50 -άζ

Τις προάλλες, εκεί που συζητούσαμε για χρώματα, ο φίλος μας ο Σταύρος, χαριτολογώντας, είπε ότι αναγνωρίζει καμιά δεκαριά βασικά χρώματα μονάχα και όχι αποχρώσεις με δυσδιάκριτες διαφορές μεταξύ τους όπως βεραμάν, γκρενά, σομόν, τιρκουάζ ή… ντεμπραγιάζ.

Κι αυτό μου έδωσε την ιδέα να μαζέψουμε στο σημερινό άρθρο τις λέξεις που έχουν μπει στο ελληνικό λεξιλόγιο και έχουν την κατάληξη -άζ.

Στη συντριπτική πλειοψηφία (ή πλειονότητα, αν είστε από την άλλη φράξια) πρόκειται για δάνεια από τη γαλλική γλώσσα που αντιστοιχούν σε γαλλικές λέξεις με το επίθημα -age, με το οποίο φτιάχνονται ουσιαστικά από άλλα ουσιαστικά ή από ρήματα, και δηλώνουν συχνά σκοπό ή αποτέλεσμα, σε κάποια αντιστοιχία με το αγγλικό -ing. Και ένας χρήσιμος κανόνας για όσους μαθαίνουν γαλλικά είναι ότι όλες οι λέξεις με το επίθημα -age είναι αρσενικού γένους (προσοχή όμως γιατί μπορεί μια λέξη να τελειώνει σε -age αλλά να μην έχει το επίθημα, π.χ. page, η σελίδα, που είναι θηλυκού γένους).

Υπάρχουν όμως και λέξεις ελληνικές σε -άζ που προκύπτουν με άλλο τρόπο. Για παράδειγμα, το τιρκουάζ του παραδείγματος του Σταύρου είναι πάλι γαλλικό δάνειο αλλά από το γαλλ. turquoise, όχι από λέξη σε -age. Όσες λοιπόν λέξεις δεν προέρχονται από λέξη σε -age τις σημειώνω με αστερίσκο και δηλώνω από πού προέρχονται.

Κάποιοι συνηθίζουν τις λέξεις αυτές (ή, κάποιες από αυτές τις λέξεις) να τις προφέρουν με παχύ ζ, όπως προφέρονται στα γαλλικά -θυμάμαι μια γνωστή δημοσιογράφο (αν προκληθώ, θα την κατονομάσω) να προφέρει «μοντάge», που εμένα μου φαίνεται αστείο και εξεζητημένο. Στα ελληνικά, προφέρουμε ελληνικά!

Καταγράφω 50 λέξεις που έχουν λεξικογραφηθεί, στο ΛΚΝ ή στον Μπαμπινιώτη, καθώς και μερικές δικές σας προτάσεις σε ένα άρθρο που είχαμε βάλει πρόπερσι με 666 λέξεις γαλλικής προέλευσης. Το Αντίστροφο λεξικό έχει 62 λέξεις σε -άζ αλλά καταγράφει και μερικές πολύ σπάνιες (π.χ. πεϊζάζ, ρενσάζ).

Αξιοπρόσεκτο είναι πως οι περισσότερες από αυτές τις λέξεις δεν έχουν εξελληνισμένο τύπο σε -άζι. Βρίσκει κανείς βέβαια γκαράζι ή αμπραγιάζι και μερικά ακόμα, αλλά σπάνια. Πράγματι, οι περισσότερες λέξεις του ΛΚΝ σε -άζι είναι τουρκικής προέλευσης (αγιάζι, μαράζι κτλ.) και μόνο δύο γαλλικές: γκάζι και γρανάζι, που όμως δεν έχουν τύπους «γκαζ» (εντάξει, υπάρχει, αλλά πολύ σπάνια) ή ανγκρανάζ (διότι το γρανάζι προέρχεται από το engranage). Δηλαδή, οι γαλλικές λέξεις έμειναν σε γενικές γραμμές ασυμμόρφωτες και δεν έδωσαν προσαρμοσμένους τύπους σε συχνότητα που να λεξικογραφείται -στον κατάλογο που ακολουθεί μόνο το «σενάζι» είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.

Σε λόγιο εξελληνισμό έχουμε το «εμβαλλάγιον», που το έχουμε συζητήσει και παλιότερα στην ορολογία των φαρμακοποιών.

Όπως είπα, με αστερίσκο σημειώνω στον κατάλογο τις λέξεις που δεν προέρχονται από επίθημα -age ή και που δεν έχουν γαλλική προέλευση (πιάζ, τζαζ) ενώ μια ειδική περίπτωση είναι το σπικάζ, που φτιάχτηκε στα ελληνικά, από το αγγλ. speak και το επίθημα -άζ ως αυτονομημένο πλέον. Δεν υπάρχει λέξη speakage στα γαλλικά, ενώ ο αγγλικός όρος είναι voice-over. Αν ξέρετε άλλη τέτοια περίπτωση, πολύ θα με ενδιαφέρει.

Ιδού λοιπόν οι 50 λέξεις σε -άζ. Συμπληρώστε ελεύθερα, μήπως και φτάσουμε τις 100.

1. αβαντάζ
2. αμπαλάζ
3. αμπραγιάζ
4. αρμπιτράζ
5. βερνισάζ
6. βιράζ
7. βολτάζ
8. γκαράζ
9. εταλονάζ
10. καμουφλάζ
11. καμποτάζ
12. κολάζ
13. κορσάζ
14. μακιγιάζ
15. μασάζ
16. μιξάζ
17. μοντάζ
18. μπαράζ
19. μποϊκοτάζ
20. μπρικολάζ
21. ντεκαπάζ
22. ντεκουπάζ
23. ντεμακιγιάζ
24. ντεμαράζ
25. ντεμπραγιάζ
26. ντρενάζ
27. πατινάζ
28. πετρογκάζ * από πετρο- + γαλλ. gaz
29. πιάζ * από τουρκ. piyaz
30. πλαζ * από γαλλ. plage, αντιδάνειο, όχι με επίθημα
31. πλακάζ
32. πορτ-μπαγκάζ
33. ρεπεσάζ
34. ρεπορτάζ
35. ροντάζ
36. σακ βουαγιάζ
37. σαμποτάζ
38. σενάζ(ι)
39. σπικάζ
40. τατουάζ
41. τζαζ * από αγγλ. jazz
42. τιράζ
43. τιρκουάζ * από γαλλ. turquoise
44. τονάζ
45. τριάζ
46. υδρομασάζ
47. φραμπουάζ
48. φωνομοντάζ
49. φωτομοντάζ
50. φωτορεπορτάζ

Κάποιες από τις λέξεις του καταλόγου απηχούν παλιότερες εποχές κυριαρχίας της γαλλοφωνίας και σήμερα υποχωρούν μπροστά στους αγγλικούς όρους, όπως το εταλονάζ που είναι όρος της φωτογραφικής. Θυμάμαι άλλωστε κι έναν διάλογο σε πρωινάδικο, με μία νεαρή που σπούδαζε makeup artist.

Πώς το λένε στα ελληνικά αυτό που σπουδάζεις; ρώτησε η παρουσιάστρια. Μακιγιάζ, απάντησε εκείνη. Και είχε δίκιο.

Κλεινουμε με το κατάλληλο για την περίσταση τραγούδι.

Ο κουρνάζος δεν κουρνιάζει

Στοιχηματίζω πως τη λέξη του τίτλου πολλοί την ξέρουν αλλά ελάχιστοι τη χρησιμοποιούν ενεργητικά. Την ξέρουν, επειδή ακούγεται σε δυο πασίγνωστα τραγούδια, αλλά αυτό δεν αρκεί για να τη χρησιμοποιούν ενεργητικά (αν κάνω λάθος, διορθώστε με).

(Κατά σύμπτωση χτες ο Κουραφέλκυθρος ξεκίνησε στη σελίδα του στο Φέισμπουκ μια συζήτηση με λέξεις που τις ξέρουμε μόνο από τραγούδια ή από τίτλους βιβλίων, χωρίς ενεργητική χρήση. Θα δω μήπως τα πορίσματα της συζήτησης δίνουν υλικό για άρθρο).

Άλλωστε κανένα από τα μεγάλα γενικά λεξικά μας, αν δεν σφάλλω, δεν την λημματογραφεί -και δεν νομίζω ότι πρέπει να το θεωρήσουμε παράλειψη των λεξικών. Είναι λέξη που έχει παλιώσει, που ίσως θα είχε τη θέση της σε ένα λεξικό του μεσοπολέμου ή σε ένα λεξικό της αργκό -και πράγματι τη βρίσκουμε π.χ. στο Λεξικό της Λαϊκής του Δαγκίτση ή στο Λεξικό της Πιάτσας του Καπετανάκη. Τη βρίσκουμε και στο slang.gr.

Κουρνάζος είναι ο έξυπνος, ο ανοιχτομάτης, ο παμπόνηρος· από το τουρκικό kurnaz, που σημαίνει τον πονηρό· νομίζω πως υπάρχει μια μετατόπιση του νοήματος, αφού στα ελληνικά η λέξη έχει πιο θετική απόχρωση. Όπως λέει ο Καπετανάκης: Κουρνάζος είναι ο παμπόνηρος· ο έξυπνος επί καλώ· ο μπερμπάντης (άλλη μια λέξη για την οποία θα μπορούσαμε να γράψουμε άρθρο.

Στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται (2011) είχα χαρακτηρίσει τη λέξη κουρνάζος «ζωντανή και πασίγνωστη» -ίσως έπρεπε να μετριάσω κατά ένα κλικ την εκτίμησή μου αυτή, και στα δύο σκέλη. Αλλά αυτό θα μου το πείτε κι εσείς.

Όπως είπα πιο πριν, ο κουρνάζος περιλαμβάνεται σε δυο πολύ γνωστά τραγούδια. Πρώτο χρονολογικά είναι ο , «Αραμπατζής» του Μάρκου Βαμβακάρη, τραγούδι προπολεμικό, του 1934, που μου αρέσει πολύ.

Πάντα σε συλλογίζουμαι, ντερβίση αμαξά μου
είσαι κουρνάζος, μάγκα μου, σ’ έβαλα στην καρδιά μου.

Κι έπειτα, έχουμε το γνωστότερο και πολύ μεταγενέστερο Βαπόρι απ’ την Περσία του Τσιτσάνη, με τη ρητορική ερώτηση «Βρε κουρνάζε μου τελώνη, τη ζημιά ποιος την πληρώνει;».

Φραγκφούρτη ή Φρανκφούρτη; Πώς το γράφετε;

Στην αρχή είχα πει να βάλω μόνο το πρώτο ερώτημα του τίτλου, αλλά τελικά άλλαξα γνώμη και πρόσθεσα και το δεύτερο για να υπονοήσω ότι δεν με ενδιαφέρει να υποδείξω το σωστό (υπάρχει σωστό;) αλλά να καταγράψω προτιμήσεις και επιχειρήματα.

Και παρόλο που έβαλα και τη φωτογραφία (για να μην είναι ξερό και ρέκαλο το άρθρο), το ερώτημα φυσικά δεν αφορά μόνο την οικονομική πρωτεύουσα της Γερμανίας (αν είναι ακόμα), την πόλη στον ποταμό Μάιν (ή και τη συνονόματή της στον ποταμό Όντερ) αλλά όλες τις λέξεις, είτε κοινές λέξεις είτε κύρια ονόματα, που περιλαμβάνουν ή που μπορεί να περιλαμβάνουν το δίγραφο /νκ/.

Το έναυσμα για τη συζήτηση δόθηκε στο πρόσφατο άρθρο του φίλου μας του Ρογήρου για την Υπερδνειστερία. Εκεί, ο Ρογήρος επεκτάθηκε, σε σχόλιό του, στην Υπερκαρπαθία και παρατήρησε: Δεύτερη σε σπουδαιότητα πόλη της Υπερκαρπαθίας είναι το Μουκάτσεβο (έως το 2017 οι Ουκρανοί το ονόμαζαν Μουκάτσεβε/ για τους Ούγγρους ήταν και είναι το Μούνκατς), μεταγράφοντας το ουγγρικό Munkács

Διαφώνησε ο φίλος μας ο SearchPeloponnese: Τόσα χρόνια μαθαίναμε στο σχολείο ότι ο Υψηλάντης φυλακίστηκε στο Μούγκατς. Τώρα… άλλαξαν τα πράγματα…

Μοιραία, η συζήτηση επεκτάθηκε σε όλες τις (δάνειες) λέξεις που περιέχουν το σύμπλεγμα /νκ/, όπως και στα σχετικά τοπωνύμια ή κύρια ονόματα.

Κι επειδή έγινε μεγάλη συζήτηση, όμως περιορισμένη στα σχόλια ενός άσχετου άρθρου κι έτσι δυσπρόσιτη αλλά και αφανής για όσους δεν την είχαν πάρει είδηση, είπα να αφιερώσω το σημερινό άρθρο για να τη φέρω στο προσκήνιο.

Οι ολιγάρχες δεν είναι ολιγαρκείς

Με τον πόλεμο στην Ουκρανία ακούστηκε πολύ ένας όρος, που ξεκινάει από την αρχαία Ελλάδα αλλά πήρε νέα σημασία τα τελευταία τριάντα χρόνια.

Διαβάσαμε για τις κυρώσεις που επιβλήθηκαν από την ΕΕ και άλλες δυτικές χώρες στη Ρωσία και σε πολλούς Ρώσους «ολιγάρχες» δηλαδή δισεκατομμυριούχους που συνήθως δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στον ενεργειακό τομέα ή στην εξορυκτική βιομηχανία και που θεωρούνται ευνοούμενοι του Ρώσου προέδρου και γενικά του καθεστώτος.

Κάποιοι από αυτούς τους υπέρπλουτους έχασαν τα πολυτελέστατα γιοτ τους, που δημεύτηκαν ή δεσμεήυτηκαν, κάποιοι άλλοι αναγκάστηκαν να παραιτηθούν από διάφορες θέσεις που κατείχαν, οι τραπεζικοί τους λογαριασμοί δεσμεύτηκαν. Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς πούλησε ή θα πουλήσει την Τσέλσι ενώ ο κύριος της φωτογραφίας μας, που πρέπει να είναι ο Πετρ Αβέν, λέει ότι δυσκολεύεται να πληρώσει τους λογαριασμούς του. Είναι να τους λυπάται κανείς, πραγματικά. Με τίποτα δεν θα ήθελα να ήμουν στη θέση του, που έλεγε και μια γελοιογραφία του Ιωάννου.

Πάντως, δεν έχουν υποστεί κυρώσεις όλοι οι Ρώσοι «ολιγάρχες» -όπως λέει αυτό το άρθρο.

Είπαμε πιο πριν ότι ο όρος έρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Και πράγματι, θυμόμαστε από το σχολείο ότι η ολιγαρχία ήταν μια από τις μορφές πολιτεύματος, όπου την εξουσία ασκούσε ένας μικρός κύκλος αριστοκρατών. Η λέξη ετυμολογείται από το «ολίγοι» και «άρχω», και είναι φτιαγμένη πάνω στο πρότυπο της μοναρχίας. Ο Αριστοτέλης λέει στα Πολιτικά:

ὀλιγαρχία δ’ ὅταν ὦσι κύριοι τῆς πολιτείας οἱ τὰς οὐσίας ἔχοντες, δημοκρατία δὲ τοὐναντίον ὅταν οἱ μὴ κεκτημένοι πλῆθος οὐσίας ἀλλ’ ἄποροι. Σε μετάφραση του Β. Μοσκόβη:  Ολιγαρχία υπάρχει όταν την υπέρτατη εξουσία στο κράτος κατέχουν οι πλούσιοι, και δημοκρατία αντιθέτως υπάρχει, όταν την εξουσία αυτή ασκούν όχι αυτοί που έχουν μεγάλη περιουσία, αλλά οι άποροι.

Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει αμέσως μετά ότι η διάκριση ολιγαρχίας και δημοκρατίας δεν είναι ποσοτική αλλά ταξική ή τουλάχιστον περιουσίας. Δηλαδή, κι αν υποθέσουμε ότι σε κάποια πόλη οι πολλοί είναι πλούσιοι, αλλά καταφέρνουν να πάρουν την εξουσία οι άποροι, αυτό δεν σημαίνει ότι θα έχουμε ολιγαρχία. Και καταλήγει:

ᾧ δὲ διαφέρουσιν ἥ τε δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία ἀλλήλων πενία καὶ πλοῦτός ἐστιν, καὶ ἀναγκαῖον μέν, ὅπου ἂν ἄρχωσι διὰ πλοῦτον, ἄν τ’ ἐλάττους ἄν τε πλείους, εἶναι ταύτην ὀλιγαρχίαν, ὅπου δ’ οἱ ἄποροι, δημοκρατίαν, ἀλλὰ συμβαίνει, καθάπερ εἴπομεν, τοὺς μὲν ὀλίγους εἶναι τοὺς δὲ πολλούς.

Κι επειδή μπορεί να μας διαβάζει κανείς αλλοδαπός, βάζω και τη μετάφραση, πάντοτε του Μοσκόβη:

Προπαγάνδα και ενημέρωση

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 15 ως τώρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού.

Ερωτήσεις και απαντήσεις, νούμερο πέντε

Νούμερο πέντε, επειδή δεν είναι το πρώτο άρθρο της κατηγορίας αυτής, αν και βέβαια πάει αρκετός καιρός από το προηγούμενο αντίστοιχο.

Στις στήλες των χρονογραφημάτων, αν υπάρχουν ακόμα χρονογραφήματα σε εφημερίδες, όσες εφημερίδες υπάρχουν ακόμα, συνέβαινε πότε πότε ο χρονογράφος να δημοσιεύει μία ή περισσότερες επιστολές αναγνωστών, άλλοτε σχολιάζοντας κι ο ίδιος κι άλλοτε παραχωρώντας ολόκληρο τον χώρο της στήλης στους αναγνώστες του. Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στα Νέα έβαζε στα χρονογραφήματα αυτά τον τίτλο «Απ’ όσα μου γράφουν». Τέτοια άρθρα, πέρα από την επικοινωνία, έδιναν στον συντάκτη μιαν ανάπαυλα, διότι είναι μεγάλη καταδίκη να πρέπει να γράφεις κάθε μέρα τις εξακόσιες, οχτακόσιες ή χίλιες λέξεις για να γεμίσεις τη στήλη σου.

Εμείς εδώ δεν είμαστε εφημερίδα και δεν γράφουμε χρονογράφημα, όμως έχουμε κάθε μέρα καινούργιο άρθρο (εντάξει, κάποτε επαναλαμβάνουμε παλιά άρθρα, αλλά με μέτρο). Βέβαια, τη γνώμη σας την εκφράζετε στα σχόλια, δημόσια.

Συχνά συμβαίνει όμως να μου κάνουν ερωτήσεις, για γλωσσικά κυρίως θέματα, είτε γνωστοί είτε άγνωστοι, άλλοτε με ηλεμήνυμα (email που λέει ο κ. Μπαμπινιώτης) κι άλλοτε στο Φέισμπουκ. Όταν μπορώ απαντάω, όπως μπορώ, αν και μερικές φορές δεν προλαβαίνω να το κοιτάξω σε βάθος το θέμα. Μια φορά στο τόσο, κρατάω σε ένα αρχείο την ερώτηση και την απάντηση, μήπως και έχει ενδιαφέρον να ξαναδώ το θέμα ή να το αναπτύξω σε άρθρο στο ιστολόγιο, όπως έχω κάνει όχι λίγες φορές.

Πριν από χρόνια σκέφτηκα ότι θα ήταν ωραίο να βλέπουν κι άλλοι την απάντηση, όχι για να μάθουν αλλά κυρίως γιατί μπορεί να έχουν κάτι να προσθέσουν, κι έτσι βάλαμε τον Ιούνιο του 2015 ένα τέτοιο άρθρο, με ερωτήσεις που μου είχαν γίνει και με τις αντίστοιχες απαντήσεις, και μερικούς μήνες αργότερα ένα ακόμα. Το τρίτο άρθρο της σειράς αυτής το έβαλα το 2017, το τέταρτο το 2019 και σήμερα βάζω το πέμπτο άρθρο της κατηγορίας, διότι έχουν μαζευτεί αρκετές ερωτήσεις ίσως και για δύο άρθρα.

Παρουσιάζω λοιπόν 15 ερωτήσεις που μου έγιναν, μαζί με τις απαντήσεις, που εδώ τις έχω ενδεχομένως αναπτύξει κάπως περισσότερο.

Κάθε διαφωνία, συμπλήρωση ή άλλο σχόλιο είναι ευπρόσδεκτα.

* Καλησπέρα, κύριε Σαραντάκο! Συγνώμη που ενοχλώ καλοκαιριάτικα με γλωσσικές ερωτήσεις, αλλά θέλω τη βοήθειά σας! Πρώτη φορά χρειάστηκε να γράψω κάτι που λέω συχνά: τη φράση «ότι κι ότι» (θέλω να τη βάλω σε μια μετάφραση). Όπως έλεγε κείνη η διαφήμιση «δεν είναι ότι κι ότι, είναι φαρίνα γιώτη». Και κατάλαβα ότι δεν ξέρω πώς γράφεται. Δηλαδή πρέπει να γραφτεί «ότι κι ότι» ή «ό,τι κι ό,τι» ή «ότι κι ό,τι»; Έψαξα στο ίντερνετ, αλλά τζίφος! Ελπίζω να ξέρετε εσείς! Ευχαριστώ!

Καλησπέρα αγαπητέ.

Είναι «ό,τι κι ό,τι», αναφορικό και στις δυο περιπτώσεις. Το έχει το ΛΚΝ αλλά ίσως δεν βγαίνει στην αναζήτηση.

Και βέβαια η συχνή τελευταία έκφραση «ό,τι να’ναι» με το αναφορικό «ό,τι» γράφεται, άσχετο αν στο διαδίκτυο ελάχιστοι τηρούν τη διάκριση ανάμεσα σε «ό,τι» και «ότι».

* Καλησπέρα. Ένας Άγγλος που γνωρίσαμε μας εκανε 2 ερωτήσεις. Πώς μεταφράζεται η λέξη frustration στα ελληνικά και πώς μεταφράζεται η λέξη οιονεί στα αγγλικά.

Γεια σου, χαθήκαμε. Η frustration είναι από τις πιο δυσκολομετάφραστες λέξεις γι’ αυτό και πολλοί συνάδελφοί μου όταν περιγράφανε πώς νιώθουν στο Λουξεμβούργο έλεγαν ‘φρούστρα’. Κάποτε θα πεις ματαίωση, άλλοτε θα πεις διάψευση ή απογοήτευση, αλλά η πικρή αλήθεια ειναι πως δεν έχουμε μονολεκτική καλή απόδοση για όλα τα συμφραζόμενα.

Το οιονεί στα αγγλικά είναι quasi -λατινικό είναι βέβαια.

Στειλεός, η λέξη της εβδομάδας

Χτες είχαμε την ανασκόπηση των λέξεων του 2021, οπότε από σήμερα περνάμε σε καινούργια λεξιλογική χρονιά. Ταιριάζει λοιπόν να την εγκαινιάσουμε με ένα άρθρο λεξιλογικό, αφιερωμένο στη λέξη που έχει κερδίσει, αυτές τις μέρες, το παροιμιώδες δεκαπεντάλεπτο της διασημότητας.

Εννοώ τη λέξη «στειλεός», αν και τη βρίσκουμε γραμμένη πολύ συχνά και με ύψιλον, στυλεός δηλαδή, ενώ εδώ κι εκεί βλέπει κανείς κι άλλες παραλλαγές, όπως στην οθονιά:

Ο στειλεός λοιπόν είναι το εργαλείο εκείνο, σαν μικρό ραβδάκι, ή μαραφέτι αν προτιμάτε τον ακριβή όρο, με το οποίο γίνονται τα τεστ για τον κορονοϊό, και σαν λέξη εκτοξεύτηκε στην επικαιρότητα έπειτα από μια τηλεοπτική εμφάνιση του Θ. Βασιλακόπουλου (εδώ ρεπορτάζ και βίντεο) ο οποίος υποστήριξε:

«Το self test γίνεται rapid αν βάλουμε βαθιά το στ*λεό στη μύτη μας και κάνουμε καλή δειγματοληψία».

Η φράση αυτή έδωσε λαβή για κάμποσα έξυπνα αστεία στα σόσιαλ, όπως ας πούμε ότι αν βάλουμε πιο βαθιά τον στειλεό επαναφέρουμε τις εργοστασιακές ρυθμίσεις ή κάνουμε γαστροσκόπηση (ίνα μη τι χείρον είπω), ενώ χάρη σε αυτή την τηλεοπτική εμφάνιση πολύς κόσμος συνειδητοποίησε ότι υπάρχει αυτή η λέξη και ότι αυτό το πραματάκι (το μαραφέτι, το μαντζαφλάρι, το καβλιτζέκι) που βάζουμε ή που μας βάζουν στη μύτη λέγεται, επισήμως, στειλεός (άλλο τώρα το πώς γράφεται).

Ένας φίλος στο Τουίτερ με ρώτησε: «Πρέπει να θεωρώ τον εαυτό μου άσχετο που πρώτη φορά σήμερα άκουσα αυτή τη λέξη;» κι ένας άλλος του υπέδειξε να διαβάσει τη συσκευασία των αυτοτέστ. (Εδώ δεν είμαι αρμοδιος, διότι τα αυτοτέστ που έχω πρόχειρα είναι από αυτά που μας μοιράζουν στο Δουκάτο κι έτσι δεν έχουν οδηγίες στα ελληνικά).

Μια περιήγηση στις λέξεις του 2021

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 14 ως τώρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού. Στην εδώ δημοσίευση κάνω μερικές δευτερεύουσες αλλαγές.

Το άρθρο αποτελεί μια λεξιλογική ανασκόπηση του 2021 και από αυτή την άποψη έχει πολλά και αναπόφευκτα κοινά στοιχεία με άλλα άρθρα του ιστολογίου, αφού πριν από μερικές μέρες ψηφίσαμε κι εμείς εδώ τη Λέξη του 2021, όπως κάνουμε κάθε χρόνο από το 2010. Ζητώ συγγνώμη από τους τακτικούς αναγνώστες που σήμερα θα διαβάσουν πράγματα σε γενικές γραμμές ξαναειπωμένα, αλλά η σημερινη επισκόπηση είναι, ας πούμε, η οριστική, ύστερα από την αναπληροφόρηση που υπήρξε με την ψηφοφορία και με τη συζήτηση που προηγήθηκε και ακολούθησε.

Με το σημερινό άρθρο μπορούμε να πούμε ότι ολοκληρώνεται η ανασκόπηση του λεξιλογικού 2021 και ξεκινάει το λεξιλογικό 2022. Καλή λεξιλογική χρονιά λοιπόν!

 

Μια περιήγηση στις Λέξεις του 2021

Η συνεργασία μου με το 2020mag εγκαινιάστηκε, τον Ιανουάριο του 2021, με ένα άρθρο ανασκόπησης των λέξεων του 2020. Ταιριάζει λοιπόν να επιχειρήσω και φέτος την ίδια λεξιλογική ανασκόπηση, αφού εμείς εδώ λεξιλογούμε.

Η ανασκόπηση θα βασιστεί στη συζήτηση και στην ψηφοφορία που έγινε στο ιστολόγιο που διατηρώ, και που σας προτείνω να επισκεφτείτε, που έχει τίτλο ίδιον με τη στήλη μας, Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία.

Όταν κάνουμε απολογισμούς, συχνά λέμε ότι «η χρονιά που πέρασε δεν ήταν μια χρονιά σαν όλες τις άλλες». Αυτή η φράση κάποτε μας φαινόταν κλισέ, αλλά εδώ και δυο χρόνια νομίζω πως δικαιολογείται απόλυτα.

Το 2021, όπως και το 2020, βρέθηκε κι αυτό, ολόκληρο μάλιστα, κάτω από το στίγμα της κορόνας. Κι έτσι, και τούτη η χρονιά κυριαρχήθηκε από πανδημικές λέξεις, που ήταν αναπόφευκτο να μονοπωλήσουν την ανασκόπηση, αν και υπάρχει μια μετατόπιση -το 2020 είχαμε την πανδημία καθαυτή, τον ιό και τα πολλά ονόματά του και στις διάφορες μορφές λοκντάουν, ενώ το 2021 η έμφαση βρέθηκε στο εμβόλιο, την εκστρατεία εμβολιασμού και τις σχετικές αντιπαραθέσεις.

Λοιπόν, το εμβόλιο καταρχάς, ή ίσως στον πληθυντικό, τα εμβόλια, έχουν μια από τις πρώτες θέσεις στην ανασκόπησή μας. Και βέβαια τα εμβόλια είχαν πρώτη και δεύτερη δόση, νομίζω όμως ότι ο όρος που ξεχώρισε ήταν η τρίτη δόση, αν και έχουμε επίσης τους όρους ενισχυτική και αναμνηστική δόση (και υπήρξε και μια μικρή διαμάχη, αν η τρίτη δόση είναι αναμνηστική ή ενισχυτική). Να αναφέρουμε και τις πατέντες των εμβολίων και το αίτημα για άρση των πατεντών.

Κοντά σ’ αυτά, τα ουσιαστικά εμβολιασμένοι και ανεμβολίαστοι. Επειδή όμως είχαμε και τις δόσεις, ακούγεται επίσης ο όρος πλήρως εμβολιασμένος ή διπλοεμβολιασμένος. Βέβαια, όποιος έχει κάνει τη δεύτερη δόση δεν θα θεωρείται εσαεί «πλήρως» εμβολιασμένος και ίσως δεν θα έχει πια πιστοποιητικό εμβολιασμού. Να βάλουμε εδώ και τη νόσηση ή το πιστοποιητικό νόσησης -και τη βαριά νόσηση. Είχαμε και τα μονοδοσικά και διδοσικά εμβόλια· τριτοδοσίτης δεν ανέτειλε ακόμα, λέμε όμως τριτοεμβολιασμένος.

Αλλά δεν τελειώσαμε με τα εμβόλια, μόλις τώρα αρχίζουμε. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές λέξεις που πρωταγωνίστησε στη χρονιά είναι και η λέξη αντιεμβολιαστής, που υπήρχε βέβαια και νωρίτερα (αν και τα λεξικά δεν την έχουν), αλλά πρώτη φορά ακούστηκε τόσο πολύ. Να βάλουμε και τον όρο αρνητής, που στην πορεία επεκτάθηκε -είχαμε ας πούμε τον αρνητή απογραφής. Οι αντιεμβολιαστές συχνά χαρακτηρίζονται ψεκασμένοι, όρος που κάθε άλλο παρά νέος είναι -φέτος όμως είδα να γενικεύεται η χρήση των συντμήσεων η ψέκα ή ο ψεκ, ή και το πρώτο συνθετικό πχ ψεκογιατρός (γιατρός που εκφράζει θέσεις που θεωρούνται ψεκασμένες). Να αναφέρουμε εδώ την ορολογία των ακραίων αρνητών του εμβολιασμού, τους ακροδεξιούς θεματοφύλακες / αυτόχθονες ιθαγενείς. Χαρακτηριστικά δείγματα της ορολογίας που χρησιμοποιούν είναι όροι όπως το μπόλι και μπολιασμένος  ή τρυπημένος. Στη δημοσιογραφική ορολογία ακούγονται και τα κορονοπάρτι, που είτε γίνονται με περιφρόνηση των περιορισμών σε μάσκες και αποστάσεις είτε γίνονται για να κολλήσουν σκόπιμα οι συμμετέχοντες ώστε να αποφύγουν τον εμβολιασμό.

Λέξη που επίσης ακούστηκε πολύ ήταν η υποχρεωτικότητα, των εμβολιασμών εννοείται. Και η συνέπειά της, η αναστολή εργασίας. Ακούστηκε αρκετά και η επιτροπή λοιμωξιολόγων, ενώ επίσης συζητήθηκε το ακαταδίωκτο που έχει θεσπιστεί ή ζητείται να θεσπιστεί για τα μέλη διάφορων επιτροπών.

Μια άλλη ομάδα πανδημικών λέξεων έχει να κάνει με τα τεστ: μοριακό τεστ ή τεστ PCR, ράπιντ τεστ και σελφ τεστ (οι όροι ταχυτέστ και αυτοτέστ που είχαμε προτείνει, δεν επιασαν φυσικά). Για τους εμβολιασμούς, αλλά όχι μόνο, ακούστηκε πολύ και η πλατφόρμα, που ανοίγει κάθε τόσο. Ακούστηκε και ο όρος ξεστοκάρισμα για τα εμβόλια, ενώ κάπου πρέπει να αναφερθεί και το πρωτόκολλο.

Από κάποιους η πανδημία θεωρείται πανδημία των ανεμβολίαστων. Σε κάθε περίπτωση, κάθε μέρα παρακολουθούμε με ανησυχία τους αριθμούς των διασωληνωμένων, που εισάγονται στις ΜΕΘ, ενώ πρόσφατα έγινε πολύς λόγος και για VIP ΜΕΘ, που μένουν κενές για να διατεθούν στους ισχυρούς. Να πούμε και για τα ράντζα, και να σημειώσουμε και τις κλινικές COVID, δηλαδή δημόσια συνήθως νοσοκομεία, που δέχονται μόνο περιστατικά κορονοϊού.

Είπα για τον κορονοϊό και θυμήθηκα τις μεταλλάξεις του και τις παραλλαγές του, δυο ελληνικά γράμματα που έγιναν διάσημα παγκοσμίως, τα Δέλτα και Όμικρον.

Ένας όρος που επίσης ακούστηκε αν και δεν τονίστηκε όσο πιστεύω ότι θα έπρεπε είναι η  υπερβάλλουσα θνησιμότητα. Ενώ οι συχνές εμφανίσεις του πρωθυπουργού στην τηλεόραση ονομάστηκαν, ανακριβώς ίσως, διαγγέλματα.

Και για να τελειώσουμε με την πανδημία, θα θυμίσω ότι υπάρχουν και όροι που ακούστηκαν πολύ στην αρχή της χρονιάς αν και σήμερα ελάχιστα ακούγονται, όμως σε μια ανασκόπηση πρέπει να τους συμπεριλάβουμε: κλικ αγουέι, κλικ ινσάιντ, και γενικώς «έξυπνα μέτρα«. Να αναφέρουμε και την πανδημική φράση που χρησιμοποιήθηκε πολύ στα σόσιαλ: Δεν υπάρχουν μελέτες.

Κι όμως, στην ψηφοφορία που έγινε στο ιστολόγιο, πρώτευσε, και μάλιστα με χαρακτηριστική διαφορά από τη δεύτερη λέξη και με ρεκόρ ψήφων, ένας όρος μη πανδημικός, η γυναικοκτονία.

Πώς να εξηγήσουμε αυτή την προτίμηση; Μήπως μέσα στον πανδημικό ζόφο θελήσαμε να «επιστρέψουμε στην κανονικότητα» και να ψηφίσουμε μια μη πανδημική λέξη, έστω και απαίσια; («Ψηφίζω λέξεις που δεν θέλω να ξανακούσω», είχε αιτιολογήσει την επιλογή της μια φίλη του ιστολογίου).

Ομολογώ πως χάρηκα πολύ για τη νικήτρια λέξη, αφού έχω επανειλημμένα διαξιφιστεί στα σόσιαλ με διαφόρους που επιμένουν ότι η λέξη «δεν υπάρχει» ή (επιχείρημα Μπογδάνου) ότι… μειώνει τις γυναίκες αφού, τάχα, δεν τις θεωρεί ανθρώπους. Η αλήθεια είναι ότι στη χρονιά που πέρασε είδαμε θεαματική εδραίωση της χρήσης του όρου από μέινστριμ μέσα, οπότε η πρωτιά στην ψηφοφορία έχει βάση αλλά και αξία.

Κατά τα άλλα, η πανδημία δεν άφησε μεγάλα περιθώρια για άλλες λέξεις. Ωστόσο, πλάι στη γυναικοκτονία είχαμε επίσης το ελληνικό MeToo, ενώ ένας όρος που ακούστηκε πολύ ήταν και η συνεπιμέλεια, εννοείται των παιδιών, με την ευκαιρία της συζήτησης του σχετικού νομοσχεδίου.

Το καλοκαίρι με τις εξόχως καταστροφικές πυρκαγιές είχαμε κάμποσες λέξεις που ακούστηκαν, από τις οποίες θα ξεχωρίσω την αναζωπύρωση αλλά και τις εκκενώσεις, όπως και τους Ρουμάνους πυροσβέστες. Είχαμε επίσης το βουλεβάρτο του δημάρχου Αθηναίων, αλλά και τις φρεγάτες που αγοράζουμε από τη Γαλλία. Ακούστηκε αρκετά και η απολιγνιτοποίηση.

Το φθινόπωρο είχαμε το κύμα ακρίβειας με τους φουσκωμένους λογαριασμούς, αλλά και την απογραφή, που έτσι όπως έγινε φέτος έδωσε τον νέο όρο αυτοαπογραφή.

Ακούστηκε αρκετά και ο όρος επαναπροώθηση (ή στο αγγλικό ισοδύναμό του, push-back) των προσφύγων. Και το θάρρος της Ingeborg Beugel στην αντιπαράθεσή της στην επεισοδιακή συνέντευξη τύπου με τον πρωθυπουργό έδωσε μια φράση που ήδη έχει μεταπλαστεί σε διάφορα μιμίδια: Have you been to Samos? You have not been to Samos.

Και βέβαια, στο ραδιοτηλεοπτικό τοπίο ακούστηκε πολύ και φέτος, και έχει σχεδόν εδραιωθεί, ο όρος πετσωμένα (μέσα ενημέρωσης). Ο όρος ξεκίνησε βέβαια από τη λίστα Πέτσα, διατηρείται όμως και τώρα που ο τότε κυβερνητικός εκπρόσωπος έχει αναλάβει άλλα καθήκοντα. Με τον τρόπο αυτό αναβαπτίζεται ένας παλιός όρος της ελληνικής πολιτικής σκηνής -στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα πέτσωμα ονομάζονταν οι παροχές σε διάφορες παραστρατιωτικές ομάδες, που πρόσκεινταν σε κομματάρχες, και που υποτίθεται ότι έκαναν ανταρτοπόλεμο κατά της Τουρκίας. Τα «πετσώματα» δηλαδή οι δαπάνες υποτίθεται για την αλλαγή των υποδημάτων τους, ήταν ένας εύσχημος τρόπος χρηματοδότησης.

Κι επειδή τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης είναι λίγο ή πολύ πετσωμένα, έχει αξία να διατηρηθούν και να δυναμώσουν ανεξάρτητες φωνές σαν το 2020mag.gr.

Να είναι γόνιμη και τούτη η λεξιλογική χρονιά μας, και του χρόνου να λιγοστέψουν -ή και να χαθούν εντελώς- οι πανδημικές λέξεις!

Γυναικοκτονία, η λέξη του 2021

Όπως ξέρουν οι φίλοι του ιστολογίου, χτες το βράδι έληξε η ψηφοφορία για τη λέξη της χρονιάς, που είχε αρχίσει από τις 15 Δεκεμβρίου πάνω σε λέξεις που εσείς είχατε προτείνει με τα σχόλιά σας σε προηγούμενο άρθρο. Δεν μας χρειάζεται σασπένς, γι’ αυτό και ο τίτλος φανερώνει αμέσως την ετυμηγορία σας: λέξη της χρονιάς, λέξη του 2021, είναι η γυναικοκτονία. Τη βλέπετε άλλωστε να φιγουράρει σε περίοπτη θέση στο υπέροχο λεξοσύννεφο που έφτιαξε ο φίλος μας ο Στάζιμπος, που είναι άλλωστε κάθε χρόνο ο μάγος που στήνει όλον τον μηχανισμό της Λέξης της χρονιάς και που χωρίς τη δική του υλικοτεχνική υποστήριξη δεν θα γινόταν τίποτα.

Σε μια δεύτερη συνεχόμενη χρονιά σημαδεμένη από την πανδημία, και ειδικότερα κάτω από τον αστερισμό των εμβολίων, θα περίμενε κανείς να πρωτεύσει κάποια πανδημική, και ειδικότερα εμβολιακή, λέξη. Κι όμως, φέτος έγινε η μεγάλη έκπληξη. Πρώτη, με τεράστια διαφορά και σπάζοντας όλα τα ρεκόρ, ήρθε μια μη πανδημική λέξη, η γυναικοκτονία! (Προχτές σας είχα καλέσει να μαντέψετε ποια θα είναι η Λέξη της χρονιάς, και λίγοι σχετικά μάντεψαν τη γυναικοκτονία: Συμέλα Ψ., Λάμπρος, Νίκος Κ., Γιώργος Μ., Μίλτος86, Tsikaboum -κερδίζουν αιώνια δόξα και τα ονόματά τους θα γραφτούν με χρυσά γράμματα σε αναμνηστική πλάκα που θα εντοιχιστεί στα γραφεία του ιστολογίου, όταν αποκτήσουμε, στον τρίτο όροφο).

Ξινά ξίδια και οξείδια

Ο τίτλος του σημερινού μας άρθρου θα μπορούσε να είναι και διλημματικός:

Ξίδι ή ξύδι, πώς το γράφετε εσείς;

Πριν από ένα μήνα περίπου είχαμε δημοσιεύσει στο ιστολόγιο ένα άρθρο με έναν παρόμοιο διλημματικό τίτλο:

Τρένο ή τραίνο: Πώς το γράφετε εσείς;

Τότε λοιπόν, κάποιος φίλος στο Τουίτερ σχολίασε την ορθογραφία της λέξης «ξίδι/ξύδι» -και υποσχέθηκα να γράψω κάτι. Ε, σήμερα έρχεται η ώρα να εκπληρώσω την υπόσχεση.

Να πούμε εδωπέρα ότι το άρθρο θα εστιαστεί κυρίως στα ορθογραφικά του ξιδιού -όχι στα πλουσιότατα λεξιλογικά, παροιμιολογικά και φρασεολογικά του, που εδώ θα τα αναφέρω παρεμπιπτόντως και ακροθιγώς, επιφυλασσόμενος για άλλο, ειδικό άρθρο.

Το αστείο είναι ότι πριν από τρία χρόνια είχα αναφερθεί σε μερικές λέξεις οι οποίες στη μεν επίσημη ορθογραφία γράφονται με γιώτα, το ίδιο και σε όλα τα λεξικά, αλλά συχνά τις βρίσκει κανείς γραμμένες με ύψιλον και μάλιστα σε ορισμένες η γραφή με υ επικρατεί στη συχνότητα. Ήταν οι λέξεις: μπίρα, φιστίκι, ρεβίθι, σινάφι, σιντριβάνι. Στο άρθρο λοιπόν εκείνο για «το επίμονο ύψιλον» είχα ξεχάσει να αναφερθώ στο ξίδι (ή ξύδι), όπως μου θύμισε ο φίλος μας ο Πάνος. Οπότε, ένας λόγος παραπάνω για το σημερινό άρθρο.

Διότι, πράγματι, και στο ξίδι/ξύδι η παλιά γραφή, με ύψιλον, εξακολουθεί να είναι πολύ συχνή. Στο γκουγκλ μάλιστα, ο τύπος «ξύδι» εμφανίζεται να έχει 3-4 φορές περισσότερες ανευρέσεις από το «ξίδι». Από την άλλη, στα ράφια των σουπερμάρκετ, εννοώ στις ετικέτες των μπουκαλιών με ξίδι, συχνότερα βρίσκω την επίσημη γραφή, παρόλο που και οι δυο υπάρχουν (ενώ στα μπουκάλια της μπίρας υπερτερεί καθαρά ο τύπος «μπύρα»).

Ψηφίστε τη Λέξη της χρονιάς για το 2021!

Τις προάλλες, και ακριβέστερα την περασμένη Πέμπτη, 9 του μηνός, σας είχα καλέσει να επαναλάβουμε το πείραμα των ένδεκα τελευταίων ετών και να διαλέξουμε τη λέξη της χρονιάς, τη λέξη του 2021. Στο άρθρο εκείνο προτείνατε τις υποψήφιες λέξεις, τώρα λοιπόν θα ψηφίσουμε αυτήν ή αυτές που θεωρούμε «λέξη της χρονιάς».

Πέρυσι είχαν μπει στην ψηφοφορία 65 λέξεις. Φέτος η εφορευτική επιτροπή επέστρεψε στην απάντηση για όλα, τις 42 λέξεις, ευελπιστώντας να εκφραστούν καλύτερα οι προτιμήσεις σας, χωρίς να διασπαστούν σε ομόρριζες ή συναφείς λέξεις.

Και φέτος, η εφορευτική επιτροπή αποφάσισε να ακολουθήσει την πάγια τα τελευταία χρόνια τακτική και να μην επιτρέψει τη δυνατότητα που υπήρχε παλαιότερα, δηλαδή να μπορείτε να προτείνετε κι άλλες λέξεις εκτός του τελικού καταλόγου. Η δυνατότητα αυτή δημιουργεί τεχνικές δυσκολίες, μακραίνει πολύ τον κατάλογο των λέξεων και δεν οδηγεί σε κανένα πρακτικό αποτέλεσμα αφού αυτές οι εκτός καταλόγου λέξεις σπάνια συγκεντρώνουν πολλές ψήφους.

Οι 42 λέξεις που μπαίνουν σε ψηφοφορία είναι:

ακαταδίωκτο	MeToo
αναζωπύρωση	ΜΕΘ
αναμνηστική δόση	μεταλλάξεις
αναστολή εργασίας	μονοδοσικό
ανεμβολίαστος	μονοκλωνικά
αντιεμβολιαστής	μπόλι
απογραφή	νόσηση
απολιγνιτοποίηση	Όμικρον
αρνητής	πανδημία των ανεμβολίαστων
αυτοαπογραφή	πετσωμένος
γυναικοκτονία	πιστοποιητικό εμβολιασμού
Δέλτα	πιστοποιητικό νόσησης
διάγγελμα	πλατφόρμα
διασωληνωμένοι	push-back
διπλοεμβολιασμένος	πυρκαγιές
εκκένωση	Ρουμάνοι πυροσβέστες
εμβόλιο	σελφ τεστ
ενισχυτική δόση	συνεπιμέλεια
έξυπνα μέτρα	τρίτη δόση
κορονοπάρτι	υποχρεωτικότητα
ΚΥΑ	ψέκα

Μερικά τεχνικά ζητήματα:

• Δεν ψηφίζουμε εδώ, αλλά χρησιμοποιούμε την ωραιότατη ειδική σελίδα που έχει φτιάξει ο πρόεδρος της εφορευτικής επιτροπής, ο αγαπητός Στάζιμπος (ή Stazybo Horn). Όπως και πέρυσι, οι λέξεις δεν παρουσιάζονται με την αλφαβητική σειρά (όπως εδώ παραπάνω) αλλά κάθε φορά με διαφορετική, τυχαία σειρά.
• Εδώ, στο άρθρο μας αυτό, μπορούμε να ανακοινώνουμε τι ψηφίσαμε, να κάνουμε προγνωστικά, κτλ.
• Ψηφίζουμε το πολύ τρεις λέξεις –όχι υποχρεωτικά τρεις, μπορείτε και μία μόνο ή δύο.
• Η ψηφοφορία θα διαρκέσει έως τις 18:00 της Πέμπτης 30 Δεκεμβρίου [και όχι ως τα μεσάνυχτα όπως κακώς είχα γράψει στο προηγούμενο άρθρο!]. Τα αποτελέσματα θα ανακοινωθούν, καλώς εχόντων των πραγμάτων, το πρωί της παραμονής της πρωτοχρονιάς.

Μπορείτε να ψηφίσετε νεολογισμό, μπορείτε να ψηφίσετε υπάρχουσα λέξη που πήρε νέα σημασία μέσα στη χρονιά, μπορείτε να ψηφίσετε λέξη που ακούστηκε πολύ στη χρονιά που πέρασε –εγώ έχω τις προτιμήσεις μου, αλλά δεν θα τις φανερώσω.

Πέρυσι είχαμε σπάσει κάθε ρεκόρ συμμετοχής, αφού είχαν ψηφίσει 2.817 φίλοι του ιστολογίου. Δύσκολο να κάνουμε φέτος νέο ρεκόρ, αλλά ποτέ δεν ξέρει κανείς.

Επαναλαμβάνω, για να ψηφίσετε κλικάρετε εδώ! Γράφω εδώ τον ευκολομνημόνευτο σύνδεσμο: http://j.mp/ltx2021

Υ.Γ. Αν έχετε δικό σας ιστολόγιο και θέλετε να βάλετε μπανεράκι της ψηφοφορίας, μπορείτε να ενσωματώσετε τον εξής κώδικα:

ΚΩΔΙΚΑΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ

<a href="http://j.mp/ltx2021">
<img src="https://i.imgur.com/JDAn463.jpg" alt="Ψήφισες για τη λέξη της χρονιάς;" title="Ψήφισες για τη λέξη της χρονιάς;" width="50%"></a>

Προσοχή! Να μην γίνουν πλάγια τα «αυτάκια».

Το width=»50%» μπορεί να παραλειφθεί, ή να πάρει όποια τιμή απαιτείται.

Οι διαστάσεις της εικόνας είναι 480×480.
Άλλες διαστάσεις, εδώ: μισή https://i.imgur.com/XiU4Dm5.jpg, διπλάσια https://imgur.com/09hbFBv.jpg

Μένω ενεός, άναυδος, άφωνος: οι 50 αποχρώσεις της κατάπληξης

Καθώς τελειώνει η χρονιά, κοίταζα τις προάλλες ποια ήταν τα πιο διαβασμένα άρθρα των τελευταίων 12 μηνών -αρχές Ιανουαρίου θα κάνουμε τον απολογισμό και θα αναφέρουμε κι αυτό το στοιχείο. Λοιπόν, μου έκανε εντύπωση ότι ένα άρθρο του 2012 βρισκόταν στις πρώτες 15 θέσεις. Αυτό καθαυτό δεν είναι περίεργο -υπάρχουν πολλά παλιά άρθρα που έχουν σταθερά μια ικανοποιητική αναγνωσιμότητα, π.χ. εκείνα για τις δάνειες λέξεις από τα τουρκικά ή τα αλβανικά, ή το άλλο με τα στιχάκια του στρατού. Όμως το συγκεκριμένο άρθρο, που έχει τίτλο Ενεοί και κεχηνότες, γνώρισε μέσα στο 2021 μια εντυπωσιακή αύξηση επισκεψιμότητας, που δεν ξέρω πού να την αποδώσω.

Σε εκείνο το άρθρο, είχα εξετάσει αυτές τις δύο λέξεις που τις λέμε για κάποιον που μένει άφωνος (ενεός) και με ανοιχτό το στόμα (κεχηνώς). Ενεός στα αρχαία είναι ο άφωνος αλλά και ο κωφάλαλος κάποτε, και συχνά ο ηλίθιος, ενώ κεχηνώς είναι μετοχή παρακειμένου του χάσκω -ο παρακείμενος είναι «κέχηνα». Το κεχηνώς είναι αρσενικό, αν θέλετε το θηλυκό του πρέπει να πείτε «κεχηνυία», αλλά αν κάποια φίλη πει «Μένω κεχηνυία» είναι μάλλον βέβαιο ότι θα της απαντήσουν «Κι εγώ μένω Ηλιούπολη».

Αυτό βέβαια είναι γνωστό αστείο με τις λέξεις αυτές, πιο γνωστό σε παραλλαγές όπως «Μένω άναυδος – Εγώ μένω Κάνιγγος», ενώ θυμάμαι ότι το «Μένω ενεός» το συνήθιζε ο μακαρίτης ο Μάρκος Δραγούμης όταν τον είχαμε προϊστάμενο στο μεταφραστικό, οπότε ήταν συνηθισμένη η ατάκα «Μένω ενεός – Εγώ μένω Βαλφερντάνζ» (προάστιο του Λουξεμβούργου).

Στο παλιό εκείνο άρθρο είχαμε δώσει πολλά συνώνυμα των εκφράσεων «μένω ενεός» και «μένω κεχηνώς», οπότε προχτές που το ξανακοιτούσα σκέφτηκα πως θα μπορούσαμε να συγκεντρώσουμε σε ένα άρθρο όλες τις εκφράσεις που δηλώνουν κατάπληξη, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, έτσι που να φτιάξουμε ένα «άρθρο καταλογογράφησης».

Θυμίζω ότι στο ιστολόγιο έχουμε δημοσιεύσει άλλα τέσσερα τέτοια άρθρα καταλογογράφησης, για τις 50 αποχρώσεις του χρήματος, της μέθης, της αποτυχίας και του θανάτου.

Ποια είναι η λέξη της χρονιάς για το 2021;

Το τέλος της χρονιάς παραδοσιακά είναι καιρός απολογισμών. Το ιστολόγιο προσπαθεί να τηρεί ευλαβικά τις παραδόσεις κι έτσι με το σημερινό άρθρο συνεχίζουμε ένα εγχείρημα που φέτος επαναλαμβάνεται, ούτε λίγο ούτε πολύ, για δωδέκατη χρονιά: πράγματι, ήρθε και φέτος το πλήρωμα του χρόνου για να διαλέξουμε τη Λέξη της Χρονιάς για το 2021.

Όταν λέμε «λέξη της χρονιάς», εννοούμε κάποια λέξη που ακούστηκε πολύ μέσα στη χρονιά που κοντεύει να τελειώσει. Δεν είναι υποχρεωτικό να είναι νεολογισμός· μπορεί να είναι λέξη που υπάρχει ήδη, αλλά να έχει πάρει καινούργια σημασία ή γενικά να σημάδεψε τη χρονιά που τελειώνει. Τη «λέξη» την εννοούμε με την ευρύτερη έννοια, δηλαδή γίνονται δεκτοί και σύμπλοκοι όροι (το 2018 λέξη της χρονιάς ήταν σύμπλοκος όρος, Συμφωνία των Πρεσπών ενώ το 2017 ξενικός σύμπλοκος όρος, τα φέικ νιουζ) καθώς και ακρώνυμα (το 2014, λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε ο ΕΝΦΙΑ).

Κάθε χρόνο η διαδικασία ξεκινάει περίπου την ίδια εποχή και περιλαμβάνει τρία στάδια, με τρία ισάριθμα άρθρα. Φέτος ξεκινάμε στις 9 Δεκεμβρίου, όπως και πέρυσι.

Για να θυμούνται οι παλαιότεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι, τα περυσινά αποτελέσματα είναι εδώ. Πέρυσι λέξη της χρονιάς αναδείχτηκε, αναπόφευκτα, ο κορονοϊός, ενώ ακολούθησε το λοκντάουν και το σκόιλ ελικικού. Τα προπέρσινα αποτελέσματα υπάρχουν εδώ. Πρόπερσι είχατε αναδείξει λέξη της χρονιάς την κανονικότητα, με διαφορά από τη δεύτερη, την αριστεία, και τρίτη τη γυναικοκτονία. Τα αποτελέσματα του 2018 θα τα βρείτε εδώ. Το 2018 ψηφίστηκε λέξη της χρονιάς η Συμφωνία των Πρεσπών, με αρκετή διαφορά από τη δεύτερη τιναφτόρε και από την τρίτη, Μακεδονικό. Τα αποτελέσματα του 2017 θα τα βρείτε εδώ. Το 2017 είχατε ψηφίσει λέξη της χρονιάς τον  όρο φέικ νιουζ ενώ στη δεύτερη και τρίτη θέση είχαμε ισοβαθμία των όρων POS και αντισπισιστής. Τα αποτελέσματα του 2016 θα τα βρείτε εδώ. Λέξη της χρονιάς για το 2016 ψηφίστηκε το Μπρέξιτ και ακολούθησαν πρόσφυγες και χοτ σποτ. Τα αποτελέσματα του 2015 μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το 2015 λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε ο σύμπλοκος όρος κάπιταλ κοντρόλς, στη δεύτερη θέση είχαμε τον όρο πρώτη φορά αριστερά και στην τρίτη το γκρέξιτ. Τα αποτελέσματα του 2014 θα τα βρείτε εδώ. Το 2014 λέξη της χρονιάς ήταν, όπως είπαμε, ο ΕΝΦΙΑ, ενώ στη δεύτερη θέση βρέθηκαν οι ιπτάμενοι αναρχικοί και στην τρίτη ο ένοικος του τάφου. Τα αποτελέσματα του 2013 μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το 2013, λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε το σαξές στόρι, ενώ στη δεύτερη θέση ήρθε η βιαποπουκιανπροέρχεται και στην τριτη θέση τα άκρα/θεωρία των άκρων. Τα αποτελέσματα του 2012 μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το 2012 είχατε ψηφίσει για λέξη της χρονιάς την επαναδιαπραγμάτευση, στη δεύτερη  θέση το εγέρθουτου και στην τρίτη την αλληλεγγύη. Αν θέλετε να πάμε ακόμα πιο πίσω, τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας του 2011 βρίσκονται εδώ. Το 2011 πρώτη είχε έρθει, με διαφορά, η λέξη αγανακτισμένοι, ενώ στη δεύτερη και τρίτη θέση ισοβάθμησαν το κούρεμα και το χαράτσι. Τέλος, τα αποτελέσματα, του 2010, βρίσκονται εδώ. Το 2010, πρώτη χρονιά του… θεσμού, είχε έρθει πρώτη η λέξη μνημόνιο, ακολούθησε με μικρή διαφορά το ΔουΝουΤου και την τριάδα έκλεισε η τρόικα. Το 2009 δεν είχε διοργανωθεί διαγωνισμός από το ιστολόγιο.

Ίσως σας κούρασε αυτή η αναδρομή αλλά δεν είναι χωρίς ενδιαφέρον πιστεύω, έχουμε μια λεξιλογική επισκόπηση της ενδεκαετίας με τον τρόπο αυτό.

Στο περσινό αντίστοιχο άρθρο, είχα γράψει ότι «φέτος δεν είναι μια χρονιά σαν όλες τις άλλες. Αυτή η φράση κάποτε μας φαινόταν κλισέ, αλλά για το 2020 νομίζω πως δικαιολογείται απόλυτα» και γι’ αυτό «η χρονιά κυριαρχήθηκε από πανδημικές λέξεις».

Το 2021 όμως, όπως και το 2020, βρέθηκε κι αυτό, ολόκληρο μάλιστα, κάτω από το στίγμα της κορόνας. Κι έτσι, και τούτη η χρονιά κυριαρχήθηκε από πανδημικές λέξεις, που αναπόφευκτα θα μονοπωλήσουν και τούτη εδώ την ανασκόπηση, αν και υπάρχει μια μετατόπιση -πέρυσι είχαμε την πανδημία καθαυτή, τον ιό και τα πολλά ονόματά του και το λοκντάουν, ενώ φέτος έχουμε την έμφαση στο εμβόλιο, την εκστρατεία εμβολιασμού και τις σχετικές διαφωνίες.

Λοιπόν, το εμβόλιο καταρχάς, ή ίσως στον πληθυντικό, τα εμβόλια, δεν μπορούν να λείπουν από την ανασκόπησή μας. Και βέβαια τα εμβόλια είχαν πρώτη και δεύτερη δόση, νομίζω όμως ότι στο ψηφοδέλτιο πρέπει να μπει η τρίτη δόση, αν και έχουμε επίσης τους όρους ενισχυτική και αναμνηστική δόση. Κοντά σ’ αυτό, τα ουσιαστικά εμβολιασμένοι και ανεμβολίαστοι. Επειδή όμως είχαμε και τις δόσεις, ακούγεται επίσης ο όρος πλήρως εμβολιασμένος ή διπλοεμβολιασμένος. Βέβαια, όποιος έχει κάνει τη δεύτερη δόση δεν θα είναι εσαεί «πλήρως» εμβολιασμένος και ίσως δεν θα έχει πια πιστοποιητικό εμβολιασμού. Να βάλουμε εδώ και τη νόσηση ή το πιστοποιητικό νόσησης.

Αλλά δεν τελειώσαμε με τα εμβόλια, μόλις τώρα αρχίζουμε. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές λέξεις που πρωταγωνίστησε στη χρονιά είναι και η λέξη αντιεμβολιαστής, που υπήρχε βέβαια και νωρίτερα (αν και τα λεξικά δεν την έχουν), αλλά πρώτη φορά ακούστηκε τόσο πολύ. Να βάλουμε και τον όρο αρνητής, που στην πορεία επεκτάθηκε -είχαμε ας πούμε τον αρνητή απογραφής. Οι αντιεμβολιαστές συχνά χαρακτηρίζονται ψεκασμένοι, όρος που κάθε άλλο παρά νέος είναι -φέτος είδα να γενικεύεται η χρήση των συντμήσεων η ψέκα ή ο ψεκ, ή και το πρώτο συνθετικό πχ ψεκογιατρός (γιατρός που εκφράζει θέσεις που θεωρούνται ψεκασμένες).

Λέξη που επίσης ακούστηκε πολύ ήταν η υποχρεωτικότητα, των εμβολιασμών εννοείται. Φρέσκια λέξη, το πρόστιμο των 100 ευρώ, δεν ξέρω αν πρέπει να μπει στην ψηφοφορία. Ακούστηκε αρκετά και η επιτροπή λοιμωξιολόγων, ενώ φετινός όρος είναι και το ακαταδίωκτο που έχει θεσπιστεί ή ζητείται να θεσπιστεί για τα μέλη διάφορων επιτροπών. Κάπου ίσως μπει και το πρωτόκολλο.

Μια άλλη ομάδα πανδημικών λέξεων έχει να κάνει με τα τεστ: μοριακό τεστ ή τεστ PCR, ράπιντ τεστ και σελφ τεστ (οι όροι ταχυτέστ και αυτοτέστ που είχαμε προτείνει, δεν επιασαν φυσικά). Για τους εμβολιασμούς αλλά όχι μόνο ακούστηκε πολύ και η πλατφόρμα, που ανοίγει κάθε τόσο. Ακούστηκε και ο όρος ξεστοκάρισμα για τα εμβόλια.

Από κάποιους η πανδημία θεωρείται πανδημία των ανεμβολίαστων. Σε κάθε περίπτωση, κάθε μέρα παρακολουθούμε με ανησυχία τους αριθμούς των διασωληνωμένων, που εισάγονται στις ΜΕΘ, ενώ πολύ πρόσφατα έγινε λόγος και για VIP ΜΕΘ, που μένουν κενές για να διατεθούν στους ισχυρούς. Να σημειώσουμε και τις κλινικές COVID, δηλαδή δημόσια συνήθως νοσοκομεία, που δέχονται μόνο περιστατικά κορονοϊού.

Είπα για τον κορονοϊό και θυμήθηκα τις μεταλλάξεις του και τις παραλλαγές του. Θα βάλουμε στο ψηφοδέλτιο τα Δέλτα και Όμικρον, τι λέτε;

Και για να τελειώσουμε με την πανδημία, θα θυμίσω ότι υπάρχουν και όροι που ακούστηκαν πολύ στην αρχή της χρονιάς αν και σήμερα ελάχιστα ακούγονται και πρέπει να τους συμπεριλάβουμε: κλικ αγουέι, κλικ ινσάιντ, και γενικώς «έξυπνα μέτρα«. Και εδώ σταματάω, αν και ξέρω ότι έχω παραλείψει κάποιους πανδημικούς όρους.

Μικρό περιθώριο άφησε η πανδημία. Να σημειώσω όμως κάποιους μη πανδημικούς όρους. Είχαμε την άνοιξη, αν θυμάμαι καλά, το ελληνικό MeToo, ενώ ακούστηκε και ο όρος παιδοβιαστής. Όρος που ακούστηκε πολύ ήταν και η συνεπιμέλεια, εννοείται των παιδιών, με την ευκαιρία της συζήτησης του σχετικού νομοσχεδίου.

Το καλοκαίρι με τις εξόχως καταστροφικές πυρκαγιές είχαμε κάμποσες λέξεις που ακούστηκαν, από τις οποίες θα ξεχωρίσω την αναζωπύρωση αλλά και τη μάνικα, ίσως επειδή ο τότε υπουργός δήλωσε ότι όλη τη μέρα είναι με τη μάνικα στο χέρι. Είχαμε επίσης το βουλεβάρτο του δημάρχου Αθηναίων, αλλά και τις φρεγάτες που αγοράζουμε από τη Γαλλία. Ακούστηκε και η απολιγνιτοποίηση.

Λυπάμαι που έχω τόσο λίγες μη πανδημικές λέξεις, αλλά έτσι ήταν η χρονιά. Όμως σίγουρα στα σχόλιά σας θα προσθέσετε κι εσείς αρκετές.

Να θυμίσω ότι ένας κανόνας που έχουμε καθιερώσει σε αυτές τις ψηφοφορίες είναι ότι οι λέξεις που έχουν διακριθεί τα προηγούμενα χρόνια αποκλείονται από την ψηφοφορία, κι έτσι δεν θα έχουμε φέτος τις περσινές «κορονοϊός» και «λοκντάουν».

Έγραψα αρκετά. Σίγουρα θα έχω παραλείψει αξιόλογες υποψηφιότητες. Περιμένω λοιπόν τις δικές σας ιδέες και προτάσεις. Μπορείτε στα σχόλιά σας να δηλώνετε περισσότερες από μία λέξεις που πιστεύετε ότι σημάδεψαν τη χρονιά που τελειώνει, έστω κι αν έχουν ήδη δηλωθεί από προηγούμενους ή από το άρθρο, έτσι ώστε να γίνεται και μια προκαταρκτική στάθμιση.

Αυτό το πρώτο στάδιο, το στάδιο της διατύπωσης των προτάσεων, φέτος θα διαρκέσει έως τη Δευτέρα 13 του μηνός, στις 11 μ.μ. ώρα Ελλάδος, εκτός αν η υπόλοιπη εφορευτική επιτροπή (λέγε με Στάζιμπο) αποφασίσει διαφορετικά. Στη συνέχεια, η εφορευτική επιτροπή θα συγκεντρώσει τις επικρατέστερες προτάσεις (συνήθως είναι γύρω στις 50, πέρυσι είχαμε 65) και θα τις θέσει σε ψηφοφορία.

Η ψηφοφορία φέτος θα ξεκινήσει την Τετάρτη 15 Δεκεμβρίου και θα διαρκέσει ως τα μεσάνυχτα της 30ής Δεκεμβρίου. Παραμονή πρωτοχρονιάς θα έχουμε τα αποτελέσματα και θα ξέρουμε ποιαν διαλέξατε για Λέξη του 2021.

Λέξη της χρονιάς διαλέγουν βέβαια και άλλοι οργανισμοί, εδώ και πολλά χρόνια μάλιστα. Το λεξικό Collins ανακήρυξε Λέξη της χρονιάς τον όρο NFT (non-fungible token) –εδώ μπορείτε να δείτε τις 10 λέξεις της μικρής λίστας του, ενώ και το dictionary.com επέλεξε έναν μη πανδημικό όρο, τη λέξη allyship. Από την άλλη, τo λεξικό OED της Οξφορδης επέμεινε πανδημικά και διάλεξε τον όρο vax (που δίνει και πολλά παράγωγα).

Αλλά αυτά αποφάσισαν εκείνοι. Για τη δική μας ψηφοφορία περιμένω τις προτάσεις σας: Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η Λέξη της χρονιάς για το 2021;

Υστερόγραφο: Για να μην ξεχνιόμαστε, χρόνια πολλά στην Άννα, τη Νικοκυροπούλα και τις δικές σας!

Όλα όσα θέλατε να μάθετε για τη Σταχτοπούτα (μια συνεργασία του Spiridione)

Με μεγάλη χαρά παρουσιάζω σήμερα μια ακόμα συνεργασία του φίλου μας του Spiridione.

Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου ξέρουν ότι οι συνεργασίες του Spiridione είναι από τα διαμάντια που κοσμούν το ιστολόγιο -αναφέρω με χρονολογική σειρά το άρθρο για τους Μόρτηδες, το άρθρο για τους Τραμπούκους, τη μελέτη για τους 200 της Καισαριανής, ή το άρθρο για την Ψωροκώσταινα, ενώ και σε άλλα άρθρα η συμβολή του υπήρξε πολύτιμη.

Πριν από λίγο καιρό είχαμε συζητήσει στο ιστολόγιο, και όχι για πρώτη φορά, την ετυμολογία της λέξης Σταχτοπούτα, του γνωστού παραμυθιού. Η συζήτηση (στα σχόλια αυτού του άρθρου) είχε δώσει κάποια στοιχεία. Ο Spiridione στο σημερινό του άρθρο ανακεφαλαιώνει και συνοψίζει τις παλαιότερες συζητήσεις μας και προσθέτει κάποια ακόμη στοιχεία από τη δική του έρευνα. Έτσι, αν και δεν δίνει οριστική απάντηση στην ετυμολογία της λέξης, ωστόσο προσφέρει στοιχεία που μας επιτρέπουν να αποκλείσουμε την εκδοχή των λεξικών (μεταφορά του γερμανικού Aschenputtel) ενώ επίσης, και αυτό είναι σημαντικό, μας γνωρίζει τον πυρήνα του λαϊκού παραμυθιού που είναι διαφορετικός από τη Σταχτοπούτα όπως τη γνωρίσαμε π.χ. από τον Ντίσνεϊ ή από την όπερα του Ροσίνι. Στο τέλος, ως επίμετρο, ο Spiridione παραθέτει έναν κατάλογο με πολλές δεκάδες παραλλαγές του ονόματος της ηρωίδας του παραμυθιού, όπως έχουν καταγραφεί σε διάφορες πηγές.

Ο τίτλος είναι δικός μου, όπως και η εικόνα από ξυλογραφία του Ντορέ. Όλα τα άλλα είναι του Spiridione, που τον ευχαριστώ πολύ για ένα ακόμα εξαιρετικό άρθρο.

Το θέμα της Σταχτοπούτας μάς έχει απασχολήσει αρκετές φορές στο ιστολόγιο, τόσο από λαογραφικής, όσο και από γλωσσολογικής πλευράς. Με το σημείωμα αυτό επιχειρώ μια σύνοψη διαφόρων παλιότερων συζητήσεων, με κάποιες ακόμη προσθήκες.

Η Σταχτοπούτα είναι ένα από τα πιο γνωστά και τα πιο διαδεδομένα παγκοσμίως παραμύθια. Παρότι σήμερα οι περισσότεροι το ξέρουμε από τις ταινίες της Ντίσνεϊ, το παραμύθι αυτό έχει μια παλιά και ενδιαφέρουσα ιστορία. Για την λαογραφική ιστορία του που παρατίθεται στη συνέχεια, σε συντομία όμως γιατί το θέμα είναι μεγάλο, έχω βασιστεί κυρίως σε ένα παλιό άρθρο του Δημ. Λουκάτου που δεν υπάρχει ονλάιν, «Το παραμύθι της Σταχτοπούτας στις ελληνικές και στις ξένες παραλλαγές» (Παρνασσός, 1959) και στο βιβλίο των Άννας Αγγελοπούλου, Μαριάνθης Καπλάνογλου και Εμμανουέλας Κατρινάκη «Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών AT 500-559».

Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα μοτίβα του παραμυθιού και η σύνθεσή του πρωτοεμφανίστηκαν στην Ανατολή. Στον πυρήνα του παραμυθιού βρίσκεται ένα πανάρχαιο μοτίβο, του κατατρεγμένου ορφανού παιδιού που τρέφεται από ένα ζώο, και γύρω απ’ αυτό συντέθηκαν διάφορα άλλα, όπως της μετεμψύχωσης της μητέρας σε αγαπημένο και προστατευτικό για την ηρωίδα ζώο, του χαμένου παπουτσιού και της εκλογής της νύφης του βασιλιά απ’ αυτό κ.α., που σύμφωνα με τον Λουκάτο θυμίζουν δοξασίες ανατολικές. Η πιο παλιά παραλλαγή του παραμυθιού αυτού, με τα βασικά στοιχεία του, έχει καταγραφεί στην Κίνα τον 9ο αιώνα μ.Χ. (το παραμύθι της Ye Xian). Βέβαια, το χαρακτηριστικό μοτίβο του χαμένου παπουτσιού έχει καταγραφεί αρκετά νωρίτερα, από τον Στράβωνα, στην ιστορία της Ροδώπιδας που εκτυλίσσεται στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με τον Λουκάτο, επικρατεί η άποψη ότι το παραμύθι στην πορεία του από την Ανατολή προς τη Δύση πρωτοπέρασε από τον βυζαντινό ελληνισμό, προχώρησε στα Βαλκάνια και τη Ρωσία, ύστερα στην Κεντρική Ευρώπη, και παράλληλα πέρασε στις μεσογειακές χώρες. Επειδή μάλιστα στον τουρκικό πληθυσμό το παραμύθι δεν έχει μεγάλη διάδοση, τούτο είναι ένδειξη κατ’ αυτόν ότι πέρασε απ’ τη Μικρά Ασία πριν από την έλευση των Τούρκων. Αλλά, όλα τα θέματα αυτά που αφορούν την καταγωγή του παραμυθιού, σηκώνουν πολλή συζήτηση.

Η πρώτη καταγραφή του παραμυθιού στην Ευρώπη είναι από τον Giambattista Basile το 1634 με τον τίτλο «La gatta cenerentola» (Η γάτα η σταχτιάρω). Λίγο αργότερα, το 1697, δημοσιεύτηκε από τον Charles Perrault το παραμύθι με τον τίτλο «Cendrillon», που είναι και σήμερα η πιο δημοφιλής παραλλαγή της Σταχτοπούτας παγκοσμίως, και σ’ αυτή βασίζονται θεατρικά έργα, όπερες, όπως του Ροσίνι La Cenerentola, οι ταινίες της Ντίσνει, του Χόλιγουντ κτλ. Η διήγηση του Περό είναι περισσότερο εξευγενισμένη και ηθικοδιδακτική, απευθυνόμενη στα σαλόνια της εποχής και στα παιδιά του Παρισιού και σ’ αυτήν υπάρχουν στοιχεία που δεν απαντώνται σε άλλες παραλλαγές, όπως η νεράιδα που βοηθά την ηρωίδα, η μεταμόρφωση της κολοκύθας και των ποντικών μέχρι τα μεσάνυχτα κτλ. Το 1812, δημοσιεύτηκε από τους αδελφούς Jacob & Wilhelm Grimm η πρώτη γερμανική παραλλαγή του παραμυθιού, με τον τίτλο Aschenputtel, πολύ γνωστή και αυτή, αλλά αρκετά πλησιέστερη προς τα λαϊκά μοτίβα σε σχέση με του Περό.