Κορονογενεθλιακά μεζεδάκια

H πρώτη λέξη του τίτλου δεν γκουγκλίζεται ή, για να είμαι ακριβέστερος, δεν γκουγκλιζόταν όταν άρχισα να γράφω το άρθρο. Τι θέλει να πει; Ότι τη βδομάδα που μας πέρασε είχαμε κορονογενέθλια. Γενέθλια υπό συνθήκες κορονοϊού; Όχι ακριβώς. Ασφαλώς πολλοί θα είχαν γενέθλια την εβδομάδα που μας πέρασε (εγώ όχι, είμαι Σκορπιός) αλλά, από μια άποψη, γενέθλια είχε και ο ίδιος ο κορονοϊός.

Πράγματι, πέρυσι τέτοιες μέρες, στις 26 Φεβρουαρίου 2020, είχαμε το πρώτο επιβεβαιωμένο κρούσμα κορονοϊού στην Ελλάδα. Και το μεζεδοάρθρο μας στις 29.2.2020 (πέρσι ο χρόνος ήταν δίσεκτος από πολλές απόψεις) ειχε τίτλο «Κορονιασμένα μεζεδάκια», τον πρώτο «κορονοτίτλο» τέτοιου άρθρου.

Το Φέισμπουκ έχει το χαρακτηριστικό να σου θυμίζει μια δημοσίευση που έκανες πέρσι ή πρόπερσι ή πριν από 3 χρόνια τέτοια μέρα. Κι έτσι χτες μού θύμισε ότι πέρσι τέτοιον καιρό είχα κάνει δημοσίευση για την παρουσίαση του βιβλίου μου Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα, στο Επί λέξει. Μου φαίνεται να πέρασε πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Αλλά ας πάμε στα μεζεδάκια μας.

* Από την επικαιρότητα της εβδομάδας και τη λιγναδιάδα, και το σουπεράκι του Μέγκα, που εμφανίζει τον καλλιτεχνικό κόσμο να ζητάει την παραίτηση «της Μενδώνης».

Ναι, θα το διορθώσουμε αν το δούμε, αλλά εγώ τουλάχιστον με κάποια συμπάθεια, για έναν λαϊκό τύπο που έχει μια λογική -το άκλιτο θηλυκό επίθετο είναι μια ανωμαλία, αν το καλοσκεφτούμε.

Θυμόμαστε βέβαια οι παλιότεροι πόσους αγαπούσαν «τις ταινίες της Βουγιουκλάκης» και οι κάπως νεότεροι τους θαυμαστές και τις θαυμάστριες «της Βανδής».

* Μέσα στην εβδομάδα είχαμε κι ένα υβριστικό τουίτ του βουλευτή της ΝΔ Μακάριου Λαζαρίδη που αποκάλεσε «κίναιδο και παιδεραστή» τον Άρη Βελουχιώτη, πριν τον αναγκάσει ο αρχηγός της ΝΔ να ανακαλέσει και να ζητήσει συγγνώμη (αν και αυτή τη συγγνώμη δεν την έχω δει, πιστεύω όμως πως ζητήθηκε).

Υπήρξε όμως και αντίδραση από τον Κ. Ζουράρη, που καιρό είχαμε να τον ακούσουμε. Τη δήλωση τη μεταφέρω εδώ, διατηρώντας το πολυτονικό:

«Μαψυλάκας βουλευτὴς τῆς Νέας Δημοκρατίας, ὁ Μακάριος Λαζαρίδης, πίσυνος ὢν γιὰ τὸ κοπροβριθὲς τῶν φρενῶν του, καθύβρισε τὸν ἱερομάρτυρα τοῦ Γένους Ἄρη Βελουχιώτη, τὸν Καθηγέτη καὶ Πρωτουργὸ στὴν μεγίστη ἐποποιΐα τοῦ λαοῦ μας, τότε, στὰ χρόνια τῆς κατοχῆς 1941-44.

Ὁ σαπροδιψὴς Μακάριος Λαζαρίδης, βουλευτὴς τῆς Νέας Δημοκρατίας, ὡς γερμανοκατοχικὸς μόθων, συνεπὴς μὲ τὴν βεβορβορωμένη γλωσσοπλασία του, συναρμόζει καὶ τὴν ψολοκομπία του.

Ἐναρμονίως: γενέσιον σκῶρ τὸν γεμίζει, Θυέστειον τὸ σκῶρ ποὺ τὸν φαιδρύνει. Κεχεσμένως».

Θυμίζει λίγο το περίφημο Ψολόεις κατουρίσας του Ποριώτη.

Μπαϊντενικά μεζεδάκια

Που βέβαια λέγονται έτσι για να σημαδέψουν την ανάληψη καθηκόντων Προέδρου των ΗΠΑ από τον Τζο Μπάιντεν, ένα γεγονός που έγινε δεκτό με φρενιτιώδη ενθουσιασμό από τη ντόπια διανόηση, όπως δείχνει και το στιχούργημα που δημοσίευσε ο συγγραφέας Χρήστος Χωμενίδης, ο οποίος κατάφερε να βρει και ρίμα για τον 46ο Αμερικανό πρόεδρο.

Bέβαια, το «γλιτώσαμε απ’ τα βόλια» ίσως είναι κάπως βεβιασμένο να ειπωθεί, τουλάχιστον σε πλανητική κλίμακα.

Από την άλλη, επειδή ο Τραμπ εξακολουθούσε να μην έχει Τουίτερ στις 20 του μήνα δεν μάθαμε πώς λέγεται στα αγγλικά η φράση «Το κλειδί είναι κάτω από το χαλάκι» -διότι βέβαια ο απερχόμενος Πρόεδρος, αντιγράφοντας τον Αντώνη Σαμαρά το 2015, απουσίασε από την τελετή εγκατάστασης του διαδόχου του.

Πιο αστείοι μάλλον ήταν οι διάλογοι ορισμένων ακραίων τραμπικών, τόσο εγχώριων όσο και υπερατλαντικών, που δεν μπορούσαν οι καημένοι να πιστέψουν πώς όλα κυλησαν κατ’ ευχήν και ανέλαβε καθήκοντα ο αφορεσμένος, χωρίς να συμβούν όλα τα σημεία και τέρατα που οι σαμάνοι τους τούς διαβεβαίωναν ότι θα συνέβαιναν.

* Και πάμε σε ένα μεταφραστικό μαργαριτάρι σε μια είδηση με αθλητικό αλλά και ιστορικό ενδιαφέρον. Η Πέλιστερ, η ομάδα της Μπίτολα, της βορειομακεδονικής πόλης, του Μοναστηριού που το λέγανε παλιά, άρχισε να κατασκευάζει καινούργιο στάδιο σύμφωνο με τις προδιαγραφές της Ουέφα.

Στο σχετικό ρεπορτάζ, λοιπόν, διαβάζουμε ότι κάτω από μια κερκίδα του παλιού σταδίου «βρέθηκαν 12.600 χειροβομβίδες από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο» -και το ρεπορτάζ αναφέρει ότι από φοβερή τύχη δεν είχαμε πολύνεκρο δυστύχημα όλα αυτά τα χρόνια.

Πράγματι, το Μοναστήρι ήταν στην πρώτη γραμμή του Μακεδονικού Μετώπου κατά τον Α’ Παγκ. Πόλεμο, ήταν το πρώτο κομμάτι σερβικού εδάφους που κατάφεραν να απελευθερώσουν τα σερβικά στρατεύματα. Δεν είναι έκπληξη αν είναι φορτωμένο ακόμα με πυρομαχικά από την εποχή εκείνη. Αλλά ήταν χειροβομβίδες αυτές που βρέθηκαν;

Διαβάζουμε ότι «οι χειροβομβίδες που εντοπίστηκαν ζυγίζουν 7 κιλά η κάθε μία». Αλλά χειροβομβίδες εφτά κιλών μόνο ο Ηρακλής θα μπορούσε να πετάξει σε απόσταση που να πλήξει τον εχθρό και όχι τον ίδιο. Οι χειροβομβίδες, απ’ όσο ξέρω, ζυγίζουν κάτω από κιλό.

Το πρωτότυπο που βρηκα κάπου γράφει unexploded grenades, και πράγματι οι χειροβομβιδες είναι hand grenades και πολύ συχνά σκέτο grenades, αλλά ο όρος grenades μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για άλλα βλήματα.

Aπό τη φωτογραφία φαίνεται να πρόκειται για οβιδες πυροβολικού, αλλά επειδή εγώ από στρατιωτικά είμαι σκράπας παρακαλούνται οι ειδημονέστεροι να μας διαφωτίσουν.

* Kαι συνεχίζουμε με μια προσθήκη στις δέλτους της Νομανσλάνδης. Γράφει φίλος:

Παρακολουθώ την σειρά Outlander στο Netflix.

Ο πρωταγωνιστής περιγράφει στη γυναίκα του πώς ένας ζητιάνος αιχμαλωτίστηκε και μεταφέρθηκε στο Αλγέρι, όπου του έκοψαν τη γλώσσα. Το ενδιαφέρον βρίσκεται σε αυτούς που τον αιχμαλώτισαν.

Όπως μπορείτε να δείτε και στα στιγμιότυπα που στέλνω, εδώ οι Τούρκοι μεταφράζονται Tερκς (!), λαός άγνωστος σε μένα μέχρι τώρα…

Πράγματι, το πρωτότυπο έλεγε He was captured by the Turks at sea.

Κι όσο κι αν το Turk δεν αναφέρεται απαραίτητα σε εθνοτικά Τούρκο, οπωσδήποτε δεν θα το μεταφράσουμε Τερκς -που θυμίζει τα νησιά Τερκς και Κέικος στην Καραϊβική.

Περίεργο πάντως να γίνονται τέτοια στοιχειώδη λάθη στο Νέτφλιξ, το οποίο πριν από μερικά χρόνια είχε καλούς υποτιτλιστές.

Βρίθουν τα προβλήματα;

Σήμερα είναι η επέτειος του θανάτου του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, αλλά το καθιερωμένο κάθε χρόνο λαπαθιωτικό θέμα θα το βάλουμε μεθαύριο Κυριακή, που συνηθίζεται να έχουμε λογοτεχνικό υλικό. Για σήμερα θα εξοφλήσω μιαν οφειλή, αν και όχι από τις πολυκαιρισμένες -ένα φρέσκο χρέος.

Θα σχολιάσω μια γλωσσική αντιδικία, που εκτυλίχθηκε μέσα στις γιορτές. Είναι αλήθεια πως το θέμα το έχουμε σχολιάσει ήδη στο ιστολόγιο, αλλά επειδή ήμουν μακριά από τα κιτάπια μου δεν μπορούσα να γράψω το άρθρο νωρίτερα.

Λοιπόν, στις 16 Δεκεμβρίου, από τις στήλες της Καθημερινής, ο φίλος συγγραφέας Παντελής Μπουκάλας, στην ταχτική του επιφυλλίδα, αναφέρθηκε σε ένα ζήτημα που είχε φευγαλέα απασχολήσει την παραγλωσσοπολιτική επικαιρότητα, δηλαδή τις λέξεις επιδειξίας και επιδειξιομανης και τη λεξικογραφική τους αντιμετώπιση. Η επιφυλλίδα του Μπουκάλα είναι εδώ, αλλά εμάς θα μας απασχολήσει μόνο η κατακλείδα της:

…λάθη ξεφεύγουν και στον γραπτό λόγο, και μάλιστα γλωσσολόγων-«λογοθετών». Ο κ. Γ. Μπαμπινιώτης κατήγγειλε προχθές διά του φέισμπουκ τους «“εραστές τής γλωσσικής πλάκας”, που βρίθουν στη χώρα μας». Πρώτος ο ίδιος, φυσικά, θα διόρθωνε τον εαυτό του: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…». Της βιασύνης τα παιδιά έχουν τον ίδιο νουνό: το Λάθος.

Εγραψε λοιπόν ο κ. Μπαμπινιωτης «οι εραστές της γλωσσικής πλάκας βρίθουν στη χώρα μας» και ο Μπουκάλας επισημαίνει το λαθάκι:

Σύμφωνα με όλα τα λεξικά, και με το λεξικό Μπαμπινιώτη (εικόνα), το ρήμα «βρίθω» είναι μεταβατικό και σημαίνει «είμαι γεμάτος από κάτι». Συντάσσεται με γενική ή με από + αιτιατική. Το λεξικό Μπαμπινιώτη, στην 5η του έκδοση, δίνει τις εξής παραδειγματικές φράσεις: η Ιστορία βρίθει παραδειγμάτων μεγάλων ανδρών με άδοξο τέλος // το μουσείο βρίθει από πίνακες μεγάλων ζωγράφων // το κείμενο βρίθει λαθών.

Με βάση το λεξικό Μπαμπινιώτη (αλλά και όλα τα άλλα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας), δεν είναι σωστό αυτό που έγραψε στο Φέισμπουκ ο κ. Μπαμπινιώτης, ότι «οι εραστές βρίθουν στη χώρα μας». Θα έπρεπε να διαλέξει ένα άλλο ρήμα, π.χ. «αφθονώ»: οι εραστές αφθονούν στη χώρα μας ή, όπως υπέδειξε ο Μπουκάλας: «η χώρα μας βρίθει εραστών…»

Αυτή η αμετάβατη χρήση του «βρίθω» με τη σημασία «αφθονώ» δεν υπάρχει σε κανένα από τα τέσσερα μεγάλα λεξικά μας, και δεν είναι καν τόσο συχνή ώστε να λεξικογραφηθεί (ενδεχομένως ως «καταχρηστική», όπως πχ η μεταβατική χρήση του «επικοινωνώ»). Πάντως, αν γκουγκλισετε, θα δείτε ότι υπάρχουν και άλλες εμφανίσεις του αμετάβατου «βρίθω» (σταχυολόγηση από το 2012 σε παλιό άρθρο της Λεξιλογίας).

Οπως εξηγεί ο Νίκος Λίγγρης σε εκείνο το άρθρο: Να πώς γίνεται το λάθος:
Από το Πρώτο Θέμα, ένας τίτλος είναι «Βρίθουν οι παραλίες της Κρήτης από παράνομους μασέρ» (φοβερή είδηση) και ένα άλλος έρχεται και κάνει το λάθος: «Βρίθουν οι χασισοφυτείες στην Κρήτη».

Δεκαπέντε μέρες αργότερα, ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, είχαμε την απάντηση του κ. Γ. Μπαμπινιώτη. Διπλή απάντηση, αφού στο ίδιο άρθρο (υπό τύπον επιστολής προς τον διευθυντή) απαντά και σε άλλη επιφυλλίδα του Τάκη Θεοδωρόπουλου.

Εδώ αντιγράφω τα κομμάτια της επιστολής του κ. Μπαμπινιώτη που αφορούν τον Π. Μπουκάλα, ενώ δίπλα σε εικόνα δημοσιεύω μια περίληψη που δημοσίευσε ο κ. καθηγητής στο Φέισμπουκ.

Αλλο ζήτημα είναι –και έρχομαι σ’ αυτό διότι έχει γλωσσικό ενδιαφέρον– αν και ο κ. Παντελής Μπουκάλας στο ίδιο άρθρο, από κεκτημένη ταχύτητα ως εξαίρετος επιμελητής κειμένων συνηθισμένος στις διορθώσεις, διορθώνει… λαθεμένα και μια σωστή φράση σε δικό μου κείμενο «“οι εραστές τής γλωσσικής πλάκας” που βρίθουν στην χώρα μας» (την ήθελε: «Η χώρα μας βρίθει εραστών…»), εγκαλώντας με μάλιστα για βιασύνη («Καθημερινή» 16 Δεκ.). Ωστόσο, αυτός που βιάστηκε «να διορθώσει» είναι ο ίδιος ο κ. Μπουκάλας. Δεν φαίνεται να γνωρίζει ότι η Ελληνική (και γενικότερα η γλώσσα) επιτρέπει να χρησιμοποιούμε κατά περίπτωση ένα μεταβατικό ρήμα (ρήμα με συμπλήρωμα) και ως αμετάβατο (ρήμα χωρίς συμπλήρωμα). Κρίμα που ο κ. Μπουκάλας, με την άλλη του ιδιότητα, του συγγραφέα, δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι συχνά με πολλά ρήματα μπορούμε συχνά «ορθώς και νομίμως» να χρησιμοποιήσουμε ένα μεταβατικό ρήμα ως αμετάβατο, αναβαθμίζοντας το αντικείμενο σε λειτουργία υποκειμένου, ακριβώς για να το προβάλουμε λεκτικά («λειτουργική προοπτική της πρότασης»). Δεν απαιτώ, βεβαίως, να γνωρίζει ο κ. Μπουκάλας αυτό που γράφουμε με τον συνάδελφο Χρίστο Κλαίρη στη μεγάλη (1160 σελίδων) «Γραμματική τής Νέας Ελληνικής. Δομολειτουργική – επικοινωνιακή» (2011) ότι «Τα περισσότερα ρήματα τής Νέας Ελληνικής εμφανίζουν σε διαφορετικά περιβάλλοντα και τις δύο χρήσεις [μεταβατική και αμετάβατη]» (σελ. 611). Αλλά θα έπρεπε ίσως να γνωρίζει, αφού εισχωρεί στα βαθιά της γλώσσας μας, τι έχει πει πολύ πριν από μάς (από το 1946) ο μεγάλος εκπαιδευτικός-γλωσσολόγος Αχιλλέας Τζάρτζανος στη «Νεοελληνική Σύνταξη της Κοινής Δημοτικής» (1946, τόμ. Α΄ σελ. 234 κ.εξ.): «πλείστα ενεργητικά μεταβατικά ρήματα […] από μεταβατικά γίνονται αμετάβατα». Δίνει δε ο Τζάρτζανος πλήθος παραδειγμάτων: π.χ. «ο τσοπάνης βόσκει πρόβατα –τα πρόβατα βόσκουν στο βουνό, σκορπώ τα χρήματα – τα πρόβατα σκορπούν στα χωράφια, στεγνώνω τα ρούχα στον ήλιο – τα ρούχα στεγνώνουν στον ήλιο κ.ά.». Θα μπορούσα να μιλήσω και για τα περίφημα «εργαστικά ρήματα» («έσπασε τη λάμπα» – «η λάμπα έσπασε»), αλλά θα μάς πήγαινε πολύ μακριά. Ωστόσο, σπεύδω και με αυτή την ευκαιρία να δηλώσω ειλικρινώς –όπως το έχω κάνει συχνά σε δημόσιες συνεντεύξεις μου– ότι δεν θεωρώ τον εαυτό μου γλωσσικά αλάνθαστο παρά τις 12.500 σελίδες που έχω γράψει για τις λέξεις της γλώσσας μας στα εννέα (9) λεξικά μου. Ο κ. Μπουκάλας μάλλον διεκδικεί το αλάθητο.

Κορονοϊός, η λέξη του 2020!

Όπως ξέρουν οι φίλοι του ιστολογίου, χτες το βράδι έληξε η ψηφοφορία για τη λέξη της χρονιάς, που είχε αρχίσει από τις 14 Δεκεμβρίου πάνω σε λέξεις που εσείς είχατε προτείνει με τα σχόλιά σας σε προηγούμενο άρθρο. Δεν μας χρειάζεται σασπένς, γι’ αυτό και ο τίτλος φανερώνει αμέσως την ετυμηγορία σας: λέξη της χρονιάς, λέξη του 2020, είναι ο κορονοϊός. Τον βλέπετε άλλωστε να φιγουράρει έξι φορές στο υπέροχο λεξοσύννεφο που έφτιαξε ο φίλος μας ο Στάζιμπος, που είναι άλλωστε κάθε χρόνο ο μάγος που στήνει όλον τον μηχανισμό της Λέξης της χρονιάς και που χωρίς τη δική του υλικοτεχνική υποστήριξη δεν θα γινόταν τίποτα.

Bλεπετε και τις προεξοχές που έχει ο ιός, ε;

Σε μια χρονιά σημαδεμένη από την πανδημία, θα έλεγε κανείς ότι ο κορονοϊός ήταν το φαβορί -και πράγματι, επαληθευσε τα προγνωστικα. Είναι η δεύτερη συνεχομενη χρονιά που έχουμε στην πρώτη θέση μονολεκτικό όρο -πέρυσι ήταν η κανονικότητα. Με μεγάλη διαφορά στη δεύτερη θέση ήρθε άλλος ένας πανδημικός όρος,το λοκντάουν, ενώ πολύ κοντά του στην τρίτη θέση πλασαρίστηκε το σκόιλ ελικικού, όρος της πολιτικής επικαιρότητας και των σόσιαλ, έμμεσα μόνο σχετικός με την πανδημία. Στην τέταρτη και την πέμπτη θέση άλλοι δυο πανδημικοί όροι, καραντίνα και Covid-19, ενώ η εξάδα κλείνει με έναν όρο των σόσιαλ, υπέρκομψη.  Τη δεκάδα κλείνουν οι όροι: πανδημία, Δεν είναι αθώοι, τηλεκπαίδευση και ατομική ευθύνη. Συνολικά δηλαδή, οι δυο λεξεις της τριαδας και οι 7 στις πρώτες 10 είναι πανδημικές ή στενά συνδεμενες με την πανδημια. Αλλά θα ήταν αφύσικο να έρθουν διαφορετικα αποτελέσματα σε μια χρονιά κορονοσημαδεμένη.

Να θυμηθούμε όμως τους νικητές των προηγουμενων διαγωνισμών: πέρυσι η κανονικότητα, πρόπερσι η Συμφωνία των Πρεσπών, το 2017 τα φέικ νιουζ, το 2016 το Μπρέξιτ, το 2015 τα κάπιταλ κοντρόλς, το 2014 ο ΕΝΦΙΑ, το 2013 το σαξές στόρι, το 2012 η επαναδιαπραγμάτευση, το 2011 οι αγανακτισμένοι και το 2010 το μνημόνιο. Το 2009 δεν είχαμε κάνει διαγωνισμό.

Και να δουμε τα στατιστικά του διαγωνισμού, οπως τα ετοιμασε η EuroStaz.

H φετινή ψηφοφορια χαρακτηριστηκε απο πολλα ρεκορ, με πρώτο το ρεκορ συμμετοχης, 2.817 (450 περισσότεροι από τις 2367 συμμετοχες του 2018). Μάλιστα, το 2018 είχαμε «εξωθεν βοηθεια», δηλαδή είχα εμφανιστεί στην ΕΡΤ και είχα αναφερθει στην ψηφοφορια, πραγμα που εκτίναξε τις συμμετοχες. Επισης, το 2018 ειχαμε αναγγελια του διαγωνισμου απο δημοφιλεις ιστότοπους. Φέτος έκανα μόνο επανειλημμένες υπενθυμίσεις στο Φέισμπουκ και στο Τουίτερ και αυτό, σε συνδυασμο με το λοκνταουν και την αυξημενη χρήση Διαδικτύου, άρκεσε για να κονιορτοποιηθεί το προηγούμενο ρεκόρ. Εκτός από το φετινό 2817 και το προπερσινό 2367, η τρίτη καλύτερη επίδοση της ενδεκαετιας είναι 2190 συμμετοχές το 2013 ενω πέρυσι είχαμε 2111 ψήφους.

Αλλά φέτος σημειώθηκαν και άλλα ρεκόρ:

Περισσότερες ψήφοι (απόλυτος αριθμός) για μια λέξη: Το είχε η κανονικότητα με 805 (2019). Τώρα, κορονοϊός 832

Περισσότερες επώνυμες ψήφοι (απόλυτος αριθμός): 849 το 2013. Φέτος, 855

Ημέρα μαζικότερης προσέλευσης (απόλυτος αριθμός): Ήταν στις 27/12/2018, (ημέρα της συνέντευξης στην ΕΡΤ) με 409 ψήφους. Φέτος στις 16/12 (τρίτη ημέρα της ψηφοφορίας) είχαμε 416 ψήφους

Ο κορονοϊός πήρε κεφάλι στην 41η ψήφο (του spikon, στις 10:07:48 της πρώτης μέρας)  και στη συνέχεια άνοιγε την ψαλίδα. Η δεύτερη θέση διεκδικήθηκε σκληρά από λοκντάουν και σκόιλ ελικικού. Η πρώτη είδε να προσπερνιέται προσωρινά από τη  δεύτερη στην 1.337η ψήφο (19/12 12:37:26), για να ξαναπάρει οριστικά τη 2η θέση από την 2.247η ψήφο (26/12, 11:27:37) και μετά. Συνολικά, η πρώτη δωδεκάδα επίσης ξεχώρισε σχετικά νωρίς.

Η κατάταξη των 65 λεξεων ως κείμενο παραγράφου:

κορονοϊός (832), λοκντάουν (596), σκόιλ ελικικού (583), καραντίνα (517), COVID-19 (380), υπέρκομψη (326), πανδημία (291), Δεν είναι αθώοι (231), τηλεκπαίδευση (195), ατομική ευθύνη (192), κρούσματα (188), μάσκα (185), τηλεργασία (134), Μωυσής (125), πέτσωμα (121), επακούμβηση (119), ΜΕΘ (108), εξ αποστάσεως (92), μένουμε σπίτι (89), κοβηλίθιος (86), ασυμπτωματικός (85), υποκείμενο νόσημα (78), ανοσία αγέλης (75), δυστοπία (74), πολύ σχολαστικά (73), κορονοπάρτι (71), Μεγάλος Περίπατος (70), λοιμωξιολόγος (62), κοινωνική απομάκρυνση/αποστασιοποίηση (61), εμβόλιο (60), εγκληματική οργάνωση (57), τηλεδιάσκεψη (56), ιχνηλάτηση (50), διασωληνωμένοι (46), click-away (44), απαγόρευση συναθροίσεων (39), άσκοπη μετακίνηση (36), ευπαθείς ομάδες (32), Navtex (30), λεφτόδεντρα (28), ορφανό κρούσμα (24), ΑΟΖ (22), καμπύλη (22), ΕΟΔΥ (21), ιικό φορτίο (21), αρνητής (μάσκας) (20), επιπεδοποίηση/επιπέδωση καμπύλης (18), ράπιντ τεστ (18), τεστ (18), ντελίβερι (17), θνητότητα/θνησιμότητα (15), εργαλειοποίηση (14), υγειονομικοί (14), επιστρεπτέα προκαταβολή (11), θετικότητα (9), κυρώσεις (9), Πολιτική Προστασία (9), μοριακό τεστ (8), δεύτερο κύμα (5), συρροή (5), προσωπίδα (4), εστίαση (3), νοσοκομείο αναφοράς (3), άδεια ειδικού σκοπού (2), γάντια (2)

Το σερί συμμετοχής με το ίδιο παρανόμι βαστάει καλά για τους aerosol (ανώνυμα το 2011), Alexis, Silent Bob, voulagx και την εφορευτική επιτροπή (ο Νικοκύρης με διάφορα χρηστώνυμα), για 11η χρονιά. Το σερί για Το Ρεμάλι της Φωκίωνος Νέγρη και τον spikon είναι κατά μια χρονιά μικρότερο (έχασαν την πρώτη χρονιά), η Κασσάνδρα ξεχάστηκε; 10 χρόνια, αλλά όχι σερί, ψηφίζουν και ο δύτης με τον LandS. Τα υπόλοιπα σερί και τις πολύχρονες συμμετοχές πρέπει να μας τις επιβεβαιώσετε εσείς, αφού δεν είστε σταθεροί στο παρανόμι σας.

Από τις 65 λέξεις του ψηφοδελτιου, οι 51 ψηφίστηκαν 773 φορές μονοκούκι· πιο συχνά, κορονοϊός 129, σκόιλ ελικικού 81, COVID-19 70, λοκντάουν και καραντίνα από 54, και υπέρκομψη 52 φορές. Δεν ψηφίστηκαν μονοκούκι οι: άδεια ειδικού σκοπού, διασωληνωμένοι, ΕΟΔΥ, επιπεδοποίηση/επιπέδωση καμπύλης, εστίαση, θετικότητα, καμπύλη, κυρώσεις, νοσοκομείο αναφοράς, ορφανό κρούσμα, Πολιτική Προστασία, προσωπίδα, ράπιντ τεστ, και τεστ. Από τα πιθανά 2.080 ζευγάρια, ψηφίστηκαν τα 69, συνολικά 91 φορές, πιο συχνά, το δίδυμο [COVID-19, κορονοϊός] 6 φόρες, και στη συνέχεια, [καραντίνα, κορονοϊός], 5, [κορονοϊός, λοκντάουν], 4, και [καραντίνα, λοκντάουν] 3 φορές.

Από τις 43.680 πιθανές τριάδες, ψηφίστηκαν οι 1.167, συνολικά από 1.953 από εσάς, μακράν πιο συχνή -51 φορές- η τριάδα [καραντίνα, κορονοϊός, λοκντάουν], και μακριά [καραντίνα, κορονοϊός, πανδημία], 28, [COVID-19, κορονοϊός, λοκντάουν] 26, [κορονοϊός, λοκντάουν, σκόιλ ελικικού] 22, και [κορονοϊός, λοκντάουν, πανδημία] 21 φορές. Κατά μέσο όρο, ψηφίσατε 2,43 λέξεις ο καθένας, λίγο περισσότερες από πέρσι.

Όπως είπαμε, η τριάδα των πρώτων σε προτίμηση λέξεων ψηφίστηκε 22 φορές, πιο νωρίς απ’ όλους την ψήφισε ο/η Airis K στις 10:51:40 το πρωί που ξεκίνησε η ψηφοφορία.

Σας ευχαριστώ πολύ για τη συμμετοχή σας στην ανάδειξη της Λέξης του 2020 και βέβαια εύχομαι καλή χρονιά σε όλες και όλους!

Μανδρωμένα μεζεδάκια

Όχι, δεν άλλαξα τώρα στα γεράματα απόψεις για το γλωσσικο, δεν προσχώρησα στις τάξεις των ευπρεπιστών που κάνουν πεσκανδρίτσα την πεσκαντρίτσα και (γιατί όχι;) άνδρο το άντρο. Αν ονομάζω «μανδρωμένα» τα σημερινά μεζεδάκια μας, και όχι «μαντρωμενα», είναι επειδή το «αυστηρό λοκνταουν» που αποφασίστηκε για τη Δυτική Αττική, το πρώτο σε όλη τη χώρα, ισχύει για τους δήμους Ελευσίνας, Ασπροπύργου και Μάνδρας. Οι μαντρωμένοι στη Μάνδρα (που βέβαια αμφιβάλλω αν την προφέρουν έτσι και όχι Μάντρα) θα είναι μανδρωμένοι, όχι;

* Και ξεκινάμε με ένα σκακιστικό πρόβλημα, κατά κάποιο τρόπο. Όχι όμως από τα προβλήματα που λύνουν οι σκακιστές, ο λευκός παίζει και κάνει ματ σε τρεις κινήσεις, ένα σκακιστικό μεταφραστικό πρόβλημα ή ένα πρόβλημα κρυπτογραφίας.

Σε άρθρο για ένα κρυπτογράφημα που λύθηκε ύστερα απο πολύχρονες προσπάθειες, διαβαζουμε:

… Το κρυπτογράφημα 340 διαβάζεται διαγώνια, ξεκινώντας από τον πρώτο χαρακτήρα στην πρώτη γραμμή αριστερά, κατεβαίνοντας κάθε φορά μια σειρά και παίρνοντας τον χαρακτήρα που βρίσκεται δύο θέσεις δεξιά, όπως κινείται ο αξιωματικός στο σκάκι.

Αλλά ο αξιωματικός στο σκάκι κινείται διαγώνια. Αντίθετα, η περιγραφή ταιριάζει στην κίνηση του ίππου.

Την ίδια είδηση τη βρίσκουμε με την ίδια διατύπωση σε πολλούς ιστότοπους, πράγμα που δεν είναι περίεργο αφού προέρχεται από το ΑΠΕ, τον εθνικό μας κοτσανοδιανομέα.

Αλλά πώς έγινε το λάθος; Προφανώς, ο συντάκτης διάβασε κάτι σαν like the knight moves in chess, ήξερε πώς λεγονται τα κομματια στο σκάκι στα ελληνικά, και αντιστοίχισε τον knight όχι σε άλογο αλλά σε αξιωματικό.

* Τίτλος άρθρου σε αθλητικό ιστότοπο, με τον ΠΑΟΚ να δηλώνει: άρουμε την εμπιστοσύνη μας στο πρόσωπο του Κλάτενμπεργκ.

Εμείς άρουμε; Αίρουμε είναι κανονικά, αν και έχουμε δει κι άλλες φορές μεταπλασμένους τύπους της οριστικής του ενεστώτα με βαση την υποτακτική. Το λάθος δεν θα το χρεώσουμε στον ΠΑΟΚ, διότι στην ανακοίνωσή του λέει, σωστά:

«Είμαστε υποχρεωμένοι να άρουμε την εμπιστοσύνη μας στον κ. Κλάτενμπεργκ, ο οποίος από σήμερα θα πρέπει να μας πείσει ότι δεν ονειρεύεται μια θέση στην άκρη του πάγκου της Νότιγχαμ Φόρεστ»

Το χρεώνουμε στον ιστότοπο, αφού άλλωστε και στην αρχή του άρθρου μας πληροφορεί:

Άρει την εμπιστοσύνη του στον Κλάτενμπεργκ ο ΠΑΟΚ.

Δεδομένου ότι η άρση της εμπιστοσύνης έγινε ύστερα από το ματς με τον Άρη, ίσως έπαιξε ρόλο και μια ιδιότυπη έλξη.

* Kι ένα τηλεοπτικό μεζεδάκι

Η εκπομπή του Σπύρου Παπαδόπουλου «Στην υγειά μας ρε παιδιά» στο Σκάι, είχε το περασμένο Σάββατο ένα πολύ ωραίο αφιέρωμα στον Θάνο Μικρούτσικο. Προς το τέλος του αφιερώματος, τραγούδησαν και τη Θεσσαλονίκη…

Ο Μικρούτσικος έχει μελοποιήσει και Καβάφη, αλλά η Θεσσαλονίκη που κοιμάται κατω από φώτα κόκκινα είναι του Καββαδία. Το λαθάκι διαιωνίζεται και στο Γιουτούμπ., όπου έχει ανέβει το στιγμιότυπο της εκπομπής.

Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, ένα καινούργιο βιβλίο

Κυκλοφόρησε χτες από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το καινούργιο μου βιβλίο «Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων», Ανιχνεύοντας το 1821 μέσα από τις λέξεις του, όπως λέει ο υπότιτλός του. Όπως με ενημέρωσε ο Γιάννης Νικολόπουλος, που μαζί έχουμε εκδώσει άλλα πέντε βιβλία μου για τη γλώσσα, από σήμερα θα μπορείτε να το βρίσκετε, εκτός από τα γραφεία του, Ζαλόγγου 9, στα κεντρικά βιβλιοπωλεία ενώ τις επόμενες μέρες θα κατακτήσει όλη την Ελλάδα, αψηφώντας το λοκντάουν και την εξαιρετικά πυκνή κυκλοφορία νέων βιβλίων μετά το άνοιγμα των βιβλιοπωλείων.

Με το βιβλίο αυτό ενέδωσα κι εγώ στην εκδοτική πλημμύρα σχετικά με την επέτειο των 200 χρόνων από την επανάσταση του 1821. Στην αρχή είχα σκεφτεί να το αφήσω για την επόμενη στρογγυλή επέτειο, των 250 χρόνων το 2071, αλλά ύστερα σκέφτηκα να βγάλω τώρα μια πρώτη έκδοση και το 2071 βγάζω μια επαυξημένη.

Θα κυκλοφορήσουν πολλά βιβλία για τα 200 χρόνια της επανάστασης του 21 και δίκαια, αφού είναι το ιδρυτικό γεγονός του νεοελληνικού κράτους οπότε αξίζει να το μελετάμε.

Ο δικός μου σκοπός ήταν να καταρτίσω ένα μικρό λεξικό, ένα λημματολόγιο του Εικοσιένα ώστε να ανιχνεύσουμε το Εικοσιένα μέσα από τις λέξεις του. Οι πηγές που χρησιμοποίησα, είτε με συστηματική αποδελτίωση είτε με κορφολόγημα, ανήκουν στις εξής κατηγορίες κειμένων:

• Δημοτικό τραγούδι
• Απομνημονεύματα και ημερολόγια (Μακρυγιάννης, Κολοκοτρώνης, Κασομούλης, Φωτάκος, Καρώρης, Κριεζής, Σαχτούρης κτλ.)
• Αλληλογραφία επίσημη και ιδιωτική (Αρχείο Μαυροκορδάτου, Φρουράς Μεσολογγίου, Γκούρα, κτλ.)
• Συλλογές εγγράφων και ντοκουμέντων (Φυσεντζίδης, Ελληνικά Υπομνήματα, Σπετσιώτικα κτλ.) όπου και πολλές επιστολές.
• Τα Αρχεία της Παλιγγενεσίας, που περιλαμβάνουν κυρίως επίσημα κείμενα αλλά και όχι λίγα δείγματα λαϊκού λόγου σε αναφορές πολιτών.
• Εφημερίδες της εποχής (Ελληνικά Χρονικά, Φίλος του Νόμου, Γενική Εφημερίς κτλ.)
• Μεταγενέστερη ιστοριογραφία (Βακαλόπουλος, Κόκκινος, Κορδάτος, Παπαγιώργης κτλ.)
• Μεταγενέστερη λογοτεχνία.

Το τεράστιο αυτό υλικό θα μπορούσε (και ελπίζω κάποτε να μπορέσει) να δώσει μια εκτενή και μάλλον πολύτομη επισκόπηση του γλωσσικού τοπίου του Εικοσιένα· αλλά αυτό δεν μπορεί να είναι έργο ενός ατόμου. Η δική μου προσπάθεια δεν φτάνει τόσο ψηλά. Εγώ φιλοδόξησα, με την αποδελτίωση και το κορφολόγημα των πηγών, να καταρτίσω και να παρουσιάσω ένα περιορισμένο αλλά αντιπροσωπευτικό λημματολόγιο του 1821.

Όπως είπα πιο πάνω, και όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει διαβάζοντας το βιβλίο, τα περισσότερα κείμενα-πηγές δεν αποτελούν δείγματα γνήσιου και πηγαίου λαϊκού λόγου. Πολλοί αγωνιστές ήταν αγράμματοι ή ολιγογράμματοι και για τις ανάγκες της γραπτής επικοινωνίας τους χρησιμοποιούσαν γραμματικούς· ο Κολοκοτρώνης το 1827 είχε «έξ γραμματικούς και έγραφαν ημέρα νύκτα και δεν επρόφθαναν». Το ίδιο ισχύει και με τις αναφορές των πολιτών προς τη Διοίκηση. Πάντως, σε πολλές επιστολές και αναφορές οπλαρχηγών ή απλών πολιτών ο λόγος είναι αμεσότερος, λαϊκότερος, λιγότερο ευπρεπισμένος. Αυτά τα κείμενα αξίζουν περαιτέρω μελέτη.

Ως προς τα απομνημονεύματα, ο Μακρυγιάννης έμαθε να γράφει για να γράψει ο ίδιος τα Απομνημονεύματά του ενώ ο Κολοκοτρώνης χρησιμοποίησε τον Τερτσέτη, που σίγουρα χτένισε τη γλώσσα της «Διήγησης», ευπρεπίζοντάς την ελαφρώς (στο παραπάνω απόσπασμα μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Γέρος θα είπε «μέρα νύχτα» και όχι «ημέρα νύκτα»).

Απομνημονεύματα και ημερολόγια έγραψαν και πολλοί που είχαν καλή μόρφωση για τα δεδομένα της εποχής. Κάποιοι επέλεξαν τη βαριά καθαρεύουσα όπως ο Περραιβός. Άλλοι γράφουν σε απλούστερη γλώσσα, όπως ο Ν. Καρώρης ή ο Ν. Κασομούλης, αλλά και πάλι στο κείμενό τους φαίνεται καθαρά η προσπάθεια να ευπρεπίσουν τον λόγο τους αποφεύγοντας (ο Κασομούλης κάποιες φορές σε υπερβολικό, σχεδόν κωμικό βαθμό) τις λαϊκές λέξεις.

Όμως, αντίβαρο στον ευπρεπισμό έρχεται η ανάγκη κατανόησης από τον αναγνώστη κι έτσι πολλές φορές στα κείμενα της εποχής ο απομνηνευματογράφος αναγκάζεται να επεξηγήσει τη λόγια λέξη που χρησιμοποιεί δίνοντας σε παρένθεση τη λαϊκή που είναι γνωστή σε όλους ή ακριβέστερη· έτσι ο Μίχος γράφει για τις σχεδίες στο Μεσολόγγι και εξηγεί σε παρένθεση «(σάλια)», ο Καρώρης σημειώνει ότι έφτιαχναν οχυρώματα αλλά σε παρένθεση διευκρινίζει «(ταμπούρια)» ή ο Κασομούλης αναφέρει για υπαξιωματικούς και επεξηγεί «μαγκατζήδες».

Ωστόσο, η καθαρεύουσα ή η λόγια γλώσσα της εποχής, στις συντριπτικά περισσότερες περιπτώσεις πολύ απέχει από την βαριά, αρχαΐζουσα γλώσσα που επικράτησε ασφυκτικά στο νεοελληνικό κράτος, στην εκπαίδευση και στον δημόσιο λόγο, επί πολλές δεκαετίες μετά την ίδρυσή του. Αυτό φαίνεται καταρχάς στη δομή του λόγου, που ενώ έχει λόγιο ή μιξολόγιο τυπικό ακολουθεί στη δομή του την αναλυτική τάση της νέας ελληνικής, χωρίς κανένα από τα στολίδια (ή κουσούρια) της αρχαΐζουσας. Ο χαρακτηρισμός του Σπ. Ασδραχά (Μακρ. 3.169) για το ημερολόγιο του Κριεζή, που το βρίσκει «επιφανειακά καθαρολόγο» (η έμφαση στην πρώτη λέξη) ισχύει για πολλά έργα της εποχής.

Και πέρα από τη δομή του λόγου, στα κείμενα του Εικοσιένα το λεξιλόγιο δεν έχει την καταθλιπτική ομοιογένεια των κειμένων μετά τη συγκρότηση του κράτους. Οι λαϊκές λέξεις αποδεικνύονται επίμονες και αξιοθαύμαστα ανθεκτικές και καταφέρνουν να τρυπώνουν στα λόγια κείμενα, ακόμα και στα θεσμικά. Ο Υπουργός Οικονομίας βγάζει αποφάσεις για τα ενοίκια των εθνικών κτημάτων, και για να γίνει κατανοητός προσθέτει σε παρένθεση: «ιλτιζάμια». Ο γραμματικός του Κολοκοτρώνη συντάσσει την επιστολή προς Κουντουριώτη (ουσιαστικά πρόκειται για δήλωση υποταγής) σε περίτεχνη καθαρεύουσα αλλά δεν αποφεύγει το ζαϊφλίκι: «ήλθον ενταύθα, όπου εξ ατυχίας μου δεν Σας εύρον, διό και ελυπήθην καιρίως, ακούσας μάλιστα ότι ανεχωρήσατε διά ζαϊφλίκι». Ο λογιότατος Ήβος Ρήγας φροντίζει «διά την εξοικονόμησιν μουνιτζιόνης» και όχι πυρομαχικών ή πολεμοφοδίων.

Για να είμαστε δίκαιοι, σε αρκετές περιπτώσεις αυτή η προτίμηση σε λαϊκές λέξεις ή/και τουρκικά δάνεια εξηγείται όχι μόνο από την ανάγκη κατανόησης από τον αναγνώστη αλλά και από την απουσία επεξεργασμένης και εδραιωμένης θεσμικής ορολογίας. Όταν στήθηκαν οι θεσμοί, ήδη από τα χρόνια της Επανάστασης και πολύ περισσότερο στη συνέχεια, με επιτυχία ο υπουργός αντικατάστησε τον μινίστρο και ο οφικιάλος έδωσε βελούδινα τη θέση της στον αξιωματικό, όπως και ο σπετσέρης στον φαρμακοποιό ή η ντογάνα και το κουμέρκι στο τελωνείο. Βέβαια, στην ορολογία της καθημερινής ζωής, εκεί όπου η ιδιοκτησία του όρου δεν ανήκει στο κράτος αλλά στον πολύ λαό οι αντίστοιχες προσπάθειες στάθηκαν άκαρπες, κάποτε και κωμικές, αλλά αυτό ξεφεύγει από τα όρια του βιβλίου μας. Πάντως, στα περισσότερα κείμενα της εποχής του Εικοσιένα απουσιάζει η τάση προς καθαρισμό, που έφτασε σε παροξυσμό στα χρόνια της καθαρευουσιάνικης κυριαρχίας και παρήγαγε και ένα σωρό κωμικούς «ελληνοπρεπείς» όρους.

Ψηφίστε τη Λέξη της χρονιάς για το 2020!

Τις προάλλες, και ακριβέστερα την περασμένη Τετάρτη, 9 του μηνός, σας είχα καλέσει να επαναλάβουμε το πείραμα των δέκα τελευταίων ετών και να διαλέξουμε τη λέξη της χρονιάς, τη λέξη του 2020. Στο άρθρο εκείνο προτείνατε τις υποψήφιες λέξεις, τώρα λοιπόν θα ψηφίσουμε αυτήν ή αυτές που θεωρούμε «λέξη της χρονιάς».

Πέρυσι είχαν μπει στην ψηφοφορία 42 λέξεις. Φέτος επειδή λόγω ειδικών συνθηκών εμφανίστηκαν άφθονοι νεολογισμοί, η εφορευτική επιτροπή, πρόκρινε 64, συν μία για την οποία δεν υπήρξε ομοφωνία (δοκιμάζοντας το OCD του Στάζιμπου).

Και φέτος, η εφορευτική επιτροπή αποφάσισε να ακολουθήσει την πάγια τα τελευταία χρόνια τακτική και να μην επιτρέψει τη δυνατότητα που υπήρχε παλαιότερα, δηλαδή να μπορείτε να προτείνετε κι άλλες λέξεις εκτός του τελικού καταλόγου. Η δυνατότητα αυτή προκαλεί τεχνικές δυσκολίες, μακραίνει πολύ τον κατάλογο των λέξεων και δεν οδηγεί σε κανένα πρακτικό αποτέλεσμα αφού αυτές οι εκτός καταλόγου λέξεις σπάνια συγκεντρώνουν πολλές ψήφους.

Οι 65 λέξεις που μπαίνουν σε ψηφοφορία είναι:

άδεια ειδικού σκοπού	κορονοϊός
ανοσία αγέλης	κορονοπάρτι
ΑΟΖ	κρούσματα
απαγόρευση συναθροίσεων	κυρώσεις
αρνητής (μάσκας)	λεφτόδεντρα
άσκοπη μετακίνηση	λοιμωξιολόγος
ασυμπτωματικός	λοκντάουν
ατομική ευθύνη	μάσκα
γάντια	Μεγάλος Περίπατος
Δεν είναι αθώοι	ΜΕΘ
δεύτερο κύμα	μένουμε σπίτι
διασωληνωμένοι	Μωυσής
δυστοπία	μοριακό τεστ
εγκληματική οργάνωση	Navtex
εμβόλιο	νοσοκομείο αναφοράς
εξ αποστάσεως	ντελίβερι
ΕΟΔΥ	ορφανό κρούσμα
επακούμβηση	πανδημία
επιπεδοποίηση/επιπέδωση καμπύλης	πέτσωμα
επιστρεπτέα προκαταβολή	Πολιτική Προστασία
εργαλειοποίηση	πολύ σχολαστικά
εστίαση	προσωπίδα
ευπαθείς ομάδες	ράπιντ τεστ
θετικότητα	σκόιλ ελικικού
θνητότητα/θνησιμότητα	συρροή
ιικό φορτίο	τεστ
ιχνηλάτηση	τηλεδιάσκεψη
καμπύλη	τηλεργασία
καραντίνα	τηλεκπαίδευση
click-away	υπέρκομψη
κοβηλίθιος	υγειονομικοί
COVID-19	υποκείμενο νόσημα
κοινωνική απομάκρυνση/αποστασιοποίηση

Μερικά τεχνικά ζητήματα:

Ποια είναι η λέξη της χρονιάς για το 2020;

Το τέλος της χρονιάς παραδοσιακά είναι καιρός απολογισμών. Το ιστολόγιο προσπαθεί να τηρεί ευλαβικά τις παραδόσεις κι έτσι με το σημερινό άρθρο συνεχίζουμε ένα εγχείρημα που φέτος επαναλαμβάνεται, ούτε λίγο ούτε πολύ, για ενδέκατη χρονιά: πράγματι, ήρθε και φέτος το πλήρωμα του χρόνου για να διαλέξουμε τη Λέξη της Χρονιάς για το 2020.

Όταν λέμε «λέξη της χρονιάς», εννοούμε κάποια λέξη που ακούστηκε πολύ μέσα στη χρονιά που κοντεύει να τελειώσει. Δεν είναι υποχρεωτικό να είναι νεολογισμός· μπορεί να είναι λέξη που υπάρχει ήδη, αλλά να έχει πάρει καινούργια σημασία ή γενικά να σημάδεψε τη χρονιά που τελειώνει. Τη «λέξη» την εννοούμε με την ευρύτερη έννοια, δηλαδή γίνονται δεκτοί και σύμπλοκοι όροι (πρόπερσι λέξη της χρονιάς ήταν σύμπλοκος όρος, Συμφωνία των Πρεσπών ενώ το 2017 ξενικός σύμπλοκος όρος, τα φέικ νιουζ) καθώς και ακρώνυμα (το 2014, λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε ο ΕΝΦΙΑ).

Κάθε χρόνο η διαδικασία ξεκινάει περίπου την ίδια εποχή και περιλαμβάνει τρία στάδια, με τρία ισάριθμα άρθρα. Φέτος ξεκινάμε στις 9 Δεκεμβρίου, όπως και πέρυσι.

Για να θυμούνται οι παλαιότεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι, τα περυσινά αποτελέσματα είναι εδώ. Πέρυσι είχατε αναδείξει λέξη της χρονιάς την κανονικότητα, με διαφορά από τη δεύτερη, την αριστεία, και τρίτη τη γυναικοκτονία. Τα προπέρσινα αποτελέσματα θα τα βρείτε εδώ. Πρόπερσι ψηφίστηκε λέξη της χρονιάς η Συμφωνία των Πρεσπών, με αρκετή διαφορά από τη δεύτερη τιναφτόρε και από την τρίτη, Μακεδονικό. Τα αποτελέσματα του 2017 θα τα βρείτε εδώ. Το 2017 είχατε ψηφίσει λέξη της χρονιάς τον  όρο φέικ νιουζ ενώ στη δεύτερη και τρίτη θέση είχαμε ισοβαθμία των όρων POS και αντισπισιστής. Τα αποτελέσματα του 2016 θα τα βρείτε εδώ. Λέξη της χρονιάς για το 2016 ψηφίστηκε το Μπρέξιτ και ακολούθησαν πρόσφυγες και χοτ σποτ. Τα αποτελέσματα του 2015 μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το 2015 λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε ο σύμπλοκος όρος κάπιταλ κοντρόλς, στη δεύτερη θέση είχαμε τον όρο πρώτη φορά αριστερά και στην τρίτη το γκρέξιτ. Τα αποτελέσματα του 2014 θα τα βρείτε εδώ. Το 2014 λέξη της χρονιάς ήταν, όπως είπαμε, ο ΕΝΦΙΑ, ενώ στη δεύτερη θέση βρέθηκαν οι ιπτάμενοι αναρχικοί και στην τρίτη ο ένοικος του τάφου. Τα αποτελέσματα του 2013 μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το 2013, λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε το σαξές στόρι, ενώ στη δεύτερη θέση ήρθε η βιαποπουκιανπροέρχεται και στην τριτη θέση τα άκρα/θεωρία των άκρων. Τα αποτελέσματα του 2012 μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το 2012 είχατε ψηφίσει για λέξη της χρονιάς την επαναδιαπραγμάτευση, στη δεύτερη  θέση το εγέρθουτου και στην τρίτη την αλληλεγγύη. Αν θέλετε να πάμε ακόμα πιο πίσω, τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας του 2011 βρίσκονται εδώ. Το 2011 πρώτη είχε έρθει, με διαφορά, η λέξη αγανακτισμένοι, ενώ στη δεύτερη και τρίτη θέση ισοβάθμησαν το κούρεμα και το χαράτσι. Τέλος, τα αποτελέσματα, του 2010, βρίσκονται εδώ. Το 2010, πρώτη χρονιά του… θεσμού, είχε έρθει πρώτη η λέξη μνημόνιο, ακολούθησε με μικρή διαφορά το ΔουΝουΤου και την τριάδα έκλεισε η τρόικα. Το 2009 δεν είχε διοργανωθεί διαγωνισμός από το ιστολόγιο.

Ίσως σας κούρασε αυτή η αναδρομή αλλά δεν είναι χωρίς ενδιαφέρον πιστεύω, έχουμε μια λεξιλογική επισκόπηση της δεκαετίας με τον τρόπο αυτό.

Ωστόσο, φέτος δεν είναι μια χρονιά σαν όλες τις άλλες. Αυτή η φράση κάποτε μας φαινόταν κλισέ, αλλά για το 2020 νομίζω πως δικαιολογείται απόλυτα καθώς ο κορονοϊός στιγμάτισε ανεξάλειπτα τη χρονιά που τελειώνει. Συνακόλουθα, η χρονιά κυριαρχήθηκε από πανδημικές λέξεις.

Ξεκιναμε από τον ίδιο τον κορονοϊό, που όπως πολλοί εγκληματίες είναι γνωστός και με πολλά άλλα ονόματα. Ακόμα κι αν προσπεράσουμε την παραλλαγή κοροναϊός ή την ορθογραφική πρόταση με ωμέγα του κ. Μπαμπινιώτη, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το καλλιτεχνικό του ψευδώνυμο, Covid-19, και στα ελληνικά σκέτο κόβιντ, ενώ υπάρχει και το σκέτο κορόνα. Ένα θέμα που θα απασχολήσει υποθέτω την εφορευτική επιτροπή είναι το πόσες ενσαρκώσεις του ιού θα συμπεριλάβει στο τελικό ψηφοδέλτιο. Υπαινίχθηκα πιο πάνω τη λέξη πανδημία, ας μπει κι αυτή.

Γιατί βρόμικος;

Η ερώτηση του τίτλου είναι βέβαια ελλειπτική, λείπει το ρήμα -κι έτσι ο τίτλος επιδέχεται κάμποσες ερμηνείες, ας πούμε «γιατί ήρθες έτσι βρόμικος στο σπίτι;» (θα μπορούσε να επιπλήττει μια μητέρα τον γιο της ή τον άντρα της) ή «γιατί να είναι βρόμικος ο κόσμος;», φιλοσοφική δηλαδή απορία. Όμως επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα πρέπει να στρέψουμε αλλού τον προβολέα μας. Και η ερωτηση του τίτλου σημαίνει «Γιατί γράφουμε βρόμικος με όμικρον και όχι βρώμικος με ωμέγα;» και δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τον Τσαρλς Μπουκόφσκι και το βιβλίο του.

Πριν από τριάμισι χρόνια, είχαμε συζητήσει σε ένα άρθρο μας ένα σημείωμα στο οποίο κάποιος, ίσως δάσκαλος, θρηνούσε διάφορες αλλαγές στην ορθογραφία. Και έγραφε ο ίσως δάσκαλος:

Ενός λεπτού σιγή για εκείνο το μαντήλι που ξηλώθηκε κι έμεινε «μαντίλι», για την εταιρεία που διαλύθηκε κι έγινε «εταιρία», για τη βρωμιά που λερώθηκε κι έγινε «βρομιά»…..

Απαντώντας, τότε, εξέτασα μία προς μία τις ορθογραφικές αλλαγές που τόσο πόνο ψυχης είχαν προκαλέσει στον συντάκτη του σημειώματος. Και σχετικά με τη βρωμιά ή βρομιά είχα γράψει: Αξίζει άρθρο για τη λέξη αυτή.

Χρειαζόταν όμως και μια ακόμα σκουντιά για να το αποφασίσω. Πολύ πρόσφατα είδαμε το κατηγορητήριο της κ. Αφροδίτης Μάνου κατά του Γ. Μπαμπινιώτη, και ανάμεσα στα εγκλήματα κατά της ελληνικής γλώσσας για τα οποία η κ. Μάνου κατηγορεί τον κ. Μπαμπινιώτη είναι ακριβώς και η γραφή «βρομιά». Οπότε, ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για να ξοφλήσω αυτό το χρέος.

Στο Ηράκλειο έχουν βεντέμα

Μπορεί να έχετε μιαν άγνωστη λέξη στον τίτλο. Πάντως, σας διαβεβαιώνω πως δεν είναι λάθος πληκτρολόγησης -δεν εννοούσα «βεντέτα» παρόλο που και βεντέτες συμβαίνουν κάποτε στην Κρήτη.

Φέτος, λοιπόν στο Ηράκλειο Κρήτης έχουν βεντέμα. Εγώ δεν το ήξερα, αλλά με ενημέρωσε σχετικά φίλος του ιστολογίου, που διάβασε ένα άρθρο στην Εφημερίδα των Συντακτών την περασμένη εβδομάδα. Εκεί λοιπόν συνάντησε την άγνωστη γι’ αυτόν λέξη:

Συγκεκριμένα, ο Δήμος Ηρακλείου διαθέτει στο ακίνητο, γνωστό και ως «μετόχι Γρυλλιωνάκη», περίπου 1.300 ελαιόδεντρα που φέτος έχουν βεντέμα.

Μου έγραψε ο φίλος: Παρόλο που έχω ζήσει στην Κρήτη, τη λέξη δεν την ξέρω. Ίσως είναι στην αργκό των ελαιοπαραγωγών.

Αν ψάξετε στα σύγχρονα λεξικά μας, δεν θα βρείτε τη βεντέμα. Εγώ την ήξερα, και μάλιστα την έχω συμπεριλάβει στις 366 λέξεις του βιβλίου μου Λέξεις που χάνονται. Οπότε, του υποσχέθηκα ότι θα γράψω άρθρο, αυτό που διαβάζετε.

Απεργία, λοιπόν!

Σήμερα έχει πανελλαδική απεργία, που έχει κηρυχθεί από δεκάδες εργατικά κέντρα και ομοσπονδίες, σε διαμαρτυρία για το εργατικό (ή αντεργατικό) νομοσχέδιο που ετοιμάζει η κυβέρνηση. Τέτοιες απεργίες δεν είναι σπάνιες, αλλά η σημερινή έχει κάτι το ξεχωριστό -είναι όχι η πρώτη αλλά η μεγαλύτερη ως σήμερα απεργία της περιόδου της πανδημίας -απεργία με μάσκα, σαν να λέμε.

Βέβαια, απεργούν εργάτες, απεργούν υπάλληλοι, κάνουν στάσεις εργασίας οι υγειονομικοί, δεν κινείται ο ηλεκτρικός και το μετρό, απεργούν καθηγητές και δάσκαλοι -τα ιστολόγια όμως; Απεργούν τα ιστολόγια; Κάτι τέτοιο δεν θα ήταν αδιανόητο, ας πούμε σε ένδειξη διαμαρτυρίας, ίσως για κάποιο πρόβλημα της μπλογκόσφαιρας, όπως είχε κάνει παλιά η ιταλική Βικιπαίδεια για να διαμαρτυρηθεί για ένα σχεδιαζόμενο μέτρο -που τελικά αποσύρθηκε. Αλλά συμμετοχή στην απεργία του «πραγματικού κόσμου»; Και με ποιο τάχα αίτημα –και σαν πίεση προς ποιον;

Επειδή δεν είναι προφανείς οι απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα, το ιστολόγιο συνηθίζει, σε τέτοιες μέρες, να μην απεργεί αλλά να δημοσιεύει «απεργιακό άρθρο». Έτσι, και σήμερα, αντί να απεργήσω, θα λεξιλογήσω… για την απεργία, δηλαδή θα επιχειρήσω να σκιαγραφήσω την ιστορία της λέξης και του πράγματος. Οι ταχτικοί αναγνώστες μπορεί να αναγνωρίσουν κάποιες από τις παραπάνω φράσεις: το άρθρο που θα διαβάσετε δεν είναι καινούργιο αλλά είναι επανάληψη ενός παλιότερου άρθρου που ήδη έχω δημοσιεύσει κι άλλες φορές στο παρελθόν, πάλι σε μέρα γενικής απεργίας.

Η απεργία θέλει εργάτες· βέβαια, σε παλιότερες εποχές υπήρχαν πολλά περιστατικά οργανωμένης διαμαρτυρίας δούλων ή δουλοπαροίκων, που ασφαλώς θα περιλάμβαναν και άρνηση εργασίας, αλλά αμφιβάλλω αν μπορούμε να τα χαρακτηρίσουμε «απεργίες». Βλέπω πάντως στη Βικιπαίδεια ότι στην αρχαία Αίγυπτο οι τεχνίτες που δούλευαν στην κατασκευή βασιλικών τάφων, στις δυτικές Θήβες της αρχαίας Αιγύπτου, διέκοψαν την εργασία τους στις 10 του μήνα Peret II (4 Νοεμβρίου), του έτους 1159 π.Χ., το 29ο έτος της βασιλείας του Φαραώ Ραμσή ΙΙΙ, διότι δεν τους είχε καταβληθεί για 18 ημέρες ο μισθός σε σιτηρά, και η διαμαρτυρία «πεινάμε» έχει καταγραφεί από τον γραφέα Amun-Nechet στον πάπυρο p1880 του αιγυπτιακού μουσείου του Τορίνου. Ωστόσο, τις απαρχές του πράγματος (των απεργιών) και των λέξεων που το περιγράφουν θα τις αναζητήσουμε στις αρχές του 19ου αιώνα.

Βέβαια, μπορεί η λέξη να υπάρχει πριν από το πράγμα, με άλλη σημασία. Πάντως, η λέξη «απεργία» δεν μαρτυρείται στα αρχαία ελληνικά –υπάρχει όμως, στον Ησύχιο, τον λεξικογράφο του 6ου αιώνα μ.Χ., η λέξη «απεργός», με τη σημασία «αργός». Όσο για τις σημερινές σημασίες, η λέξη «απεργία» σύμφωνα με το ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη καταγράφεται το 1889, ενώ το ρήμα «απεργώ» από το 1886. Όπως θα δούμε, οι πληροφορίες αυτές, αν ισχύουν και στη νεότερη έκδοση του λεξικού, που δεν την έχω πρόχειρη, είναι λαθεμένες.

Το γκαμπί της βασίλισσας

Θ’ ασχοληθούμε σήμερα με μια λέξη της επικαιρότητας, κατά κάποιο τρόπο, όμως μια λέξη που δεν έχει καμιά σχέση με τον κορονιό και τη συμπαρομαρτούσα ορολογία. Θα μου πείτε: καταμεσίς στο δεύτερο κύμα, μέσα στην πανδημία, μπορεί άραγε κανείς ν’ ασχοληθεί με την επικαιρότητα χωρίς να ασχοληθεί με την πανδημία; Κι όμως, υπάρχουν πτυχές της ζωής όπου η κορόνα δεν έχει ρίξει την απαίσια σκιά της.

Ίσως επειδή δεν ανήκουν στην πραγματική ζωή αλλά στη μυθοπλασία. Διότι βέβαια το γκαμπί της βασίλισσας ήρθε στην επικαιρότητα, ή αν προτιμάτε στη μικροεπικαιρότητα, επειδή έτσι ονομάζεται το όνομα μιας σειράς που προβάλλεται στο Νέτφλιξ και που κίνησε την περιέργεια πολλών στο ελληνόφωνο Διαδίκτυο, τόσο που να δω αρκετές σχετικές συζητήσεις σε γλωσσικές ομάδες του Φέισμπουκ αλλά και γενικά στα σόσιαλ.

Η σειρά ονομάστηκε έτσι επειδή πρωταγωνιστεί μια κοπέλα, μια κοκκινομάλλα σκακίστρια, που αποφασίζει να ασχοληθεί επαγγελματικά με το σκάκι και μάλιστα να πάρει μέρος στο ανδρικό πρωτάθλημα. Περισσότερα δεν μπορώ να σας πω, διότι δεν είμαι σειράκιας, μάλιστα δεν έχω καν Νέτφλιξ -όχι επειδή είναι τάχα όργανο της νεομαρξιστικής προπαγάνδας, όπως λέει εκείνος ο ηλίθιος, αλλά επειδή δεν προλαβαίνω, δυστυχώς. Βλέπω φίλους μου που μου λένε ότι είδαν εκείνη ή ετούτη τη σειρά και τους ζηλεύω που βρίσκουν χρόνο -μα, 36 ώρες έχει η δική τους μέρα;- αλλά βέβαια κι εκείνοι μπορεί να μακαρίζουν εμένα που βρίσκω χρόνο για κάτι άλλο, και ούτω καθεξής.

Αφού λοιπόν δεν μπορώ να σας πω για τη σειρά (αν όμως εσείς την έχετε δει, ευχαρίστως να ακούσω τη γνώμη σας) θα λεξιλογήσω -αυτό άλλωστε δεν κάνουμε εδώ; Και συνάμα θα θυμηθώ τα νιάτα μου, τότε που έπαιζα σκάκι.

ΜΕΘ, το αρκτικόλεξο της χρονιάς;

Πλησιάζει ο Δεκέμβριος, που είναι συνδεδεμένος με μια από τις παραδόσεις του ιστολογίου, την ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς. Δεν είναι απολύτως βέβαιο ότι θα γίνει και φέτος ο διαγωνισμός (η εφορευτική επιτροπή δεν έχει συνεδριάσει ακόμα), αλλά, αν γίνει, δεν θέλει μαντικό ταλέντο για να προβλέψουμε πως θα πρωταγωνιστήσουν όροι σχετικοί με την πανδημία του κορονιού.

Δεν ξέρω αν το αρκτικόλεξο ΜΕΘ θα πλασαριστεί σε καλή θέση στην ψηφοφορία (αν γίνει), αλλά δεν το θεωρώ από τα πρώτα φαβορί. Ωστόσο, μπορεί να είναι το αρκτικόλεξο της χρονιάς. Βέβαια, δεν κάνουμε ξεχωριστή ψηφοφορία για αρκτικόλεξα -όμως αυτά συμμετέχουν κανονικά στη γενική ψηφοφορία, και μάλιστα το 2014 ένα αρκτικόλεξο κατάκτησε την πρώτη θέση (δεν αναπολείτε τα χρόνια που το βασικό μας πρόβλημα ήταν ο ΕΝΦΙΑ;). Τέλος πάντων, το σημερινό άρθρο θα το αφιερώσουμε στο αρκτικόλεξο ΜΕΘ.

Μεθ’ είναι βέβαια η πρόθεση μετα όταν φτιάχνει σύνθετες λέξεις όπου το δεύτερο συνθετικό έπαιρνε δασεία μια φορά κι έναν καιρό (οι Ίωνες βέβαια είχαν απαλλαγεί από τη δάσυνση νωρίτερα). Ως αρκτικόλεξο όμως ΜΕΘ σημαίνει βέβαια «Μονάδα Εντατικής Θεραπείας» και ο όρος βρίσκεται συνέχεια στην επικαιρότητα και στα δελτία ειδήσεων, ειδικά αυτές τις μέρες που φαίνεται να λιγοστεύουν μέχρι μηδενισμού οι κενές ΜΕΘ, ειδικά στη Βόρεια Ελλάδα.

Λεξικογραφικά, τόσο το λεξικό Μπαμπινιώτη όσο και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, λημματογραφούν και ξεχωριστά το αρκτικόλεξο ΜΕΘ, ενώ το Χρηστικό περιλαμβάνει (και σωστά κατά τη γνώμη μου) και ξεχωριστό λήμμα «εντατική» ενώ το λεξικό Μπαμπινιώτη, όπως και το ΛΚΝ, έχουν τις σχετικές πληροφορίες στο λήμμα «εντατικός».

Ντάουν. Λοκ ντάουν.

Πριν από μερικές μέρες, το λεξικό Collins ανακοίνωσε ότι, σύμφωνα με τους λεξικογράφους του, Λέξη του 2020 είναι το lockdown -στα αγγλικά βεβαίως.

Εμείς διοργανώνουμε κάθε χρόνο ανάλογη ψηφοφορία, λιγότερο επιστημονική ίσως, και, αν βρούμε το κουράγιο να την κάνουμε και φέτος είναι σχεδόν βέβαιο πως θα έχουμε κυριαρχία των όρων που συνδέονται με την πανδημία -από τον ίδιο τον κορονοϊό μέχρι, ακριβώς, το λοκντάουν, περνώντας από την καραντίνα. Μάλλον θα κυριαρχήσει το λοκντάουν, επειδή είναι φρέσκο στο πετσί μας, ενώ αν η ψηφοφορία γινόταν στις αρχές της πανδημίας μάλλον θα ξεχώριζε ο κορονοϊός, που θυμάστε πόσες συζητησεις είχαμε για το πώς ακριβώς πρέπει να ειπωθεί και πώς να γράφεται.

Δεν θέλω να σας προκαταλάβω, αλλά είπα να αφιερώσουμε ένα άρθρο στα λεξιλογικά του λοκντάουν -αφού το έχουμε ήδη εξετάσει από τις άλλες απόψεις του.

Θα εξετάσω το ασυμμόρφωτο δάνειο, που επιμένω να το γράφω με ελληνικούς χαρακτήρες, λοκντάουν, και όχι lockdown (ή lock-down) στα αγγλικά. Κι αυτό δεν το κάνω ούτε απο βαρεμάρα (να αλλάξω γραμματοσειρά) ούτε από αίσθημα ξενηλασίας, αλλά επειδή όταν μιλώ ελληνικά προφέρω ελληνοπρεπώς τις ξένες λέξεις, ακόμα και τα ασυμμόρφωτα δάνεια. Προφέρω λοιπόν λοκντάουν, όχι lock-down.