις τα ποιήματα. Το στάσου, ή στάσ’, δεν τους ήρεσεν.

*

Ενδιαφέρουσα είναι η υπόρρητη θέση του Κουμανούδη ότι το ξενικό επιφώνημα είναι ανεκτό ως στρατιωτικό κέλευσμα. Πράγματι με τη σημασία αυτή αποτελεί διεθνισμό. Ξεκίνησε ως γερμανισμός: προστακτική halt του ρήματος halten «σταματώ» με επιφωνηματική σημασία. Το ιταλικό alt είναι γνωστό από το 1482. Στη γαλλική, απ’ όπου εισήλθε στη γλώσσα μας, και στην αγγλική ως halt, μαρτυρείται το επιφώνημα halte! ως στρατιωτικός όρος από το 1636. Το Λεξικό Δημητράκου ετυμολογεί το αλτ αόριστα από το γερμανικό halten και το ερμηνεύει με το αρχαϊστικό «στήθι ή στήτε». Τα συνώνυμα «ακίνητος», «σταμάτησε», «στάσου», «στοπ» δεν εναλλάσσονται κατά το δοκούν. Μπορεί να πει κάποιος σε έναν που δεν είναι στρατιώτης αλτ! με την απειλητική σημασία «ακίνητος!» ή χαριεντιζόμενος, δεν ταυτίζεται όμως υφολογικά με το στάσου! Θα ήταν γελοίο να αντικατασταθεί αυτή η προστακτική με το αλτ στο εξαιρετικό λ.χ. στιχούργημα του Άκου Δασκαλόπουλου (1937-1998), μελοποιημένο από τον Μίμη Πλέσσα, Κορίτσι στάσου να σου πω/στάσου λιγάκι./Δεν βλέπεις πόσο σ’ αγαπώ/χελιδονάκι.
Το γαλλικό halte έλαβε μεταφορική σημασία και ταυτίστηκε με το stop: Dire halte à la guerre. (Πείτε στοπ στον πόλεμο). Χρησιμοποιείται, επίσης, σε ελλειπτικές προτάσεις: Halte aux essais nucléaires! (στοπ στις πυρηνικές δοκιμές). Αντίστοιχη σημασιολογική εξέλιξη, έστω και σε περιορισμένη χρήση, παρουσιάζει το αλτ.^[4]
Τα μονοσύλλαβα αλτ και στοπ προσφέρονται για προτάσεις-συνθήματα: αλτ (= τέρμα) στη φοροδιαφυγή. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι γραφικές απεικονίσεις: «Διαστ-ΑΛΤ(!)-ικά». Διασταλτική ερμηνεία του άρθρου 16 του Συντάγματος που απαγορεύει τη σύσταση ιδιωτικών Πανεπιστημίων. Με σαφή προειδοποίηση να σταματήσει η προσπάθεια κατάργησης του δημόσιου και δωρεάν χαρακτήρα της ανώτατης εκπαίδευσης.^[5]
Αξιοπρόσεκτα είναι και ορισμένα ακρωνύμια τα οποία αποτελούν πια παρελθόν, αφού η γλώσσσα και η κοινωνία αλλάζουν διαρκώς. ΑΛΤ σημαίνει Αποκλειστικές Λωρίδες Ταξί.^[6] Κατά τις λεωφορειολωρίδες και τις αποκλειστικές λωρίδες λεωφορείων (ΑΛΛ) σχηματίστηκε ad hoc ένα άτυπο, αλλά υπαρκτό ακρωνύμιο. Το 1998 δημιουργήθηκε η ομάδας της Άμεσης Δράσης «ΑΛΤ» που σημαίνει Αντιμετώπιση Ληστειών Τραπεζών. Μόλις διαλύθηκε η ομάδα, εξαφανίστηκε και το ακρωνύμιο.
Ο Κουμανούδης δεν μπορούσε να φανταστεί ότι η μικρή αυτή λέξη όχι μόνο θα παγιωνόταν στο στρατιωτικό λεξιλόγιο, αλλά θα αποκτούσε και άλλες χρήσεις.
Από το 1981 μπήκε ένα καινούργιο αλτ στη ζωή μας που έχει σχέση με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Λημματογραφήθηκε πρώτη φορά στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών. Πρόκειται για το αμερικανικό alt(ernate key), πλήκτρο που μπορεί να πατηθεί μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλο για την εκτέλεση εναλλακτικής λειτουργίας.

Μεζεδάκια πριν ανοίξουν οι κάλπες

Ο τίτλος είναι προβλέψιμος αφού αύριο έχουμε εκλογές. Βέβαια, κι άλλες φορές έχω βάλει παρεμφερείς τίτλους στο πολυσυλλεκτικό σαββατιάτικο άρθρο μας, όταν δημοσιεύεται την παραμονή εκλογικής αναμέτρησης -δεν είναι εύκολη η πρωτοτυπία σε τέτοιες συγκυρίες.

Επιπλέον, το σημερινό άρθρο, επειδή χτες ταξίδευα (για να έρθω να ψηφίσω) είναι μικρότερο από τα συνηθισμένα μεζεδοάρθρα μας. Ζητώ συγγνώμη προκαταβολικά.

Και αφού έχουμε αύριο εκλογές, να ξεκινήσω με μια γενική παρατήρηση, ότι σε τούτες τις εκλογές, όπως και στις ευρωεκλογές που προηγήθηκαν, πρόσεξα αρκετούς υποψηφίους να κάνουν λογοπαίγνια με το επώνυμό τους.

Δεν είναι τωρινό το φαινόμενο (θυμάμαι εδώ και τριάντα χρόνια το «Όχι στα σκάνδαλα, ναι στον Σκανδαλάκη) αλλά η εντύπωσή μου είναι πως τώρα τελευταία τα λογοπαικτικά συνθήματα υποψηφίων έχουν πληθύνει.

Στα σχόλια ενός πρόσφατου άρθρου είχαμε δει το αφισάκι με το φοβερό σύνθημα «Κοπάνα το στην Κοπανάκη«, με το οποίο μια υποψήφια βουλεύτρια της ΝΔ από το λεκανοπέδιο ζητάει την ψήφο των συμπολιτών μας, ενώ αριστερά βλέπουμε ένα λογοπαίγνιο υποψήφιου της Πιερίας.

Το βρίσκω κάπως κρύο, για να πω την αμαρτία μου, ιδίως την επισήμανση ότι πρόκειται για αστειάκι, που θυμίζει κάτι ατάλαντους κωμικούς, που κάνουν δυο και τρεις φορές το ίδιο αστείο για να εξασφαλίσουν ότι θα το πιάσει το νοήμον κοινό.

Προσεκτικοί ομιλητές, αυτολογοκρισία και το στοίχημα του Πασκάλ

Στο σημερινό άρθρο θα επαναλάβουμε εν μέρει ένα παλιότερο, όχι επειδή θέλω να ξεκουραστώ από το μαγγανοπήγαδο της καθημερινής ιστογραφίας αλλά διότι προστέθηκαν νέα στοιχεία στη συζήτηση.

Στη γλωσσική ομάδα Υπογλώσσια ανέκυψε χτες, για πέμπτη ή δέκατη φορά, το… ακανθώδες ερώτημα αν «το σωστό» είναι να λέμε «αυτό αφορά τον τάδε» ή «αυτό αφορά στον τάδε». Έτσι γίνεται όταν συζητάμε στα ιστολόγια, τα φόρουμ και τα κοινωνικά μέσα, αφού το κοινό που απαρτίζει την ομήγυρη ανανεώνεται και μεταβάλλεται κι έτσι τα ίδια ερωτήματα, παρόλο που έχουν συζητηθεί ήδη, τίθενται ξανά και ξανά.

Το θέμα το έχουμε συζητήσει και εδώ, στο ιστολόγιο -και ως απάντηση στην ερώτηση παρέθεσα το περσινό μας άρθρο.

Μια φίλη, που είναι μάχιμη φιλόλογος, σχολίασε ως εξής:

Συμφωνώ απολύτως με την απρόθετη χρήση – και επίσης ταιριάζει περισσότερο στο γλωσσικό μου αισθητήριο. Αλλά έχω το εξής πρόβλημα: κρίνομαι ως φιλόλογος και στο μυαλό πολλών, αν με ακούσουν να λέω «αφορά το», θα χαρακτηριστώ αστοιχείωτη. Αυτό με «υποχρεώνει» να χρησιμοποιώ το «αφορά στο», ώστε να είμαι «σωστή» σε κάθε περίπτωση.

Και συνόδεψε το σχόλιό της με μια λυπημένη φατσούλα 😦 για να δείξει ότι δεν το κάνει με χαρά της αυτό.

Η φίλη μας δηλαδή παραδέχτηκε ότι ενώ εκείνη θεωρεί σωστή και στρωτή τη σύνταξη «αυτό αφορά την τάξη μας», επειδή είναι φιλόλογος και φοβάται μήπως άλλοι (γονείς μαθητών; συνάδελφοι; ο διευθυντής;) τη χαρακτηρίσουν αστοιχείωτη, εξαναγκάζεται να χρησιμοποιεί τη σύνταξη «αυτό αφορά στην τάξη μας» για να έχει τα νώτα της καλυμμένα (αυτήν ακριβώς τη διατύπωση χρησιμοποίησε στη συνέχεια της συζήτησης.

Το βρίσκω ανθρώπινο από μέρους της αλλά εξοργιστικό που αναγκάζεται σε μια τέτοια γλωσσική αυτολογοκρισία και στρέβλωση.

Της έγραψα: Αχ, σας καταλαβαίνω, αλλά είναι σωστό να κάνουμε το χατίρι των ηλιθίων; (Διότι ηλίθιος είναι όποιος κακοχαρακτηρίσει φιλόλογο επειδή γράφει «αφορά το τάδε θέμα» αντί για «αφορά στο τάδε θέμα»).

Τη δική μου θέση την ξέρετε. Θεωρώ εξίσου αποδεκτούς τους δύο τύπους και προσωπικά χρησιμοποιώ τον απρόθετο («αφορά το») πάντοτε. Άλλοι (λιγότεροι προς το παρόν) χρησιμοποιούν πάντοτε τον εμπρόθετο τύπο, κάποιοι χρησιμοποιούν πότε τον ένα και πότε τον άλλον ενώ κάποιοι κάνουν και διάκριση ανάλογα με τις σημασίες του ρήματος.

Το βέβαιο είναι ότι πριν από 25 χρόνια ο απρόθετος τύπος (αφορά το) ήταν ακόμα πιο συχνός απ’ό,τι είναι σήμερα. Την αύξηση της χρήσης του εμπρόθετου τύπου μπορούμε να την αποδώσουμε σε σημαντικό βαθμό στο λεξικό του Γ. Μπαμπινιώτη.

Στο λεξικό αυτό, σημειώνεται, σε ειδικό πλαίσιο και με μαύρα στοιχεία:

Η χρήση αφορά σε είναι λογιότερη και πιο προσεγμένη.

Σαν οδοστρωτήρας

Βρισκόμαστε και επίσημα σε προεκλογική περίοδο, οπότε το ιστολόγιο δεν μπορεί να μείνει αδιάφορο -θα σχολιάζει την κίνηση, ας πούμε πολιτικολεξιλογώντας.

Τις δυο-τρεις τελευταίες μέρες, η λέξη που βρέθηκε κάτω από τους προβολείς της επικαιρότητας, και αποτέλεσε αντικείμενο πολιτικής αντιπαράθεσης, ήταν η λέξη «οδοστρωτήρας».

Στα κοινωνικά μέσα κυκλοφόρησε ένα βίντεο με αποσπάσματα από τη συνάντηση του Κ. Μητσοτάκη με επιχειρηματίες στην Κω.

Παρουσιάζεται λοιπόν ένας επιχειρηματίας, προφανώς από τον κλάδο του τουρισμού, ο οποίος ακούγεται να λέει:

Για να τελειώνουμε. Εφταήμερο εργασίας. Όχι αυτός ο εκβιασμός που γίνεται από τους ελέγχους εδώ πέρα, και όχι εξαήμερο, εφταήμερο. Άρα απαιτούμε να γίνει πιο εύκολα, πιο ευέλικτο το θέμα των εφτά ημερών, και όχι να επικρέμεται η σπάθη… έλεγχος έλεγχος και πρόστιμο.

Και ύστερα ο Κ. Μητσοτάκης λέει:

Μιλάμε για την ανάγκη να σαρώσουμε στην κυριολεξία ως οδοστρωτήρες τα εμπόδια τα οποία σήμερα κρατούνε δέσμια την ελληνική επιχειρηματικότητα.

Και το βιντεάκι τελειώνει με χαιρετισμούς και χειροκροτήματα.

Μονταζιέρα! διαμαρτυρήθηκαν από το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας και ο ιστότοπος EllinikaHoaxes επιβεβαίωσε το προφανές, ότι το βίντεο ήταν μονταρισμένο παρουσιάζοντας ταυτόχρονα το πλήρες βίντεο της συνάντησης.

Μονταρισμένο θα ήταν σίγουρα το βίντεο, αφού η συνάντηση διάρκεσε πάνω από μια ώρα, ενώ το συγκεκριμένο απόσπασμα διαρκεί δυο λεπτά. Μονταρισμένο επίσης, διότι δίνει στον θεατή την εντύπωση ότι ο κ. Μητσοτάκης απαντά απευθείας στον επιχειρηματία, ενώ στην πραγματικότητα δεν έγινε διάλογος ενός προς έναν. Οι παρευρισκόμενοι διατύπωσαν, ο ένας μετά τον άλλον, τις απόψεις τους και τα αιτήματά τους, και ο κ. Μητσοτάκης έδωσε απαντήσεις συνολικά.

Επομένως, δεν είναι σαφές αν στα «εμπόδια που κρατούν δέσμια την επιχειρηματικότητα» συγκαταλέγεται και η απαλλαγή από τους «εκβιασμούς» των ελέγχων τήρησης της εργατικής νομοθεσίας. Ωστοσο, την επόμενη μέρα ο Κ. Μητσοτάκης σε συνέντευξή του στους Ιορδάνη Χασαπόπουλο και Γιάννη Σαραντάκο (απλή συνωνυμία, ας διευκρινίσω) ξεκαθάρισε ότι «θα έρθουμε σαν οδοστρωτήρας για να σαρώσουμε τα εμπόδια που σήμερα κρατάνε πίσω τις επενδύσεις» και όχι τα κοινωνικά δικαιώματα.

Ο οδοστρωτήρας είναι βέβαια το γνωστό μηχάνημα που χρησιμοποιείται στην οδοποιία, με τον μεγάλο μεταλλικό κύλινδρο που χρησιμεύει για να συμπιέζει και να ισοπεδώνει το οδόστρωμα ώστε η επίπεδη πλέον επιφάνεια να μπορεί να στρωθεί.

Το αφήγημα του κ. Μπαμπινιώτη

Ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης δημοσίευσε πρόσφατα στον ιστότοπό του, αλλά και στην προσωπική σελίδα του στο Φέισμπουκ, ένα σχετικά σύντομο σχόλιο για τη λέξη «αφήγημα». Το παραθέτω ολόκληρο:

Όχι άλλα αφηγήματα!

Το αφήγημα (από το αφηγούμαι) «η έκθεση ή εξιστόρηση πραγματικών ή φανταστικών γεγονότων σε γραπτό συνήθ. λόγο» (ορισμός στο λεξικό μου) έφτασε να γίνει «ψωμοτύρι» στη γλώσσα των ασχολουμένων με την πολιτική (πολιτικών, δημοσιογράφων, πολιτειολόγων, αναλυτών κ.ά.). Χρησιμοποιείται με τις σημασίες «θέση, απόψεις, ισχυρισμός, λεγόμενα/λεχθέντα κ.λπ.» συνήθως με αρνητική χροιά, στο πλαίσιο μιας χρήσιμης (και επιδιωκόμενης συχνά) πολυσημίας που την περιβάλλουν μια αχλύς αοριστίας και μια αίγλη δήθεν γλωσσικής κουλτούρας.

Οι νεολογισμοί δεν βλάπτουν (στη γλώσσα χρησιμοποιούνται νεολογισμοί) αλλά υπάρχουν και «όρια χρήσεως» μιας λέξης ως νεολογισμού, ώστε να μη περιπίπτει σε λέξη-φάντασμα, κενή δηλωτικότητας με οιονεί κρυπτική περιβολή.

Ο κ. Μπαμπινιώτης δεν είναι απλώς ο πιο προβεβλημένος γλωσσολόγος μας, είναι επίσης ο υπεύθυνος του πιο καλοπουλημένου λεξικού μας, οπότε οι γνώμες του, ειδικά για λεξικογραφικά θέματα, πάντοτε αξίζουν προσοχή. Εδώ φαίνεται να θεωρεί καταχρηστική την επέκταση της σημασίας της λέξης «αφήγημα» στον πολιτικό-δημοσιογραφικό λόγο, μιας σημασίας που δεν την έχει καταγράψει στο λεξικό του.

Παρόλο που υποστηρίζει πως οι νεολογισμοί δεν βλάπτουν, όμως, δεν είναι η πρώτη φορά που ο κ. Μπαμπινιώτης κατακεραυνώνει νεολογισμούς -ή, τέλος πάντων, όρους που ο ίδιος θεωρεί νεολογισμούς. Θα θυμάστε ότι πριν από μερικά χρόνια είχε ξεσπαθώσει ενάντια στον «παραπλανητικό», όπως αν θυμάμαι καλά τον έλεγε, όρο «γενόσημα» (κάτι αναφέρω στο τέλος του άρθρου αυτού) ενώ πολύ πρόσφατα είχε σχεδόν χλευάσει τη χρήση της λέξης «απεύθυνση«. Άλλες φορές βέβαια καμαρώνει (και με το δίκιο του) για πετυχημένους νεολογισμούς που ο ίδιος έχει εισηγηθεί πολυμέσα, ας πούμε), οπότε ίσως να ενοχλείται μόνο από νεολογισμούς που δεν έχει προτείνει ο ίδιος.

Θα συμφωνήσουμε σε ένα πράγμα με τον κ. Μπαμπινιώτη. Ότι στον πολιτικό-δημοσιογραφικό λόγο είναι πολύ συχνή η χρήση της λ. «αφήγημα» με αυτή τη νεότερη σημασία. Γκουγκλίζοντας τη λέξη, βρίσκω, ας πούμε ότι τις τελευταίες μέρες ο αντιπολιτευόμενος Τύπος ανέφερε ότι η κυβέρνηση «αναζητεί ισχυρό πολιτικό αφήγημα» ενόψει των εκλογών ενώ ο υπουργός Ν. Παππάς υποστήριξε ότι η Νέα Δημοκρατία και ο φιλικός της Τύπος «χτίζουν το αφήγημα που θα δικαιολογεί την επιβολή τέταρτου μνημονίου».

Ωστόσο, η συμφωνία μου με τον κ. Μπαμπινιώτη σταματάει εδώ. Στα υπόλοιπα διαφωνώ, και στο ύφος και επί της ουσίας.

Καταρχάς, στο σύντομο σημείωμά του ο κ. Μπ. δεν δείχνει μεγάλη λεξικογραφική επιμέλεια. Το «αφήγημα» με την έννοια που χρησιμοποιείται στον πολιτικό-δημοσιογραφικό λόγο δεν σημαίνει γενικώς και αορίστως «θέση, απόψεις, ισχυρισμός, λεγόμενα/λεχθέντα κ.λπ.» όπως γράφει.

Για αντιδιαστολή, ιδού πώς πραγματεύεται το ΜΗΛΝΕΓ, το ηλεκτρονικό λεξικό των εκδόσεων Πατάκη, τη δεύτερη σημασία της λέξης «αφήγημα»:

2) (στη σύγχρονη γλώσσα των πολιτικών και δημοσιογράφων)

Παρουσίαση της πραγματικότητας κατά μία ορισμένη εκδοχή, ερμηνεία είτε υπόθεση, εικασία, σενάριο σχετικά με μελλοντικές εξελίξεις

Κατέρρευσε το αφήγημα για την οικονομία

Χρειάζεται ένα νέο και πειστικό αφήγημα

Μου φαίνεται ότι ο ορισμός είναι εύστοχος και δεν νομίζω πως στις παραπάνω φράσεις υπάρχει «αχλύς αοριστίας» ή ότι η λέξη είναι «κενή δηλωτικότητας».

Όπως σημειώνει και το ΜΗΛΝΕΓ, η σημασία αυτή είναι μεταφραστικό σημασιολογικό δάνειο από το αγγλικό narrative. Με τον ορισμό του Merriam-Webster:

: a way of presenting or understanding a situation or series of events that reflects and promotes a particular point of view or set of values

The rise of the Tea Party and the weakness of the Obama economy have fueled a Republican narrative about Big Government as a threat to liberty

Βλέπουμε, θαρρώ, ποια είναι η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στο «αφήγημα» και σε «θέση, απόψεις, ισχυρισμούς». Το αφήγημα είναι ένας υποκειμενικός τρόπος παρουσίασης μιας κατάστασης. Τα γεγονότα που το απαρτίζουν είναι πραγματικά, αλλά το αφήγημα επιλέγει να φωτίσει κάποιες σχέσεις ανάμεσά τους και να αποσιωπήσει κάποιες άλλες, κατά τρόπο που να προωθεί την άποψη του πομπού του.

Πότε μπήκε στη γλώσσα μας το αφήγημα με αυτή τη σημασία; Ευτυχώς που έχουμε τα γλωσσικά φόρουμ -οι λεξικογράφοι θα πρέπει να τους είναι ευγνώμονες- και ειδικότερα τη Λεξιλογία κι έτσι μπορούμε να ανιχνεύσουμε τις πρώτες συζητήσεις για τον νεολογισμό. Στις αρχές του 2011 καταγράφεται αγανακτισμένο άρθρο του Λ. Παπαδόπουλου στα Νέα για την κατάχρηση της λέξης «αφήγηση». Πράγματι, στην αρχή άλλοι έλεγαν «αφήγηση» και άλλοι «αφήγημα». Τελικά επικράτησε το «αφήγημα» και το 2012 ο Ν. Λίγγρης σημειώνει σε νέο σημείωμα:

Στον παλιότερο τίτλο του Βήματος («Το νέο αφήγημα του Γιώργου») ή τον πιο πρόσφατο («Για ένα νέο εθνικό αφήγημα») ή στο χρυσοχοΐδειο «Γυρίζουμε σελίδα γράφοντας ένα νέο αναπτυξιακό αφήγημα» (αυτό που σήμερα αφηγείται ο κ. Χατζηδάκης) έχουμε μια σημασία του αφηγήματος που δεν θα βρείτε στα ελληνικά λεξικά. Αλλά και στα αγγλικά λεξικά δύσκολα θα βρείτε κάτι για το αντίστοιχο αγγλικό narrative. Η έρευνα έβγαλε μόνο ένα εύρημα στο ODE:

a representation of a particular situation or process in such a way as to reflect or conform to an overarching set of aims or values: the coalition’s carefully constructed narrative about its sensitivity to recession victims

Και ο Λίγγρης, που το ερεύνησε, βρίσκει μια από τις πρώτες ανευρέσεις της λέξης στα πρακτικά της Βουλής το 2004 (από τον βουλευτή Δημήτρη Γαλαμάτη):

Αγαπητοί συνάδελφοι, κλείνοντας με αυτές τις δύο επισημάνσεις, θα ήθελα να υπογραμμίσω πως η Κυβέρνηση Καραμανλή με σίγουρα και σταθερά βήματα σκιαγραφεί ένα νέο αφήγημα για τον τόπο μας. Ένα νέο αφήγημα για το οποίο λαχταρά ο ελληνικός λαός και το απέδειξε στις εκλογές του Μαρτίου, στις ευρωεκλογές, το αποδεικνύει και στις τελευταίες μετρήσεις της κοινής γνώμης. Ένα νέο αφήγημα για τις γενιές που έρχονται, που αφορά μια Ελλάδα με δυνατούς πολιτικούς, χωρίς δεσμεύσεις και εξαρτήσεις, που φέρουν οι ίδιοι την ευθύνη της απόφασης, μια Ελλάδα με ανάπτυξη παντού και για όλους, μια πατρίδα που να παράγει και να δημιουργεί, που να κερδίζει το στοίχημα του ανταγωνισμού και να ανεβαίνει όλο και πιο ψηλά.

Ο Λίγγρης έχει καταγράψει και μια από τις πρώτες ενστάσεις για την κατάχρηση της νέας σημασίας, από τον φίλο Παντελή Μπουκάλα το 2010:

Μια χαρά λέξη είναι το αφήγημα, στον οικείο του τόπο εννοείται. Πάει να γίνει της μόδας ωστόσο η χρήση του (να, και η κ. Διαμαντοπούλου δήλωσε ότι «το ΠΑΣΟΚ έχει αφήγημα για τη χώρα»). Κι αν η παραγωγή μιμητών συνεχιστεί αμείωτη, στο τέλος θα διστάζουμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη ακόμα κι εκεί που είναι αναντικατάστατη, στην κριτική της λογοτεχνίας ή στην ιστοριογραφία (απ’ όπου υποθέτω ότι αντλήθηκε, αν δεν αποτελεί αυτόματη μετάφραση του αγγλικού «story»). Το καινούργιο κοσκινάκι, το «αφήγημα», ίσως έρχεται να πάρει τη θέση του παλιού, της «φιλοσοφίας», που το έφθειρε η κατάχρηση. Για χρόνια άκουγες να μιλούν για τη «φιλοσοφία» τους τόσοι Αριστοτέληδες, Πλάτωνες, Επίκουροι και Επίκτητοι (πολιτικοί, σκηνοθέτες, προπονητές, τραγουδιστές, ποινικολόγοι, δημοσιογράφοι κ.ο.κ.) ώστε κατέληγες να πιστεύεις ότι η μετεμψύχωση είναι γεγονός.

Ελπίζω να μην σας κούρασα πολύ με αυτή την εκτενή επισκόπηση. Είδαμε νομίζω ότι το αφήγημα με αυτή τη σημασία δεν είναι μια παροδική λέξη του συρμού αφού μετράει τουλάχιστον δεκαπέντε χρόνια χρήσης, αν και αναμφισβήτητα έχει γίνει κλισέ. Σε μερικά χρόνια, κατά πάσα πιθανότητα θα πάψει να είναι κλισέ αλλά θα τολμήσω (παρά τα όσα έχω πει για την επισφάλεια των προβλέψεων σε θέματα γλώσσας) να διατυπώσω την πρόβλεψη ότι η σημασία έχει έρθει για να μείνει, ότι δεν θα πάψει να χρησιμοποιείται ακόμα κι όταν πάψει να είναι κλισέ.

Όπως είδαμε, κι άλλοι είχαν εκφράσει πριν από τον κ. Μπαμπινιώτη, την ενόχλησή τους για την κατάχρηση της λέξης «αφήγημα» στον πολιτικό-δημοσιογραφικό λόγο. Πρέπει όμως να ξεχωρίσουμε δύο πράγματα: άλλο είναι η ενόχληση που νιώθουμε όταν ακούμε να χρησιμοποιείται κατά κόρον μια λέξη (ή μια φράση), να γίνεται της μόδας, να γίνεται κλισέ, σαν το αφήγημα, το διακύβευμα, τη φιλοσοφία, το ύφος και το ήθος, τον πολιτικό πολιτισμό μας και άλλα πολλά (κάποτε πρέπει να βάλουμε ένα άρθρο για να μαζέψουμε τις κλισεδούρες της νέας εσοδείας) και άλλο είναι η διαφωνία με τη χρήση του όρου συνολικά.

Το βρίσκω θεμιτό να ενοχλείται κανείς από τον συρμό και από την συχνή επανάληψη ενός κλισέ, επανάληψη που οφείλεται είτε στην τεμπελιά του συντάκτη που δεν θέλει να κουράσει το μυαλό του και παίρνει έτοιμες λύσεις από το ράφι με τα κλισέ, είτε και στην επιθυμία του να εντυπωσιάσει, να δείξει ότι ανήκει κι αυτός στο κλαμπ των εκλεκτών που χρησιμοποιούν τους όρους της μόδας. Αλλ’ αυτό δεν σημαίνει πως είναι αποδοκιμαστέα συνολικά (και πώς θα μπορούσε να είναι;) η χρήση της λέξης.

Κι έπειτα, ακόμα κι αν υποθέσουμε πως η χρήση της λέξης είναι απόλυτα λανθασμένη (βάλτε εισαγωγικά εδώ), αυτά τα πράγματα πρέπει να τα σκοτώνεις όσο είναι μικρά, που λέει και το ανέκδοτο. Το 2010 είχε νόημα να διαμαρτύρεται κανείς για την επέκταση της σημασίας της λ. «αφήγημα». Δέκα χρόνια μετά, είναι μάταιο, η σημασία έχει πια καθιερωθεί -διότι η γλώσσα δεν υπακούει σε εκκλήσεις προσωπικοτήτων, είναι πράγμα κομμουνιστικό και διαμορφώνεται από κοινού απ’ όλους μας.

Και θα κλείσω με μια παρατήρηση που την έχω διατυπώσει ξανά και την επαναλαμβάνω εδώ κοπιπαστηδόν. Πολλοί, και ανάμεσά τους και ο κ. Μπαμπινιώτης, έχουν κατ’ επανάληψη θρηνήσει για την υποτιθεμενη «λεξιπενία», τη νόσο από την οποία δήθεν πάσχουν οι νεότεροι ιδίως ομιλητές της γλώσσας μας. Αναρωτιέμαι αν συμβιβάζεται ο θρήνος για τη λεξιπενία με την αποδοκιμασία των νεολογισμών -που δεν είναι ίδιον του κ. Μπαμπινιώτη μόνο, αφού χαρακτηρίζει πολλούς γλωσσανησυχούντες σχολιαστές οι οποίοι γεμίζουν τις στήλες αναγνωστών της Καθημερινής και διαμαρτύρονται, ο ένας για τον όρο «δημοφιλία», ο αλλος για τον όρο «γενόσημα», ο τρίτος ο καλύτερος για την απεύθυνση, ο διπλανός για το «διακύβευμα», ο παραδιπλανός για τη «γυναικοκτονία» και ο στερνός για το «αφήγημα».

Βέβαια, για τον κ. Μπαμπινιώτη οι λόγοι είναι και πολιτικοί. Πολύ πρόσφατα, όταν απέρριπτε την εντελώς υπαρκτή και από δεκαετίες πολλές καθιερωμένη λέξη «απεύθυνση» είχε ειρωνευτεί το «λεξιλόγιο τής αριστερής διανόησης με την τάση της προς νεολογισμούς και καινολεξίες (που ενίοτε καταλήγουν σε κενολεξίες)». Και είναι θλιβερό που, εδώ και αρκετό καιρό, έχει υποτάξει την επιστημονική του ακεραιότητα στις πολιτικές του θέσεις ή βλέψεις.

Προσθήκη: Στο σχόλιο 96 διευκρινίζεται ότι στη νέα έκδοση του ΛΝΕΓ (Λεξικού Μπαμπινιώτη) θα προστεθεί δεύτερη σημασία στο λήμμα αφήγημα (δείτε το σχόλιο).

Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το έκτο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύεται δέκα μόλις μέρες μετά το προηγούμενο, ενώ ως τώρα η συχνότητα ήταν περίπου μηνιαία. Αυτό γίνεται για δικούς μου τεχνικούς λόγους αλλά και επειδή η συχνότητα δημοσίευσης των συνεργασιών του ΝΝ θα πυκνώσει έτσι κι αλλιώς.

Επίσης έχει κάποιο γούστο, τρεις μέρες πριν από μια σημαντική εκλογική αναμέτρηση, η οποία κιόλας δεν με αφηνει καθόλου αδιάφορο, όπως ξέρετε, να δημοσιεύει το ιστολόγιο όσα ίχνη έχουν απομείνει από μια ιστορία που διαδραματίστηκε πριν από 2700 και βάλε χρόνια!

Τέλος, οφείλω να προειδοποιήσω ότι το σημερινό άρθρο έχει θέμα φιλολογικό μεν άσεμνο δε. Η αρχική δημοσίευση του άρθρου στα αγγλικά είχε γίνει εδώ.

 

Με ρώτησαν στην Κβόρα να δώσω κάποιο ενδιαφέρον παράδειγμα της αρχαιοελληνικής καθομιλουμένης.

Το παράδειγμα που έδωσα, εγώ τουλάχιστον το βρίσκω πολύ ενδιαφέρον, για πολλαπλούς λόγους. Και έχει και σχέση με προηγούμενη απάντηση που αναδημοσιεύτηκε σε τούτο εδώ το ιστολόγιο, το Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.

Η ενασχόλησή μου με τα αρχαϊκά γράμματα της ελληνικής άρχισε όταν συγκρότησα κατάλογο στοιχείων στα κείμενα του TLG, όπου δούλεψα για 17 χρόνια· συνεχίστηκε με ιστότοπο που έγραψα το 2003, όπου μάζεψα όσα βρήκα· και κατέληξε στις προτάσεις για νέα γράμματα για την Unicode, που βγήκαν το 2008, και που τα περιέγραψα στο άρθρο για τα Παμφυλιακά. Ένα από αυτά ήταν το hήτα <ͱ>, το γράμμα που συμβατικά αποδίδει το Η όταν αντιπροσώπευε δασεία και όχι φωνήεν.

Το παράδειγμα που αναφέρω σήμερα της αρχαιοελληνικής καθομιλουμένης, είναι μια έμμετρη επιγραφή που την πετυχαίνει αργά ή γρήγορα όποιος ασχολείται με την ιστορία του ελληνικού αλφαβήτου. Πρόκειται για έμμετρο γκραφίτι που ανακαλύφθηκε το 1898, κοντά στο γυμνάσιο της Θήρας (Inscriptiones Graecae xii 3.537 = Iambica Adespota 29Aa). Η επιγραφή χρονολογείται από τα τέλη του ηʹ π.Χ. αι., δηλαδή ούτε αιώνα αφού οι Έλληνες υιοθέτησαν το αλφάβητο. Και γι’ αυτό το λόγο η επιγραφή χρησιμοποιεί ιδιαίτερα αρχαϊκή μορφή του. Δεν είναι μόνο ότι του λείπει το ωμέγα και το ήτα ως φωνήεν —αυτό συνέβαινε σε όλες τις παραλλαγές του αλφαβήτου έξω από την Ιωνία. Του λείπει ακόμα και το <φ>. Τον φθόγγο αυτό η επιγραφή τον γράφει ως ΠΗ, δηλαδή όπως ακριβώς τον έγραψαν οι Ρωμαίοι ως ph.

(Για να μην τα χάσουμε εντελώς, θα τον γράψω με το στοιχείο που λανσάρσισα στην Γιούνικοντ: <πͱ>>.)

Η Anne Jeffery αντέγραψε την επιγραφή ως εξής:

Κορεκτίλα, μια λέξη που αντιπαθώ

Μια λέξη σχετικά καινούργια, μια λέξη στην οποία θ’ αφιερώσουμε το σημερινό μας άρθρο.

Μια λέξη που δεν την έχουν τα γενικά λεξικά μας, ούτε καν το ηλεκτρονικό και υπό κατασκευή ΜΗΛΝΕΓ, ίσως δίκαια, αφού είναι καινούργια. Την έχει ομως, από το 2011, το slang.gr. Άρα είναι λέξη της αργκό; Πιο πολύ της καθομιλουμένης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης θα έλεγα -αλλά αν αναδιφήσετε τα σώματα κειμένων (λέγε με γκουγκ) θα τη δείτε να χρησιμοποιείται και σε εφημερίδες, και σε δηλώσεις πολιτικών -άρα, δεν είναι αργκό με την κλασική έννοια της λέξης.

Τι είναι κορεκτίλα; Θα προσπαθήσω να δώσω έναν ορισμό. Θα έλεγα πως κορεκτίλα είναι μειωτικός χαρακτηρισμός για αυτό που λέμε «πολιτική ορθότητα», αν και κάποιοι θα έλεγαν πως είναι η υπερβολική ή άτεγκτη τήρηση των επιταγών της πολιτικής ορθότητας.

Ο όρος είναι ξεκάθαρα μειωτικός, άλλωστε η χρήση του επιθήματος -ίλα σχεδόν αναπόδραστα δίνει αρνητική χροιά. Ακόμα κι όταν δεν πρόκειται για μια δυσάρεστη οσμή (ιδρωτίλα, ποδαρίλα, τσιγαρίλα) ή κατάσταση (σαπίλα), οι λέξεις σε -ίλα έχουν σημασία αρνητική. Όταν λέμε «ασπρίλα» δεν εννοούμε απλώς ότι κάτι είναι άσπρο -λέμε ότι είναι άσπρο ενώ δεν θα έπρεπε να είναι· αν θέλαμε να το περιγράψουμε ουδέτερα θα λέγαμε «ασπράδα», αν θέλαμε να το παινέψουμε θα λέγαμε «λευκότητα»· η ασπρίλα δεν μπορεί παρά νάναι αρνητική. Παρομοίως, όταν λέμε π.χ. «τυρίλα» δεν εννοούμε την ευχάριστη ή τη γαργαλιστική μυρωδιά του τυριού -εννοούμε τη βαριά, ενοχλητική, υπερβολική μυρωδιά.

Έφτασε στο νυν και αεί

Καθώς μπήκε η Μεγαλοβδομάδα, ταιριάζει ένα άρθρο σαν το σημερινό, παρόλο που δεν συνδέεται άμεσα με την ειδικώς πασχαλινή φρασεολογία. Όπως όμως θα δείτε πιο κάτω, υπάρχει και κάποια σχέση με την επικαιρότητα.

Νυν και αεί θα πει «τώρα και πάντοτε», είναι φράση στερεότυπη που την ξέρουμε από την εκκλησία. Την ξέρουμε και για έναν ακόμα λόγο, τουλάχιστον οι της γενιάς μου, καθώς αποτελεί τον τίτλο ενός από τους πιο σημαντικούς δίσκους του έντεχνου τραγουδιού -εννοώ βέβαια το Νυν και αεί του Σταύρου Ξαρχάκου και του Νίκου Γκάτσου, με τη Βίκη Μοσχολιού και τον Νίκο Δημητράτο, έναν δίσκο του 1975 αν δεν κάνω λάθος, που τον είχαμε συζητήσει και παλιότερα στο ιστολόγιο, με αφορμή τη μυστηριώδη λιόστρα.

Το «νυν και αεί» υπάρχει και στη φρασεολογία μας. Λέμε λοιπόν «φτάνω στο νυν και αεί» εννοώντας, όπως λέει το λεξικό, εξαντλούμαι τελείως, φτάνω στο τέλος: H υπομονή μου έφτασε στο νυν και αεί. Δεν αντέχω άλλο, έφτασα στο νυν και αεί.

Τα ίδια περίπου βρίσκουμε και στα άλλα λεξικά, τόσο γενικά όσο και ειδικά, όπως το Λεξικό της λαϊκής και περιθωριακής γλώσσας του Γιώργου Κάτου, που γράφει (σε εικόνα διότι δεν επιτρέπει κοπυπάστη):

Στο βιβλίο μου «Λόγια του αέρα», όπου καταγράφω 1001 παγιωμένες ή στερεότυπες εκφράσεις, γράφω:

Η μέρα του χαλβά

Κούλουμα σήμερα, αν και για τους ξενιτεμένους η μέρα είναι εργάσιμη και τίποτα το γιορταστικό δεν έχει. Τις φετινές Απόκριες δεν τις τίμησε αρθρογραφικώς το ιστολόγιο, οπότε σήμερα θα προσπαθήσω να επανορθώσω.

Πέρυσι είχαμε βάλει (σ’ επανάληψη) ένα άρθρο για τη λαγάνα, ταιριάζει σήμερα να λεξιλογήσουμε για το απαραίτητο συνοδευτικό της, τον χαλβά.

Ποιον χαλβά; θα αναρωτηθείτε. Ποιον απ’ όλους; Η ερώτηση μπορεί να έχει πολλές απαντήσεις διότι χαλβάδες υπάρχουν πολλοί -και εννοώ τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία.

Έχουμε, ας πούμε, τον σιμιγδαλένιο χαλβά, ο οποίος στη βασική του μορφή έχει απλούστατη σύνθεση, και είναι γνωστος και ως χαλβάς 1:2:3:4 επειδή παρασκευάζεται με 1 μέρος βούτυρο ή λάδι, 2 μέρη σιμιγδάλι, 3 μέρη ζάχαρη και 4 μέρη νερό. Ως εκεί, ξέρω κι εγώ που οι επιδόσεις μου στη μαγειρική είναι υποτυπώδεις. Αυτός είναι ο κατεξοχήν σπιτικός χαλβάς, ενώ τώρα τελευταία τον φερνουν συχνά και στις ταβέρνες σαν κέρασμα στο τέλος.

Υπάρχει βέβαια και ο χαλβάς Φαρσάλων ή σαπουνέ χαλβάς, που χρησιμοποιεί νισεστέ αντί για σιμιγδάλι. Η λέξη «νισεστές» είναι τουρκικό δάνειο, περσικής αρχής (nişasta, το αμυλάλευρο). Μου αρέσει, αλλά με γκώνει.

Ο κ. Μπαμπινιώτης γνωματεύει για την «απεύθυνση»

Το σημερινό άρθρο είναι, κατά κάποιο τρόπο, συνέχεια του προχτεσινού μας, στο οποίο είχαμε διερωτηθεί αν υπάρχει η λέξη «απεύθυνση». Ο λόγος για τον οποίο επανέρχομαι τόσο γρήγορα στο ίδιο θέμα είναι, όπως βλέπετε στον τίτλο, ότι τοποθετήθηκε σχετικά ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης, υποστηρίζοντας στο άρθρο του ορισμένα πράγματα που χρειάζονται σχολιασμό -εννοώ γενικότερα θέματα δεοντολογίας και λεξικογραφίας.

Με την ευκαιρία, ενσωματώνω και ορισμένα στοιχεία για την ιστορία της λέξης, που δεν υπήρχαν στο προηγούμενο άρθρο.

Λοιπόν, προχτές το βράδυ ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης δημοσίευσε στο protagon.gr άρθρο με τίτλο «Τι είναι αυτό το ‘απεύθυνση’ κ. Μπαμπινιώτη;» Θα μεταφέρω εδώ τα πιο ουσιαστικά τμήματα του άρθρου:

Και ξαφνικά χτυπάνε τα τηλέφωνα. Λέμε στη γλώσσα μας απεύθυνση, που είπε ο Πρωθυπουργός μιλώντας για «απεύθυνση ενός πλατιού καλέσματος»; Υπάρχει τέτοια λέξη και δεν την ξέρουμε; Και χα, χα, χα …. Σοβαροί, εγγράμματοι δημοσιογράφοι, επιστήμονες, εκπαιδευτικοί, ακροατές, τηλεθεατές αντιδρούν στο άκουσμα τής λέξης. Η απεύθυνση προσκρούει στο γλωσσικό τους αίσθημα. Και τι θέλει να πει… ο ποιητής, εν προκειμένω ο πρωθυπουργός μας, με την «απεύθυνση ενός πλατιού καλέσματος»; Μπράβο, λέω! Απορίες για κάτι σημαντικό και ουσιαστικό, για τη γλώσσα μας. Επιτέλους. Έστω κι αν το απεύθυνση θυμίζει —και συνδέεται πράγματι ετυμολογικά— με το απευθυσμένον (έντερο). Και τα δύο ανάγονται ετυμολογικά στο ευθύς: ευθύνω – απευθύνω (αρχική σημασία «καθιστώ κάτι ευθύ, ισιώνω») – απευθυσμένο (το ορθόν τμήμα τού παχέος εντέρου) και απεύθυνση (;)

H λέξη ἀπεύθυνσις δεν είναι μεν συχνή, αλλά ούτε και νέα∙ χρησιμοποιήθηκε με άλλη σημασία ήδη τον έβδομο μ.Χ. αιώνα στα Ιατρικά τού Παύλου Αιγινήτη (Ἐπιτομῆς ἰατρικῆς βιβλία ζ΄, 6. 92). Στο Λεξικό τής Αρχαίας, στο Liddell-Scott, στο λήμμα ἀπεύθυνσις μαθαίνουμε ότι η λέξη σημαίνει «adjustment, setting” ή όπως αποδίδεται στο ελληνικό Συμπλήρωμα τού Liddell-Scott (από τον Παναγιώτη Γεωργούντζο) «τακτοποίησις, διόρθωσις, προσαρμογή», στο δε εξίσου έγκυρο Σύγχρονο Λεξικό τής Αρχαίας Ελληνικής τού Franco Montanari, το ίδιο λήμμα αποδίδεται ως «διευθέτηση, τακτοποίηση».

Βεβαίως, ένας πρωθυπουργός δεν έχει σχέση με Γράμματα, λέξεις και λεξικά. Θα άκουσε ο άνθρωπος τη λέξη απεύθυνση που (χωρίς καμιά σχέση με την παλιά) πλάστηκε με νέα σημασία. Κάπου στο λεξιλόγιο τής αριστερής διανόησης με την τάση της προς νεολογισμούς και καινολεξίες (που ενίοτε καταλήγουν σε κενολεξίες). Ίσως το βρήκε και σε λεξικά που σπεύδουν να υιοθετήσουν και να επικυρώσουν ό,τι εμφανίζεται (με περιορισμένη έστω συχνότητα) στο Google. Πάντως δεν το βρήκε στα δικά μας λεξικά: στο λεξικό τού Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, στού Κριαρά, στο λεξικό τού Παπύρου, στού Δημητράκου, στων Τεγόπουλου-Φυτράκη, στού Σταματάκου, στής Πρωίας, στο δικό μου λεξικό, όλοι έχουμε λήμμα απευθύνω (ακολουθούμενο από το λήμμα απευθυσμένο!). Τα μεν παλαιότερα από αυτά τα λεξικά δεν γνώριζαν ίσως τη λέξη (γιατί δεν υπήρχε ακόμη), ενώ τα νεότερα θεωρήσαμε προφανώς πρώιμο να υιοθετήσουμε τέτοια λέξη προτού εμφανίσει ευρύτερη χρήση και αποδοχή.

Και το ότι εμφανίζεται σε αναζητήσεις στο Google με κάποιες χιλιάδες; Αυτές δεν δεσμεύουν τον λεξικογράφο, όταν δεν εκτιμά τη χρήση του ως ευρεία και όταν μάλιστα (όπως αποδείχθηκε στην πράξη) τόσοι έγκυροι ομιλητές τής γλώσσας αντιδρούν αυθόρμητα με αρνητικό τρόπο, εκπλήσσονται και σατιρίζουν ακόμη μια τέτοια χρήση.

Βεβαίως, ως τύπος (μορφολογικά/γραμματικά) δεν ξενίζει η λέξη: κατά τα διευθύνω – διεύθυνση και κατευθύνω – κατεύθυνση (αυτά τα δύο υπάρχουν), μπορεί να πλασθεί και τύπος απευθύνω – απεύθυνση. Και ένας τέτοιος νεολογισμός φαίνεται πως άρχισε όντως δειλά-δειλά να χρησιμοποιείται τελευταία, ως το ουσιαστικό τού απευθύνομαι, με τη σημασία «το να απευθύνεις / να απευθύνεσαι». Είναι ευρύτερα αποδεκτός ο νεολογισμός αυτός; Oχι. Ηχεί ακόμη ξένος και παράξενος στα αφτιά των ομιλητών τής γλώσσας μας —ίσως και λόγω συνειρμού προς το απευθυσμένο (όρθό έντερο). «Τι είναι πάλι τούτο;» αναρωτιούνται πολλοί. Ωστὀσο, ψάχνοντας στο Διαδίκτυο —το είπα ήδη—, διαπιστώνεις ότι κάποιοι το χρησιμοποιούν. Κάποιοι κάνουν απεύθυνση ή απευθύνσεις. Εγώ και ως ομιλητής και ως λεξικογράφος θα το απέφευγα ακόμη, ακριβώς για να μην ενοχλώ τους συνομιλητές ή τους αναγνώστες μου. Αν καθιερωθεί, θα το υιοθετήσω και ως κύριο λήμμα τού λεξικού μου.