Το κουνέλι και η μπουκάλα

Ποια σχέση έχουν οι δυο λέξεις του τίτλου; Όση κι ο φάντης με το ρετσινόλαδο, από μια άποψη -δηλαδή καμία. Εμφανίζονται ωστόσο σε δυο εκφράσεις, διαφορετικών γλωσσών, που έχουν παραπλήσια σημασία.

Στο γνωστό τραγούδι του Les copains d’abord, ο Μπρασένς τραγουδάει, μεταξύ άλλων, για τη βάρκα που είχε με τα φιλαράκια του:

Au rendez-vous des bons copains
Y avait pas souvent de lapins
Quand l’un d’entre eux manquait a bord
C’est qu’il était mort

Κατά λέξη αυτό μεταφράζεται:

Στο ραντεβού της παρέας
σπανίως υπήρχαν κουνέλια
Όταν κάποιος έλειπε από τη βάρκα
σήμαινε πως είχε πεθάνει

Κουνέλια; Ποια κουνέλια;

Υποχρεωτικότητα, μια νέα λέξη

Πριν αρχίσω το σημερινό άρθρο, μια σημείωση επί της διαδικασίας. Εδώ και πολλά χρόνια, δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, σε συνέχειες, βιβλία του πατέρα μου. Αυτό το άρχισα μετά τον αναπάντεχο θάνατό του στα τέλη του 2011 και σταδιακά έχω δημοσιεύσει όλα σχεδόν τα βιβλία του -πριν από 14 μέρες ολοκληρώθηκε η παρουσίαση του βιβλίου του «Οι εσταυρωμένοι σωτήρες». Επειδή διστάζω να παρουσιάσω ανέκδοτα έργα του που δεν τα είχε χαρακτηρίσει «έτοιμα προς έκδοση» κι επειδή για τεχνικούς λόγους δεν μπορώ αυτή τη στιγμή να παρουσιάσω ένα βιβλίο του που δεν έχει παρουσιαστεί εδώ, θα διακόψω για ένα διάστημα αυτές τις δημοσιεύσεις.

Πάμε λοιπόν στο άρθρο μας, που ο τίτλος του ίσως σας φανεί ανακριβής. Είναι πράγματι «νέα λέξη» η υποχρεωτικότητα; Ναι και όχι, θα έλεγα. Ασφαλώς η λέξη δεν εμφανίστηκε το 2021. Αν κάνετε αναζήτηση στα σώματα κειμένων, θα τη βρείτε, σποραδικά, και σε προηγούμενα χρόνια.

Αλλά και λεξικογραφικά, έχει κάποια παρουσία, αφού από τα τέσσερα μεγάλα έντυπα λεξικά μας υπάρχει ένα που την καταγράφει. Είναι το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, που δίνει τον ορισμό: «η ιδιότητα του υποχρεωτικού» και τις φράσεις: «η υποχρεωτικότητα της εκπαίδευσης / της προσχολικής εκπαίδευσης / της ψήφου». Αλλά και το Βικιλεξικό καταγράφει τον όρο.

Βέβαια, η λέξη είναι παράγωγος όρος, κανονικά σχηματισμένος, απόλυτα διαφανής. Όμως δεν εμφανίζεται συχνά στα παλιότερα σώματα κειμένων, ίσως επειδή είναι πολυσύλλαβη (οχτώ οι συλλαβές της, ακόμα και με τα ελληνικά μέτρα είναι πολλές) αλλά και, κυρίως, επειδή υπάρχουν εύκολες περιφράσεις -ας πούμε, αντί για «η υποχρεωτικότητα της εκπαίδευσης» θα μπορούσαμε να πούμε -και το λέμε- «ο υποχρεωτικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης». Πάντως, σε νομικά κτλ. κείμενα ο όρος ακουγόταν.

Βρίσκω διατριβή με τίτλο «Η υποχρεωτικότητα ως χαρακτηριστικό γνώρισμα της κοινωνικής ασφάλισης», που έχει εκδοθεί και σε βιβλίο. Χαρακτηριστικό είναι ότι η αγγλική μετάφραση του τίτλου χρησιμοποιεί περίφραση: The compulsory character…

Να σημειώσω ακόμη ότι σε παλιότερα κείμενα βρήκα τη λέξη να χρησιμοποιείται κάποτε με διαφορετική σημασία, αν και η διαφορά έγκειται στη σημασία της λέξης «υποχρεωτικός». Διότι υποχρεωτικός δεν είναι μόνο αυτός που μας επιβάλλει μια υποχρέωση αλλά και ο ευγενικός και περιποιητικός, που με τη συμπεριφορά του μας υποχρεώνει. Κι έτσι, όταν στην αλληλογραφία των Κουντουριώτηδων διαβάζουμε «Σας εκφράζομεν κατ’ ακολουθίαν τάς ειλικρινεστάτας των ευχαριστιών διά την τόσην ευγενή και φιλικήν υποχρεωτικότητα» πρέπει να καταλάβουμε την περιποιητική συμπεριφορά, όχι την επιβολή υποχρέωσης.

Αλλά βέβαια φέτος η συχνότητα της χρήσης του όρου «υποχρεωτικότητα» εκτινάχθηκε σε ύψη πρωτοφανή. Και βέβαια στον καιρό της πανδημίας, όταν λέμε «υποχρεωτικότητα» όλοι καταλαβαίνουμε «υποχρεωτικότητα των εμβολιασμών» αν και ο όρος είχε επίσης χρησιμοποιηθεί για τα τεστ. Και σίγουρα η υποχρεωτικότητα θα περιλαμβάνεται στις υποψήφιες για τη Λέξη του 2021, αν είμαστε καλά ως τότε και έχουμε όρεξη να κάνουμε τον διαγωνισμό.

Πέθανε, έφυγε, αποβίωσε, τα τίναξε: οι 50 αποχρώσεις του θανάτου

Μακάβριο θα είναι το σημερινό μας θέμα, αλλά κι ο θάνατος είναι κομμάτι της ζωής, για να μην πω πως είναι η μόνη βεβαιότητα (μαζί με τους φόρους, λένε οι Αγγλοσάξονες).

Συζητούσα τις προάλλες με έναν φίλο για τον ευφημισμό «έφυγε», που τον διαβάζουμε στις ειδήσεις για τον θάνατο κάποιου, κάποτε σε εισαγωγικά, κάποτε συμπληρωμένο π.χ. έφυγε από τη ζωή, έφυγε από κοντά μας ή, έφυγε από τον μάταιο τούτο κόσμο, που μπορεί να κρύβει και ειρωνεία αλλά μπορεί να λέγεται και ουδέτερα.

Το «πέθανε», που είναι η κυριολεξία, μας φαίνεται -όχι άδικα, θα έλεγε κάποιος- ωμό κι έτσι καταφεύγουμε σε μεταφορές, ή χρησιμοποιούμε λογιότερους όρους που, ακριβώς επειδή δεν είναι πολύ παραστατικοί, μας φαίνονται πιο ήπιοι, όπως «απεβίωσε». (Να επαναλάβω εδώ παρεμπιπτόντως μια παρατήρηση του Παπαδιαμάντη, ότι ενώ τα ρήματα «βιώνω» και «θνήσκω» είναι αντίθετα, μόλις συντεθούν με την πρόθεση «από» γίνονται συνώνυμα: αποβιώνω-αποθνήσκω).

Οπότε, στα επόμενα θα δούμε πενήντα (και βάλε) τρόπους με τους οποίους μπορούμε να αναγγείλουμε τον θάνατο κάποιου. Θυμίζω ότι στο ιστολόγιο έχουμε κάνει άλλα τρία τέτοια άρθρα καταλογογράφησης, για τις 50 αποχρώσεις του χρήματος, της μέθης και της αποτυχίας.

Στην αρχή είχα σκεφτεί πως αν δεν έφτανα τα 50 «συνώνυμα» θα συμπλήρωνα τον αριθμό προσθέτοντας και μερικές εκφράσεις για το πλησίασμα του θανάτου, αλλά δεν χρειάστηκε αφού ξεπεράσαμε αρκετά τον αριθμό 50. Σε μερικές περιπτώσεις οι εκφράσεις δεν αναγγέλλουν απλώς τον θάνατο αλλά δείχνουν τον τρόπο θανάτου π.χ. πήγε σαν το σκυλί στο αμπέλι, τον φάγανε λάχανο, τον έφαγε το μαύρο σκοτάδι.

Να σημειώσω την έντονη παρουσία λογιότερων και καθαρευουσιάνικων εκφράσεων, πολλές από τις οποίες τις πήρα από το Αντιλεξικόν του Θεολόγου Βοσταντζόγλου -όπως βλέπετε υπάρχει μακραίωνη πείρα σε ευφημισμούς και περίτεχνους τρόπους για να αναγγείλουμε το μοιραίο.

Υπάρχουν και οι δυσφημισμοί, για τον θάνατο μισητού προσώπου, που συνήθως καταφεύγουν σε όρους που χρησιμοποιούνται για τα ζώα -ψόφησε, ας πούμε (να θυμηθούμε και το ιντερνετικό Ψόφος!), όπως και μια σειρά από ασεβείς, θα έλεγα, αναφορές του τύπου «τα κακάρωσε». Η φράση «τίναξε τα πέταλα» φαίνεται να έχει στην αρχή της στον θάνατο των αλόγων. Συντομεύεται και σε «τα τίναξε». Ομολογώ όμως πως δεν αποδελτίωσα το slang.gr κι έτσι έχω σχετικά λίγους αργκοτικούς όρους.

Παραθέτω λοιπόν τον κατάλογο που αυτή τη στιγμή έχει 61 τρόπους για να μιλήσουμε για τον θάνατο, αλλά που είμαι βέβαιος πως με τη δική σας συνδρομή θα εμπλουτιστεί κι άλλο.

1. Έφυγε (και «έφυγε»)
2. Πέθανε
3. Απεβίωσε
4. Ξεψύχησε
5. Εκοιμήθη [ιερωμένοι]
6. Εξέπνευσε
7. Κατέληξε [ιατρικό]
8. Έφυγε από κοντά μας / από τη ζωή / από τον μάταιο τούτο κόσμο
9. Δεν είναι πια μαζί μας
10. Πήγε στα θυμαράκια
11. Μετέβη εις τόπον χλοερόν
12. Βλέπει τα ραδίκια ανάποδα [ήδη πεθαμένος]
13. Εκδήμησε εις Κύριον
14. Αποδήμησε εις Κύριον
15. Ανεκλήθη από την ζωήν
16. Απήλθε του βίου
17. Αποχαιρέτησε τη ζωή
18. Τερμάτισε τον βίον
19. Απεδόθη εις την μητέρα γην
20. Κατήλθε εις τον τάφον
21. Τον σκέπασε ο τάφος
22. Μετήλλαξε τον βίον
23. Ετελεύτησε
24. Υπέκυψε στο μοιραίο
25. Εξεμέτρησε το ζην
26. Εξεπλήρωσε/εξέτισε/εξόφλησε το κοινόν χρέος
27. Τον πήρε ο Χάρος
28. Τον έφαγε το μαύρο χώμα
29. Μετέστη εις τας αιωνίους μονάς
30. Παρέδωσε το πνεύμα/ την ψυχή
31. Παρέδωσε την υστάτη πνοή
32. Βγήκε η ψυχή του
33. Έκλεισε τα μάτια του
34. Κοιμήθηκε τον αξύπνητο / τον ανεξύπνητο ύπνο
35. Έσβησε (σαν…)
36. Ψόφησε (σαν το σκυλί)
37. Τα τίναξε
38. Τίναξε τα πέταλα
39. Τα κακάρωσε
40. Τα κόρδωσε
41. Τα κουβάλησε
42. Τα τέντωσε
43. Τίναξε τα κώλα
44. Έμεινε στον τόπο
45. Έπεσε ξερός / τέζα
46. Έχασε τη μάχη για τη ζωή / με την αρρώστια
47. Πήγε αδικοθάνατος
48. Πήγε άναυλα
49. Επήλθε το μοιραίο
50. Κόπηκε το νήμα της ζωής του
51. Η ψυχή του απέπτη εις τους ουρανούς
52. Μας άφησε χρόνους / μας άφησε γεια
53. Αναπαύθηκε
54. Συχωρέθηκε
55. Έσβησε η φλόγα της ζωής του
56. Σώθηκε το καντήλι του / το λάδι του
57. Έπεσε η σταλαματιά του
58. Του ’κοψε το βούρλο
59. Πήγε σαν το σκυλί στ’ αμπέλι
60. Τον φάγανε λάχανο
61. Τον έφαγε το (μαύρο) σκοτάδι

Πιάσαμε λοιπόν τις 61 αποχρώσεις του σημερινού μακάβριου θέματός μας. Βέβαια, επειδή δεν τα έχω βάλει αλφαβητικά, αλλά συνειρμικά, μπορεί να επαναλαμβάνεται κάποια έκφραση, αλλά δεν νομίζω.

Περιμένω όμως τα σχόλιά σας που σίγουρα θα αβγατίσουν τον αριθμό.

Το ξεστοκάρισμα

Πριν από λίγο καιρό, ο Αλέξης Τσίπρας, μιλώντας σε συνέντευξη για το εμβόλιο της Αστρα Ζένεκα, που οι ελληνικές αρχές το χορηγούσαν και στους νέους, σε αντίθεση με όσα ίσχυαν σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες που το επιφύλασσαν μόνο για μεγαλύτερης ηλικίας πολίτες, είχε πει ότι αυτό έγινε «για να ξεστοκάρουμε».

Τότε, είχε δεχτεί δριμεία κριτική από την κυβέρνηση για τη διατύπωση αυτή, που θεωρήθηκε ότι υπονομεύει την εμπιστοσύνη προς την εμβολιαστική πολιτική.

Αυτό είχε γίνει στα τέλη Απριλίου. Προχτές όμως πολλοί θυμήθηκαν αυτή τη στιχομυθία όταν η Εθνική Επιτροπή Εμβολιασμού άλλαξε την τακτική της και πλέον συνιστά το εμβόλιο ΑΖ (που δεν λέγεται πλέον έτσι, αλλά το παλιό όνομα έχει μείνει) μονάχα στους άνω των 60 πολίτες -με αποτέλεσμα να φέρει σε αμηχανία πάρα πολλούς νεότερους, που είχαν σπεύσει να εμβολιαστούν με το (ξαφνικά επικίνδυνο;) εμβόλιο.

Μάλιστα, κορυφαίοι (εννοώ ως προς την προβολή και το πάθος τους) φιλοκυβερνητικοί σχολιαστές όπως ο Άρης Πορτοσάλτε απόρησαν πώς είναι δυνατό να έρθει «η κυβέρνηση να δικαιώσει τον Αλέξη Τσίπρα που είπε για ξεστοκάρισμα» (εδώ και σε βιντεάκια).

Το θέμα βέβαια δεν είναι αν δικαιώθηκε ο Τσίπρας, αλλά ότι αυτή η παλινωδία υπονομεύει όχι υποθετικά αλλά πραγματικά την εμπιστοσύνη της κοινής γνώμης στην εμβολιαστική πολιτική, αλείφει με βούτυρο το ψωμί των αντιεμβολιαστών, δίνει επιχειρήματα σε κάθε λογής αρνητές, επιβεβαιώνει τις καλοπροαίρετες επιφυλάξεις όσων συμπολιτών μας ανησυχούν και δεν βοηθάει στο να ξεπεράσει η χώρα μας τα πολύ χαμηλά (σε σύγκριση με άλλες χώρες της ΕΕ) ποσοστά εμβολιασμού που σημειώνονται σε ορισμένες ηλικιακές ομάδες.

Εδώ όμως λεξιλογούμε. Και από αυτή αυστηρά την οπτική γωνία, με βολεύει ότι επανήλθε το «ξεστοκάρισμα» στο προσκήνιο. Διότι ήθελα να γραψω άρθρο για τη λέξη αυτή, αλλά όταν είχε πρωτοειπωθεί, μέσα στη Μεγάλη Βδομάδα, δεν είχα προλάβει -ταξίδευα κιόλας. Οπότε, βρίσκω τώρα την ευκαιρία.

Η καρδιά μου δεν ισορρόπα

Ένα μικρό άρθρο σήμερα, για ένα ραμόνι -όπως λέμε στο ιστολόγιο τα παρακούσματα τραγουδιών, του τύπου «με βιολί σαν του Ροβιόλη, θα χορέψουν κι οι διαβόλοι», ενώ κανονικά ο στίχος του Φέρρη λέει «με βιολί σαντουροβιόλι». Κι επειδή το σαντουροβιόλι είναι λέξη που δεν την ξέρουν όλοι, κάποιοι την αναλύουν λάθος και φαντάζονται πως υπήρξε κάποιος δεξιοτέχνης βιολιστής ονόματι Ροβιόλης. Αλλά αυτά τα ξέρετε, τα έχουμε ξαναπεί πολλές φορές, ας πούμε σε αυτό το παλιότερο άρθρο.

Πριν από μερικές μέρες κυκλοφόρησε στο Τουίτερ το εξής τιτίβισμα:

Σήμερα έμαθα ότι το τραγούδι λέει «Ώπα, καρδιά μου ισορρόπα» κι όχι ώπα η καρδιά μου η σορόπα.

ΜΗ ΜΟΥ ΜΙΛΑΤΕ ΑΦΗΣΤΕ ΜΕ ΜΟΝΗ ΜΟΥ

Παραλείπω το (γυναικείο) χρηστώνυμο, διότι δεν έχει νόημα να μεταφέρουμε συζητήσεις από άλλα μέσα -και, έτσι κι αλλιώς, η άποψη είναι διαδεδομένη. Επίσης, αλλάζω το «ώπα» σε «όπα» χωρίς να αλλάζει τίποτα.

Αν δεν είναι ειρωνικό, η κυρία που το έγραψε ομολογεί με συντριβή το λάθος μέσα στο οποίο ζούσε τόσα χρόνια, όταν νόμιζε ότι το γνωστό τραγούδι λέει «Όπα, η καρδιά μου η σορόπα» -και μόνο πρόσφατα είδε το φως της ή μάλλον άκουσε το σωστό, που είναι, όπως μας λέει, «Όπα, καρδιά μου ισορρόπα».

Για να πούμε την αλήθεια, ανάλογη «αποκάλυψη» συμβαίνει συχνά με τα ραμόνια. Κάθε φορά που δημοσιεύω άρθρο για ραμόνια, όπως το άρθρο για τον Ροβιόλη που λέγαμε (το έχω βάλει 2-3 φορές ήδη) πάντοτε βρίσκεται κάποιος που λέει «Μη μου πείτε ότι το τραγούδι λέει ‘σαντουροβιόλι’ κι όχι ‘σαν του Ροβιόλη’!» (ή: μη μου πείτε ότι λέει «στην οδό γράφει μόνος» κι όχι «στην οδό Γραφημώνος» κτλ.)

Μόνο που εδώ, έχουμε ανάποδο ραμόνι (ινομάρ). Θέλω να πω, το τραγούδι όντως λέει «η καρδιά μου η σορόπα», επομένως η φίλη τιτιβίστρια κακώς διορθώθηκε δηλ. κακώς πίστεψε ότι τόσον καιρό το άκουγε λάθος!

Βέβαια, ξαναλέω, μπορεί και να το γράφει ειρωνικά. Όμως έχω συναντήσει πολλούς στο Διαδίκτυο που πιστεύουν ότι όντως το σωστό είναι «ισορρόπα» και όχι «η σορόπα», όπως θα δούμε στη συνέχεια, οπότε το πιθανότερο (και το απλούστερο) είναι να το πάρουμε τοις μετρητοίς, ότι το εννοεί.

Αλλά να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, διότι είπα πιο πάνω «το γνωστό τραγούδι» χωρίς να αναφέρω για ποιο πρόκειται. Μπορεί να είναι πασίγνωστο, τουλάχιστον για τους παλιότερους σαν κι εμένα, αλλά ίσως κάποιοι να μην το ξέρουν -ή να μην έχουν αναγνωρίσει τους στίχους, για ποιο τραγούδι πρόκειται.

Είναι ένα αρχοντορεμπέτικο, που θα το θυμόμαστε κυρίως από την επανεκτέλεση της Βίκης Μοσχολιού, αλλά λέω να το ακούσουμε σε απόσπασμα από την εξαιρετική κωμωδία Ένα βότσαλο στη λίμνη με τον Βασίλη Λογοθετίδη (1952):

Ο τίτλος είναι «Άλα!» αλλά αρκετά συχνά αναφέρεται επίσης «Άνοιξε κι άλλη μπουκάλα». Μουσική του Μιχάλη Σουγιούλ, στίχοι των Αλέκου Σακελλάριου-Χρ. Γιαννακόπουλου.

Οι στίχοι:

Συνεπιμέλεια, μια νέα λέξη

Εισάγεται σήμερα, αν δεν κάνω λάθος, στην Ολομέλεια της Βουλής το νομοσχέδιο για τις αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο, σχεδόν 40 χρόνια μετά τις ρηξικέλευθες αλλαγές του 1983.

Η λέξη του τίτλου, η συνεπιμέλεια, βρίσκεται εδώ και πολλές μέρες στην επικαιρότητα. Πράγματι, το νομοσχέδιο εισάγει την από κοινού επιμέλεια των παιδιών ως καταρχήν πρώτη επιλογή, ενώ η συνήθης πρακτική αυτή τη στιγμή, σε περίπτωση διαζυγίου, είναι η αποκλειστική επιμέλεια των ανήλικων παιδιών, σχεδόν πάντοτε από τη μητέρα.

Το ιστολόγιό μας είναι καταρχήν γλωσσικό, οπότε γλωσσικά θα ξεκινήσουμε. Χαρακτήρισα στον τίτλο «νέα λέξη» τη «συνεπιμέλεια», κάτι που δεν είναι απόλυτα ακριβές, αφού αν κάνουμε αναζήτηση σε σώματα κειμένων θα τη βρούμε σε κείμενα του 19ου αιώνα, όπως και σε νεότερα. Το ρήμα, συνεπιμελούμαι, υπάρχει και στην αρχαία γραμματεία, το ουσιαστικό όχι -ή τουλάχιστον δεν το βρίσκω στο TLG.

Στο λεξικό του Δημητράκου η συνεπιμέλεια λημματογραφείται, με τον προφανή ορισμό «η από κοινού καταβαλλομένη φροντίς, επιμέλεια», και δίνεται ένα παράθεμα από τα βυζαντινά χρόνια όπου όμως σημειώνεται ότι ίσως υπάρχει λάθος ανάγνωση στο χειρόγραφο.

Στα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας (ΛΚΝ, Μπαμπινιώτης, Χρηστικό, ΜΗΛΝΕΓ) δεν υπάρχει λήμμα «συνεπιμέλεια» (ούτε άλλωστε «συνεπιμελούμαι»). Οπότε, νομίζω ότι έχει μια βάση ο χαρακτηρισμός της «συνεπιμέλειας» ως νέου όρου, ιδίως με την ειδική σημασία που μας ενδιαφέρει, δηλ. της επιμέλειας για τα ανήλικα τέκνα όταν παύει η έγγαμη συμβίωση.

Φίλος του ιστολογίου, που συχνά μου στέλνει πολύ ενδιαφέροντα μέιλ, μου έγραψε προχτές ότι στο υπό συζήτηση νομοσχέδιο εισάγεται και άλλος ένας νέος όρος.

Γράφει ο φίλος: Θεωρώ πως μια νέα λέξη/όρος γεννιέται … «αποξενωτής – αποξενώτρια».  Κι όπως συχνά συμβαίνει τα τελευταία χρόνια, κάποιοι λεξιλογικοί τοκετοί δεν είναι κοινωνικά και πολιτικά αθώοι. Κι επειδή στους αστροφυσικούς αρέσει να παρατηρούν ένα αστέρι την ώρα που γεννιέται, σκέφτηκα πως ίσως το ίδιο να συμβαίνει και με αυτούς που ασχολούνται με λεξιλογικά θέματα.

Ο αποξενωτής γονέας υποτίθεται πως είναι ο γονέας που χειραγωγεί το παιδί και του εμφυσά αισθήματα αποξένωσης προς τον άλλο γονέα. Πιο σωστά, «η αποξενώτρια», αφού τον όρο τον χρησιμοποιεί κατά κόρον το λόμπι των «ενεργών μπαμπάδων», το οποίο στηρίζει με πάθος (και πολύ χρήμα) το νομοσχέδιο που έχει καταθέσει ο υπουργός κ. Τσιάρας.

Την καταγγελία για «πολύ χρήμα» την έκανε η Μαριέττα Γιαννάκου, βουλεύτρια της συμπολίτευσης: «Ήρθαν στην ακρόαση φορέων απίθανες οργανώσεις, υπήρξαν τρομερές διαφημίσεις υπέρ του νομοσχεδίου, που σημαίνει πολύ χρήμα». Η ίδια, μαζί με μιαν άλλη βουλευτίνα (και τέως υπουργό) της ΝΔ, την Όλγα Κεφαλογιάννη, κατέθεσαν σειρά τροπολογιών στο νομοσχέδιο, τις οποίες ο κ. Τσιάρας απέρριψε, αποδίδοντας μάλιστα την αντίθεση των δύο βουλευτριών στο νομοσχέδιο σε «προσωπικά βιώματα«.

Όπως καταλάβατε, αν και εμείς εδώ λεξιλογούμε, έχουμε ήδη αφήσει το γλωσσικό σκέλος και έχουμε περάσει στην εξέταση επί της ουσίας. Εγώ προσωπικά βιώματα τέτοια που υπαινίσσεται ο κ. Τσιάρας δεν έχω, όμως έχω επίσης ενστάσεις για το νομοσχέδιο.

Κκκκ],κκκ,kκ

Μην ανησυχείτε, δεν λιποθύμησα με το δάχτυλο κολλημένο στο πλήκτρο «κ», ούτε έπαθα κάτι ανάλογο με εκείνο που είχε πάθει ο Τραμπ, ό,τι κι αν ήταν, όταν έγραψε το διάσημο covfefe. Απλώς, βγάζω το άχτι μου.

Αλλά ας εξηγηθώ. Εδώ και πολύ καιρό, το πληκτρολόγιό μου είχε αρχίσει να πνέει τα λοίσθια. Πρώτα άρχισε να φαλτσάρει το πλήκτρο που βάζει τον τόνο -γι’ αυτό και πολλές λέξεις τις άφηνα άτονες, με αποτέλεσμα να εκνευρίζεται η μητέρα μου, που προσέχει όσα γράφω κάθε μέρα. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές ο τόνος έμπαινε. Ύστερα με αποχαιρέτησε και η δεξιά αγκύλη, ] -αλλά μικρό το κακό, αφού σπανιότατα χρησιμοποιείται. Μετά όμως τα πράγματα σοβάρεψαν διότι άρχισε να μην εμφανίζεται το γράμμα «κ» αλλά και το κόμμα «,».

Αν ήταν επιτραπέζιος υπολογιστής, θα αγόραζα καινούργιο πληκτρολόγιο -αλλά στο λάπτοπ δεν είναι τόσο απλό, πρέπει να παραγγείλεις και να το τοποθετήσει ο τεχνίτης. Παράγγειλα, αλλά χρειάστηκε να φύγω, και μετά αρρώστησα, οπότε έμεινα κανα μήνα με το ετοιμοθάνατο πληκτρολόγιο -και το κάππα ή το κόμμα το έβαζα με το πληκτρολόγιο οθόνης, πράγμα που έκανε την πληκτρολόγηση πολύ πιο επίπονη. Όταν έγραφα κείμενα στο Word, το κ το είχα στο κλίπμπορντ και το κόμμα το έβγαζα με μάκρο. Αλλά και πάλι, μπελάς ήταν.

Το κακό είναι ότι το κάππα είναι γράμμα αρκετά συχνό οπότε δεν μπορείς να το αποφύγεις. Μάλιστα, εμφανίζεται και στη συχνότερη ελληνική λέξη, που είναι βεβαίως το «και». Το χειρότερο, υπάρχει και στο όνομά μου, και μάλιστα τόσο στο όνομα όσο και στο επώνυμο! Στο λατινικό αλφάβητο θα ήταν ευκολότερο, αφού το k είναι σπάνιο και μπορεί στην ανάγκη να αντικατασταθεί από το c.

Ασυναίσθητα άρχισα να αλλάζω το κείμενο που θα έγραφα ώστε ν’ αποφύγω το δύστροπο κάππα και το μπελαλίδικο κόμμα. Έβαζα περισσότερες τελείες. Διάλεγα συνώνυμα χωρίς κάππα. Αλλά δεν μου άρεσε.

Η όλη κατάσταση θύμιζε τα λιπογράμματα, για τα οποία έχουμε γράψει παλιάαα στο ιστολόγιο (αργότερα στο βιβλίο μου «Η γλώσσα έχει κέφια»). Μια μέρα σκέφτηκα πώς θα ήταν η Πρέβεζα του Καρυωτάκη χωρίς κάππα κι έφτιαξα ένα τετράστιχο:

Θάνατος τ’ αγριοπούλια που χτυπιούνται
στους μαύρους τοίχους πάνω από τις στράτες.
Θάνατος οι συμβίες π’ αγαπιούνται
ωσάν να ξεφλουδίζανε πατάτες.

Αλλά το άφησα διότι υπάρχουν ολόκληροι στίχοι χωρίς κάππα που μένανε αμετάβλητοι -ενώ ας πούμε αν θες να φτιάξεις λιπογραμματική Πρέβεζα με άλφα είναι σαφώς πιο δύσκολο. Επίσης, γύρισα και έβαλα το καινούργιο πληκτρολόγιο, οπότε η περιπέτεια με το κάππα έκλεισε αισίως.

Για να τιμήσω όμως το γράμμα που με ταλαιπώρησε χωρίς να φταίει, θα του αφιερώσω το σημερινό άρθρο. (Οπότε εξηγείται και ο τίτλος, στον οποίο έχω βάλει και το Κ αλλά και τα ] και , που επίσης είχαν πρόβλημα στο παλιό πληκτρολόγιο).

Στο ιστολόγιο έχουμε βάλει άρθρα για μερικά γράμματα του αλφαβήτου -για όλα τα φωνήεντα καθώς και για το Π. Οπότε, συνεχίζω με το κάππα.

Λιανίζοντας το λιανεμπόριο

Η είδηση της ημέρας, αναμφίβολα, είναι ότι απο σήμερα ανοίγει το λιανεμπόριο. Ανοίγει βέβαια με περιορισμούς και υπό προϋποθέσεις αλλά, τι τα θέλετε, δίνει το σινιάλο πως η Μεγάλη Χαλάρωση άρχισε.

Άρχισε η χαλάρωση, όπως έγραψα και προχτές, όχι επειδή έχουμε ρίξει στο ελάχιστο τους δείκτες εξάπλωσης της πανδημίας ή επειδή τα νοσοκομεία μας είναι απολύτως βέβαιο ότι θα αντεπεξέλθουν στην πίεση -κάθε άλλο, ο αριθμός των κρουσμάτων είναι τετραψήφιος και σχεδόν καθημερινά έχουμε νέο ρεκόρ σε διασωληνωμένους ασθενείς. Απλούστατα, δεν αντέχουμε άλλο.

Κουραστήκαμε, η οικονομία καταρρέει, οπότε ανοίγουμε ελπίζοντας ότι ο καλός μας ο καιρός και ο Θεός της Ελλάδος θα σταθούν αρωγοί.

Κι έτσι πρώτο ανοίγει το λιανεμπόριο -η εστίαση αργεί ακόμα αν και προσωπικά δεν βλέπω γιατί να μην άνοιγαν από τώρα και τα τραπεζάκια έξω, ιδίως αφού έφτασαν να συζητιούνται και στη Βουλή.

Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε σήμερα θα λεξιλογήσουμε για το λιανεμπόριο -ή μάλλον για το πρώτο συνθετικό της λέξης.

Λιανεμπόριο ή εμπόριο λιανικής ή λιανική πώληση είναι το εμπόριο που απευθύνεται στον τελικό καταναλωτή και αφορά μικρές σχετικά ποσότητες -σε αντίθεση με το χονδρεμπόριο ή εμπόριο χονδρικής ή χονδρική πώληση που αφορά πολύ μεγαλύτερες ποσότητες και που συνήθως (αν και όχι υποχρεωτικά) γίνεται ανάμεσα σε επαγγελματίες εμπόρους. Υπάρχει επίσης και ο λιανοπουλητής όπως και το λιανοπούλημα, σε λαϊκότερο ύφος.

Το πρώτο συνθετικό των λέξεων αυτών είναι το επίθετο «λιανός» που σημαίνει «λεπτός, λιγνός, ισχνός». Η λέξη είναι μεσαιωνική, τη βρίσκουμε στο μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά με διάφορες σημασίες όμοιες με τις σημερινές ή κοντινές. Βρίσκουμε στον Κριαρά και δυο σύνθετες λέξεις που δεν λέγονται σήμερα: α) τη λιανοκοπιά, δηλαδή τα μικροπράγματα («Τη λιανοκοπιά του σπιτιού τως … να τη μοιράσουν») και β) το λιανόβροχο, που σήμερα θα το λέγαμε ψιλόβροχο.

Ποιοι δημιουργούν προβλήματα;

Να διευκρινίσω εξαρχής ότι, παρά τον τίτλο του, το σημερινό άρθρο δεν αφορά την πολιτική ή άλλη επικαιρότητα. Δεν αναρωτιέμαι, ας πούμε, αν φταίει η αστυνομία και κατ’ επέκταση η κυβέρνηση για τα επεισόδια στη Νέα Σμύρνη ή αν η αντιπολίτευση τα υποκινεί.

Όχι, εμείς εδώ λεξιλογούμε και γλωσσικό είναι και το σημερινό άρθρο -αμιγώς γλωσσικό μάλιστα. Το έναυσμα το έδωσε φίλος που μου έθεσε μια ερώτηση με μέιλ -και επειδή έχω ξαναδεί να γίνεται η ερώτηση αυτή αποφάσισα να γράψω το άρθρο.

Η ερώτηση ήταν αν κατά τη γνώμη μου είναι λάθος να λέμε ότι κάποιος «δημιουργεί προβλήματα». Ο φίλος που έκανε την ερώτηση μου είπε ότι είχε χρησιμοποιήσει αυτήν ακριβώς τη φράση σε μια συζήτηση στα σόσιαλ και πετάχτηκε κάποιος που τον διόρθωσε, λέγοντάς του ότι το ρήμα «δημιουργώ» συντάσσεται με θετικά μόνο πράγματα, ενώ για τα προβλήματα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε άλλο ρήμα, ας πούμε προκαλώ, προξενώ κτλ.

Αυτή την επιχειρηματολογία την έχω ακούσει κι εγώ σε διαδικτυακές συζητήσεις. Φυσικά, φράσεις όπως «δημιουργεί προβλήματα» είναι πολύ συνηθισμένες. Με το γκουγκλ θα βρούμε εκατοντάδες ή χιλιάδες παραδείγματα, όπως ότι «Η έλλειψη υπομονής στην Ελλάδα δημιουργεί προβλήματα» (άποψη του Μπόλονι), «Αν η γνώση δημιουργεί προβλήματα τότε η άγνοια σίγουρα δεν τα λύνει» (από τα Βικιφθέγματα) ή «Η καταγραφή των διαφόρων οφειλετών … εξακολουθεί να δημιουργεί προβλήματα (έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου).

Όμως, στο «Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών της ελληνικής» του Γ. Μπαμπινιώτη διαβάζουμε:

δημιουργώ ευκαιρίες – προκαλώ προβλήματα

Η λέξη δημιουργώ χρησιμοποιείται τελευταία καταχρηστικά με συμπληρώματα που δηλώνουν αρνητικές καταστάσεις (π.χ. προβλήματα, δυσκολίες κ.τ.ό.) υποκαθιστώντας άλλοτε το ρ. κάνω (π.χ. Δημιουργώ θόρυβο, φασαρία κ.ά.), άλλοτε το προκαλώ (π.χ. Δημιουργώ δυσάρεστες εντυπώσεις, μεγάλες καταστροφές, αντιδράσεις κ.τ.ό.), άλλοτε το γεννώ (π.χ. Δημιουργώ προβλήματα, δυσκολίες κ.ά. κ.λπ. Ωστόσο, το δημιουργώ έχει θετική σημασία, δηλώνοντας κάτι νέο και καλό (π.χ. Δημιούργησαν αθάνατα έργα τέχνης / πολιτισμό / πρότυπα κ.λπ/)

Βέβαια δεν νομίζω ότι λέει κανείς «δημιουργώ θόρυβο» τουλάχιστον με την κυριολεκτική σημασία, αλλά κατά τα άλλα το επιχείρημα είναι σαφώς διατυπωμένο.

Βρίσκω πάντως να «δημιουργούν προβλήματα» και επώνυμοι συγγραφείς σε κείμενα που δεν είναι πολύ πολύ πρόσφατα π.χ. ο Κυριάκος Ντελόπουλος (δημιουργεί προβλήματα απόδοσης των ψευδωνύμων στα σωστά πρόσωπα, 1983) ο Τσαρούχης (Αυτό ήδη μάς δημιουργεί προβλήματα και θα μας προξενήσει μεγάλο κακό, 1989), ο Αδαμ. Πεπελάσης (Αυτό αποτελεί σοβαρό εμπόδιο για τη μεγέθυνση των μονάδων και δημιουργεί προβλήματα διαδοχής, 1978), η Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου (Ο Φ . Πολίτης όμως, με τον ψυχαρικό φανατισμό του και την οξύτητα, με την οποία θέλει να επιβάλει τις απόψεις τους, δημιουργεί προβλήματα, 1976).

Κορονογενεθλιακά μεζεδάκια

H πρώτη λέξη του τίτλου δεν γκουγκλίζεται ή, για να είμαι ακριβέστερος, δεν γκουγκλιζόταν όταν άρχισα να γράφω το άρθρο. Τι θέλει να πει; Ότι τη βδομάδα που μας πέρασε είχαμε κορονογενέθλια. Γενέθλια υπό συνθήκες κορονοϊού; Όχι ακριβώς. Ασφαλώς πολλοί θα είχαν γενέθλια την εβδομάδα που μας πέρασε (εγώ όχι, είμαι Σκορπιός) αλλά, από μια άποψη, γενέθλια είχε και ο ίδιος ο κορονοϊός.

Πράγματι, πέρυσι τέτοιες μέρες, στις 26 Φεβρουαρίου 2020, είχαμε το πρώτο επιβεβαιωμένο κρούσμα κορονοϊού στην Ελλάδα. Και το μεζεδοάρθρο μας στις 29.2.2020 (πέρσι ο χρόνος ήταν δίσεκτος από πολλές απόψεις) ειχε τίτλο «Κορονιασμένα μεζεδάκια», τον πρώτο «κορονοτίτλο» τέτοιου άρθρου.

Το Φέισμπουκ έχει το χαρακτηριστικό να σου θυμίζει μια δημοσίευση που έκανες πέρσι ή πρόπερσι ή πριν από 3 χρόνια τέτοια μέρα. Κι έτσι χτες μού θύμισε ότι πέρσι τέτοιον καιρό είχα κάνει δημοσίευση για την παρουσίαση του βιβλίου μου Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα, στο Επί λέξει. Μου φαίνεται να πέρασε πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Αλλά ας πάμε στα μεζεδάκια μας.

* Από την επικαιρότητα της εβδομάδας και τη λιγναδιάδα, και το σουπεράκι του Μέγκα, που εμφανίζει τον καλλιτεχνικό κόσμο να ζητάει την παραίτηση «της Μενδώνης».

Ναι, θα το διορθώσουμε αν το δούμε, αλλά εγώ τουλάχιστον με κάποια συμπάθεια, για έναν λαϊκό τύπο που έχει μια λογική -το άκλιτο θηλυκό επίθετο είναι μια ανωμαλία, αν το καλοσκεφτούμε.

Θυμόμαστε βέβαια οι παλιότεροι πόσους αγαπούσαν «τις ταινίες της Βουγιουκλάκης» και οι κάπως νεότεροι τους θαυμαστές και τις θαυμάστριες «της Βανδής».

* Μέσα στην εβδομάδα είχαμε κι ένα υβριστικό τουίτ του βουλευτή της ΝΔ Μακάριου Λαζαρίδη που αποκάλεσε «κίναιδο και παιδεραστή» τον Άρη Βελουχιώτη, πριν τον αναγκάσει ο αρχηγός της ΝΔ να ανακαλέσει και να ζητήσει συγγνώμη (αν και αυτή τη συγγνώμη δεν την έχω δει, πιστεύω όμως πως ζητήθηκε).

Υπήρξε όμως και αντίδραση από τον Κ. Ζουράρη, που καιρό είχαμε να τον ακούσουμε. Τη δήλωση τη μεταφέρω εδώ, διατηρώντας το πολυτονικό:

«Μαψυλάκας βουλευτὴς τῆς Νέας Δημοκρατίας, ὁ Μακάριος Λαζαρίδης, πίσυνος ὢν γιὰ τὸ κοπροβριθὲς τῶν φρενῶν του, καθύβρισε τὸν ἱερομάρτυρα τοῦ Γένους Ἄρη Βελουχιώτη, τὸν Καθηγέτη καὶ Πρωτουργὸ στὴν μεγίστη ἐποποιΐα τοῦ λαοῦ μας, τότε, στὰ χρόνια τῆς κατοχῆς 1941-44.

Ὁ σαπροδιψὴς Μακάριος Λαζαρίδης, βουλευτὴς τῆς Νέας Δημοκρατίας, ὡς γερμανοκατοχικὸς μόθων, συνεπὴς μὲ τὴν βεβορβορωμένη γλωσσοπλασία του, συναρμόζει καὶ τὴν ψολοκομπία του.

Ἐναρμονίως: γενέσιον σκῶρ τὸν γεμίζει, Θυέστειον τὸ σκῶρ ποὺ τὸν φαιδρύνει. Κεχεσμένως».

Θυμίζει λίγο το περίφημο Ψολόεις κατουρίσας του Ποριώτη.

Μπαϊντενικά μεζεδάκια

Που βέβαια λέγονται έτσι για να σημαδέψουν την ανάληψη καθηκόντων Προέδρου των ΗΠΑ από τον Τζο Μπάιντεν, ένα γεγονός που έγινε δεκτό με φρενιτιώδη ενθουσιασμό από τη ντόπια διανόηση, όπως δείχνει και το στιχούργημα που δημοσίευσε ο συγγραφέας Χρήστος Χωμενίδης, ο οποίος κατάφερε να βρει και ρίμα για τον 46ο Αμερικανό πρόεδρο.

Bέβαια, το «γλιτώσαμε απ’ τα βόλια» ίσως είναι κάπως βεβιασμένο να ειπωθεί, τουλάχιστον σε πλανητική κλίμακα.

Από την άλλη, επειδή ο Τραμπ εξακολουθούσε να μην έχει Τουίτερ στις 20 του μήνα δεν μάθαμε πώς λέγεται στα αγγλικά η φράση «Το κλειδί είναι κάτω από το χαλάκι» -διότι βέβαια ο απερχόμενος Πρόεδρος, αντιγράφοντας τον Αντώνη Σαμαρά το 2015, απουσίασε από την τελετή εγκατάστασης του διαδόχου του.

Πιο αστείοι μάλλον ήταν οι διάλογοι ορισμένων ακραίων τραμπικών, τόσο εγχώριων όσο και υπερατλαντικών, που δεν μπορούσαν οι καημένοι να πιστέψουν πώς όλα κυλησαν κατ’ ευχήν και ανέλαβε καθήκοντα ο αφορεσμένος, χωρίς να συμβούν όλα τα σημεία και τέρατα που οι σαμάνοι τους τούς διαβεβαίωναν ότι θα συνέβαιναν.

* Και πάμε σε ένα μεταφραστικό μαργαριτάρι σε μια είδηση με αθλητικό αλλά και ιστορικό ενδιαφέρον. Η Πέλιστερ, η ομάδα της Μπίτολα, της βορειομακεδονικής πόλης, του Μοναστηριού που το λέγανε παλιά, άρχισε να κατασκευάζει καινούργιο στάδιο σύμφωνο με τις προδιαγραφές της Ουέφα.

Στο σχετικό ρεπορτάζ, λοιπόν, διαβάζουμε ότι κάτω από μια κερκίδα του παλιού σταδίου «βρέθηκαν 12.600 χειροβομβίδες από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο» -και το ρεπορτάζ αναφέρει ότι από φοβερή τύχη δεν είχαμε πολύνεκρο δυστύχημα όλα αυτά τα χρόνια.

Πράγματι, το Μοναστήρι ήταν στην πρώτη γραμμή του Μακεδονικού Μετώπου κατά τον Α’ Παγκ. Πόλεμο, ήταν το πρώτο κομμάτι σερβικού εδάφους που κατάφεραν να απελευθερώσουν τα σερβικά στρατεύματα. Δεν είναι έκπληξη αν είναι φορτωμένο ακόμα με πυρομαχικά από την εποχή εκείνη. Αλλά ήταν χειροβομβίδες αυτές που βρέθηκαν;

Διαβάζουμε ότι «οι χειροβομβίδες που εντοπίστηκαν ζυγίζουν 7 κιλά η κάθε μία». Αλλά χειροβομβίδες εφτά κιλών μόνο ο Ηρακλής θα μπορούσε να πετάξει σε απόσταση που να πλήξει τον εχθρό και όχι τον ίδιο. Οι χειροβομβίδες, απ’ όσο ξέρω, ζυγίζουν κάτω από κιλό.

Το πρωτότυπο που βρηκα κάπου γράφει unexploded grenades, και πράγματι οι χειροβομβιδες είναι hand grenades και πολύ συχνά σκέτο grenades, αλλά ο όρος grenades μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για άλλα βλήματα.

Aπό τη φωτογραφία φαίνεται να πρόκειται για οβιδες πυροβολικού, αλλά επειδή εγώ από στρατιωτικά είμαι σκράπας παρακαλούνται οι ειδημονέστεροι να μας διαφωτίσουν.

* Kαι συνεχίζουμε με μια προσθήκη στις δέλτους της Νομανσλάνδης. Γράφει φίλος:

Παρακολουθώ την σειρά Outlander στο Netflix.

Ο πρωταγωνιστής περιγράφει στη γυναίκα του πώς ένας ζητιάνος αιχμαλωτίστηκε και μεταφέρθηκε στο Αλγέρι, όπου του έκοψαν τη γλώσσα. Το ενδιαφέρον βρίσκεται σε αυτούς που τον αιχμαλώτισαν.

Όπως μπορείτε να δείτε και στα στιγμιότυπα που στέλνω, εδώ οι Τούρκοι μεταφράζονται Tερκς (!), λαός άγνωστος σε μένα μέχρι τώρα…

Πράγματι, το πρωτότυπο έλεγε He was captured by the Turks at sea.

Κι όσο κι αν το Turk δεν αναφέρεται απαραίτητα σε εθνοτικά Τούρκο, οπωσδήποτε δεν θα το μεταφράσουμε Τερκς -που θυμίζει τα νησιά Τερκς και Κέικος στην Καραϊβική.

Περίεργο πάντως να γίνονται τέτοια στοιχειώδη λάθη στο Νέτφλιξ, το οποίο πριν από μερικά χρόνια είχε καλούς υποτιτλιστές.

Βρίθουν τα προβλήματα;

Σήμερα είναι η επέτειος του θανάτου του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, αλλά το καθιερωμένο κάθε χρόνο λαπαθιωτικό θέμα θα το βάλουμε μεθαύριο Κυριακή, που συνηθίζεται να έχουμε λογοτεχνικό υλικό. Για σήμερα θα εξοφλήσω μιαν οφειλή, αν και όχι από τις πολυκαιρισμένες -ένα φρέσκο χρέος.

Θα σχολιάσω μια γλωσσική αντιδικία, που εκτυλίχθηκε μέσα στις γιορτές. Είναι αλήθεια πως το θέμα το έχουμε σχολιάσει ήδη στο ιστολόγιο, αλλά επειδή ήμουν μακριά από τα κιτάπια μου δεν μπορούσα να γράψω το άρθρο νωρίτερα.

Λοιπόν, στις 16 Δεκεμβρίου, από τις στήλες της Καθημερινής, ο φίλος συγγραφέας Παντελής Μπουκάλας, στην ταχτική του επιφυλλίδα, αναφέρθηκε σε ένα ζήτημα που είχε φευγαλέα απασχολήσει την παραγλωσσοπολιτική επικαιρότητα, δηλαδή τις λέξεις επιδειξίας και επιδειξιομανης και τη λεξικογραφική τους αντιμετώπιση. Η επιφυλλίδα του Μπουκάλα είναι εδώ, αλλά εμάς θα μας απασχολήσει μόνο η κατακλείδα της:

…λάθη ξεφεύγουν και στον γραπτό λόγο, και μάλιστα γλωσσολόγων-«λογοθετών». Ο κ. Γ. Μπαμπινιώτης κατήγγειλε προχθές διά του φέισμπουκ τους «“εραστές τής γλωσσικής πλάκας”, που βρίθουν στη χώρα μας». Πρώτος ο ίδιος, φυσικά, θα διόρθωνε τον εαυτό του: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…». Της βιασύνης τα παιδιά έχουν τον ίδιο νουνό: το Λάθος.

Εγραψε λοιπόν ο κ. Μπαμπινιωτης «οι εραστές της γλωσσικής πλάκας βρίθουν στη χώρα μας» και ο Μπουκάλας επισημαίνει το λαθάκι:

Σύμφωνα με όλα τα λεξικά, και με το λεξικό Μπαμπινιώτη (εικόνα), το ρήμα «βρίθω» είναι μεταβατικό και σημαίνει «είμαι γεμάτος από κάτι». Συντάσσεται με γενική ή με από + αιτιατική. Το λεξικό Μπαμπινιώτη, στην 5η του έκδοση, δίνει τις εξής παραδειγματικές φράσεις: η Ιστορία βρίθει παραδειγμάτων μεγάλων ανδρών με άδοξο τέλος // το μουσείο βρίθει από πίνακες μεγάλων ζωγράφων // το κείμενο βρίθει λαθών.

Με βάση το λεξικό Μπαμπινιώτη (αλλά και όλα τα άλλα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας), δεν είναι σωστό αυτό που έγραψε στο Φέισμπουκ ο κ. Μπαμπινιώτης, ότι «οι εραστές βρίθουν στη χώρα μας». Θα έπρεπε να διαλέξει ένα άλλο ρήμα, π.χ. «αφθονώ»: οι εραστές αφθονούν στη χώρα μας ή, όπως υπέδειξε ο Μπουκάλας: «η χώρα μας βρίθει εραστών…»

Αυτή η αμετάβατη χρήση του «βρίθω» με τη σημασία «αφθονώ» δεν υπάρχει σε κανένα από τα τέσσερα μεγάλα λεξικά μας, και δεν είναι καν τόσο συχνή ώστε να λεξικογραφηθεί (ενδεχομένως ως «καταχρηστική», όπως πχ η μεταβατική χρήση του «επικοινωνώ»). Πάντως, αν γκουγκλισετε, θα δείτε ότι υπάρχουν και άλλες εμφανίσεις του αμετάβατου «βρίθω» (σταχυολόγηση από το 2012 σε παλιό άρθρο της Λεξιλογίας).

Οπως εξηγεί ο Νίκος Λίγγρης σε εκείνο το άρθρο: Να πώς γίνεται το λάθος:
Από το Πρώτο Θέμα, ένας τίτλος είναι «Βρίθουν οι παραλίες της Κρήτης από παράνομους μασέρ» (φοβερή είδηση) και ένα άλλος έρχεται και κάνει το λάθος: «Βρίθουν οι χασισοφυτείες στην Κρήτη».

Δεκαπέντε μέρες αργότερα, ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, είχαμε την απάντηση του κ. Γ. Μπαμπινιώτη. Διπλή απάντηση, αφού στο ίδιο άρθρο (υπό τύπον επιστολής προς τον διευθυντή) απαντά και σε άλλη επιφυλλίδα του Τάκη Θεοδωρόπουλου.

Εδώ αντιγράφω τα κομμάτια της επιστολής του κ. Μπαμπινιώτη που αφορούν τον Π. Μπουκάλα, ενώ δίπλα σε εικόνα δημοσιεύω μια περίληψη που δημοσίευσε ο κ. καθηγητής στο Φέισμπουκ.

Αλλο ζήτημα είναι –και έρχομαι σ’ αυτό διότι έχει γλωσσικό ενδιαφέρον– αν και ο κ. Παντελής Μπουκάλας στο ίδιο άρθρο, από κεκτημένη ταχύτητα ως εξαίρετος επιμελητής κειμένων συνηθισμένος στις διορθώσεις, διορθώνει… λαθεμένα και μια σωστή φράση σε δικό μου κείμενο «“οι εραστές τής γλωσσικής πλάκας” που βρίθουν στην χώρα μας» (την ήθελε: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…»), εγκαλώντας με μάλιστα για βιασύνη («Καθημερινή» 16 Δεκ.). Ωστόσο, αυτός που βιάστηκε «να διορθώσει» είναι ο ίδιος ο κ. Μπουκάλας. Δεν φαίνεται να γνωρίζει ότι η Ελληνική (και γενικότερα η γλώσσα) επιτρέπει να χρησιμοποιούμε κατά περίπτωση ένα μεταβατικό ρήμα (ρήμα με συμπλήρωμα) και ως αμετάβατο (ρήμα χωρίς συμπλήρωμα). Κρίμα που ο κ. Μπουκάλας, με την άλλη του ιδιότητα, του συγγραφέα, δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι συχνά με πολλά ρήματα μπορούμε συχνά «ορθώς και νομίμως» να χρησιμοποιήσουμε ένα μεταβατικό ρήμα ως αμετάβατο, αναβαθμίζοντας το αντικείμενο σε λειτουργία υποκειμένου, ακριβώς για να το προβάλουμε λεκτικά («λειτουργική προοπτική της πρότασης»). Δεν απαιτώ, βεβαίως, να γνωρίζει ο κ. Μπουκάλας αυτό που γράφουμε με τον συνάδελφο Χρίστο Κλαίρη στη μεγάλη (1160 σελίδων) «Γραμματική τής Νέας Ελληνικής. Δομολειτουργική – επικοινωνιακή» (2011) ότι «Τα περισσότερα ρήματα τής Νέας Ελληνικής εμφανίζουν σε διαφορετικά περιβάλλοντα και τις δύο χρήσεις [μεταβατική και αμετάβατη]» (σελ. 611). Αλλά θα έπρεπε ίσως να γνωρίζει, αφού εισχωρεί στα βαθιά της γλώσσας μας, τι έχει πει πολύ πριν από μάς (από το 1946) ο μεγάλος εκπαιδευτικός-γλωσσολόγος Αχιλλέας Τζάρτζανος στη «Νεοελληνική Σύνταξη της Κοινής Δημοτικής» (1946, τόμ. Α΄ σελ. 234 κ.εξ.): «πλείστα ενεργητικά μεταβατικά ρήματα […] από μεταβατικά γίνονται αμετάβατα». Δίνει δε ο Τζάρτζανος πλήθος παραδειγμάτων: π.χ. «ο τσοπάνης βόσκει πρόβατα –τα πρόβατα βόσκουν στο βουνό, σκορπώ τα χρήματα – τα πρόβατα σκορπούν στα χωράφια, στεγνώνω τα ρούχα στον ήλιο – τα ρούχα στεγνώνουν στον ήλιο κ.ά.». Θα μπορούσα να μιλήσω και για τα περίφημα «εργαστικά ρήματα» («έσπασε τη λάμπα» – «η λάμπα έσπασε»), αλλά θα μάς πήγαινε πολύ μακριά. Ωστόσο, σπεύδω και με αυτή την ευκαιρία να δηλώσω ειλικρινώς –όπως το έχω κάνει συχνά σε δημόσιες συνεντεύξεις μου– ότι δεν θεωρώ τον εαυτό μου γλωσσικά αλάνθαστο παρά τις 12.500 σελίδες που έχω γράψει για τις λέξεις της γλώσσας μας στα εννέα (9) λεξικά μου. Ο κ. Μπουκάλας μάλλον διεκδικεί το αλάθητο.

Κορονοϊός, η λέξη του 2020!

Όπως ξέρουν οι φίλοι του ιστολογίου, χτες το βράδι έληξε η ψηφοφορία για τη λέξη της χρονιάς, που είχε αρχίσει από τις 14 Δεκεμβρίου πάνω σε λέξεις που εσείς είχατε προτείνει με τα σχόλιά σας σε προηγούμενο άρθρο. Δεν μας χρειάζεται σασπένς, γι’ αυτό και ο τίτλος φανερώνει αμέσως την ετυμηγορία σας: λέξη της χρονιάς, λέξη του 2020, είναι ο κορονοϊός. Τον βλέπετε άλλωστε να φιγουράρει έξι φορές στο υπέροχο λεξοσύννεφο που έφτιαξε ο φίλος μας ο Στάζιμπος, που είναι άλλωστε κάθε χρόνο ο μάγος που στήνει όλον τον μηχανισμό της Λέξης της χρονιάς και που χωρίς τη δική του υλικοτεχνική υποστήριξη δεν θα γινόταν τίποτα.

Bλεπετε και τις προεξοχές που έχει ο ιός, ε;

Σε μια χρονιά σημαδεμένη από την πανδημία, θα έλεγε κανείς ότι ο κορονοϊός ήταν το φαβορί -και πράγματι, επαληθευσε τα προγνωστικα. Είναι η δεύτερη συνεχομενη χρονιά που έχουμε στην πρώτη θέση μονολεκτικό όρο -πέρυσι ήταν η κανονικότητα. Με μεγάλη διαφορά στη δεύτερη θέση ήρθε άλλος ένας πανδημικός όρος,το λοκντάουν, ενώ πολύ κοντά του στην τρίτη θέση πλασαρίστηκε το σκόιλ ελικικού, όρος της πολιτικής επικαιρότητας και των σόσιαλ, έμμεσα μόνο σχετικός με την πανδημία. Στην τέταρτη και την πέμπτη θέση άλλοι δυο πανδημικοί όροι, καραντίνα και Covid-19, ενώ η εξάδα κλείνει με έναν όρο των σόσιαλ, υπέρκομψη.  Τη δεκάδα κλείνουν οι όροι: πανδημία, Δεν είναι αθώοι, τηλεκπαίδευση και ατομική ευθύνη. Συνολικά δηλαδή, οι δυο λεξεις της τριαδας και οι 7 στις πρώτες 10 είναι πανδημικές ή στενά συνδεμενες με την πανδημια. Αλλά θα ήταν αφύσικο να έρθουν διαφορετικα αποτελέσματα σε μια χρονιά κορονοσημαδεμένη.

Να θυμηθούμε όμως τους νικητές των προηγουμενων διαγωνισμών: πέρυσι η κανονικότητα, πρόπερσι η Συμφωνία των Πρεσπών, το 2017 τα φέικ νιουζ, το 2016 το Μπρέξιτ, το 2015 τα κάπιταλ κοντρόλς, το 2014 ο ΕΝΦΙΑ, το 2013 το σαξές στόρι, το 2012 η επαναδιαπραγμάτευση, το 2011 οι αγανακτισμένοι και το 2010 το μνημόνιο. Το 2009 δεν είχαμε κάνει διαγωνισμό.

Και να δουμε τα στατιστικά του διαγωνισμού, οπως τα ετοιμασε η EuroStaz.

H φετινή ψηφοφορια χαρακτηριστηκε απο πολλα ρεκορ, με πρώτο το ρεκορ συμμετοχης, 2.817 (450 περισσότεροι από τις 2367 συμμετοχες του 2018). Μάλιστα, το 2018 είχαμε «εξωθεν βοηθεια», δηλαδή είχα εμφανιστεί στην ΕΡΤ και είχα αναφερθει στην ψηφοφορια, πραγμα που εκτίναξε τις συμμετοχες. Επισης, το 2018 ειχαμε αναγγελια του διαγωνισμου απο δημοφιλεις ιστότοπους. Φέτος έκανα μόνο επανειλημμένες υπενθυμίσεις στο Φέισμπουκ και στο Τουίτερ και αυτό, σε συνδυασμο με το λοκνταουν και την αυξημενη χρήση Διαδικτύου, άρκεσε για να κονιορτοποιηθεί το προηγούμενο ρεκόρ. Εκτός από το φετινό 2817 και το προπερσινό 2367, η τρίτη καλύτερη επίδοση της ενδεκαετιας είναι 2190 συμμετοχές το 2013 ενω πέρυσι είχαμε 2111 ψήφους.

Αλλά φέτος σημειώθηκαν και άλλα ρεκόρ:

Περισσότερες ψήφοι (απόλυτος αριθμός) για μια λέξη: Το είχε η κανονικότητα με 805 (2019). Τώρα, κορονοϊός 832

Περισσότερες επώνυμες ψήφοι (απόλυτος αριθμός): 849 το 2013. Φέτος, 855

Ημέρα μαζικότερης προσέλευσης (απόλυτος αριθμός): Ήταν στις 27/12/2018, (ημέρα της συνέντευξης στην ΕΡΤ) με 409 ψήφους. Φέτος στις 16/12 (τρίτη ημέρα της ψηφοφορίας) είχαμε 416 ψήφους

Ο κορονοϊός πήρε κεφάλι στην 41η ψήφο (του spikon, στις 10:07:48 της πρώτης μέρας)  και στη συνέχεια άνοιγε την ψαλίδα. Η δεύτερη θέση διεκδικήθηκε σκληρά από λοκντάουν και σκόιλ ελικικού. Η πρώτη είδε να προσπερνιέται προσωρινά από τη  δεύτερη στην 1.337η ψήφο (19/12 12:37:26), για να ξαναπάρει οριστικά τη 2η θέση από την 2.247η ψήφο (26/12, 11:27:37) και μετά. Συνολικά, η πρώτη δωδεκάδα επίσης ξεχώρισε σχετικά νωρίς.

Η κατάταξη των 65 λεξεων ως κείμενο παραγράφου:

κορονοϊός (832), λοκντάουν (596), σκόιλ ελικικού (583), καραντίνα (517), COVID-19 (380), υπέρκομψη (326), πανδημία (291), Δεν είναι αθώοι (231), τηλεκπαίδευση (195), ατομική ευθύνη (192), κρούσματα (188), μάσκα (185), τηλεργασία (134), Μωυσής (125), πέτσωμα (121), επακούμβηση (119), ΜΕΘ (108), εξ αποστάσεως (92), μένουμε σπίτι (89), κοβηλίθιος (86), ασυμπτωματικός (85), υποκείμενο νόσημα (78), ανοσία αγέλης (75), δυστοπία (74), πολύ σχολαστικά (73), κορονοπάρτι (71), Μεγάλος Περίπατος (70), λοιμωξιολόγος (62), κοινωνική απομάκρυνση/αποστασιοποίηση (61), εμβόλιο (60), εγκληματική οργάνωση (57), τηλεδιάσκεψη (56), ιχνηλάτηση (50), διασωληνωμένοι (46), click-away (44), απαγόρευση συναθροίσεων (39), άσκοπη μετακίνηση (36), ευπαθείς ομάδες (32), Navtex (30), λεφτόδεντρα (28), ορφανό κρούσμα (24), ΑΟΖ (22), καμπύλη (22), ΕΟΔΥ (21), ιικό φορτίο (21), αρνητής (μάσκας) (20), επιπεδοποίηση/επιπέδωση καμπύλης (18), ράπιντ τεστ (18), τεστ (18), ντελίβερι (17), θνητότητα/θνησιμότητα (15), εργαλειοποίηση (14), υγειονομικοί (14), επιστρεπτέα προκαταβολή (11), θετικότητα (9), κυρώσεις (9), Πολιτική Προστασία (9), μοριακό τεστ (8), δεύτερο κύμα (5), συρροή (5), προσωπίδα (4), εστίαση (3), νοσοκομείο αναφοράς (3), άδεια ειδικού σκοπού (2), γάντια (2)

Το σερί συμμετοχής με το ίδιο παρανόμι βαστάει καλά για τους aerosol (ανώνυμα το 2011), Alexis, Silent Bob, voulagx και την εφορευτική επιτροπή (ο Νικοκύρης με διάφορα χρηστώνυμα), για 11η χρονιά. Το σερί για Το Ρεμάλι της Φωκίωνος Νέγρη και τον spikon είναι κατά μια χρονιά μικρότερο (έχασαν την πρώτη χρονιά), η Κασσάνδρα ξεχάστηκε; 10 χρόνια, αλλά όχι σερί, ψηφίζουν και ο δύτης με τον LandS. Τα υπόλοιπα σερί και τις πολύχρονες συμμετοχές πρέπει να μας τις επιβεβαιώσετε εσείς, αφού δεν είστε σταθεροί στο παρανόμι σας.

Από τις 65 λέξεις του ψηφοδελτιου, οι 51 ψηφίστηκαν 773 φορές μονοκούκι· πιο συχνά, κορονοϊός 129, σκόιλ ελικικού 81, COVID-19 70, λοκντάουν και καραντίνα από 54, και υπέρκομψη 52 φορές. Δεν ψηφίστηκαν μονοκούκι οι: άδεια ειδικού σκοπού, διασωληνωμένοι, ΕΟΔΥ, επιπεδοποίηση/επιπέδωση καμπύλης, εστίαση, θετικότητα, καμπύλη, κυρώσεις, νοσοκομείο αναφοράς, ορφανό κρούσμα, Πολιτική Προστασία, προσωπίδα, ράπιντ τεστ, και τεστ. Από τα πιθανά 2.080 ζευγάρια, ψηφίστηκαν τα 69, συνολικά 91 φορές, πιο συχνά, το δίδυμο [COVID-19, κορονοϊός] 6 φόρες, και στη συνέχεια, [καραντίνα, κορονοϊός], 5, [κορονοϊός, λοκντάουν], 4, και [καραντίνα, λοκντάουν] 3 φορές.

Από τις 43.680 πιθανές τριάδες, ψηφίστηκαν οι 1.167, συνολικά από 1.953 από εσάς, μακράν πιο συχνή -51 φορές- η τριάδα [καραντίνα, κορονοϊός, λοκντάουν], και μακριά [καραντίνα, κορονοϊός, πανδημία], 28, [COVID-19, κορονοϊός, λοκντάουν] 26, [κορονοϊός, λοκντάουν, σκόιλ ελικικού] 22, και [κορονοϊός, λοκντάουν, πανδημία] 21 φορές. Κατά μέσο όρο, ψηφίσατε 2,43 λέξεις ο καθένας, λίγο περισσότερες από πέρσι.

Όπως είπαμε, η τριάδα των πρώτων σε προτίμηση λέξεων ψηφίστηκε 22 φορές, πιο νωρίς απ’ όλους την ψήφισε ο/η Airis K στις 10:51:40 το πρωί που ξεκίνησε η ψηφοφορία.

Σας ευχαριστώ πολύ για τη συμμετοχή σας στην ανάδειξη της Λέξης του 2020 και βέβαια εύχομαι καλή χρονιά σε όλες και όλους!

Μανδρωμένα μεζεδάκια

Όχι, δεν άλλαξα τώρα στα γεράματα απόψεις για το γλωσσικο, δεν προσχώρησα στις τάξεις των ευπρεπιστών που κάνουν πεσκανδρίτσα την πεσκαντρίτσα και (γιατί όχι;) άνδρο το άντρο. Αν ονομάζω «μανδρωμένα» τα σημερινά μεζεδάκια μας, και όχι «μαντρωμενα», είναι επειδή το «αυστηρό λοκνταουν» που αποφασίστηκε για τη Δυτική Αττική, το πρώτο σε όλη τη χώρα, ισχύει για τους δήμους Ελευσίνας, Ασπροπύργου και Μάνδρας. Οι μαντρωμένοι στη Μάνδρα (που βέβαια αμφιβάλλω αν την προφέρουν έτσι και όχι Μάντρα) θα είναι μανδρωμένοι, όχι;

* Και ξεκινάμε με ένα σκακιστικό πρόβλημα, κατά κάποιο τρόπο. Όχι όμως από τα προβλήματα που λύνουν οι σκακιστές, ο λευκός παίζει και κάνει ματ σε τρεις κινήσεις, ένα σκακιστικό μεταφραστικό πρόβλημα ή ένα πρόβλημα κρυπτογραφίας.

Σε άρθρο για ένα κρυπτογράφημα που λύθηκε ύστερα απο πολύχρονες προσπάθειες, διαβαζουμε:

… Το κρυπτογράφημα 340 διαβάζεται διαγώνια, ξεκινώντας από τον πρώτο χαρακτήρα στην πρώτη γραμμή αριστερά, κατεβαίνοντας κάθε φορά μια σειρά και παίρνοντας τον χαρακτήρα που βρίσκεται δύο θέσεις δεξιά, όπως κινείται ο αξιωματικός στο σκάκι.

Αλλά ο αξιωματικός στο σκάκι κινείται διαγώνια. Αντίθετα, η περιγραφή ταιριάζει στην κίνηση του ίππου.

Την ίδια είδηση τη βρίσκουμε με την ίδια διατύπωση σε πολλούς ιστότοπους, πράγμα που δεν είναι περίεργο αφού προέρχεται από το ΑΠΕ, τον εθνικό μας κοτσανοδιανομέα.

Αλλά πώς έγινε το λάθος; Προφανώς, ο συντάκτης διάβασε κάτι σαν like the knight moves in chess, ήξερε πώς λεγονται τα κομματια στο σκάκι στα ελληνικά, και αντιστοίχισε τον knight όχι σε άλογο αλλά σε αξιωματικό.

* Τίτλος άρθρου σε αθλητικό ιστότοπο, με τον ΠΑΟΚ να δηλώνει: άρουμε την εμπιστοσύνη μας στο πρόσωπο του Κλάτενμπεργκ.

Εμείς άρουμε; Αίρουμε είναι κανονικά, αν και έχουμε δει κι άλλες φορές μεταπλασμένους τύπους της οριστικής του ενεστώτα με βαση την υποτακτική. Το λάθος δεν θα το χρεώσουμε στον ΠΑΟΚ, διότι στην ανακοίνωσή του λέει, σωστά:

«Είμαστε υποχρεωμένοι να άρουμε την εμπιστοσύνη μας στον κ. Κλάτενμπεργκ, ο οποίος από σήμερα θα πρέπει να μας πείσει ότι δεν ονειρεύεται μια θέση στην άκρη του πάγκου της Νότιγχαμ Φόρεστ»

Το χρεώνουμε στον ιστότοπο, αφού άλλωστε και στην αρχή του άρθρου μας πληροφορεί:

Άρει την εμπιστοσύνη του στον Κλάτενμπεργκ ο ΠΑΟΚ.

Δεδομένου ότι η άρση της εμπιστοσύνης έγινε ύστερα από το ματς με τον Άρη, ίσως έπαιξε ρόλο και μια ιδιότυπη έλξη.

* Kι ένα τηλεοπτικό μεζεδάκι

Η εκπομπή του Σπύρου Παπαδόπουλου «Στην υγειά μας ρε παιδιά» στο Σκάι, είχε το περασμένο Σάββατο ένα πολύ ωραίο αφιέρωμα στον Θάνο Μικρούτσικο. Προς το τέλος του αφιερώματος, τραγούδησαν και τη Θεσσαλονίκη…

Ο Μικρούτσικος έχει μελοποιήσει και Καβάφη, αλλά η Θεσσαλονίκη που κοιμάται κατω από φώτα κόκκινα είναι του Καββαδία. Το λαθάκι διαιωνίζεται και στο Γιουτούμπ., όπου έχει ανέβει το στιγμιότυπο της εκπομπής.