Ένα μεγάλο λεξικό

Τον Μάιο κυκλοφόρησε, από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη του ΑΠΘ, η ελληνική έκδοση του Ετυμολογικού Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής του Πιέρ Σαντρέν (Pierre Chantraine). Αυτό είναι το «μεγάλο λεξικό» του τίτλου μας, το βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα.

Μεγάλο όχι μόνο στο δέμας, αν και από την άποψη αυτή προκαλεί επίσης δέος, αφού το λεξικό εκτείνεται σε 1664 σελίδες, σε σκληρόδετη έκδοση μεγάλου σχήματος, με ωραίο κόκκινο εξώφυλλο. Και η τιμή του βέβαια δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη, αν και σχετικά είναι μάλλον χαμηλή -τα περίπου 60 ευρώ δεν είναι πολλά για ένα τέτοιο θωρηκτό, αλλά λίγοι μπορούν να τα διαθέσουν εύκολα. Και, για να τα λέμε όλα, είναι ένα βιβλίο που δεν μεταφέρεται εύκολα ούτε προσφέρεται για διάβασμα στην παραλία -και γι’ αυτό άργησα να γράψω τη σημερινή παρουσίαση.

Δεν είναι καινούργιο έργο το λεξικό του Σαντρέν: εκδόθηκε στη Γαλλία σε τεύχη από το 1968 έως το 1980 από τον Πιέρ Σαντρέν (ο οποίος πέθανε το 1974, έχοντας προλάβει να δει τα λήμματα έως το γράμμα Υ) και τους συνεργάτες του. Στη συνέχεια, οι συνεργάτες του ή οι μαθητές τους εξέδιδαν το περιοδικό Χρονικά Ελληνικής Ετυμολογίας, ενώ το 2009 κυκλοφόρησε η αναθεωρημένη γαλλική έκδοση του λεξικού, στην οποία βέβαια βασίζεται η πρόσφατη ελληνική έκδοση.

Ούτε είναι το μόνο ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής που κυκλοφορεί. Υπάρχουν επίσης το Griechisches etymologisches Wörterbuch του Hjalmar Frisk, στα γερμανικά δηλαδή, που κυκλοφόρησε σε τεύχη από το 1954 έως το 1972 και εκδόθηκε σε 3 τόμους το 1973, όπως και το δίτομο αγγλικό Etymological Dictionary of Greek του R.S.P.Beekes, έκδοση του 2010.

Όπως σωστά επισημαίνεται στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του λεξικού του Σαντρέν, «κανένα από τα τρία [αυτά λεξικά] δεν αντικαθιστά τα υπόλοιπα, επειδή καθένα προσεγγίζει, εν μέρει διαφορετικά αλλά πάντοτε σε επιστημονική βάση, το ζήτημα της ετυμολογίας της αρχαίας ελληνικής, φέροντας λιγότερο ή περισσότερο έντονα την προσωπική σφραγίδα του συντάκτη του.

Βλέπουμε δηλαδή ότι μέχρι σήμερα ο Έλληνας αναγνώστης έπρεπε να ξέρει γαλλικά ή γερμανικά ή αγγλικά αν ήθελε να ερευνησει σε κάποιο βάθος την ετυμολογία πάρα πολλών λέξεων, τόσο της αρχαίας ελληνικής όσο και νεότερων. Και μάλιστα να τα ξέρει καλά. Εγω έχω τη γαλλική έκδοση του λεξικού του Σαντρέν (άλλωστε συχνά πυκνά την αναφέρω και στο ιστολόγιο) και μπορώ να επιβεβαιώσω ότι δεν είναι εύκολο ανάγνωσμα -αν και νομίζω πως ξέρω καλά γαλλικά.

Το κενό καλύπτεται μόνο εν μέρει από το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, διότι το λεξικό του Μπαμπινιώτη, προφανώς, ερευνά μόνο τις λέξεις της αρχαίας που έχουν επιβίωση στα νέα ελληνικά, είναι εστιασμένο στα νέα ελληνικά και φυσικά δεν έχει βιβλιογραφικές παραπομπές, που είναι απόλυτα αναγκαίες για έναν σοβαρό μελετητή. Αυτό δεν το λέω σαν μειονέκτημα του καλού αυτού λεξικού, που το θεωρώ απαραίτητο εργαλείο: είναι τέτοια η φύση του, αφού απευθύνεται σε ευρύτερο κοινό. (Ωστόσο, πάνω από μία φορά, όταν παραθέτει εναλλακτικές θεωρίες για την προέλευση μιας λέξης, έχω εκνευριστεί που δεν υπάρχουν παραπομπές στη βιβλιογραφία ώστε να μπορέσω να δω πιο αναλυτικά τα επιχειρήματα της κάθε άποψης)

Advertisement

CD, σαράντα χρόνια

Κοίταζα κάτι στη Βικιπαίδεια, και η μια αναζήτηση έφερε την άλλη (την εποχή του Διαδικτύου, το καβαφικό «εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή» έχει πάρει νέες διαστάσεις) και διαπίστωσα ότι αυτόν τον καιρό συμπληρώνονται σαράντα χρόνια από την κατασκευή και την κυκλοφορία των πρώτων compact disc.

Το άρθρο της (αγγλικής) Βικιπαίδειας αναφέρει ότι η τεχνολογία αναπτύχθηκε από κοινού από τη Philips και τη Sony και ότι ο πρώτος ψηφιακός οπτικός δίσκος κατασκευάστηκε τον Αύγουστο του 1982 και κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1982 ως Digital Audio Compact Disc στην Ιαπωνία και την άνοιξη του 1983 στις ΗΠΑ και την Ευρώπη.

Σύμφωνα με ένα άλλο άρθρο που βρήκα, το πρώτο σιντί κατασκευάστηκε σε εργοστάσιο της Φίλιπς στη Γερμανία και ήταν ο δίσκος The Visitors των Abba.

Άρα, αναλογα με το ποιο ορόσημο θα διαλέξουμε, τα 40 χρόνια έχουν μόλις συμπληρωθεί ή συμπληρώνονται αυτές τις μέρες, το πολύ σε ένα με ενάμιση μήνα. Βέβαια, θα περνούσαν χρόνια μέχρι η καινούργια εφεύρεση να διαδοθεί στο ευρύ κοινό και μέχρι ο όρος CD να γίνει λέξη καθημερινής σχεδόν χρήσης.

Θυμάμαι στα τέλη της δεκαετίας του 80, έναν φίλο που έκανε μεταπτυχιακά στην Αμερική, τον Θανάση, να μας εγκωμιάζει τα πλεονεκτήματα αυτής της νέας τεχνολογίας, την υπεροχή των σιντί απέναντι στους δίσκους βινυλίου, που «ακόμα κι αν τους ανοίξεις τρύπα, πάλι θα παίζουν, εκτός από εκείνο το σημείο».

Ε, η δεκαετία του 90 ήταν μάλλον η χρυσή εποχή των σιντί, τότε που ο νέος μορφότυπος καθιερώθηκε, με αποτέλεσμα όλες οι νέες κυκλοφορίες να γίνονται σε σιντί και επικουρικά μόνο σε βινύλιο, ενώ σταδιακά άρχισε να κυκλοφορεί σε σιντί το τεράστιο παλιό απόθεμα έργων που είχαν κυκλοφορήσει σε δίσκους βινυλίου. Κυκλοφόρησαν επίσης και σιντί δεδομένων, τα CD-ROM.

Με την περίπου ταυτόχρονη εκρηκτική διάδοση του διαδικτύου και την κατακόρυφη άνοδο των δυνατοτήτων μεταφοράς δεδομένων εμφανίστηκε, και πήρε ορμητική ανάπτυξη στην πρώτη δεκαετία του αιώνα, το φαινόμενο της ανταλλαγής αρχείων μουσικής (.mp3) από ψηφιακούς δίσκους -και φάνηκε η αχίλλειος πτέρνα της νέας τεχνολογίας, που ήταν η ευκολία αντιγραφής και ανταλλαγής.

Κάτω στον γιαλό κάτω στο περιγιάλι

Παρά τη ραστώνη, το ιστολόγιο επιμένει καλοκαιρινά, αν και το σημερινό άρθρο δεν είναι ακριβώς καινούργιο -πιο πολύ, είναι ανάπτυξη ενός κομματιού από παλιότερο άρθρο, στο οποίο είχαμε εξετάσει τέσσερις-πέντε καλοκαιρινές, θαλασσινές λέξεις. Σήμερα θα σταθούμε σε μία από αυτές, στη λέξη «γιαλός».

Σε αντίθεση με λέξεις όπως παραλία, ακροθαλασσιά, ακρογιάλι, περιγιάλι (όπως και τη λέξη «πλαζ», που σημαίνει την ειδικά διαμορφωμένη παραλία), η λέξη «γιαλός» είναι δίσημη. Όπως θα δείτε σε όλα τα λεξικά, μπορεί να σημαίνει τόσο το τμήμα της ξηράς πλάι στη θάλασσα, όσο και τα ρηχά νερά, το τμήμα της θάλασσας κατά μήκος της ξηράς, κι έτσι η εντολή «πήγαινε γιαλό-γιαλό» μπορεί να δοθεί και σε βαρκάρη και σε πεζοπόρο. Θα το δούμε πιο αναλυτικά παρακάτω, αφού πούμε για την ετυμολογία.

Πολιτειότητα, πολιτότητα και λεξικά

Χτες δόθηκε στη δημοσιότητα η γνωμοδότηση του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής για το εκπαιδευτικό νομοσχέδιο της κ. Κεραμέως. Η γνωμοδότηση όχι άδικα χαρακτηρίστηκε «καταπέλτης», αφού επισημαίνει σειρά αντισυνταγματικών διατάξεων και μάλιστα σε καίριες προβλέψεις του νομοσχεδίου.

Ωστόσο, ομολογώ πως δεν είμαι αρμόδιος εγώ να κρίνω το εκπαιδευτικό νομοσχέδιο, πάει πολύς καιρός που δεν ασχολούμαι με τα εκπαιδευτικά, πολύ περισσότερο με τα πανεπιστήμια. Μπορείτε όμως να διαβάσετε τη γνωμοδότηση του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής και να δείτε τα σημεία στα οποία ασκείται κριτική. Εγώ τα βρίσκω βάσιμα.

Εμείς όμως εδώ λεξιλογούμε, το έχουμε πει. Κι έτσι, απ’ όλη τη γνωμοδότηση της υπηρεσίας της Βουλής θα σταθώ σε ένα εντελώς δευτερεύον σημείο, που όμως έχει ενδιαφέρον λεξιλογικό -και λεξικογραφικό, θα έλεγα, κι ας είναι παρωνυχίδα της παρωνυχίδας (μια συνάδελφος έλεγε παλιά, όταν εξετάζαμε διά μακρών κάποιο μεταφραστικό ζήτημα σε όλη του τη λεπτομέρεια, ότι φτάσαμε στις αιμορροΐδες της μύγας). Αλλά το κουσούρι μου αυτό, ν’ ασχολούμαι (και) με τα ελάσσονα, το παραδέχομαι.

Λοιπόν, ανάμεσα στα πολλά που επισημαίνονται σχετικά με το νομοσχέδιο, υπάρχει και το εξής:

Στην παράγραφο 2 του άρθρου 371 ορίζεται ότι «iii) Στην τρίτη (3η) ζώνη, «Σχολικοί Μαθητικοί Όμιλοι», εντάσσονται, για συνεχόμενο δίωρο καθημερινά, με ενδιάμεσο ολιγόλεπτο διάλειμμα, οι σχολικοί μαθητικοί όμιλοι, στο πλαίσιο λειτουργίας των οποίων δύναται να προσφέρεται δράση, δημιουργική απασχόληση, ελεύθερη έκφραση και ψυχαγωγία με αντικείμενα σχετιζόμενα με τον αθλητισμό, τα ομαδικά αθλήματα, τους παραδοσιακούς ή μοντέρνους χορούς ….  τη διαπολιτισμική παιδεία, την πολιτειότητα και πολιτότητα, τον εθελοντισμό, την παιδική επιχειρηματικότητα, τη δημιουργία εφημερίδας. … ».

Μεταξύ των δυνητικών αντικειμένων των σχολικών μαθητικών ομίλων συγκαταλέγονται η «πολιτειότητα» και η «πολιτότητα». Λαμβανομένου υπόψη ότι οι όροι αυτοί δεν απαντούν, μέχρι σήμερα, στα λεξικά της ελληνικής γλώσσας, σκόπιμο θα ήταν να αποδοθούν περιφραστικά.

Μας λέει δηλαδή η επιστημονική υπηρεσία της Βουλής ότι ανάμεσα στα αντικείμενα με τα οποία μπορεί να ασχοληθούν οι μαθητικοί όμιλοι συγκαταλέγονται «η πολιτειότητα και πολιτότητα», αλλά οι όροι αυτοί δεν υπάρχουν στα λεξικά οπότε θα ήταν σκόπιμο να αποδοθούν με περίφραση.

Και σε ένα βαθμό έχουν δίκιο οι συντάκτες της γνωμοδότησης. Πράγματι, οι όροι αυτοί, πολιτειότητα / πολιτότητα, δεν είναι γνωστοί στους πάντες. Μπορεί να ξενίσουν όσους διαβάσουν το νομοσχέδιο ή, μετά την αναμενόμενη ψήφισή του, όσους κληθούν να εφαρμόσουν τον νόμο, αν δεν αλλάξει η διατύπωση.

Λέξεις-φίλτρα, δηλαδή ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας

Τις προάλλες, είχαμε ένα άρθρο για τις δυο λέξεις «φίλτρο» που υπάρχουν στη γλώσσα μας, δηλαδή από τη μια το ποτό που δίνει μαγικές ιδιότητες, που είναι λέξη ελληνικής ετυμολογίας (από το ρήμα «φιλώ» και το παραγωγικό τέρμα -τρο) και από την άλλη τον ηθμό, που προέρχεται από το ιταλ. filtro.

Η περίπτωση αυτή, να έχουμε ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας είναι μάλλον σπάνια. Λέξεις με περισσότερες από μία σημασίες υπάρχουν πάρα πολλές, και συχνά αυτές λεξικογραφούνται ως διαφορετικά λήμματα σε ένα λεξικό, όμως τις περισσότερες φορές αυτές οι δυο ομόγραφες λέξεις έχουν την ίδια ετυμολογική προέλευση. Για παράδειγμα, διαβήτης είναι και το γεωμετρικό όργανο και η γνωστή ασθένεια. Μπορεί να φαίνονται πολύ μακρινές οι δυο σημασίες, όμως και οι δυο λέξεις ανάγονται στο ρήμα διαβαίνω. Πρώτα σχηματίστηκε η λέξη που δηλώνει το γεωμετρικό όργανο (επειδή ο διαβήτης της γεωμετρίας έχει τεντωμένα σκέλη) και μετά η λέξη που δηλώνει την ασθένεια (κατά το ΛΚΝ επειδή οι πάσχοντες, λόγω συχνουρίας, αναγκάζονται να έχουν τεντωμένα σκέλη). Το ΛΚΝ έχει δύο ξεχωριστά λήμματα, ένα για κάθε σημασία του διαβήτη, το λεξικό Μπαμπινιώτη ένα ενιαίο λήμμα.

Αλλά εμείς στο σημερινό άρθρο δεν θα ασχοληθούμε με αυτές τις ομόγραφες λέξεις, αλλά με τις άλλες, τις λιγότερες, όπου, όπως στο φίλτρο, οι δυο λέξεις του ομόγραφου ζευγαριού έχουν διαφορετική ετυμολογία. Το ερώτημα το έθεσε στα σχόλια πρώτος ο φίλος μας ο Σταύρος, και κάνατε τις πρώτες προτάσεις σας, οπότε είπα να τις συγκεντρώσω και να βάλω και μερικές ακόμα δικές μου, να μην πάει χαμένος ο κόπος.

Λοιπόν, αναζητούμε ζευγάρια λέξεων που να γράφονται με τον ίδιο τρόπο και να έχουν διαφορετική ετυμολογική προέλευση. Αν βρούμε και τριπλέτες, ακόμα καλύτερα.

Για να θέσω τους όρους, ζητάμε λημματικούς τύπους -δηλαδή όπως καταγράφονται οι λέξεις στο λεξικό, στην ονομαστική, ή, προκειμένου για ρήματα, στο πρώτο πρόσωπο του ενεστώτα. Θέλω να πω, δεν μας ενδιαφέρουν περιπτώσεις όπως «ήπια» (τα ήπια μέτρα) – «ήπια» (εγώ ήπια).

Στο παράδειγμα που εφερα παραπάνω, κάποιος θα παρατηρούσε ότι οι δυο τύποι (τα ήπια – εγώ ήπια) γράφονται βέβαια με τον ίδιο τρόπο αλλά δεν είναι ομόηχοι (ή ομώνυμοι όπως λέγονται επίσης) επειδή ο πρώτος προφέρεται κανονικά τρισύλλαβος κι ο δεύτερος δισύλλαβος. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά δεν αποτελεί λόγο αποκλεισμού. Το συγκεκριμένο ζευγάρι αποκλείεται εξαιτίας του περιορισμού σε λημματικούς τύπους, αλλά υπάρχουν άλλα ζευγάρια ομόγραφων λέξεων που δεν είναι πάντοτε ομόηχες (πχ. τούμπα ή βεντέτα, όπως θα δούμε παρακάτω).

Για να βάλω και μια δεύτερη προϋπόθεση, όταν λέω «διαφορετική ετυμολογία» δεν εννοώ μόνο την άμεση αλλά και την απώτερη. Για το λόγο αυτό, στον κατάλογο που ακολουθεί δεν έβαλα το ράντζο, διότι οι δυο ομόγραφες λέξεις (κρεβατάκι – αγρόκτημα) έχουν μεν διαφορετική άμεση προέλευση αλλά τελικά ανάγονται στην ίδια αρχή (περισσότερα στο άρθρο που είχαμε γράψει πέρσι)

Επειδή η συζήτηση ξεκίνησε από τις δυο λέξεις «φίλτρο», τις λέξεις του σημερινού άρθρου, τις ομόγραφες διαφορετικής ετυμολογίας, είπα να τις ονομάσω λέξεις-φίλτρα (όπως κάποτε είχαμε πει για λέξεις-πεταλούδες). Αλλά δίνω και τον περιφραστικό ορισμό για να καταλαβαινόμαστε.

Λοιπόν, πόσες ομόγραφες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας μπορούμε να βρούμε; Εγώ βρήκα τις εξής:

Ψάρια στην πισίνα

Σήμερα είναι του Αγίου Πνεύματος, που παραδοσιακά κάνουν το πρώτο μπάνιο και πιάνουν τη μαλλιαρή πέτρα -ωστόσο, ξέρω πολλούς που ήδη έχουν κάνει πολλά μπάνια: ακόμα κι εγώ, που δεν είμαι και τόσο των θαλάσσιων λουτρών, έκανα ήδη μπάνιο την περασμένη Κυριακή στη θάλασσα.

Ήταν το πρώτο μπάνιο της χρονιάς στη θάλασσα. Στην εκδρομή όμως που είχα πάει στη Γαλλία πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, είχα κάνει ένα ακόμα μπάνιο, στην πισίνα του ξενοδοχείου στην Καρκασόν. Κι έτσι αναρωτήθηκα αν θα μετρούσε εκείνο για πρώτο μπάνιο της χρονιάς ή αν θα απορριπτόταν. Στο Φέισμπουκ που έθεσα το δίλημμα, οι απόψεις ήταν μοιρασμένες -πολλοί αρνιούνταν να θεωρήσουν έγκυρο το πισινάτο μπάνιο.

Όταν ήμουν μικρός και μετρούσα με θρησκευτική ευλάβεια τα μπάνια (και τα παγωτά) της χρονιάς, τέτοιο δίλημμα δεν θυμάμαι να είχε τεθεί. Τότε, το καίριο ερώτημα ήταν αν μετράμε τα απογευματινά μπάνια χωριστά ή αν μπορούσαμε να γράψουμε μόνο ένα μπάνιο την ημέρα. Δεν υπήρχαν άλλωστε και πολλές πισίνες την εποχή εκείνη και θεωρούσαμε περιττό πράγμα την πισίνα, τη στιγμή που η θάλασσα ήταν δίπλα.

Τώρα πάντως βρίσκει κανείς πισίνες και σε νησιά και σε παραθαλάσσια μέρη. Το κόστος πρέπει να έχει πέσει αρκετά, αν και θέλει κάποιες άδειες, ενώ πρέπει να είναι και τεκμήριο. Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε το σημερινό άρθρο θα αφιερωθεί στα λεξιλογικά της πισίνας. Στα σχόλιά σας, πάντως, μπορείτε να αναφέρετε οτιδήποτε το πισινολογικό κρίνετε σκόπιμο, περιορισμός δεν υπάρχει.

Ν’ αρχίσουμε από την ετυμολογία της λέξης, που θα εξηγήσει και τον τίτλο του άρθρου μας.

Το χρονοντούλαπο του Ερντογάν

Τις προάλλες, στην ομιλία του για την επέτειο της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, γράφτηκε ότι ο Τούρκος Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν είπε:

«όπως οι πρόγονοι μας έθαψαν το Βυζάντιο, ας ελπίσουμε ότι σήμερα, χτίζοντας το όραμα μας για το 2053, θα καταφέρουμε κι εμείς να βάλουμε στο χρονοντούλαπο της ιστορίας τους σύγχρονους Βυζαντινούς που στήνουν δολοπλοκίες εναντίον μας».

Παρόμοιες διατυπώσεις βρίσκει κανείς και σε άλλους ιστότοπους. Τέτοιες απειλές έχει εκτοξεύσει πολλές τον τελευταίο καιρό η τουρκική ηγεσία, αλλά αρκετοί πρόσεξαν και τη συγκεκριμένη διατύπωση της απειλής και την έκφραση «το χρονοντούλαπο της ιστορίας», η οποία είναι πολύ ζωντανή στη γλώσσα μας και πολλοί την έχουν συνδέσει με τον Ανδρέα Παπανδρέου, αρκετοί μάλιστα θεωρούν ότι προκειται για επινόηση του Παπανδρέου.

Οπότε, εμείς εδώ, που ως γνωστόν λεξιλογούμε, θα αφιερώσουμε το σημερινό άρθρο ακριβώς σε αυτή την έκφραση και στην ιστορία της, χωρίς να παραλείψουμε και τα του Ερντογάν.

Καταρχάς, τι είπε ακριβώς ο Ερντογάν; Αναζήτησα (όπως και άλλοι) το τουρκικό πρωτότυπο, που μπορείτε κι εσείς να το βρείτε εδώ.

Η επίμαχη παράγραφος είναι:

Cumhurbaşkanı Erdoğan, İstanbul’u fethederek Müslümanların 7 asırlık hayalini gerçeğe dönüştüren Fatih Sultan Mehmet’in aynı zamanda Bizans’ı ve entrikalarını da tarihe gömdüğünü vurgulayarak, “İnşallah bugün de 2023 hedeflerimizi hayata geçirerek 2053 vizyonumuzu adım adım inşa ederek, çağımızın Bizans’larını ve oralarda kurgulanan entrikaları, tarihin tozlu raflarına kaldırmaya hazır mıyız? Gazanız mübarek olsun” sözlerini sarf etti.

Ερανίσματα από το ελυνικον λεξεικων (συνεργασία από ΣτοΔγιαλοΧτηνος)

Το κείμενο που δημοσιεύουμε σήμερα είναι γραμμένο από τον φίλο μας ΣτοΔγιαλοΧτηνος. Πριν από 4 χρόνια είχαμε δημοσιεύσει ένα άλλο δικό του πεζό, που το είχαμε χαρακτηρίσει διήγημα επιστημονικής φαντασίας, πρόπερσι παρουσιάσαμε ένα δοκίμιο παιγνιώδους λεξικογραφίας και πέρυσι δυο πεζά με αναφορές στα ομηρικά έπη.

Και σήμερα έχουμε ένα κείμενο παιγνιώδους λεξικογραφίας -ίσως θα προσέξατε ότι δυο λέξεις του τίτλου δεν ακολουθούν τη σχολική ορθογραφία. Αυτό είναι εσκεμμένο, αφού οι ανορθογραφίες αυτές οδηγούν σε ένα ρεσιτάλ από λογοπαίγνια όπως εσκεμμένο είναι και ότι οι λέξεις αυτές δεν έχουν τόνους.

Σημειώνω ότι το έργο είναι, όπως λέει ο τίτλος, εράνισμα -το «ελυνικον λεξεικων» έχει πολύ μεγαλύτερη έκταση αλλά δεν μπορεί φυσικά να παρουσιαστεί σε ένα άρθρο του ιστολογίου. Οι αστερίσκοι παραπέμπουν σε άλλα λήμματα, είτε βρίσκονται στο δείγμα που δημοσιεύεται εδώ είτε όχι. Κάποιες συντμήσεις όπως «αγνετμ» κτλ. δεν επεξηγούνται διότι θα ήταν προσβολή στη νοημοσύνη των αναγνωστών.

Προσθήκη: Σας συνιστώ επίσης να διαβάσετε το δυσκλαίμηρον (disclaimer) στο σχόλιο 10

ελυνες: Αρχαίος  λαός, ιθαγενής της χορας*,  καταγόμενος από ευγενή ωαρια*.  Δυστυχώς δεν είναι πολλά πράγματα γνωστά για αυτούς, πλην της θρυλούμενης ικανότητάς τους να ξεπερνούν κάθε  προβλυμα για το οποίο έχουν πάντοτε μια προχοιρη (→χοιρεια) λύση. Θεωρείται όμως δεδομένη  η τεράστια και διαχρονική αλληλεπίδραση του ελυνικου* πωληττισμου* με διάφορους άλλους, προερχόμενους από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, επί τη βάσει πλήθους γλοσσικων* στοιχείων που φέρονται να έχουν αποθησαυριστεί  -ανορθόγραφα ή / και με στρεβλή ερμηνεία-  στην εκτεταμένη  Γραμματεία φίλης και γείτονος της χορας χώρας.

Οι  ~  είναι λαός με έντονα φιλοζωϊκά αισθήματα, όπως φανερώνει η εκ μέρους τους  αξιοποίηση διαφόρων ειδών της πανίδας της χορας για την κάλυψη διοικηττικων θέσεων.  Βλ. λ. πρωθιππουργος, βουλεφτης, ιππουργος, μοσσχαρη, ορνηθα, τσακαλλη, διασημωτητες, ημερα, κωλακας, λιχινα, ψηττακος.

Οι  συντασσόμενες με ρε* λόγιες  ελυνικες λέξεις  πουστης  και  μαλακας  που θεωρείται ότι  αφορούν εθνικά  χαρακτηριστικά  των  ~ , οι  οποίοι  προέβαιναν  παλαιόθεν  και  εξακολουθούν να προβαίνουν  σε καθολική,  συχνότατη και καθημερινή  χρήση  τους,  παραμένουν εισέτι  αγνετμ  προσαγορεύσεις.

Μια ενδιαφέρουσα παραδοξότητα είναι  ότι, αν και  θρυλείται πως κατά την Απώτατη Αρχαιότητα οι δυο αυτές λέξεις χρησιμοποιούνταν για την περιγραφή σεξουαλικών εγκληματιών,  στις μέρες μας, επί τη βάσει της γενικευμένης χρήσης  και αποδοχής τους στη  χορα  θεωρούνται  τιμητικοί τίτλοι τους  οποίους  υπερηφάνως φέρουν οι  ~.  Εν τούτοις, δεν τεκμηριώνεται επαρκώς η σύνδεσή τους με τα αγγλ bust= προτομή επιφανούς προσωπικότητας / ρμ boost= εξυψώνω, δίνω ώθηση και με το αραβ  malak= άγγελος, αντιστοίχως.  Έχει αφ’ ετέρου υποστηριχθεί, επίσης χωρίς  επαρκή τεκμηρίωση, ότι πρόκειται για λέξεις με τρκ και αρχελλν προέλευση αντίστοιχα.  Αν αυτό αληθεύει,  αποδεικνύεται περίτρανα η διαχρονική ικανότητα των  ~  να απορροφούν και να αξιοποιούν με τον δημιουργικότερο τρόπο τις εξωτερικές επιρροές, τόσο τις νεότερες όσο και τις παλαιότερες, από όπου κι αν αυτές προέρχονται.  Παραμένει δυσεπίλυτος γρίφος το πώς οι  ~, δεδομένου του δυσπρόσιτου και της απομόνωσης της χορας, κατόρθωσαν την διαχρονική επαφή τους με τους άλλους λαούς της υφηλίου.

Άλλη παραδοξότητα σχετική με τους  ~  είναι το ότι, αν και το όνομά  τους ανάγεται ετυμολογικώς στο αρχελλν ρμ  λύω= λύνω, σύμφωνα με την μυθολογία τους οι  ίδιοι είναι από αρχαιοτάτων χρόνων δεμένοι  με αόρατα δεσμά.  Αναζητήθηκαν με σχολαστικότητα και επιμονή σε ολόκληρο τον πλανητι* τυχόν κατακτητές της χορας κατά τους Αρχαίους, Μέσους και Νεώτερους  Χρόνους.  Καθώς οι σχετικές ιστορικές  έρευνες απέβησαν άκαρπες, δεν κατέστη δυνατή η τεκμηρίωση των προειρημένων μυθολογικών φαιδροτήτων.  Βλ. και λ. καταναλλοση, θυτια.

Όσον αφορά την άποψη που θεωρεί ομόρριζη τη λέξη  ελευθερια*, βλ. το σχετικό λήμμα  για την παραγωγή και τη χρήση του εν λόγω προϊόντος από τους  ~.

Κατά τα λοιπά, η ταυτότητα των  ~  αποτελεί αντικείμενο έρευνας τόσο για τους πλέον μαλακκισμενους* σοφούς του ιππουργειου* εκπεδευσης*, όσο και για πλήθος ιθαγενών που αναζητούν την αυτογνωσία.

Σε παμπάλαιο,  αβέβαιας προέλευσης  σχετικό ερώτημα  δεν έχει μέχρι στιγμής  δοθεί  ικανοποιητική  απάντηση.  Ωστόσο, λόγω της ευρύτατης  χρήσης των δύο  προαναφερθεισών ελυνικων λέξεων,  εικάζεται μάλλον βάσιμα  ότι αυτές  έχουν κάποια σχέση με τον εκάστοτε  θέτοντα  το εν λόγω ερώτημα.

Για τις 12 μεταφυσικές οντότητες που συναπαρτίζουν το Πάνθεον της ελυνικης μυθολογίας και για τις λατρευτικές συνήθειες των ~  βλ. λ. νυχτα, αννοησια, θεορια, γραφιοκρατια, εξουσια, λειπωθυμος, φασεισμος, ζωδιο, καταναλλοση, δικεοσυνη, μηχανεισμος. ( Όπως φαίνεται από την έλλειψη σχετικών παραπομπών, στο ανά  χείρας  λεξεικων δεν περιέχεται λ.  κρρατος).

ΠΙΘΝ  ΣΧΕΤ ● μαγκια κλαννια [πιθν από μεσν ελλν  μάγκα= ομάδα πολεμιστών +  πολύσημο κελτ  clann= τέκνα/πατριά/φυλή]:  Αβεβσημ. Βάσει της ατεκμηρίωτης ετυμολογίας εικάζεται ότι πρόκειται για εθνικό χαρακτηριστικό των ελυνων, σχετικό με το συλλογικό τους πνεύμα, το υψηλό  φρονιμα, το θάρρος και την ωμονοια* με την οποία αντιμετωπίζουν την οιαδήποτε πρόκληση.

• φυλοτιμο [αγνετμ]: Ασαφούς φύσεως ψυχικό χαρακτηριστικό το οποίο σύμφωνα με την ελυνικη μυθολογία αποτελούσε το πάλαι τόσο ατομικό όσο και συλλογικό γνώρισμα αποκλειστικά και μόνο των ελυνων. Λεπτομερή στοιχεία περί του πράγματος δεν έχουν διασωθεί, αν και εικάζεται ότι επρόκειτο  πιθν  για έκφραση συμπλέγματος  φυλετικής  ανωτερότητας  και  πεποιθήσεων  περί  μοναδικότητας που διατυμπανίζονταν  με υπερυφανοια  μέσω φυλαδων που διακινούσαν φυλελληνες.

Η έλλειψη συγκεκριμένων στοιχείων επί των οποίων εδραζόταν η ανωτέρω αντίληψη κρίνεται πλέον ασήμαντη, καθώς το φυλοτιμο  φέρεται να εξέλιπε ταυτόχρονα με την ενσωμάτωση στα  ελυνικα της λέξης «συγγνώμη» υπό μορφήν δανείου από τα ελλν. Πιθανολογείται  ότι ο λόγος εξαφάνισής του  ήταν η αδυναμία συνύπαρξης του αισθήματος ανωτερότητας και της παραδοχής σφάλματος.  ΣΥΝΝΜ εθνεικισμος [αβεβετμ,  πιθν από αρχελλν  έθος= συνήθεια + νείκος= διαμάχη].

 

50 -άζ

Τις προάλλες, εκεί που συζητούσαμε για χρώματα, ο φίλος μας ο Σταύρος, χαριτολογώντας, είπε ότι αναγνωρίζει καμιά δεκαριά βασικά χρώματα μονάχα και όχι αποχρώσεις με δυσδιάκριτες διαφορές μεταξύ τους όπως βεραμάν, γκρενά, σομόν, τιρκουάζ ή… ντεμπραγιάζ.

Κι αυτό μου έδωσε την ιδέα να μαζέψουμε στο σημερινό άρθρο τις λέξεις που έχουν μπει στο ελληνικό λεξιλόγιο και έχουν την κατάληξη -άζ.

Στη συντριπτική πλειοψηφία (ή πλειονότητα, αν είστε από την άλλη φράξια) πρόκειται για δάνεια από τη γαλλική γλώσσα που αντιστοιχούν σε γαλλικές λέξεις με το επίθημα -age, με το οποίο φτιάχνονται ουσιαστικά από άλλα ουσιαστικά ή από ρήματα, και δηλώνουν συχνά σκοπό ή αποτέλεσμα, σε κάποια αντιστοιχία με το αγγλικό -ing. Και ένας χρήσιμος κανόνας για όσους μαθαίνουν γαλλικά είναι ότι όλες οι λέξεις με το επίθημα -age είναι αρσενικού γένους (προσοχή όμως γιατί μπορεί μια λέξη να τελειώνει σε -age αλλά να μην έχει το επίθημα, π.χ. page, η σελίδα, που είναι θηλυκού γένους).

Υπάρχουν όμως και λέξεις ελληνικές σε -άζ που προκύπτουν με άλλο τρόπο. Για παράδειγμα, το τιρκουάζ του παραδείγματος του Σταύρου είναι πάλι γαλλικό δάνειο αλλά από το γαλλ. turquoise, όχι από λέξη σε -age. Όσες λοιπόν λέξεις δεν προέρχονται από λέξη σε -age τις σημειώνω με αστερίσκο και δηλώνω από πού προέρχονται.

Κάποιοι συνηθίζουν τις λέξεις αυτές (ή, κάποιες από αυτές τις λέξεις) να τις προφέρουν με παχύ ζ, όπως προφέρονται στα γαλλικά -θυμάμαι μια γνωστή δημοσιογράφο (αν προκληθώ, θα την κατονομάσω) να προφέρει «μοντάge», που εμένα μου φαίνεται αστείο και εξεζητημένο. Στα ελληνικά, προφέρουμε ελληνικά!

Καταγράφω 50 λέξεις που έχουν λεξικογραφηθεί, στο ΛΚΝ ή στον Μπαμπινιώτη, καθώς και μερικές δικές σας προτάσεις σε ένα άρθρο που είχαμε βάλει πρόπερσι με 666 λέξεις γαλλικής προέλευσης. Το Αντίστροφο λεξικό έχει 62 λέξεις σε -άζ αλλά καταγράφει και μερικές πολύ σπάνιες (π.χ. πεϊζάζ, ρενσάζ).

Αξιοπρόσεκτο είναι πως οι περισσότερες από αυτές τις λέξεις δεν έχουν εξελληνισμένο τύπο σε -άζι. Βρίσκει κανείς βέβαια γκαράζι ή αμπραγιάζι και μερικά ακόμα, αλλά σπάνια. Πράγματι, οι περισσότερες λέξεις του ΛΚΝ σε -άζι είναι τουρκικής προέλευσης (αγιάζι, μαράζι κτλ.) και μόνο δύο γαλλικές: γκάζι και γρανάζι, που όμως δεν έχουν τύπους «γκαζ» (εντάξει, υπάρχει, αλλά πολύ σπάνια) ή ανγκρανάζ (διότι το γρανάζι προέρχεται από το engranage). Δηλαδή, οι γαλλικές λέξεις έμειναν σε γενικές γραμμές ασυμμόρφωτες και δεν έδωσαν προσαρμοσμένους τύπους σε συχνότητα που να λεξικογραφείται -στον κατάλογο που ακολουθεί μόνο το «σενάζι» είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.

Σε λόγιο εξελληνισμό έχουμε το «εμβαλλάγιον», που το έχουμε συζητήσει και παλιότερα στην ορολογία των φαρμακοποιών.

Όπως είπα, με αστερίσκο σημειώνω στον κατάλογο τις λέξεις που δεν προέρχονται από επίθημα -age ή και που δεν έχουν γαλλική προέλευση (πιάζ, τζαζ) ενώ μια ειδική περίπτωση είναι το σπικάζ, που φτιάχτηκε στα ελληνικά, από το αγγλ. speak και το επίθημα -άζ ως αυτονομημένο πλέον. Δεν υπάρχει λέξη speakage στα γαλλικά, ενώ ο αγγλικός όρος είναι voice-over. Αν ξέρετε άλλη τέτοια περίπτωση, πολύ θα με ενδιαφέρει.

Ιδού λοιπόν οι 50 λέξεις σε -άζ. Συμπληρώστε ελεύθερα, μήπως και φτάσουμε τις 100.

1. αβαντάζ
2. αμπαλάζ
3. αμπραγιάζ
4. αρμπιτράζ
5. βερνισάζ
6. βιράζ
7. βολτάζ
8. γκαράζ
9. εταλονάζ
10. καμουφλάζ
11. καμποτάζ
12. κολάζ
13. κορσάζ
14. μακιγιάζ
15. μασάζ
16. μιξάζ
17. μοντάζ
18. μπαράζ
19. μποϊκοτάζ
20. μπρικολάζ
21. ντεκαπάζ
22. ντεκουπάζ
23. ντεμακιγιάζ
24. ντεμαράζ
25. ντεμπραγιάζ
26. ντρενάζ
27. πατινάζ
28. πετρογκάζ * από πετρο- + γαλλ. gaz
29. πιάζ * από τουρκ. piyaz
30. πλαζ * από γαλλ. plage, αντιδάνειο, όχι με επίθημα
31. πλακάζ
32. πορτ-μπαγκάζ
33. ρεπεσάζ
34. ρεπορτάζ
35. ροντάζ
36. σακ βουαγιάζ
37. σαμποτάζ
38. σενάζ(ι)
39. σπικάζ
40. τατουάζ
41. τζαζ * από αγγλ. jazz
42. τιράζ
43. τιρκουάζ * από γαλλ. turquoise
44. τονάζ
45. τριάζ
46. υδρομασάζ
47. φραμπουάζ
48. φωνομοντάζ
49. φωτομοντάζ
50. φωτορεπορτάζ

Κάποιες από τις λέξεις του καταλόγου απηχούν παλιότερες εποχές κυριαρχίας της γαλλοφωνίας και σήμερα υποχωρούν μπροστά στους αγγλικούς όρους, όπως το εταλονάζ που είναι όρος της φωτογραφικής. Θυμάμαι άλλωστε κι έναν διάλογο σε πρωινάδικο, με μία νεαρή που σπούδαζε makeup artist.

Πώς το λένε στα ελληνικά αυτό που σπουδάζεις; ρώτησε η παρουσιάστρια. Μακιγιάζ, απάντησε εκείνη. Και είχε δίκιο.

Κλεινουμε με το κατάλληλο για την περίσταση τραγούδι.

Ο κουρνάζος δεν κουρνιάζει

Στοιχηματίζω πως τη λέξη του τίτλου πολλοί την ξέρουν αλλά ελάχιστοι τη χρησιμοποιούν ενεργητικά. Την ξέρουν, επειδή ακούγεται σε δυο πασίγνωστα τραγούδια, αλλά αυτό δεν αρκεί για να τη χρησιμοποιούν ενεργητικά (αν κάνω λάθος, διορθώστε με).

(Κατά σύμπτωση χτες ο Κουραφέλκυθρος ξεκίνησε στη σελίδα του στο Φέισμπουκ μια συζήτηση με λέξεις που τις ξέρουμε μόνο από τραγούδια ή από τίτλους βιβλίων, χωρίς ενεργητική χρήση. Θα δω μήπως τα πορίσματα της συζήτησης δίνουν υλικό για άρθρο).

Άλλωστε κανένα από τα μεγάλα γενικά λεξικά μας, αν δεν σφάλλω, δεν την λημματογραφεί -και δεν νομίζω ότι πρέπει να το θεωρήσουμε παράλειψη των λεξικών. Είναι λέξη που έχει παλιώσει, που ίσως θα είχε τη θέση της σε ένα λεξικό του μεσοπολέμου ή σε ένα λεξικό της αργκό -και πράγματι τη βρίσκουμε π.χ. στο Λεξικό της Λαϊκής του Δαγκίτση ή στο Λεξικό της Πιάτσας του Καπετανάκη. Τη βρίσκουμε και στο slang.gr.

Κουρνάζος είναι ο έξυπνος, ο ανοιχτομάτης, ο παμπόνηρος· από το τουρκικό kurnaz, που σημαίνει τον πονηρό· νομίζω πως υπάρχει μια μετατόπιση του νοήματος, αφού στα ελληνικά η λέξη έχει πιο θετική απόχρωση. Όπως λέει ο Καπετανάκης: Κουρνάζος είναι ο παμπόνηρος· ο έξυπνος επί καλώ· ο μπερμπάντης (άλλη μια λέξη για την οποία θα μπορούσαμε να γράψουμε άρθρο.

Στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται (2011) είχα χαρακτηρίσει τη λέξη κουρνάζος «ζωντανή και πασίγνωστη» -ίσως έπρεπε να μετριάσω κατά ένα κλικ την εκτίμησή μου αυτή, και στα δύο σκέλη. Αλλά αυτό θα μου το πείτε κι εσείς.

Όπως είπα πιο πριν, ο κουρνάζος περιλαμβάνεται σε δυο πολύ γνωστά τραγούδια. Πρώτο χρονολογικά είναι ο , «Αραμπατζής» του Μάρκου Βαμβακάρη, τραγούδι προπολεμικό, του 1934, που μου αρέσει πολύ.

Πάντα σε συλλογίζουμαι, ντερβίση αμαξά μου
είσαι κουρνάζος, μάγκα μου, σ’ έβαλα στην καρδιά μου.

Κι έπειτα, έχουμε το γνωστότερο και πολύ μεταγενέστερο Βαπόρι απ’ την Περσία του Τσιτσάνη, με τη ρητορική ερώτηση «Βρε κουρνάζε μου τελώνη, τη ζημιά ποιος την πληρώνει;».

Φραγκφούρτη ή Φρανκφούρτη; Πώς το γράφετε;

Στην αρχή είχα πει να βάλω μόνο το πρώτο ερώτημα του τίτλου, αλλά τελικά άλλαξα γνώμη και πρόσθεσα και το δεύτερο για να υπονοήσω ότι δεν με ενδιαφέρει να υποδείξω το σωστό (υπάρχει σωστό;) αλλά να καταγράψω προτιμήσεις και επιχειρήματα.

Και παρόλο που έβαλα και τη φωτογραφία (για να μην είναι ξερό και ρέκαλο το άρθρο), το ερώτημα φυσικά δεν αφορά μόνο την οικονομική πρωτεύουσα της Γερμανίας (αν είναι ακόμα), την πόλη στον ποταμό Μάιν (ή και τη συνονόματή της στον ποταμό Όντερ) αλλά όλες τις λέξεις, είτε κοινές λέξεις είτε κύρια ονόματα, που περιλαμβάνουν ή που μπορεί να περιλαμβάνουν το δίγραφο /νκ/.

Το έναυσμα για τη συζήτηση δόθηκε στο πρόσφατο άρθρο του φίλου μας του Ρογήρου για την Υπερδνειστερία. Εκεί, ο Ρογήρος επεκτάθηκε, σε σχόλιό του, στην Υπερκαρπαθία και παρατήρησε: Δεύτερη σε σπουδαιότητα πόλη της Υπερκαρπαθίας είναι το Μουκάτσεβο (έως το 2017 οι Ουκρανοί το ονόμαζαν Μουκάτσεβε/ για τους Ούγγρους ήταν και είναι το Μούνκατς), μεταγράφοντας το ουγγρικό Munkács

Διαφώνησε ο φίλος μας ο SearchPeloponnese: Τόσα χρόνια μαθαίναμε στο σχολείο ότι ο Υψηλάντης φυλακίστηκε στο Μούγκατς. Τώρα… άλλαξαν τα πράγματα…

Μοιραία, η συζήτηση επεκτάθηκε σε όλες τις (δάνειες) λέξεις που περιέχουν το σύμπλεγμα /νκ/, όπως και στα σχετικά τοπωνύμια ή κύρια ονόματα.

Κι επειδή έγινε μεγάλη συζήτηση, όμως περιορισμένη στα σχόλια ενός άσχετου άρθρου κι έτσι δυσπρόσιτη αλλά και αφανής για όσους δεν την είχαν πάρει είδηση, είπα να αφιερώσω το σημερινό άρθρο για να τη φέρω στο προσκήνιο.

Οι ολιγάρχες δεν είναι ολιγαρκείς

Με τον πόλεμο στην Ουκρανία ακούστηκε πολύ ένας όρος, που ξεκινάει από την αρχαία Ελλάδα αλλά πήρε νέα σημασία τα τελευταία τριάντα χρόνια.

Διαβάσαμε για τις κυρώσεις που επιβλήθηκαν από την ΕΕ και άλλες δυτικές χώρες στη Ρωσία και σε πολλούς Ρώσους «ολιγάρχες» δηλαδή δισεκατομμυριούχους που συνήθως δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στον ενεργειακό τομέα ή στην εξορυκτική βιομηχανία και που θεωρούνται ευνοούμενοι του Ρώσου προέδρου και γενικά του καθεστώτος.

Κάποιοι από αυτούς τους υπέρπλουτους έχασαν τα πολυτελέστατα γιοτ τους, που δημεύτηκαν ή δεσμεήυτηκαν, κάποιοι άλλοι αναγκάστηκαν να παραιτηθούν από διάφορες θέσεις που κατείχαν, οι τραπεζικοί τους λογαριασμοί δεσμεύτηκαν. Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς πούλησε ή θα πουλήσει την Τσέλσι ενώ ο κύριος της φωτογραφίας μας, που πρέπει να είναι ο Πετρ Αβέν, λέει ότι δυσκολεύεται να πληρώσει τους λογαριασμούς του. Είναι να τους λυπάται κανείς, πραγματικά. Με τίποτα δεν θα ήθελα να ήμουν στη θέση του, που έλεγε και μια γελοιογραφία του Ιωάννου.

Πάντως, δεν έχουν υποστεί κυρώσεις όλοι οι Ρώσοι «ολιγάρχες» -όπως λέει αυτό το άρθρο.

Είπαμε πιο πριν ότι ο όρος έρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Και πράγματι, θυμόμαστε από το σχολείο ότι η ολιγαρχία ήταν μια από τις μορφές πολιτεύματος, όπου την εξουσία ασκούσε ένας μικρός κύκλος αριστοκρατών. Η λέξη ετυμολογείται από το «ολίγοι» και «άρχω», και είναι φτιαγμένη πάνω στο πρότυπο της μοναρχίας. Ο Αριστοτέλης λέει στα Πολιτικά:

ὀλιγαρχία δ’ ὅταν ὦσι κύριοι τῆς πολιτείας οἱ τὰς οὐσίας ἔχοντες, δημοκρατία δὲ τοὐναντίον ὅταν οἱ μὴ κεκτημένοι πλῆθος οὐσίας ἀλλ’ ἄποροι. Σε μετάφραση του Β. Μοσκόβη:  Ολιγαρχία υπάρχει όταν την υπέρτατη εξουσία στο κράτος κατέχουν οι πλούσιοι, και δημοκρατία αντιθέτως υπάρχει, όταν την εξουσία αυτή ασκούν όχι αυτοί που έχουν μεγάλη περιουσία, αλλά οι άποροι.

Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει αμέσως μετά ότι η διάκριση ολιγαρχίας και δημοκρατίας δεν είναι ποσοτική αλλά ταξική ή τουλάχιστον περιουσίας. Δηλαδή, κι αν υποθέσουμε ότι σε κάποια πόλη οι πολλοί είναι πλούσιοι, αλλά καταφέρνουν να πάρουν την εξουσία οι άποροι, αυτό δεν σημαίνει ότι θα έχουμε ολιγαρχία. Και καταλήγει:

ᾧ δὲ διαφέρουσιν ἥ τε δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία ἀλλήλων πενία καὶ πλοῦτός ἐστιν, καὶ ἀναγκαῖον μέν, ὅπου ἂν ἄρχωσι διὰ πλοῦτον, ἄν τ’ ἐλάττους ἄν τε πλείους, εἶναι ταύτην ὀλιγαρχίαν, ὅπου δ’ οἱ ἄποροι, δημοκρατίαν, ἀλλὰ συμβαίνει, καθάπερ εἴπομεν, τοὺς μὲν ὀλίγους εἶναι τοὺς δὲ πολλούς.

Κι επειδή μπορεί να μας διαβάζει κανείς αλλοδαπός, βάζω και τη μετάφραση, πάντοτε του Μοσκόβη:

Προπαγάνδα και ενημέρωση

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 15 ως τώρα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού.

Ερωτήσεις και απαντήσεις, νούμερο πέντε

Νούμερο πέντε, επειδή δεν είναι το πρώτο άρθρο της κατηγορίας αυτής, αν και βέβαια πάει αρκετός καιρός από το προηγούμενο αντίστοιχο.

Στις στήλες των χρονογραφημάτων, αν υπάρχουν ακόμα χρονογραφήματα σε εφημερίδες, όσες εφημερίδες υπάρχουν ακόμα, συνέβαινε πότε πότε ο χρονογράφος να δημοσιεύει μία ή περισσότερες επιστολές αναγνωστών, άλλοτε σχολιάζοντας κι ο ίδιος κι άλλοτε παραχωρώντας ολόκληρο τον χώρο της στήλης στους αναγνώστες του. Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στα Νέα έβαζε στα χρονογραφήματα αυτά τον τίτλο «Απ’ όσα μου γράφουν». Τέτοια άρθρα, πέρα από την επικοινωνία, έδιναν στον συντάκτη μιαν ανάπαυλα, διότι είναι μεγάλη καταδίκη να πρέπει να γράφεις κάθε μέρα τις εξακόσιες, οχτακόσιες ή χίλιες λέξεις για να γεμίσεις τη στήλη σου.

Εμείς εδώ δεν είμαστε εφημερίδα και δεν γράφουμε χρονογράφημα, όμως έχουμε κάθε μέρα καινούργιο άρθρο (εντάξει, κάποτε επαναλαμβάνουμε παλιά άρθρα, αλλά με μέτρο). Βέβαια, τη γνώμη σας την εκφράζετε στα σχόλια, δημόσια.

Συχνά συμβαίνει όμως να μου κάνουν ερωτήσεις, για γλωσσικά κυρίως θέματα, είτε γνωστοί είτε άγνωστοι, άλλοτε με ηλεμήνυμα (email που λέει ο κ. Μπαμπινιώτης) κι άλλοτε στο Φέισμπουκ. Όταν μπορώ απαντάω, όπως μπορώ, αν και μερικές φορές δεν προλαβαίνω να το κοιτάξω σε βάθος το θέμα. Μια φορά στο τόσο, κρατάω σε ένα αρχείο την ερώτηση και την απάντηση, μήπως και έχει ενδιαφέρον να ξαναδώ το θέμα ή να το αναπτύξω σε άρθρο στο ιστολόγιο, όπως έχω κάνει όχι λίγες φορές.

Πριν από χρόνια σκέφτηκα ότι θα ήταν ωραίο να βλέπουν κι άλλοι την απάντηση, όχι για να μάθουν αλλά κυρίως γιατί μπορεί να έχουν κάτι να προσθέσουν, κι έτσι βάλαμε τον Ιούνιο του 2015 ένα τέτοιο άρθρο, με ερωτήσεις που μου είχαν γίνει και με τις αντίστοιχες απαντήσεις, και μερικούς μήνες αργότερα ένα ακόμα. Το τρίτο άρθρο της σειράς αυτής το έβαλα το 2017, το τέταρτο το 2019 και σήμερα βάζω το πέμπτο άρθρο της κατηγορίας, διότι έχουν μαζευτεί αρκετές ερωτήσεις ίσως και για δύο άρθρα.

Παρουσιάζω λοιπόν 15 ερωτήσεις που μου έγιναν, μαζί με τις απαντήσεις, που εδώ τις έχω ενδεχομένως αναπτύξει κάπως περισσότερο.

Κάθε διαφωνία, συμπλήρωση ή άλλο σχόλιο είναι ευπρόσδεκτα.

* Καλησπέρα, κύριε Σαραντάκο! Συγνώμη που ενοχλώ καλοκαιριάτικα με γλωσσικές ερωτήσεις, αλλά θέλω τη βοήθειά σας! Πρώτη φορά χρειάστηκε να γράψω κάτι που λέω συχνά: τη φράση «ότι κι ότι» (θέλω να τη βάλω σε μια μετάφραση). Όπως έλεγε κείνη η διαφήμιση «δεν είναι ότι κι ότι, είναι φαρίνα γιώτη». Και κατάλαβα ότι δεν ξέρω πώς γράφεται. Δηλαδή πρέπει να γραφτεί «ότι κι ότι» ή «ό,τι κι ό,τι» ή «ότι κι ό,τι»; Έψαξα στο ίντερνετ, αλλά τζίφος! Ελπίζω να ξέρετε εσείς! Ευχαριστώ!

Καλησπέρα αγαπητέ.

Είναι «ό,τι κι ό,τι», αναφορικό και στις δυο περιπτώσεις. Το έχει το ΛΚΝ αλλά ίσως δεν βγαίνει στην αναζήτηση.

Και βέβαια η συχνή τελευταία έκφραση «ό,τι να’ναι» με το αναφορικό «ό,τι» γράφεται, άσχετο αν στο διαδίκτυο ελάχιστοι τηρούν τη διάκριση ανάμεσα σε «ό,τι» και «ότι».

* Καλησπέρα. Ένας Άγγλος που γνωρίσαμε μας εκανε 2 ερωτήσεις. Πώς μεταφράζεται η λέξη frustration στα ελληνικά και πώς μεταφράζεται η λέξη οιονεί στα αγγλικά.

Γεια σου, χαθήκαμε. Η frustration είναι από τις πιο δυσκολομετάφραστες λέξεις γι’ αυτό και πολλοί συνάδελφοί μου όταν περιγράφανε πώς νιώθουν στο Λουξεμβούργο έλεγαν ‘φρούστρα’. Κάποτε θα πεις ματαίωση, άλλοτε θα πεις διάψευση ή απογοήτευση, αλλά η πικρή αλήθεια ειναι πως δεν έχουμε μονολεκτική καλή απόδοση για όλα τα συμφραζόμενα.

Το οιονεί στα αγγλικά είναι quasi -λατινικό είναι βέβαια.