Η ουρά της ουράς του γαϊδάρου

Το άρθρο της Παρασκευής είχε για θέμα την ουρά του γαϊδάρου και της καμήλας, στο σημερινό θα ασχοληθούμε με την ουρά που άφησε το άρθρο εκείνο, με την ουρά της ουράς δηλαδή.

Πιο σωστά, με μία από τις δύο ουρές, δηλαδή με ένα από τα δύο ζητήματα που αναδείχτηκαν κατά τη συζήτηση του άρθρου τόσο εδώ όσο και στο Φέισμπουκ.

Η άλλη ουρά, που θα την αναφέρω μόνο επιγραμματικά, είναι η κοπτοραπτική διαστρέβλωση που έκανε κάποιος, απομονώνοντας ένα κομμάτι του άρθρου, για να υποστηρίξει ότι το άρθρο δικαιολογούσε το λάθος του Αλ. Τσίπρα με το queue και το tail. Χαρακτηριστικό ειναι πως ακριβώς από κάτω από το απόκομμα που παρουσίασε ο κοπτοράπτης υπήρχε η ρητή δήλωση ότι πρόκειται για μαργαριτάρι! Τέλος πάντων, το παρήγορο ήταν πως βρέθηκαν αρκετοί φίλοι (που δεν σχολιάζουν εδώ) να επισημάνουν την κατάφωρη διαστρέβλωση. Διασκεδαστικό ήταν επίσης ότι κάποιοι θεώρησαν ότι η εραλδική είναι… γλώσσα!

Αλλά με την κακοπιστία και τη βλακεία δεν έχει νόημα να ασχολείται κανείς, το άρθρο σήμερα θα αφιερωθεί στην άλλη ουρά της ουράς, στο άλλο ζήτημα που αναδείχτηκε -και εδώ και στο Φέισμπουκ- δηλαδή «αν μεταφράζονται οι παροιμίες». Αυτό μπορούμε να το συζητήσουμε εποικοδομητικά και να βγουν ίσως και κάποια συμπεράσματα.

Είναι ένα θέμα που με απασχολεί αρκετόν καιρό, οπότε κάποια πράγματα θα τα έχω ξαναγράψει εδώ ή θα τα έχω ξαναπεί π.χ. στην παρουσίαση του βιβλίου μου «Λόγια του αέρα», που ήταν αφιερωμένο ακριβώς στις «παγιωμένες εκφράσεις» -ο όρος αυτός εννοεί τις εκφράσεις που επίσης λέγονται παροιμιακές ή ιδιωματικές.

Υπάρχει έτσι κι αλλιώς στη βιβλιογραφία αρκετό μπέρδεμα ανάμεσα σε παροιμίες και σε παροιμιακές εκφράσεις, πρόκειται για συγγενικά φρασεολογικά στοιχεία, και στο προχτεσινό άρθρο είχα γράψει πως η μεταξύ τους διαχωριστική γραμμή δεν είναι καθόλου καθαρή.

Ένας τρόπος για να διακρίνουμε την παροιμία από την παροιμιακή έκφραση είναι η κλιτότητα, παναπεί αν κλίνονται. Η παροιμια χρησιμοποιείται ως έχει, στερεότυπη, διότι αποτελεί αυτοτελή φράση: Κάλλιο πέντε και στο χέρι παρά δέκα και καρτέρει. Κάνε το καλό και ρίξτο στο γιαλό. Οπού κοπελομάθει δεν γερονταφήνει. Η παροιμιακή έκφραση εντάσσεται σε ευρύτερες φράσεις και, πάντως, κλίνεται: Μου έβαλε τα δυο πόδια σ’ ένα παπούτσι. Θα σου βάλω τα δυο πόδια σ’ ένα παπούτσι αν δεν κάνεις αυτό που σου λέω. Πρόσεξέ την, θα σου βάλει τα δυο πόδια σ’ ένα παπούτσι.

Αυτό το αναφέρω παρεμπιπτόντως, για να πάμε στη δεύτερη διαφορά μεταξύ παροιμιών και παροιμιακών εκφράσεων, που θα είναι και το αντικείμενο του άρθρου μας: το αν και κατά πόσο μεταφράζονται, ή αλλιώς «η μεταφρασιμότητά» τους.

Ως προς τη μεταφρασιμότητα, μπορούμε να διακρίνουμε τρία επίπεδα:

Advertisements

Υπάρχουν και θετικές επιπτώσεις

Σε μια ομάδα του Φέισμπουκ που ασχολείται με τη γλώσσα, τέθηκε το ερώτημα αν μπορούν να υπάρξουν «θετικές επιπτώσεις» ή αν η φράση είναι οξύμωρο, σαν να λέγαμε «πεζός καβαλάρης» ή «γυμνός με τα χέρια στις τσέπες» (υπήρχε λογοτεχνικό βιβλίο με περίπου αυτόν τον τίτλο).

Σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, η επίπτωση είναι « η επίδραση, συνήθ. βλαπτική, που ασκεί κτ. σε κτ. άλλο: Οι επιπτώσεις του καπνίσματος στην υγεία του ανθρώπου / του πληθωρισμού στην οικονομία μιας χώρας / της βιομηχανικής ανάπτυξης στο περιβάλλον. || (συνήθ. πληθ.) συνέπειες, αποτελέσματα: Σοβαρές / δυσμενείς / δυσάρεστες επιπτώσεις. Οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις ενός πολέμου.»

Το ΛΚΝ λοιπόν θεωρεί ότι η επίπτωση είναι «συνήθως βλαπτική» επίδραση, όχι αποκλειστικά βλαπτική, ενώ στον πληθυντικό θεωρεί ότι οι επιπτώσεις είναι συνώνυμες με τις συνέπειες ή τα αποτελέσματα, δηλ. δεν θεωρεί ότι οι επιπτώσεις είναι οι δυσμενείς μόνο συνέπειες.

Το λεξικό Μπαμπινιώτη θεωρεί ότι η επίπτωση είναι «το (αρνητικό συνήθως) αποτέλεσμα», ενώ σε ειδικό πλαίσιο παρουσιάζει τέσσερις λέξεις που δηλώνουν την έκβαση και τις κατατάσσει σε σειρά από το πιο ουδέτερο στο πιο αρνητικό, ως εξής: αποτέλεσμα/αποτελέσματα (ουδέτερη δήλωση) – επακόλουθα (μικρή κλίση προς το αρνητικό) – συνέπειες (πιο αρνητική κλίση) – επιπτώσεις (η περισσότερο αρνητική δήλωση αποτελέσματος).

Παρόλο που η κατασκευή τέτοιων σχημάτων έχει ενδιαφέρον, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι στον μάταιο και κακό κόσμο όπου ζούμε οι περισσότερες συνέπειες/επακόλουθα κτλ. των διαφόρων πράξεων, ενεργειών και προτάσεων είναι αρνητικά ή φοβόμαστε ότι είναι. Κάποιος που συντάσσει μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων για επενδυτικά έργα σχεδόν πάντα θα εξετάσει αρνητικές επιπτώσεις (εκτός αν οι επενδύσεις αφορούν, έστω, μονάδες βιολογικού καθαρισμού) οπότε αυτό εντείνει τον αρνητικό χρωματισμό. Γι’ αυτό άλλωστε και στο σχήμα του Μπαμπινιώτη η μία λέξη έχει ουδέτερη χροιά και οι άλλες τρεις αρνητική, σε διάφορες διαβαθμίσεις.

Το νεότερο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας αναφέρει ότι η επίπτωση είναι «κυρίως αρνητική» συνέπεια, αλλά δίνει ως παραδειγματική και τη φράση «θετικές επιπτώσεις».

Από τα λεξικά συνάγεται, νομίζω, ότι οι επιπτώσεις δεν είναι πάντα και αποκλειστικά αρνητικές, ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη τόσο όταν δεν ξέρουμε ακόμα ποια ακριβώς θα είναι τα αποτελέσματα μιας ενέργειας, οσο και για διαπιστωμένα θετικά αποτελέσματα. Νομίζω επίσης πως όταν συναντάμε τη λέξη χωρίς προσδιορισμό, «οι επιπτώσεις του Α πάνω στο Β» δεν μπορούμε να αποφανθούμε, χωρίς βοήθεια από τα συμφραζόμενα, αν η λέξη χρησιμοποιείται με αρνητικό πρόσημο (για να χρησιμοποιήσω κι ένα κλισέ). Βέβαια, όταν κάποιος μας πει, με ύφος απειλητικό, «αυτό που κάνατε θα έχει επιπτώσεις» θα κάνουμε καλά να ανησυχούμε, αλλά εδώ απειλητική είναι η διατύπωση της πρότασης και όχι η χρήση της λέξης (εξίσου απειλητική είναι και η πρόταση «αυτό που κάνατε θα έχει συνέπειες» ή «…θα έχει επακόλουθα»).

Ζάπλουτοι και πάμπλουτοι

Το θέμα του σημερινού άρθρου είχα ξεκινήσει να το γράφω πριν από δεκαπέντε μέρες, με πρόλαβε κάποιο επίκαιρο και το άφησα, οπότε το ξαναπιάνω σήμερα.

Τηλεόραση σπανιότατα βλέπω, όμως στο Διαδίκτυο εκτίθεται κανείς από σπόντα και στα τηλεοπτικά. Έτσι είδα ότι ανήμερα τον Δεκαπενταύγουστο το κανάλι Star πρόβαλε την ταινία «Προσεχώς… ζάμπλουτοι«, μια αμερικάνικη κωμωδία του 2008. Δεν ξέρω αν η ταινία είχε κυκλοφορήσει στις αίθουσες, οπότε αυτός ήταν ο τίτλος που της έδωσε το πρακτορείο της, ή αν ο τίτλος είναι πρωτοβουλία του καναλιού που την πρόβαλε.

Λίγες μέρες νωρίτερα, ένας φίλος μού είχε στείλει, για να το βάλω στα μεζεδάκια, ένα απόσπασμα από τηλεοπτικό καβγά του Άδωνη με μια βουλευτίνα του ΣΥΡΙΖΑ, όπου ο Άδωνης, τσιρίζοντας όπως συνήθως, αποκαλούσε «ζάμπλουτη» τη βουλευτίνα. Δεν το έβαλα, επειδή είχα πληθώρα ύλης κι επειδή, ακούγοντας το απόσπασμα, δεν μπορούσα να βεβαιωθώ αν προφέρει όντως «ζάΜΠλουτη» -κι έτσι, έστω κι αν η μεταγραφή της (οΘντκ) αντιπαράθεσης είχε τον τύπο «ζάμπλουτη», δεν θέλησα να χρεώσω το αμφισβητούμενο φάουλ στον Άδωνη, έχει άλλωστε φιλοτεχνήσει τόσα αναμφισβήτητα μαργαριτάρια που δεν έχει νόημα να προσθέτουμε και τα αβέβαια.

Θα μπορούσα να βάλω στα μεζεδάκια τη χρήση του τύπου «ζάμπλουτος», είτε από τον Άδωνη είτε στον τίτλο της ταινίας, επειδή δεν είναι ο κανονικός τύπος της λέξης. Κανονικά, η λέξη είναι «ζάπλουτος».

Πολύς κόσμος λέει «ζάμπλουτος», κι αυτός ο τύπος χαρακτηρίζεται σολοικισμός ή απλώς εσφαλμένος. Αλλά για να δούμε γιατί είναι λάθος ο «ζάμπλουτος» πρέπει να δούμε γιατί είναι σωστό ο «ζάπλουτος».

Η λέξη «ζάπλουτος» είναι αρχαία. Είναι λέξη σύνθετη, και αναγνωρίζουμε το δεύτερο συνθετικό της, τον πλούτο. Αυτό το περίεργο «ζα» στην αρχή της λέξης είναι αιολικός τύπος της πρόθεσης «διά». Ο ζάπλουτος δηλαδή είναι διάπλουτος, δηλαδή γεμάτος πλούτο, πάρα πολύ πλούσιος. Είπαμε ότι η λέξη είναι αρχαία, τη βρίσκουμε πχ στον Ηρόδοτο, στο επεισόδιο όπου ο Σόλων προσπαθεί να δείξει στον Κροίσο ότι ο πλούτος δεν φέρνει την ευτυχία, και του λέει «Πολλοὶ μὲν γὰρ ζάπλουτοι ἀνθρώπων ἀνόλβιοί εἰσι».

Στην αρχαία ελληνική υπήρχαν πολλές άλλες λέξεις που είχαν σχηματιστεί με παρόμοιο τρόπο και άρχιζαν από ζα-. Αν αναδιφήσετε το Λίντελ Σκοτ, θα δείτε λέξεις όπως:

Αβλέμονας, ο πλουραλιστικός

Στο προχτεσινό μας άρθρο για τον άμπακο, τον αγλέουρα, τον περίδρομο και τις άλλες εκφράσεις της πολυφαγίας, αναφέραμε και την έκφραση «έφαγε τον αβλέμονα», σαν συνώνυμο της έκφρασης «έφαγε τον αγλέουρα». Τι είναι ο αβλέμονας, θα ρωτήσετε. Λίγη υπομονή και θα το πούμε κι αυτό.

Χτες πήρα ένα ηλεμήνυμα (μέιλ ελληνιστί) από τον Νίκο Πετρόπουλο, ταχτικό αναγνώστη του ιστολογίου, που όμως δεν έχει ποτέ σχολιάσει (πρέπει να είστε αρκετοί σε αυτή την κατηγορία και πολύ θα ήθελα να ακούω και τις δικές σας απόψεις), ένα ηλεμήνυμα ακριβώς για τη λέξη «αβλέμονας».

Ή μάλλον όχι ακριβώς για τη λέξη, αλλά για το τοπωνύμιο. Διότι, αν δεν το ξέρατε, ο Αβλέμονας, με κεφαλαίο πλέον, είναι ψαροχώρι και παραλία στα Κύθηρα, στην ανατολική μεριά του νησιού, ακριβώς κάτω από το «χεράκι» που φαίνεται να σχηματίζεται αν δούμε το νησί στον χάρτη. Δεν είναι αυτός ο μοναδικός Αβλέμονας, υπαρχει και στη Μύκονο Σίφνο, αλλά θαρρώ πως είναι ο πιο γνωστός.

Στον Αβλέμονα των Κυθήρων είχα περάσει ευτυχισμένες φοιτητικές διακοπές το 1981 (αν θυμάμαι καλά). Είχαμε ταλαιπωρηθεί αρκετά για να φτάσουμε από το λιμάνι (Αγία Πελαγία μάλλον κι όχι Καψάλι), μια μεγάλη παρέα, με λεωφορείο, ποδαρόδρομο και καρότσα αγροτικού, και φυσικά κοιμόμασταν έξω με τους υπνόσακους, αλλά πέρασα πολύ ωραία και έχω πολύ αγαπημένες, αν και συγκεχυμένες πλέον, αναμνήσεις από το μέρος. Υποθετω τώρα θα έχει πια αναπτυχθεί, θα έχει γίνει αγνώριστο, με την καλή ή με την κακή έννοια δεν ξέρω.

Φύρδην μίγδην

Περνώντας χτες-προχτές μπροστά από την τηλεόραση, είδα αυτόν τον τίτλο σε τηλεοπτική εκπομπή, υποθέτω σατιρική, νομίζω κυπρέικη, κι αυτό μου έδωσε την ιδέα για το σημερινό αρθράκι, σε συνδυασμό με εκείνο που συζητήσαμε τις προάλλες στα μεζεδάκια μας, σε κάποιο δικό σας σχόλιο, για το μαργαριτάρι μιας επώνυμης δημοσιογράφου, που έγραψε ότι ο Πέτρος Κόκκαλης «εξελέξη αριστείδην (!) μέλος του ΚΚΕ». Αριστίνδην βέβαια, αλλά ευτυχώς το είδαν και το διόρθωσαν.

Φύρδην μίγδην θα πει «ανάκατα, άνω κάτω, σε μεγάλη αταξία, σε απόλυτη ακαταστασία». Αυτές οι δυο λέξεις χρησιμοποιούνται μόνο σε αυτή τη φράση, και μόνο ζευγαρωμένες, δηλαδή λέμε Bιβλία, τετράδια, χαρτιά ριγμένα πάνω στο τραπέζι φύρδην μίγδην, αλλά δεν λέμε «τα βρήκα όλα μίγδην» ή «τα έριξε χάμω φύρδην». Αρχαίες είναι βέβαια οι λέξεις, αλλά στην αρχαιότητα δεν κάνανε μαζί, χώρια χρησιμοποιούνταν -μάλιστα ενώ το φύρδην είναι καθαρόαιμο αρχαίο, το μίγδην είναι ελληνιστικό, ο αρχαιότερος τύπος είναι «μίγδα», λέει ο Πετρούνιας στο ΛΚΝ. Η πιο παλιά ανεύρεση των δύο λέξεων μαζί είναι σε ένα σχόλιο που υπάρχει στο λεξικό Σούδα, ένα υβρεολόγιο που θα άξιζε να το μελετήσουμε κάποια άλλη φορά διότι είναι πολύ γλαφυρό, όπου λέγεται για κάποιον «καὶ κυκῶν καὶ φύρδην καὶ μίγδην ποιῶν ἅπαντα». Η στερεότυπη έκφραση «φύρδην μίγδην» δεν ξέρω πότε εμφανίζεται πρώτη φορά στα νεότερα γράμματά μας, πάντως μια διάσημη εμφάνισή της είναι σε ένα σύγγραμμα του Θ.Ι.Κολοκοτρώνη, του επιλεγόμενου και Φαλέζ, εγγονού του ήρωα της επανάστασης, που είχε τίτλο «Κουλουβάχατα ή αι φύρδην μίγδην σημεριναί ιδέαι» -στον Φαλέζ δηλαδή χρωστάμε αν όχι τη γέννηση πάντως τη διάδοση της λέξης «κουλουβάχατα», που έχει αραβική αρχή (kulluwahad = όλα ένα).

Το φύρδην και το μίγδην είναι παραδείγματα μιας κατηγορίας αρχαίων επιρρημάτων που είχαν την περίεργη -για τη σημερινή γλώσσα- κατάληξη «-δην». Αυτά παράγονταν είτε από ουσιαστικά (σπόρος – σποράδην) είτε από ρήματα (πλέκω-πλέξω-πλέγδην). Όπως λέει ο γραμματικός Απολλώνιος ο Δύσκολος (δεν χρειάζεται μετάφραση, είναι… εύκολο το κείμενο):

Τὰ εἰς δην ἐν βαρείᾳ τάσει ἐστί, καὶ παράγεται καὶ ἀπὸ ὀνομάτων, ὡς τῷ λόγος τὸ λογάδην παράκειται, μόνος μονάδην, τρόχος τροχάδην, σπόρος σποράδην. ἢ παρὰ ῥῆμα, διὰ τοῦ δ καὶ τοῦ συγγενοῦς β παραλαμβανομένου ἐν πρώτῃ συζυγίᾳ, κλέπτω κλέβδην, κρύπτω κρύβδην, γράφω γράβδην, ὄπτω ὄβδην καὶ ἐσόβδην. καὶ παρὰ τοὺς εἰς ξω λήγοντας μέλλοντας διὰ τοῦ γδ, πλέξω πλέγδην, μίξω μίγδην, νύξω νύγδην. καὶ παρὰ τὴν πέμπτην δὲ συζυγίαν, αἴρω ἄρδην, φύρω φύρδην. καὶ παρὰ τὸ σύω δὲ τὸ σύδην· ὅπερ ἐσχημάτιστο, ἐκ μεταθέσεως τοῦ ε εἰς τὸ υ, παρὰ τὸ σέω, ἀφ’ οὗ καὶ τὸ σόος, καθότι καὶ τῷ ῥέω τὸ ῥύω παράκειται, ἀφ’ οὗ καὶ τὸ ῥύβδην καὶ ὁλόκληρον εἰς ον λῆγον ῥυδόν· καὶ παρὰ τὸ χύω τὸ χύδην.

Στην αρχαιότητα τα επιρρήματα εις -δην ήταν πάρα πολλά, αλλά στις μέρες μας έχουν επιβιώσει λιγοστά, που μετριούνται στα δάχτυλα αν όχι του ενός χεριού πάντως των χεριών και των ποδιών. Κάποια άλλα, ενώ δεν λέγονται, έχουν δώσει παιδιά που τα χρησιμοποιούμε, ας πούμε από το «ράγδην» (από το ρήγνυμι) έχουμε το «ραγδαίος», που το χρησιμοποιούμε για τη βροχή και για τη γρήγορη εξέλιξη κακών πραγμάτων, μακριά από εμάς. Επίσης από το άδην (με δασεία) που σήμαινε «άφθονα» έχουμε τον αδηφάγο.

Υποσύνολο των επιρρημάτων σε -δην είναι τα επιρρήματα σε -ίνδην, που αυτά πράγματι μετριούνται στα δάχτυλα. Εκτός από το «αριστίνδην», το μόνο που είχε κάποια συχνή χρήση ήταν το «πλουτίνδην» (με κριτήριο τον πλούτο, δηλαδή).

Στο ΛΚΝ βρίσκω 12 λήμματα-επιρρήματα με κατάληξη -δην. Ο Μπαμπινιώτης, που θέλει να φανεί κάπως πιο λόγιος, προσθέτει πεντέξι ακόμα.

Τα συγκέντρωσα και τα παρουσιάζω εδώ (όχι, δεν φυλλομέτρησα μία προς μία τις σελίδες των λεξικών, χρησιμοποίησα ηλεκτρονικές μεθόδους’ από τότε που βγήκε η ηλεκτρονική αναζήτηση χάθηκε το φιλότιμο).

• άρδην (από το αίρω): ολοκληρωτικά, εκ θεμελίων. Η κατάσταση άλλαξε άρδην. Άρδην ήταν ο τίτλος της σοσιαλιστικής εφημερίδας του Πλάτωνα Δρακούλη και τώρα του εθνικιστικού κινήματος του Καραμπελιά -εκεί που κρεμούσαν οι καπεταναίοι τ’άρματα…
• αριστίνδην (από το άριστος): με επιλογή μεταξύ των αρίστων, χωρίς εκλογή. Παλιά υπήρχαν αριστίνδην γερουσιαστές, ενώ αριστίνδην Ιερά Σύνοδος ήταν αυτή που έκλεξε αρχιεπίσκοπο τον Ιερώνυμο το 1967 (χουντίνδην ήταν δηλαδή, αλλά…)
• βάδην (από το βαίνω): με ρυθμό βαδίσματος. Και ουσιαστικό, το βάδην, το αγώνισμα του στίβου. Επίρρημα Βυρτεμβέργην δεν υπάρχει.
• διαρρήδην (από το θέμα ρη- του λέγω, είρημαι): απερίφραστα, κατηγορηματικά. Ο Μπαμπινιώτης δίνει την ελαφρώς άστοχη (και φτιαχτή) φράση «υποστήριξε διαρρήδην τις διεκδικήσεις του» αλλά σχεδόν πάντα το χρησιμοποιούμε με το «αρνούμαι» ή με το «απορρίπτω»
• εκτάδην (από το εκτείνω): σε ξαπλωτή στάση. Μόνο ο Μπαμπινιώτης το έχει.
• επιτροχάδην (από τον τροχό): γρήγορα, βιαστικά και συνήθ. χωρίς πολλή προσοχή: Ελέγχω επιτροχάδην τους λογαριασμούς. Aναφέρθηκε επιτροχάδην στα προηγούμενα (δηλ. σύντομα). Ο Μπαμπινιώτης εδώ σφάλλει, διότι το λημματογραφεί στο «τροχάδην», ως δύο λέξεις (επί τροχάδην) υποβάλλοντας μάλιστα την ιδέα ότι έτσι το έγραφαν οι αρχαιοι, ενώ οι αρχαίοι πάντοτε το έγραφαν σε μία λέξη, επιτροχάδην.
• καταλογάδην : κατά τον τρόπο της φυσικής ομιλίας’ λέγεται για απόσπασμα π.χ. της Ιλιάδας που το διαβάζουμε πεζό, όχι έμμετρο.
• λογάδην (από το λογάς = εκλεκτός -και όχι φλύαρος!): κατ’ επιλογή. Μόνο στον Μπαμπινιώτη και αμφιβάλλω αν λέγεται σήμερα, αν και βλέπω ότι υπάρχει λογοθεραπευτικό κέντρο ή κάτι τέτοιο με τον τίτλο Λογάδην, τρέχα γύρευε δηλαδή.
• μίγδην (από το μίγνυμι) βλ. φύρδην μίγδην.
• προτροπάδην (από την προτροπή): πολύ γρήγορα. Μόνο στον Μπαμπινιώτη που το χαρακτηρίζει αρχαιοπρεπές. Για κάποιον που το βάζει στα πόδια μπορούμε να πούμε «έφυγε προτροπάδην».
• σποράδην (από το σπόρος): σποραδικά. Μπορούμε να αποδώσουμε έτσι τη βιβλιογραφική ένδειξη passim.
• στάγδην (από το στάζω): σταγόνα-σταγόνα. Μόνο στον Μπαμπινιώτη, ο οποίος περιέργως δεν καταγράφει τον σύμπλοκο όρο «στάγδην άρδευση», τουλάχιστον στην έκδοση που έχω.
• συλλήβδην (από το συλλαμβάνω): όλα/όλοι μαζί, χωρίς εξαίρεση -συχνά με επικριτική χροιά, π.χ. δεν μπορείς να χαρακτηρίζεις πουλημένους συλλήβδην τους πολιτικούς. Επειδή δεν είναι διάφανη η σημασία, συχνά λέμε «όλους συλλήβδην».
• συστάδην (από το συνίσταμαι ή από τη συστάδα): από κοντά, σώμα με σώμα. Μόνο στις φράσεις «μάχομαι/μάχη εκ του συστάδην».
• τροχάδην (από τον τροχό): τρέχοντας, βιαστικά. Και ουσιαστικό, το τροχάδην, που έχει δώσει σε σχολεία και στρατόπεδα το υποκοριστικό «το τροχαδάκι».
• φύρδην (από το φύρω, εξού και φύραμα, αιμόφυρτος), βλ. φύρδην μίγδην.
• χύδην (από το χέω): σωρηδόν, χύμα. Τόσο το ΛΚΝ όσο και ο Μπαμπινιώτης υποστηρίζουν ότι χρησιμοποιείται μόνο στη φράση «χύδην όχλος» που τον λέγανε περιφρονητικά οι παλιοί ψηλομύτηδες για την πλέμπα -άλλωστε και η λ. χυδαίος από το χύδην είναι. Ωστόσο, υπάρχει και το χύδην φορτίο, πχ. χύδην τσιμέντο (bulk που λέμε) στην ορολογία της πιάτσας και θα έπρεπε να το καταγράψουν τα λεξικά.

Πέρα από αυτά, το Αντίστροφο λεξικό της Συμεωνίδη, που όμως καταγράφει και σπανιότατες λέξεις, έχει τρεις ακόμα: περιβάδην, παραστάδην και συμμίγδην. Τα δύο πρώτα ακούγονται λιγάκι σαν κυπρέικα.

Να πούμε ότι όλες οι παραπάνω λέξεις είναι αρχαίες, δηλαδή το επίθημα -δην δεν είναι πια ζωντανό στα νέα ελληνικά, σε αντίθεση με το άλλο επιρρηματικό επίθημα, το -δόν, π.χ. αναφανδόν, οκλαδόν, ομαδόν, σωρηδόν, το οποίο χρησιμοποιείται και για την παραγωγή νεότερων λέξεων, κάποτε ευκαιριακών σχηματισμών, π.χ. κλοτσηδόν, σαρδεληδόν (π.χ. για τους επιβάτες στο λεωφορείο), κοπιπαστηδόν.

Από την άλλη, τα επιρρήματα σε -δην, όπως και να το κάνεις, έχουν κάποιαν επισημότητα. «Θα τιμωρήσω όλο τον λόχο διαρρήδην», έλεγε ένας λοχαγός που είχαμε στο στρατό κι εμείς ψαρώναμε. Μάλλον συλλήβδην ήθελε να πει, αλλά κανείς δεν τόλμησε να του το επισημάνει.

Σαρανταπεντάρια

Πολύ μας βασάνισε ο καύσωνας το τελευταίο τετραήμερο, αλλά τουλάχιστο μας έδωσε έμμεσα την αφορμή για το σημερινό σύντομο άρθρο -σύντομο, διότι γράφεται ενώ ακόμα έξω κάνει πολλή ζέστη, οπότε θα είμαστε λακωνικοί.

Το Σάββατο λοιπόν άκουσα στο αναγγελτικό κάποιου δελτίου ειδήσεων τον εκφωνητή να αναγγέλλει με στόμφο: Δείτε σε ποιες περιοχές της χώρας θα χτυπήσει ο υδράργυρος σαρανταπεντάρια!

Ο υδράργυρος βέβαια είναι πλέον σχήμα λόγου, αφού, αν δεν κάνω λάθος, εδώ και χρόνια έχει απαγορευτεί η πώληση θερμομέτρων με υδράργυρο -οπότε, αυτό που εννοείται είναι «σε ποια μέρη θα ανέβει η θερμοκρασία στους 45 βαθμούς Κελσίου».

Και πράγματι, στα κοινωνικά μέσα άρχισαν να εμφανίζονται φωτογραφίες (ψηφιακών) θερμομέτρων από αυτοκίνητα ή από κινητές συσκευές, με την ένδειξη να φτάνει στους 45 βαθμούς, ενώ είδα και βιντεάκια από τη Λάρισα που έδειχναν κάποιους να τηγανίζουν αυγά χωρίς φωτιά, μόνο με τη θερμότητα θερμοκρασία του ήλιου.

Σε κάποιο άλλο άρθρο μπορεί να μαζέψουμε τα κλισέ που χρησιμοποιούν οι δημοσιογράφοι όταν έχει καύσωνα (καμίνι, σε σημείο βρασμού, λιώνει η άσφαλτος, στους Χ βαθμούς σκαρφάλωσε ο υδράργυρος) αλλά τώρα θα σταθούμε στα σαρανταπεντάρια.

Όπως θα περίμενε κανείς, η σημασία «σαρανταπεντάρι = θερμοκρασία 45 βαθμών» δεν είναι λεξικογραφημένη, και δεν θα μπορούσε να είναι. Τα λεξικά δεν είναι θησαυρός, να έχουν όλες τις άπαξ ειρημένες λέξεις και σημασίες της γλώσσας. Ελπίζω μάλιστα να μην χρειαστεί να λεξικογραφηθεί ποτέ αυτή η σημασία, δηλαδή να μην παγιωθούν οι καύσωνες τόσο που τα θερμοκρασιακά 45άρια να γίνουν κοινός τόπος.

Ωστόσο, το λήμμα σαρανταπεντάρι έχει βρει τη θέση του στα λεξικά, αλλά η λεξικογραφική κάλυψή του δεν είναι ούτε πλήρης, ούτε σωστή. Στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, αναφέρεται:

Αποκαθίστανται οι ζημιές; Θα αποκατασταθεί η βλάβη;

Αν πάρετε κυριολεκτικά τις ερωτήσεις του τίτλου, ίσως μου απαντήσετε ότι εξαρτάται, άλλες ναι και άλλες όχι. Μπορεί επίσης να μου πειτε ότι δεν ξέρετε για ποια βλάβη σας μιλάω και να απορήσετε τι με έπιασε πρωινιάτικα, στον ύπνο μου την είδα;

Όλα ξεκίνησαν χτες, όταν με ρώτησε ένας φίλος αν είναι σωστή η έκφραση «Οι ζημιές αποκαθίστανται», αν μπορούμε να πούμε «θα αποκατασταθεί η βλάβη» ή αν είναι σολοικισμός να λέμε κάτι τέτοιο αφού, λέει ο φίλος, «μόνο κάτι που υπάρχει μπορεί να αντικατασταθεί».

Πρόκειται για ένα ζήτημα που ίσως το έχουμε θίξει παρεμπιπτόντως σε σχόλια, αλλά δεν βλάφτει να του αφιερώσουμε ένα σύντομο αρθράκι, αφού αρκετοί υποστηρίζουν, είτε καλοπροαίρετα είτε με λαθοθηρική διάθεση, ότι δεν είναι σωστό να λέμε «αποκαθίσταται η βλάβη/η ζημιά/η ζημία» διότι αυτό που αποκαθίσταται δεν είναι η ζημία αλλά η πρότερη κατάσταση, η κατάσταση που υπήρχε πριν επέλθουν οι ζημίες (παράδειγμα επιχειρηματολογίας)

Παρόμοια επιχειρηματολογία ακούγεται και για τη βλάβη -δεν αποκαθίσταται η βλάβη, λένε κάποιοι, αλλά η λειτουργία της συσκευής ή του μηχανήματος που έπαθε βλάβη.

Έχει κάποια βάση αυτή η επιχειρηματολογία, αν σκεφτούμε άλλες χρήσεις του ρήματος «αποκαθιστώ» ή του ουσιαστικού «αποκατάσταση».

Όταν, ας πούμε, γίνει στη Βουλή ένα επεισόδιο, ο πρόεδρος χτυπάει το κουδούνι και επιχειρεί να αποκαταστήσει την τάξη που διασαλεύτηκε, δηλαδή να επαναφέρει κλίμα πολιτισμένης συζήτησης και ανταλλαγής απόψεων (λέμε τώρα).

Όταν αποκαθίσταται η λειτουργία του μετρό, που είχε προηγουμένως διακοπεί, επανέρχεται στην προηγούμενη κατάσταση.

Παρομοίως (αντιγράφω από το λεξικό) μπορούμε να αποκαταστήσουμε την αλήθεια (που διαστρεβλώθηκε), την ενότητα του κόμματος (που διαταράχθηκε), τη δημοκρατία (που ανατράπηκε), την επικοινωνία (που διακόπηκε) ή την υπόληψη κάποιου (που σπιλώθηκε με συκοφαντίες). Όταν κάποιος αρρωστήσει και μετά αναρρώσει, και είναι πάλι εντελώς υγιής, λέμε πως αποκαταστάθηκε η υγεία του.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η αποκατάσταση σημαίνει, λίγο-πολύ, την επαναφορά σε μια προηγούμενη ομαλή,, φυσιολογική, καλή κατάσταση.

Η πρέκνα και τα λεξικά μας

Καθώς είμαι ακόμα σε ταξίδι, ανεβάζω σήμερα ένα παλιό άρθρο, ελπίζοντας πως οι περισσότεροι δεν θα το ξέρετε ή δεν θα το θυμάστε. Ελπίδα βάσιμη, διότι η πρώτη δημοσίευσή του  έγινε όταν το ιστολόγιο όχι απλώς δεν είχε σαραντίσει, αλλά μόλις έκλεινε 10 μέρες ζωής. Και για να μην παραπονιούντι οι παλιοί θαμώνες, σε τούτην την επανάληψη έχω προσθέσει μερικά πράγματα.

Για τα λεξικά μας, η λέξη πρέκνα δεν υπάρχει. Δεν θα τη βρείτε ούτε στον Μπαμπινιώτη, ούτε στου Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, ούτε στο Μέγα του Παπύρου, ούτε στον τρίτομο Σταματάκο, ούτε καν στον 15τομο Δημητράκο.  Αν είναι δικαιολογημένη αυτή η  παράλειψη ή όχι, θα το πούμε μετά.

Τι είναι όμως πρέκνα; Τη λέξη την ξαναβρήκα σε ένα διήγημα του Ιωάννου, Εν ταις ημέραις εκείναις, που ανέβασα τις προάλλες, που μιλάει για τον αφανισμό των Εβραίων:

Ένα κοκκινομάλλικο κορίτσι με πρέκνες στο πρόσωπο δεκατέσσερα με δεκαπέντε χρονώ,

Εδώ η οφθαλμοφανής σημασία είναι φακίδες, αλλά η λέξη περισσότερο χρησιμοποιείται για στίγματα, όπως αυτά της ηλικίας. Στη συζήτηση που έγινε στο φόρουμ Λεξιλογία, μια φίλη πρόσφερε το εξής άριστο παράδειγμα χρήσης, που το άκουσε από μια φίλη της Πολίτισσα:  «Άσε, μεγαλώνοντας γέμισα πρέκνες, εγώ που ποτέ δεν ήμουν πρεκνιάρα». Και συμπληρώνει, η φίλη, «Την πρώτη φορά που μας το είπε την κοιτάγαμε καλά-καλά, τώρα το λέμε κι εμείς».

Πρέκνες έχει και η ρόγα του σταφυλιού και μάλιστα υπάρχει και ποικιλία σταφυλιού, της περιοχής της Νάουσας, που λέγεται πρεκνάδι, ή πρικνάδι ή πρεκνιάρικο ή πρέκνα. Λέγεται έτσι επειδή έχει «ρώγες χρώματος κιτρινόξανθου με μικρά μαύρα στίγματα». Φίλος οινόφιλος λέει πως το συγκεκριμένο κρασί είναι από τις πιο εύγευστες ελληνικές ποικιλίες.

Οι ντελιβεράδες έχουν σήμερα απεργία

Το σωματείο Συνέλευση Βάσης Εργαζόμενων Οδηγών Δικύκλου (ΣΒΕΟΔ), που φιλοδοξεί να καλύψει τον κλάδο των ντελιβεράδων, των κούριερ και των εξωτερικών συνεργατών, έχει σήμερα κηρύξει απεργία, διεκδικώντας πράγματα που φαίνονται αυτονόητα: το μηχανάκι που οδηγούν να είναι εταιρικό (αυτή τη στιγμή είναι δικό τους, με όλα τα έξοδα που αυτό συνεπάγεται), να τους χορηγεί ο εργοδότης μέσα ατομικής προστασίας (κράνος, γάντια κτλ.), να ενταχθεί ο κλάδος στα βαρέα και ανθυγιεινά και να καταβάλλονται όλα τα ένσημα (η συνήθης πρακτική είναι να παίρνουν πολύ λιγότερα ένσημα απ’ όσα αντιστοιχούν στις ώρες που δουλεύουν) και να αναγνωριστεί ενιαία ειδικότητα ώστε να μην είναι εύκολο το «διαίρει και βασίλευε». Θα είναι δύσκολη απεργία, αφού ο κλάδος είναι διεσπαρμένος -αλλά ο στόχος του σωματείου είναι να φέρει τους ντελιβεράδες, τους κούριερ και τους εξωτερικούς από τον μοναχικό αγώνα δρόμου στον συλλογικό δρόμο του αγώνα.

Το σωματείο έχει ανεβάσει βιντεάκι στο Γιουτούμπ, επειδή όμως εμείς είμαστε ιστολόγιο που αγαπάει τον γραπτό λόγο θα παρουσιάσω εκτενή αποσπάσματα από το απεργιακό φύλλο του περιοδικού του σωματείου, που έχει τον τίτλο Στο Ρελαντί και μπορείτε να το βρείτε εδώ.

Βέβαια, αναπόφευκτα θα λεξιλογήσουμε, οπότε ας ξεκινήσουμε μ’ αυτό.

Ο εργαζόμενος με το μηχανάκι, που έρχεται να μας φέρει φαγητό στο σπίτι, κάνει ντελίβερι και λέγεται ντελιβεράς. Η λέξη «ντελιβεράς» έχει πια μπει στην ελληνική γλώσσα και λημματογραφείται στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας. Από την άλλη, δεν καταγράφεται στο ΛΚΝ (1998), κάτι που μας δίνει μια ισχυρή χρονολογική ένδειξη όχι απαραίτητα για την εμφάνιση αλλά πάντως για τη διάδοση της λέξης.

Κατά συνέπεια, δεν είναι ανάγκη να γράφουμε delivery όταν γράφουμε ελληνικά, ούτε βέβαια, βγάζω σπυράκια μόνο που το σκέφτομαι, deliverάς. Εξεζητημένη μού φαίνεται και η μεταγραφή ντιλίβερι, ντιλιβεράς, που πάντως τη δίνει σαν δεύτερη το Χρηστικό. Ο ντελιβεράς στη Βόρεια Ελλάδα λέγεται πακετάς.

Το αγγλικό delivery ετυμολογικά ανάγεται στο λατινικό deliberare, στη ρίζα του δηλαδή βρίσκεται το liber = ελεύθερος. Άλλωστε και το ρήμα deliver σημαίνει και διασώζω, και απελευθερώνω, και απαλλάσσω, αλλά και ξεγεννάω γυναίκα, και διάφορα άλλα πράγματα, πέρα από τη σημασία «παραδίδω», που είναι αυτή που μας ενδιαφέρει εδώ.

Ο κούριερ, πάλι, ο υπάλληλος της εταιρείας ταχυμεταφοράς ή ταχυδιανομής που μεταφέρει και παραδίδει φακέλους, είναι δάνειο από τα αγγλικά, που είναι δάνειο από τα γαλλικά και τελικά ανάγεται στο λατινικό currere, τρέχω. Αν θέλουμε να εξελληνίσουμε τον όρο, μπορούμε να τον πούμε ταχυδιανομέα (ή και ταχυμεταφορέα) αλλά θα υπάρχει μια μικρή ασάφεια καθώς δεν είναι σαφές αν «ταχυμεταφορέας» είναι η εταιρεία ή ο υπάλληλος. Μπορούμε, θαρρώ, να κρατήσουμε (και) το κούριερ και δεν υπάρχει λόγος, όταν γράφουμε ελληνικά, να τον γράφουμε με λατινικό αλφάβητο. Η αφίσα του σωματείου γράφει βέβαια courier και delivery, αλλά στο απεργιακό φύλλο του περιοδικού χρησιμοποιούνται, και σωστά, οι ελληνογραμμένοι όροι.

Τα γλωσσικά ληξιαρχεία και το Ιστορικό Λεξικό

Την περασμένη βδομάδα είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο για τον νέο τόμο του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής (ΙΛΝΕ), που κυκλοφόρησε πρόσφατα από την Ακαδημία Αθηνών και συζητήσαμε για το σημαντικό αυτό λεξικό, που παραμένει ελάχιστα γνωστό στο ευρύτερο κοινό, ή ακόμα και στο κοινό που ενδιαφέρεται για τη γλώσσα. Σαν αναπληροφόρηση στο άρθρο, είχα τη χαρά να λάβω ένα ηλεμήνυμα από τη γλωσσολόγο Ιώ Μανωλέσσου και αποφάσισα να μην το εντάξω στα σχόλια του προηγούμενου άρθρου, όπου δεν θα είχε την προσοχή που του αξίζει, αλλά να το δημοσιεύσω σε ξεχωριστό άρθρο, το σημερινό.

Η κ. Μανωλέσσου ανήκει στην ομάδα των συντακτών του ΙΛΝΕ, αλλά φυσικά τα όσα γράφει δεν τα γράφει ως εκπρόσωπος των συντακτών του λεξικού, ή πολύ περισσότερο της Ακαδημίας -αποτελούν τον δικό της προβληματισμό και τη συμβολή στη συζήτηση που ξεκίνησε με το προηγούμενο άρθρο μου, με βάση και την εμπειρία που έχει. Θα παραθέσω τα σχόλιά της αυτολεξεί, θα σχολιάσω όμως με τη σειρά μου κάποια πράγματα στο τέλος.

Μου γράφει η κ. Μανωλέσσου:

Αγαπητέ κ. Σαραντάκο,

Με πολλή χαρά διάβασα την ανάρτησή σας με την οποία ανακοινώνετε στο ευρύτερο κοινό την έκδοση του νέου τόμου του Ιστορικού Λεξικού, καθώς και τα θετικά σας σχόλια για την συνεισφορά του έργου στην ελληνική λεξικογραφία. Η γνώμη σας, ως ενός ανθρώπου που έχει σκύψει για χρόνια πάνω στη γλώσσα μας, είναι ιδιαίτερα πολύτιμη.

Υπάρχουν ορισμένα σημεία στην ανάρτησή σας τα οποία θα ήθελα να σχολιάσω.

Το πρώτο είναι η καθ’ όλα λογική και σωστή παρότρυνσή σας «αξίζει να μελετηθεί από την Ακαδημία Αθηνών η διάθεση του λεξικού σε ηλεκτρονική μορφή -τόσο του Ιστορικού όσο και του Χρηστικού». Θα ήταν καλό να γίνει γνωστό στο ελληνικό κοινό ότι όσον αφορά το Ιστορικό Λεξικό αυτό έχει ΗΔΗ ΓΙΝΕΙ. Χάρη στο μείζον ερευνητικό πρόγραμμα «Προβολή του έργου των Ερευνητικών Κέντρων της Ακαδημίας Αθηνών», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ψηφιακή Σύγκλιση στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013, οι προηγούμενοι τόμοι του ΙΛΝΕ είναι πλέον ελεύθερα προσβάσιμοι στο διαδίκτυο από το Ψηφιακό Αποθετήριο της Ακαδημίας Αθηνών.

Ο νέος τόμος του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας

Χτες είχαμε τις γαλλικές προεδρικές εκλογές, αλλά το ιστολόγιο έχει τη δική του επικαιρότητα κι έτσι το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο σε ένα σημαντικό γεγονός άλλης τάξεως.

Πριν από λίγο καιρό λοιπόν σημειώθηκε ένα γεγονός ιστορικό για τη λεξικογραφία μας, που όμως πέρασε απαρατήρητο: κυκλοφόρησε ο νέος, έκτος, τόμος του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, ενός λεξικού που πολλοί θα το έχουν ακούσει αλλά ελάχιστοι θα το έχουν δει και ακόμη λιγότεροι θα το έχουν χρησιμοποιήσει.

Για να μην μπερδευόμαστε, δεν εννοώ το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας ,έκδοση επίσης της Ακαδημίας Αθηνών, που εκδόθηκε στα τέλη του 2014 και το είχαμε παρουσιάσει κι εδώ και συχνά πυκνά το αναφέρω και σε διάφορα άρθρα του ιστολογίου. Εννοώ το Ιστορικό Λεξικό, που ο πλήρης τίτλος του είναι «Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής» με υπότιτλο «της τε κοινώς ομιλουμένης και των ιδιωμάτων», ΙΛΝΕ συντομογραφικά.

Όπως μαρτυράει και η γλώσσα του τίτλου του, το ΙΛΝΕ ξεκίνησε ως εγχείρημα στη μακρινή δεκαετία του 1920, αμέσως με την ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών, με πρωτοβουλία του Γεωργίου Χατζιδάκι, οι δε πρώτοι τόμοι εκδόθηκαν στη δεκαετία του 1930. Ως το 1942 είχαν εκδοθεί τρεις τόμοι φτάνοντας μέχρι το λήμμα «βλέπω». Το1953 εκδόθηκε το πρώτο τεύχος του 4ου τόμου, βλεφαρίδα-γάργαρος, και ύστερα για δεκαετίες τίποτα, σε σημείο που να γίνει παροιμιώδες «το λεξικό της Ακαδημίας που άρχισε εδώ και πενήντα χρόνια και σταμάτησε στο Γάμμα»

Το 1980 όμως εκδόθηκε το δεύτερο τεύχος του 4ου τόμου, φτάνοντας ως το λ. γεροδέματος και στην ίδια δεκαετία εκδόθηκε, επίσης σε δύο τεύχη, το 1984 και το 1989, ο 5ος τόμος, φτάνοντας στο λημμα «δαχτυλωτός». Και ύστερα όλα σταμάτησαν ξανά, οπότε το παροιμιώδες λεγόμενο αναπροσαρμόστηκε στο «το λεξικό της Ακαδημίας που άρχισε εδώ και ογδόντα χρόνια και σταμάτησε στο Δέλτα».

Στο μεταξύ, έγινε η αναπροσαρμογή των στόχων του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων, κατά καιρούς ανακοινωνόταν η οριστική διακοπή της έκδοσης του λεξικού, εκδόθηκαν έγκυρα και εκτενή λεξικά της νέας ελληνικής, μεταξύ άλλων και από την Ακαδημία το 2014, και σήμερα εκδίδεται ο έκτος τόμος: δε -διάλεκτος, 27 χρόνια μετά τον προηγούμενο.

Από το 1989 ως το 2016 ο κόσμος έχει αλλάξει άρδην -δεν υπάρχει πια η Σοβιετική Ένωση, η ελληνική λεξικογραφία έχει εμπλουτιστεί με πολλά έργα αναφοράς, στη ζωή μας (και στη λεξικογραφία) έχει εισβάλει ορμητική η πληροφορική. Έχει νόημα σήμερα η έκδοση του ΙΛΝΕ;

Εκ πρώτης όψεως, η απάντηση είναι ένα απερίφραστο «Όχι», ιδίως στη σημερινή τσακισμένη από την κρίση και τα μνημόνια Ελλάδα. Μάλιστα, νιώθει κανείς τον πειρασμό να χρησιμοποιήσει τη μέθοδο των τριών. Πράγματι, για να φτάσουμε από το Α στο λήμμα «διάλεκτος», δηλαδή για να καλυφθεί περίπου το 22,7% του λημματολογίου της νέας ελληνικής, χρειάστηκαν 87 χρόνια -πράγμα που σημαίνει ότι για να ολοκληρωθεί το έργο θα χρειαστούν 380 χρόνια (με αρχή το 1930), δηλαδή θα φτάσουμε στο αίσιο έτος 2310. Είμαστε αιωνοφάγοι εμείς οι Έλληνες και είναι τρισχιλιετής η γλώσσα μας αλλά και πάλι τόσοι αιώνες προκαλούν δέος.

(Το 22,7% προέκυψε με μπακάλικο υπολογισμό, είναι το ποσοστό των σελίδων του Χρηστικού Λεξικού που αντιστοιχεί στο τμήμα από την αρχή έως το λ. διάλεκτος)

Επιπλέον, άλλο ήταν το λεξιλόγιο της νέας ελληνικής το 1930 και άλλο είναι σήμερα. Το ΙΛΝΕ ξεκίνησε στην προπολεμική, αγροτική Ελλάδα, αποτυπώνοντας το λεξιλόγιο των πρώτων δεκαετιών του αιώνα, με ισχυρότατη παρουσία τοπικών ιδιωμάτων. Από τότε η νέα ελληνική έχει εμπλουτιστεί ανυπολόγιστα από επιστημονικούς νεολογισμούς και λέξεις του αστικού χώρου, ενώ τα ιδιώματα έχουν περιθωριοποιηθεί. Ποιο είναι το πρωτεύον σήμερα -να αποτυπωθούν λέξεις που δεν ακούγονται πια ή να καταγραφεί η σημερινή νέα ελληνική;

Ο 6ος τόμος που μόλις κυκλοφόρησε αποτυπώνει αυτό το δίλημμα, μια και περιέχει όχι μόνο λέξεις που έχουν προ πολλού πάψει να χρησιμοποιούνται (θα δώσω δείγμα παρακάτω) αλλά και νεότατους νεολογισμούς, π.χ. διαδίκτυο, διαδικτυακός.

Για να κάνουμε μιαν ακόμα μπακάλικη σύγκριση, ο 6ος τόμος έχει 392 σελίδες «ψαχνό» (χωρίς να υπολογίζονται οι εκτενέστατες εισαγωγές), από το λήμμα «δε» ως το «διάλεκτος». Στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, το τμήμα που αντιστοιχεί στα λήμματα από «δε» ως το «διάλεκτος» είναι 26 σελίδες μόνο! Αυτό συμβαίνει επειδή το ΙΛΝΕ όχι μόνο έχει πλάτος (αφού εξετάζει όλα τα ιδιώματα της νεοελληνικής) αλλά και βάθος απαράμιλλο, αφού εξετάζει κάθε λήμμα σε πολύ μεγάλη ανάλυση -έτσι, το λήμμα «δερβίσης» (χωρίς τα παράγωγα και τα σύνθετά του) πιάνει σχεδόν δυο ολόκληρες μεγάλες σελίδες, ενώ στο Χρηστικό το αντίστοιχο λήμμα πιάνει μόλις εφτά αράδες, ενώ ανάλογος είναι και ο χειρισμός των άλλων σύγχρονων λεξικών.

Μια ακόμα σύγκριση λεξιλογίου. Το δερβένι είναι στενή ορεινή διάβαση (έτσι και τα θρυλικά Δερβενάκια της νίλας του Δράμαλη) και δερβέναγας ήταν επί τουρκοκρατίας ο επικεφαλής του στρατιωτικού αποσπάσματος που φρουρούσε το δερβένι -και μεταφορικά λέγεται έτσι κάποιος που συμπεριφέρεται με τρόπο αυταρχικό. Το ΛΚΝ έχει αυτά τα δύο λήμματα, δερβέναγας και δερβένι. Το λεξικό Μπαμπινιώτη έχει τα λήμματα: δερβέναγας, δερβένι (και το υποκοριστικό δερβενάκι) και δερβενοχώρι. Το Χρηστικό Λεξικό, που δεν καταγράφει λέξεις που δεν ακούγονται πολύ σήμερα, έχει μόνο το λήμμα δερβέναγας.

Αντίθετα, το ΙΛΝΕ στον 6ο τόμο έχει τα εξής λήμματα, 15 αν μέτρησα καλά:

δερβέναγας
δερβενάκι
δερβένι
δερβένιος
δερβενιώτικος
δερβένμπασης
δερβένμπεης
δερβενοπούλα
δερβενόπουλο
δερβενοχώρι
δερβενοχωρίτης
δερβεντζήμπασης
δερβεντζής
δερβεντζιλίκι
δερβένω   (η ζητιάνα, που περιφέρεται στα δερβένια)

-και για κάθε λήμμα καταγράφονται όλες οι παραλλαγές, π.χ. δερβένι, ντερβένι, ντερμπέντ’, τερβένι, ντιρβένι, διρβέν’, ντριβέν’, ντερμπένι. Το λήμμα «δερβένι» πιάνει μιάμιση σελίδα, με παραθέματα και φράσεις από δημοτικά τραγούδια, λογοτεχνικά έργα (Κόντογλου, Κοροβίνης), ιστορικά κείμενα, απομνημονεύματα π.χ. του Κολοκοτρώνη, φράσεις καταγραμμένες από συλλέκτες γλωσσικού υλικού, π.χ. Αράδ’σαν κουπάδια σήμερα απ’ του ντιρβέν’ για τα χ’μαδιά (= πέρασαν κοπάδια σήμερα από το ντερβένι για τα χειμαδιά), από την Πλατανούσα, το χωριό του Κοτζιούλα.

Από την άλλη, στο νεότερο, το λόγιο, το δημοσιογραφικό και το επιστημονικό λεξιλόγιο το ΙΛΝΕ δίνει πολύ λιγότερη προσοχή -αλλά αυτό δεν ενοχλεί, με την έννοια ότι υπάρχουν άλλα έγκυρα λεξικά που καταγράφουν τις νεότερες λέξεις, ενώ κανένα λεξικό δεν περιέχει τα λήμματα που καταγράφει το ΙΛΝΕ.

Θα δώσω ένα παράδειγμα. Στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται, το 2011, είχα εξετάσει 366 λέξεις που δεν συμπεριλαμβάνονταν στα νεότερα μεγάλα λεξικά μας. Μια από αυτές τις λέξεις ήταν και η λέξη «διακαμός», για την οποία έγραψα τα εξής:

Μια υπέροχη λέξη που δεν αξιώθηκε κανένα λεξικό να την καταγράψει. Διακαμός είναι ο φωσφορισμός της θάλασσας που οφείλεται στις αναλαμπές των ψαριών ή στη βιοφωταύγεια του πλαγκτού. Και μεταφορικά η σκιά, κάτι που διακρίνεται θαμπά, μια σιλουέτα, το περίγραμμα μιας φευγαλέας μορφής. Από το ρ. διακαίω. Η λέξη έχει περάσει και στα τουρκικά (yakamoz).

Λέξη παπαδιαμαντική. Στα Ρόδινα ακρογιάλια την εξηγεί: εφάνη μακρόθεν ένας «διακαμός», μια σκιά ανθρώπου. Στο ερωτικότατο Όνειρο στο κύμα η «λουομένη κόρη» βλέπει στο φεγγαρόφωτο «τον μαύρον ίσκιον μου, τον διακαμόν μου, επάνω εις τον βράχον» και βγάζει φωνή φόβου. Ο κυρ Αλέξαντρος χρησιμοποιεί άλλες δυο ή τρεις φορές τον διακαμό, και στη Φόνισσα δίνει και συνώνυμο, «το διάνεμα»

Μόνο και για χάρη του Παπαδιαμάντη, κάποιο λεξικό έπρεπε να αποθησαυρίσει τη λέξη, που μόνο σε τοπικά γλωσσάρια βρίσκεται. Εννοείται ότι χρησιμοποιείται και με την αρχική σημασία, του θαλάσσιου φωσφορισμού. Για παράδειγμα, διαβάζω κάπου ότι στο νυχτερινό ψάρεμα, ο ψαράς πρέπει να μαντέψει από τον διακαμό του κοπαδιού το είδος των ψαριών.

Έγραφα τότε ότι κανένα λεξικό δεν αξιώθηκε να καταγράψει τη λέξη «διακαμός». Το ΙΛΝΕ, όπως θα μαντέψατε, όχι μόνο την καταγράφει αλλά και της αφιερώνει πάνω από μισή σελίδα με άφθονα παραθέματα, μια εξέταση πολύ πληρεστερη από τη δική μου.

Από την άλλη, το Χρηστικό Λεξικό δεν έχει το λήμμα «διακαμός», ενώ έχει το λήμμα «διακαναλικός» (διακαναλική συνέντευξη) που βέβαια δεν το έχει το ΙΛΝΕ. Νομίζω πως στο πνεύμα αυτό μπορεί να γίνει για το μέλλον ένας καταμερισμός που να λύνει το δίλημμα του ΙΛΝΕ: Πλήρης κάλυψη του ιστορικού και του διαλεκτικού τμήματος και ακροθιγής μόνο κάλυψη των νεότερων λημμάτων, για τα οποία μπορεί να γίνεται απλώς αντιγραφή από το υλικό του Χρηστικού Λεξικού. Το πολύτιμο και το αναντικατάστατο που έχει να προσφέρει το ΙΛΝΕ είναι ο «διακαμός», όχι ο διακαναλικός ή το διαδίκτυο -αυτά τα βρίσκουμε και αλλού.

Έγραψα πιο πάνω ότι «κανένα λεξικό» δεν είχε καταγράψει το λήμμα «διακαμός», αλλά αυτό ήταν ακριβές μόνο για τα έντυπα λεξικά. Το ηλεκτρονικό λεξικό της Live-Pedia.gr περιέχει επίσης το λήμμα «διακαμός» -και αυτό μάς θυμίζει ότι τα ηλεκτρονικά λεξικά προσφέρουν τεράστια πλεονεκτήματα απέναντι στα έγχαρτα, οπότε αξίζει να μελετηθεί από την Ακαδημία Αθηνών η διάθεση του λεξικού σε ηλεκτρονική μορφή -τόσο του Ιστορικού όσο και του Χρηστικού. Ακόμα και στη σημερινή χρεοκοπημένη Ελλάδα της μνημονιακής λιτότητας, το υλικό του Ιστορικού Λεξικού πρέπει να γίνει κτήμα των Ελλήνων.

 

Ο τρόμος για την απλοποίηση και για τις αλλαγές της ορθογραφίας

Κυκλοφόρησε αρκετά στο Φέισμπουκ ένα κείμενο, που το βλέπετε σε εικόνα αριστερά και που θα το μεταγράψω πιο κάτω -ίσως  ο συντάκτης του να είναι δάσκαλος, αν και αυτό δεν έχει και μεγάλη σημασία. Κάποιος φίλος μού ζήτησε να το σχολιάσω -κι έτσι έχουμε το σημερινό άρθρο, αν και τα θέματα αυτά τα έχουμε συζητήσει πολλές φορές στο παρελθόν και θα τα συζητήσουμε ξανά στο μέλλον -αλλά γλωσσικό ιστολόγιο είμαστε, αν ήμασταν ποδοσφαιρικό θα συζητούσαμε για μπάλα.

Ο άγνωστος συντάκτης λοιπόν, ίσως δάσκαλος, στο καλογραμμένο κειμενάκι του συγκέντρωσε 14 λέξεις που η ορθογραφία τους έχει αλλάξει ή που ο συντάκτης νομίζει ότι έχει άλλάξει, στην κατεύθυνση της απλοποίησης. Θεωρεί ότι η απλοποίηση αυτή της ορθογραφίας συνιστά κατακρεούργηση της γλώσσας (!) και εκφράζει την έντονη δυσφορία του που νιώθει ανορθόγραφος και «αναγκάζεται να ανοίξει λεξικό ακόμα και για την πιο απλή λέξη».

Αλλά ας δούμε πρώτα το κείμενο:

Ενός λεπτού σιγή για εκείνο το μαντήλι που ξηλώθηκε κι έμεινε «μαντίλι», για την εταιρεία που διαλύθηκε κι έγινε «εταιρία», για τη βρωμιά που λερώθηκε κι έγινε «βρομιά», για τον χλωμό που τρόμαξε κι έγινε «χλομός», για το πηρούνι που έσπασε κι έγινε «πιρούνι», για το συγγνώμη που, έλεος, γίνεται «συγνώμη», για το ρήμα γλυτώνω που δε γλύτωσε κι έγινε «γλιτώνω», για το παληκάρι που λύγισε κι έγινε «παλικάρι», για την μπύρα που ξίνισε κι έμεινε «μπίρα», για την χρεωκοπία που έγινε «χρεοκοπία» και τη φοβόμαστε περισσότερο, για την περηφάνεια που ντροπιάστηκε κι έγινε «περηφάνια» για τον Μανώλη που παλεύει για να μη γίνει «Μανόλης», για τη ζήλεια που ζήλεψε κι έγινε «ζήλια», για το κτήριο που γκρεμίστηκε κι έγινε «κτίριο»…
Και για όλα εκείνα τα θύματα της απλοποίησης/κατακρεούργησης της ελληνικής γλώσσας, που μας κάνουν να νιώθουμε ανορθόγραφοι και να ανοίγουμε λεξικό ακόμη και για την πιο απλή λέξη!

Πολιτικοδημοσιογραφικό κλισεδολόγιο (συνεργασία του Αλέξη)

Το σημερινό άρθρο είναι συνεργασία: το έχει γράψει ο φίλος μας ο Αλέξης, στον οποίο το ιστολόγιο χρωστάει επίσης άλλα δυο πολύ καλά άρθρα, τη συλλογή ιστορικών λέξεων και φράσεων της μεταπολίτευσης, πριν από τρία χρόνια, και την ανασύσταση των Ομηρικών επών  το 2011.

Στο σημερινό άρθρο ο Αλέξης συγκέντρωσε 85 λέξεις και φράσεις που έχουν γίνει κλισέ τα τελευταία χρόνια στον πολιτικό-δημοσιογραφικό λόγο. Ο τίτλος του άρθρου είναι δικός μου: ο Αλέξης το είχε τιτλοφορήσει «Σύντομος πολιτικός λεξιλογικός οδηγός (για επίδοξους πολιτικούς και μη)». Ωστόσο, όλο το άρθρο είναι δική του δουλειά, εγώ δεν έχω αλλάξει ούτε ένα γιώτα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συμφωνώ πάντοτε με τα γραφόμενα. Οπότε, ο έπαινος ανήκει στον Αλέξη.

Το θέμα ασφαλώς έχει πολύ ενδιαφέρον και ενδιαφέρει και πολύ το ιστολόγιό μας. Εννοείται ότι η κατάρτιση του καταλόγου ενέχει υποκειμενισμό: ο καθένας μας μπορεί να έκανε κάποιες διαφορετικές επιλογές αν κατάρτιζε έναν ανάλογο κατάλογο. Τα σχόλια ασφαλώς θα προσθέσουν πολλά.

Οι φράσεις είναι καταταγμένες σε απόλυτη αλφαβητική σειρά, ένας τρόπος με αφοπλιστική απλότητα, που όμως δεν βολεύει πάντοτε στην αναζήτηση -η κατάταξη με λέξεις-κλειδιά είναι σαφώς προτιμότερη από αυτή την άποψη. Βέβαια, ο κατάλογος έτσι κι αλλιώς δεν είναι πολύ μεγάλος, και υπάρχει πάντα και το Ctrl-F.

Δεν λέω περισσότερα διότι το άρθρο του Αλέξη είναι εκτενές. Ιδού λοιπόν ο……

ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ

(για επίδοξους πολιτικούς και μη)

52 λέξεις της κοινής βορειοελλαδικής

Μια και βρίσκομαι στη Θεσσαλονίκη αυτές τις μέρες, είπα σήμερα να παρουσιάσω ένα άρθρο γλωσσικό -όμως ένα άρθρο που να έχει ως αντικείμενο όχι ακριβώς τις λεξιλογικές διαφορές βορρά και νότου, αφού έχουμε ήδη ασχοληθεί με το θέμα αυτό παρουσιάζοντας το βιβλίο Μπαγιάτηδες και χαμουτζήδες του Μπάμπη Μεταξά, ούτε τον τύπο «σε λέω» (με τον οποίο έχουμε επίσης ασχοληθεί), αλλά λέξεις που θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι αρκετά διαδεδομένες στη Βόρεια Ελλάδα όχι όμως στη Νότια.

Θα μου πείτε, δεν είναι ιδιωματισμοί αυτοί; Η απάντηση είναι θέμα οπτικής γωνίας. Σε ένα λεξικό της κοινής νεοελληνικής κανονικά δεν έχουν θέση οι ιδιωματισμοί, ας πούμε ο κρητικός μπέτης, τα ποντιακά καρτόφια ή το επτανησιακό τζαντζαμίνι. Ωστόσο, σε ένα λεξικό της κοινής νεοελληνικής που εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη, όπως το ΛΚΝ, υπάρχουν λέξεις που δεν τις περιλαμβάνουν τα λεξικά της κοινής νεοελληνικής που έχουν εκδοθεί στην Αθήνα. Οι λέξεις αυτές, επομένως, μπορούν να θεωρηθούν λέξεις της «κοινής βορειοελλαδικής», αφού είναι αρκετά κοινές ώστε να θεωρούνται άξιες λημματογράφησης σε ένα «θεσσαλονικιό πανελλήνιο» λεξικό -αλλά όχι σε ένα «αθηναϊκό» πανελλήνιο λεξικό.

Πρακτικά, ζητάμε λέξεις που να τις έχει το ΛΚΝ (το λεγόμενο και λεξικό Τριανταφυλλίδη, το οποίο εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη) και να μην τις έχει το Λεξικό Μπαμπινιώτη ή το Χρηστικό της Ακαδημίας, αλλά βέβαια λέξεις λαϊκές και όχι λόγιες ή επιστημονικές -διότι βέβαια η μη συμπερίληψη ενός όρου σε ένα λεξικό μπορεί επίσης να οφείλεται σε διαφορές στη λεξικογραφική νοοτροπία και πολιτική του κάθε λεξικού.

Έφτιαξα λοιπόν τον εξής κατάλογο, με 52 λέξεις που τις καταγράφει το ΛΚΝ και που, απ’ όσο μπορώ να κρίνω, χρησιμοποιούνται στη Βόρεια Ελλάδα, αλλά δεν τις συμπεριλαμβάνει το λεξικό Μπαμπινιώτη. Φυσικά, τα λήμματα του ΛΚΝ που δεν υπάρχουν στο λεξικό Μπαμπινιώτη είναι πολύ περισσότερα -στον μικρό μας κατάλογο έχω 52 μόνο λήμματα, που όλα είναι δάνεια, 51 από τα οποία είναι δάνεια από τα τουρκικά. Αυτό οφείλεται στον τρόπο με τον οποίο συνέταξα τον κατάλογο, διότι θα ήταν πρακτικά αδύνατο να συγκρίνω το συνολικό λημματολόγιο των δύο λεξικών.

Στον κατάλογο παραθέτω το περιεχόμενο του ΛΚΝ για τα σχετικά λήμματα, χωρίς δικό μου σχολιασμό.