Παρανάλωμα

Χτες όλη μου η προσοχή ήταν στραμμένη στις φωτιές που καίγανε την Αττική από τα ανατολικά κι από τα δυτικά, τα δυο μεγάλα μέτωπα της Κινέτας και της Ραφήνας, και το μικρότερο των Αγίων Αποστόλων που μ’ ένοιαζε και κάπως αμεσότερα. Όλα αυτά βέβαια τα παρακολουθούσα από πολύ μακριά, αλλά με το διαδίκτυο οι αποστάσεις μικραίνουν.

Στην αρχή σκέφτηκα να μη βάλω άρθρο σήμερα, αλλά έπειτα άλλαξα γνώμη, είναι βαρύ το σερί των 1640 (αν μέτρησα σωστά) συναπτών ημερών στις οποίες δημοσιεύουμε αδιάλειπτα ένα άρθρο κάθε μέρα, από τις 28.1.2014 χωρίς διακοπή, οπότε δεν μου πήγαινε να το σπάσω.

Όμως δεν θα σχολιάσω τις πυρκαγιές καθαυτές, αν και καταλαβαίνω πως πολλά μπορεί να πει κανείς -και δεν αμφιβάλλω πως θα τα πείτε στα σχόλιά σας.

Με την ελπίδα πως αύριο το πρωί η κατάσταση θα είναι καλύτερη, καθώς έπεσε και βροχή τουλάχιστον στο ανατολικό μέτωπο, θα λεξιλογήσω για την πυρκαγιά.

[Πρωινή προσθήκη: Το πρωί ξημέρωσε πένθιμο, όχι επειδή οι φωτιές αναζωπυρώθηκαν αλλά επειδή άρχισε να αποκαλύπτεται το μέγεθος της τραγωδίας, αφού οι επίσημες ανακοινώσεις μιλούν για τουλάχιστον 24 νεκρούς και οι φήμες για πολύ περισσότερους. Ωστόσο, δεν θα αλλάξω το άρθρο]

Από την τηλεόραση που άκουγα τις απευθείας μεταδόσεις από τα μέτωπα της φωτιάς, πρόσεξα πως επαναλαμβάνονταν συχνά από τους ρεπόρτερ δυο πεντασύλλαβες λέξεις, και λέω να ασχοληθώ με τη μία απ’ αυτές.

Οι δυο λέξεις ήταν «ανεξέλεγκτες» (οι φλόγες που κατάκαιαν την περιοχή) και «παρανάλωμα» -και μ’ αυτή τη δεύτερη θ’ ασχοληθώ.

Βέβαια, η λέξη «παρανάλωμα» δεν βρισκόταν μόνη της -σπάνια θα τη βρείτε να στέκει μόνη της στη νεοελληνική γλώσσα. Η λέξη παρανάλωμα χρησιμοποιείται μόνο σε μία ή δυο στερεότυπες φράσεις: έγινε παρανάλωμα του πυρός και, λίγο σπανιότερα, έγινε παρανάλωμα της φωτιάς. Πολύ σπάνια τη βρίσκουμε στη γενική ή στον πληθυντικό.

Ξέρουμε φυσικά τη σημασία της: θα πει «κάηκε εντελώς, καταστράφηκε από τη φωτιά». Η παλιά πολυκατοικία έγινε παρανάλωμα του πυρός, ας πούμε, ή: Πέντε εξοχικά σπίτια έγιναν παρανάλωμα του πυρός (και κανονικά όχι: έγιναν παραναλώματα).

Advertisements

Καλά κουμάσια και του λόγου τους!

Συζητιέται αυτές τις μέρες το κείμενο που υπέγραψαν περισσότεροι από 320 πολίτες, κυρίως διανοούμενοι και καλλιτέχνες, υπέρ της Συμφωνίας των Πρεσπών. Ανάμεσα στις υπογραφές βρίσκεται και η δική μου.

Πολλοί πιστεύουν ότι δεν έχει νόημα (ή: δεν έχει νόημα πλέον) η συγκέντρωση υπογραφών κάτω από ένα κείμενο που υποστηρίζει κάποιες θέσεις για ένα πολιτικό ή κοινωνικό ζήτημα, μάλιστα κάπου διάβασα ότι «μόνο στην Ελλάδα γίνεται αυτό», κάτι που είναι ένας ισχυρισμός πρόδηλα λαθεμένος αν θυμηθούμε ότι π.χ. στη Γαλλία η συγκέντρωση υπογραφών σχεδόν για κάθε θέμα είναι κάτι κοινότατο -είχαμε μάλιστα συζητήσει πριν από καιρό το κείμενο που υπογραφόταν από 100 διάσημες Γαλλίδες μεταξύ των οποίων και η Κατρίν Ντενέβ.

Εγώ πάντως το κείμενο «των 320» το υπέγραψα με ενθουσιασμό επειδή πιστεύω ότι το κείμενο συμβάλλει στο να πεισθεί η κοινή γνώμη ότι η συμφωνία είναι μια μοναδική ευκαιρία, επωφελής για την πατρίδα μας και για τη σταθερότητα και την ανάπτυξη στα Βαλκάνια. Δεν είναι εύκολο το έργο, διότι επί εικοσιπέντε χρόνια η πολιτική ηγεσία μάς αποκοίμιζε με «εθνωφελή» ψέματα για το όνομα της γειτονικής χώρας, ενώ και τώρα τα κόμματα του παλιού δικομματισμού, για μικροκομματικούς λόγους απορρίπτουν μια συμφωνία πολύ καλύτερη από προηγούμενα σχέδια που είχαν γίνει δεκτά από προηγούμενες ελληνικές κυβερνήσεις.

Αλλά αυτά τα έχουμε συζητήσει στο ιστολόγιο πάνω από μία φορά.

Ανάμεσα στις πάνω από 320 υπογραφές, υπήρχαν και τρία ονόματα γνωστών ανθρώπων της τέχνης οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν ότι κακώς μπήκε το όνομά τους διότι οι ίδιοι δεν συμφώνησαν με το κείμενο. Παρόλο που τέτοια λάθη έχουν συμβεί σχεδόν κάθε φορά που συγκεντρώνεται ένας μεγάλος αριθμός υπογραφών, το λάθος κόστισε διότι επέτρεψε να εκτραπεί η συζήτηση στις υποτιθέμενες πλαστογραφήσεις υπογραφών -ενώ επρόκειτο απλώς για «λογιστικά» λάθη (Υπάρχουν πάντως προηγμένες μέθοδοι όπως με φόρμα απαντήσεων, που ελαχιστοποιούν τις πιθανότητες λάθους).

Βέβαια, έτσι κι αλλιώς τα εθνικόφρονα ΜΜΕ δεν επρόκειτο να καλοδεχτούν το κείμενο και τις υπογραφές του -χαρακτηριστικό είναι αυτό που γράφτηκε και ακόμα γράφεται, ότι «μάζεψαν και υπογραφές πεθαμένων» επειδή ένας από τους υπογράφοντες το κείμενο είναι ο ηθοποιός Χρήστος Ευθυμίου. Και ενώ πράγματι ένας γνωστός ηθοποιός ονόματι Χρήστος Ευθυμίου άφησε τον μάταιο τούτο κόσμο πριν από καμιά δεκαριά χρόνια, και άλλος ένας, κωμικός αυτός, ακόμα παλιότερα, υπάρχει και τρίτος ηθοποιός με το ίδιο ονοματεπώνυμο, Χρήστος Ευθυμίου επίσης, που ζει και βασιλεύει και υπέγραψε και το κείμενο -είναι βέβαια ηθοποιός κυρίως του θεάτρου, οπότε οι γαλουχημένοι με αυστηρά τηλεοπτική δίαιτα θα τον αγνοούν.

«Παλιότερα είχε ρίσκο να υπογράφεις, τώρα δεν έχει» σχολίασε μια φίλη. Πιθανόν, πάντως οι 320 που υπογράψαμε το κείμενο δεχτήκαμε ποικίλες επιθέσεις, ενώ κάποιοι και εξατομικευμένες απειλές. Έχω μετρήσει πάνω από πέντε διαφορετικά κείμενα που μας αποκαλούν «προδότες» ενώ άλλα διατυπώνουν απειλές π.χ. για τους φανοστάτες των Τρικάλων. (όπου κρέμασαν οι εθνικόφρονες τα κομμένα κεφάλια του Βελουχιώτη και του Τζαβέλλα). Όταν βέβαια προέρχονται από τέτοιους δύσοσμους ιστότοπους, οι βρισιές είναι και τίτλος τιμής.

Καθώς ο κύριος όγκος των υπογραφόντων ήταν πανεπιστημιακοί ή καλλιτέχνες, οι αναμενόμενοι χαρακτηρισμοί ήταν για θολοκουλτουριάρηδες και/ή κρατικοδίαιτους, όμως ορισμένοι εθνικοπαράφρονες πέρασαν σε ανώτερο επίπεδο κάνοντας λόγο για αναβίωση του… ΕΑΜ Ηθοποιών (ήταν πολλοί ηθοποιοί που υπέγραψαν) το οποίο, δήθεν, «σκότωσε» την Ελένη Παπαδάκη -χωρίς να συνειδητοποιούν ότι έτσι σπιλώνουν ουσιαστικά τη μνήμη της. Βέβαια, και ο παραλληλισμός με το ΕΑΜ είναι άκρως τιμητικός.

Έγινε φέσι: οι 50 αποχρώσεις της μέθης

Σε μια συζήτηση τις προάλλες στη γλωσσική ομάδα Υπογλώσσια στο Φέισμπουκ, ένας φίλος διηγήθηκε ότι ενώ βρισκόταν σε μια πολυεθνική παρέα, οι Έλληνες της παρέας έλεγαν για κάποιον που μέθυσε πολύ, που έγινε τύφλα στο μεθύσι, που έγινε φέσι, που έγινε ντίρλα, και χρησιμοποίησαν την έκφραση «έγινε κομοδίνο». Τότε ένας Τούρκος συνάδελφός τους γελώντας τούς εξήγησε ότι στα τούρκικα χρησιμοποιούν τον χαρακτηρισμό komodin για κάποιον άχρηστο, αυτόν που δεν έχει άλλη αξία παρά να στέκεται διακοσμητικός σε μια άκρη. «Γιατί πολεμάμε με αυτούς τους ανθρώπους;» αναρωτήθηκε ο συνάδελφος.

Ομως το σημερινό άρθρο δεν έχει σκοπό να προβληματιστεί για τα κοινά στοιχεία Ελλήνων και Τούρκων ούτε να κάνει κήρυγμα για τη φιλία των λαών, αλλά να διερευνήσει το κομοδίνο και τις άλλες 50 (να είναι τόσες; ή περισσότερες;) αποχρώσεις της μέθης.

Βέβαια στον τίτλο δεν έβαλα την έκφραση «έγινε κομοδίνο» επειδή δεν είναι τόσο κοινή, προτίμησα να βάλω γνωστότερες. Για να πω μάλιστα την αλήθεια, την έκφραση αυτή, το λέω χωρίς να κοκκινίζω, δεν την ήξερα -ο φίλος που τη χρησιμοποίησε είναι αρκετά νεότερος, και κάθε γενιά έχει (και) δικές της λέξεις για να περιγράψει το μεθύσι. Μεθάμε κι εμείς οι γεροντότεροι αλλά το περιγράφουμε αλλιώς.

Γιατί κομοδίνο ο μεθυσμένος; Δεν είναι πάντα εύκολο να εξηγήσεις πώς γεννήθηκε μια έκφραση, αλλά ο φίλος θεωρεί ότι βγήκε επειδή περιγράφει κάποιον «που έχει πιει τόσο, που οι διανοητικές του λειτουργίες είναι σε κατάσταση επίπλου». Πιθανώς την ίδια προέλευση να έχει και μια άλλη έκφραση που αναφέρθηκε στην ίδια συζήτηση, το «έγινε μπαούλο».

Σκέφτηκα να συγκεντρώσω λοιπόν σε αυτό το άρθρο όλες τις εκφράσεις που βρήκα και που θυμήθηκα για την περιγραφή των μεθυσμένων, πάντοτε της μορφής «έγινε Χ» ή «είναι Χ» ή «Χ στο μεθύσι». Σημειώνω και μερικές παλιότερες, ως και αρκετά παλιότερες. Η αργκό, το είπαμε και χτες, γερνάει γρήγορα και ανανεώνει γρήγορα το λεξιλόγιό της, οπότε οι νεότεροι δεν θα ξέρουν πολλές από τις εκφράσεις του καταλόγου. Ρώτησα και τις κόρες μου, τι λένε όταν μεθάνε, και μου είπαν κάποιες μάλλον κοινές εκφράσεις όπως έγινε ντίρλα, σκνίπα, φέσι, κώλος, χώμα, τάπα.

Από την άλλη, στο Λεξικό της Λαϊκής του Δαγκίτση βρήκα τις εξής εκφράσεις: έγινε βαποράκι, γκον, κουρούνα, κουτούκι, μούσκεμα, σκνίπα, σκρου, στουπί, στύφα, τάβλα, τύφλα, φέσι. Στο λεξικό των συνωνύμων του, ο Δαγκίτσης προσθέτει και το παπόρι. Περίπου τα ίδια έχει και ο Βλαστός στα Συνώνυμα και συγγενικά: κουτουκι, τύφλα, τάβλα, στουπί, τάπα, σκρου, φέσι, σκνίπα· κουρούνα, μούσκεμα. Βαποράκι.

Η σκνίπα, το στουπί, η τύφλα και το φέσι είναι σε χρήση και σήμερα, καναδυό ακόμα μπορεί να είναι γνωστές, κάποιες δεν θα τις ξέρετε.

Στο λεξικό συνωνύμων του Μπαμπινιώτη δίνονται: σκνίπα, τύφλα, πίτα, στουπί, τάβλα, κουδούνι, σταφίδα, χώμα, φέσι.

Περισσότερες εκφράσεις καταγράφονται στο Λεξικό της περιθωριακής γλώσσας του Γιώργου Κάτου, που υπάρχει και ονλάιν αλλά δεν βρήκα τρόπο να λινκάρω στη σελίδα των αποτελεσμάτων της αναζήτησης, ενώ αρκετές υπάρχουν στο Πιπέρι στο στόμα, τη μελέτη για τις λέξεις-ταμπού που έχουμε παρουσιάσει κι εδώ. Από διαδικτυακές πηγές, το slang.gr έχει φυσικά πολλές εκφράσεις, που επίσης τις έχω συμπεριλάβει στον κατάλογο.

Πρέπει να πούμε ότι πολλές από τις εκφράσεις αυτές ισχύουν όχι μόνο για το μεθύσι αλλά και για την κατανάλωση ουσιών ή ακόμα και για τη σωματική εξάντληση π.χ. η «είμαι χώμα». Κάποιες βέβαια είναι μόνο για το μεθύσι, όπως εκείνες που δηλώνουν διαβροχή (έγινε στουπί). Σε πολλές από τις εκφράσεις ο μεθυσμένος παρομοιάζεται με αλοιφή ή συναφές υλικό, σε άλλες με ζώο ή έντομο, σε άλλες με έπιπλο.

Τον κατάλογο τον έφτιαξα συνενώνοντας όσα υπάρχουν στις πηγές που ανέφερα παραπάνω, χωρίς να σημειώνω ολες τις παραπομπές. Πρόσθεσα μερικά που έχω αποδελτιώσει απο τη λογοτεχνία.

Ας δούμε λοιπόν τον κατάλογο με κάποιο σχολιασμό για κάποιες εκφράσεις. Σε αλφαβητική σειρά:

1. έγινε/είναι αλιάδα (Κάτος)
2. έγινε/είναι άλογο (slang.gr)
3. έγινε/είναι αλοιφή (Κάτος)
4. είναι αποκαής. Παπαδιαμαντικό. Το βάζω τιμής ένεκεν, αν και διαφέρει λίγο αφού περιγράφει την ειδική κατάσταση του μεθύστακα που με ελάχιστη ποσότητα μεθάει πάλι, όπως ο φούρνος που μόλις έχει αρχίσει να κρυώνει.
5. έγινε/είναι βαποράκι (Δαγκίτσης, Βλαστός) Ανεξάρτητα από τη χρήση βαποράκι = αυτός που μεταφέρει λαθραία, ιδίως ναρκωτικά, για λογαριασμό άλλου.
6. έγινε/είναι γκάιντα (Κάτος)
7. έγινε/είναι Γκόγκολ (slang.gr) Παιγνιώδης πλατειασμός του «γκολ»
8. έγινε/είναι γκολ (slang.gr, Κάτος) Εικάζω ότι είναι εξέλιξη του «έγινε γκον», όταν χάθηκε η διαφάνειά του
9. έγινε/είναι γκον (Κάτος, Δαγκίτσης) Ο Κ. Καραποτόσογλου, «Δυσετυμολόγητα της νέας Ελληνικής» ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ 15 (1989), το ετυμολογεί από το gone=drunk, dead drunk, υποστηρίζοντας ότι «πέρασε στην ελληνική είτε από τους μετανάστες που γύριζαν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, είτε από τους διαλόγους των κινηματογραφικών ταινιών». Το βρίσκω πειστικό. Ενδιαφέρουσα είναι και η ετυμολόγηση του Ζάχου από το γκογκ, που ο Καραποτόσογλου τη βρίσκει «πληρέστερη αλλά όχι και απόλυτα πειστική».
10. είναι «εν τη δόξη του». Παπαδιαμαντικό, τιμής ένεκεν.
11. έγινε/είναι ένα με τη γη (Κάτος)
12. έγινε/είναι ένα με το χώμα (Κάτος)
13. έγινε/είναι ζάντα (slang.gr)
14. έγινε/είναι ζάντα φε (slang.gr)
15. έγινε/είναι ζούνα. Παπαδιαμαντικό. Ήτο αγγλικόν ρούμι, και με ολίγας δόσεις εγένετο κανείς «ζούνα». (Βαρδιάνος στα σπόρκα).
16. έγινε/είναι κόκαλο (slang.gr)
17. έγινε/είναι κομμάτια (slang.gr) Βέβαια η έκφρ. «κομμάτια να γινει» έχει άλλη σημασία.
18. έγινε/είναι κομοδίνο (Υπογλώσσια)
19. έγινε/είναι κουδούνι (Κάτος)
20. έγινε/είναι κουνουπίδι (slang.gr, Κάτος). Περί τη μία μεταμεσονύχτιο διαλύθηκαν -κουνουπίδι απαξάπαντες- για να μεταβούν έκαστος εις τα ίδια (Καραγάτσης, Το 10).
21. έγινε/είναι κουρούνα (Δαγκίτσης, Βλαστός) κι οι σκαπανείς μαζευονται απ το κρασί κουρούνα, στίχος του Σουρή περί το 1880
22. έγινε/είναι Κουστώ (slang.gr) Διότι έχει πιει πολύ και την έχει ακούσει.
23. έγινε/είναι κουτούκι (Δαγκίτσης, Βλαστός) …είμαι κουτούκι, σε στίχο του Σουρή, 1882
24. έγινε/είναι κωλίδι (slang.gr)
25. έγινε/είναι κώλος (slang.gr)
26. έγινε/είναι λάσπη (slang.gr, Κάτος)
27. έγινε/είναι λέσι (Κάτος)
28. έγινε/είναι λιάδα (Κάτος)
29. έγινε/είναι λιάρδα (slang.gr) Κατά το σλανγκρ, από το αρβανίτικο λιάρδα που σημαίνει λιώμα. Ωστόσο, πρέπει να είναι από το «λιάδα» δηλαδή αλιάδα, δηλαδή σκορδαλιά.
30. έγινε/είναι λιώμα (slang.gr, Κάτος)
31. έγινε/είναι μανουάλι (slang.gr)
32. έγινε/είναι μούσκεμα (Δαγκίτσης,, Βλαστός)
33. έγινε/είναι μπαούλο (Υπογλώσσια)
34. έγινε/είναι Μπομπ Ντίρλαν (slang.gr) Παιγνιώδης πλατειασμός του «έγινε ντίρλα»
35. έγινε/είναι ντέφι (Κάτος)
36. έγινε/είναι ντίρλα (slang.gr, Κάτος). Εικάζω ότι προέρχεται από το Ντιρλαντά-ντιρλανταντά.
37. έγινε/είναι ντούρλα. Ίσως παραλλαγή της ντίρλας. Κι ένα βράδυ, που ήταν υπηρεσία στη μονάδα, αφού πρώτα έγινε ντούρλα στο μεθύσι, βγήκε «εφόδου», και δεν ήξερε πού πάν’ τα τέσσερα. (Τόλης Καζαντζής, Ματαιότης ματαιοτήτων).
38. έγινε/είναι παϊτόνι (Κάτος)
39. έγινε/είναι παπόρι (Δαγκίτσης)
40. έγινε/είναι πατάτα (Κάτος)
41. έγινε/είναι πίτα (slang.gr, Κάτος) Και πίτας (Κάτος)
42. έγινε/είναι σκατά (Κάτος)
43. έγινε/είναι σκνίπα (slang.gr, Κάτος, Δαγκίτσης) Και σκνίπας (Κάτος) Ίσως επειδή οι σκνίπες διαγράφουν τροχιές που θυμίζουν το περπάτημα του μεθυσμένου με οχτάρια. Οι ξυλένιοι φαφλατάδες από το μεθύσι σκνίπες, στίχος του Σουρή.
44. έγινε/είναι σκρου (Δαγκίτσης, Βλαστός)
45. έγινε/είναι σούπα (Κάτος)
46. έγινε/είναι σούρα (Κάτος)
47. έγινε/είναι σπανακόπιτα (Κάτος)
48. είναι στα πράματα. Παπαδιαμαντικό.
49. έγινε/είναι σταφίδα (Κάτος, Μπαμπινιώτης)
50. έγινε/είναι στειλιάρι. Κι εγώ στηλιάρι έγινα με κόκκινο κρασί στίχος του Σουρή στον Ρωμηό, 1889,
51. έγινε/είναι στουπί (Κάτος, Δαγκίτσης)
52. έγινε/είναι στύφα (Δαγκίτσης) Υπάρχει και η παραλλαγή: στούφα στο μεθύσι.
53. έγινε/είναι τάβλα (Κάτος, Δαγκίτσης, Βλαστός)
54. έγινε/είναι τάπα (Κάτος, Βλαστός) «ένας μόρταρος … από το μεθύσι τάπα» σε στιχούργημα του Λαπαθιώτη, 1933.
55. έγινε/είναι τέζα (Κάτος)
56. έγινε/είναι τούνγκα (Κάτος)
57. έγινε/είναι τούντζι. Του Καραγάτση, π.χ. Σύντομα γίνηκαν τούντζι απαξάπαντες («Γιούγκερμαν»)
58. έγινε/είναι τούρνα (Κάτος)
59. έγινε/είναι τύφλα (Κάτος, Δαγκίτσης). Και τύφλας (Κάτος) Τύφλα στο μεθύσι της η Πλάση, δεν πρόσεξε καθόλου το σβήσιμο τ’ ακριβού της. Καρκαβίτσας, Αρχαιολόγος
60. έγινε/είναι φέσι (Κάτος, Δαγκίτσης, Βλαστός).
61. έγινε/είναι φέτα (Κάτος)
62. έγινε/είναι χάλια (Κάτος)
63. έγινε/είναι χημείο (slang.gr)
64. έγινε/είναι χέσμα (slang.gr)
65. έγινε/είναι χότζας (Κάτος)
66. έγινε/είναι χύμα (Κάτος)
67. έγινε/είναι χώμα (slang.gr)
68. έγινε/είναι ψάθα (Πιπέρι στο στόμα) Είναι η παλαιότερα καταγραμμένη από τις εκφράσεις, αφού τη βρίσκουμε σε ποίημα του Σούτσου, 1835: Κι εγώ τρέχω ζαλισμένος κι από το μεθύσι ψάθα

Είχα πει για 50 αποχρώσεις αλλά πλησιάζουμε τις εβδομήντα και δεν αποκλείεται, μαζί με τα σχόλια, να ξεπεράσουμε και τις εκατό.

Περιμένω λοιπόν να πλουτίσετε τον κατάλογο στα σχολια!

 

 

Συζητώντας για την αργκό

Η αργκό ενδιαφέρει πολύ το ιστολόγιο και έχουμε δημοσιεύσει πολλά άρθρα, είτε για τη σύγχρονη αργκό είτε για την ιστορία της, σε κάποια από τα οποία είχε καθοριστική συνεισφορά ο παλιός φίλος μας Spatholouro που εύχομαι να ξαναρχίσει να σχολιάζει εδώ.

Το σημερινό άρθρο είναι μια γενική εισαγωγή για την αργκό, συνοπτικά δοσμενη σε κάτι λιγότερο από 1000 λέξεις. Μου το ζήτησε η δημοσιογράφος Ζωή Παρασίδη από το popaganda.gr ως υλικό αναφοράς για ένα άρθρο που ετοίμαζε. Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε την περασμένη εβδομάδα και ανάμεσα στις πηγές του είναι το κείμενο που είχα στείλει καθώς και το παλιότερο άρθρο μας για τη διασημότερη ελληνική λέξη.

Παρουσιάζω σήμερα το δικό μου κείμενο για την αργκό, για να υπάρχει και αυτοτελώς. Είχα πει ότι σήμερα θα έβαζα κάτι για γραβάτες, αλλά τελικά ο προγραμματισμός άλλαξε και εκείνο το άρθρο πηρε αναβολή.

Γενικά για την αργκό

Η λέξη αργκό είναι δάνειο από τη γαλλική argot, η οποία, όπως αρμόζει στον χαρακτήρα της, είναι σκοτεινής ετυμολογίας, αφού καμιά από τις πολλές εκδοχές που έχουν προταθεί δεν έχει γίνει αποδεκτή. πιθανώς συνδέεται με το ρήμα argoter «λογομαχώ». Αρχικά είχε τη σημασία «συντεχνία κλεφτών» και προς τα τέλη του 17ου αιώνα πήρε και τη σημασία της ειδικής συνθηματικής γλώσσας τους. Ένας από τους πρώτους συγγραφείς που μελέτησε τη γαλλική αργκό σε βάθος ήταν ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο οποίος αφιερώνει στην αργκό μια ολόκληρη ενότητα στον 4ο τόμο των Αθλίων, υπό τύπον δοκιμίου 15-20 σελίδων. «Η αργκό είναι η γλώσσα των σκοταδιών», γράφει.

Με τον όρο αργκό εννοούμε ένα προφορικό γλωσσικό ιδίωμα, που χρησιμοποιείται ως συνθηματική γλώσσα από ορισμένες κοινωνικές ή επαγγελματικές ομάδες (περιθώριο, υπόκοσμος, νέοι κ.ά.) και που διαμορφώνεται κυρίως από γλωσσικά δάνεια και από παραμόρφωση της καθομιλουμένης. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολλές αργκό, πολλές συνθηματικές γλώσσες: του στρατού, των νέων, διάφορων περιθωριακών ομάδων κτλ. Υπάρχουν και επαγγελματικές συνθηματικές γλώσσες, όπως ήταν παλιότερα τα κουδαρίτικα, η γλώσσα των Ηπειρωτών χτιστάδων, και τα ντόρτικα, η γλώσσα των τσιγγάνων χαλκιάδων της Ευρυτανίας, ενώ και στην εποχή μας ειδικό λεξιλόγιο βρίσκουμε σε άφθονους κλάδους και ομάδες, π.χ. νοσηλευτές, κομπιουτεράδες, φορτηγατζήδες ή γκέιμερς. Ξέρουμε επίσης τα καλιαρντά, τη γλώσσα των ομοφυλοφίλων, που την έκανε ευρύτερα γνωστή η μελέτη του Ηλία Πετρόπουλου.

Το βιβλίο και το μαχαίρι που το κρατάμε στο χέρι

Το σημερινό μας άρθρο, που δεν θα είναι και πολύ μεγάλο, πηγάζει από μια ερώτηση που μου έκανε φίλος. Μου κάνουν κατά καιρούς ερωτήσεις γλωσσικές και άλλες, κι όταν κρίνω πως το θέμα έχει ευρύτερο ενδιαφέρον μπορεί να τις παρουσιάσω, μαζί με την απάντησή μου, στο ιστολόγιο -είτε πολλές ερωταπαντήσεις μαζί, είτε ειδικό άρθρο αφιερωμένο σε μια συγκεκριμένη απορία.

Αυτό θα κάνω και σήμερα, αν και δεν έχω συγκρατήσει την απάντηση που έδωσα -διότι, αν θυμαμαι καλά, είπα στον φίλο μας ότι «αξίζει άρθρο».

Με ρώτησε λοιπον ένας φίλος πώς έγινε και η λέξη εγχειρίδιο σημαίνει δύο τόσο διαφορετικά πράγματα: ένα φονικό όπλο, μαχαίρι ή ξιφίδιο αλλά και ένα βιβλίο, συχνά διδακτικό.

Πράγματι, συμφωνα με το ΛΚΝ, η λέξη «εγχειρίδιο» έχει δύο βασικές σημασίες: I.(λόγ.) αγχέμαχο όπλο με λαβή και με δίκοπη και πολύ μυτερή λεπίδα· (πρβ. στιλέτο). II. βιβλίο που εκθέτει με αυστηρά συστηματικό τρόπο τις βασικές και πιο έγκυρες γνώσεις μιας επιστήμης: Διδακτικά / σχολικά εγχειρίδια. ~ ιστορίας / φιλοσοφίας.

Αγχέμαχο θα πει όπλο που χρησιμοποιείται για μάχη σώμα με σώμα, από το αρχαίο επίρρ. άγχι = κοντά, απ’ όπου και η αγχιστεία. Αλλά αυτά θα τα πούμε άλλη φορά, ας συνεχίσουμε τώρα τον γύρο των λεξικών.

Το Χρηστικό Λεξικό πρωτοτυπεί και βάζει πρωτη σημασία του βιβλίου και δεύτερη του όπλου, διότι έχει ως κριτηριο τη χρήση -και πράγματι, όταν θα μιλήσουμε σήμερα για εγχειρίδιο κατά πάσα πιθανότητα θα εννοούμε το βιβλίο, όχι το μαχαίρι.

Πάντως, η πρώτη σημασία της λέξης είναι το οπλο. Ή μάλλον, για να ακριβολογούμε, στην αρχαιότητα η λέξη αρχικά εμφανίζεται ως επίθετο, ο εγχειρίδιος. Στις Ικέτιδες του Αισχύλου βρίσκουμε την πρώτη χρονολογικά μνεία της λέξης:

τίν’ ἂν οὖν χώραν εὔφρονα μᾶλλον
τῆσδ’ ἀφικοίμεθα
σὺν τοῖσδ’ ἱκετῶν ἐγχειριδίοις
ἐριοστέπτοισι κλάδοισιν;

Μετάφραση δεν χρειάζεται βέβαια, αφού η γλώσσα είναι μία και ενιαία, πάντως λέει ότι έφτασαν σε τούτη τη χώρα κρατώντας στα χέρια τα ζωσμένα με ταινίες κλαδιά της ικεσίας. Εδώ το εγχειρίδιος είναι επίθετο στο κλάδος.

Ωστόσο, πολύ γρήγορα εμφανίζεται και το ουσιαστικοποιημένο επίθετο, το εγχειρίδιον, το οποίο αρχικά έχει μία και μονη σημασία, το μαχαίρι, το ξιφίδιο. Πολύ εύλογη η επέκταση της σημασίας για ένα όπλο που κρατιεται στο χέρι και σε μεγάλο βαθμό κρύβεται και στο χέρι.

Η αρχαιότερη (νομίζω) εμφάνιση της λέξης στον Ηρόδοτο, σε μια σκαμπρόζικη ιστορία, για τον Κανδαύλη και τη γυναίκα του -ξέρετε, τον Κανδαύλη που κοκορευόταν πόσο όμορφη γυναίκα έχει και πίεζε τον υπηρέτη του τον Γύγη να τη δει γυμνή, και τελικά κατάντησε κερατάς, και μαλιστα όχι κερατάς και δαρμένος αλλά σφαγμένος, διότι η γυναίκα εξοργίστηκε και έδωσε στον Γύγη ένα εγχειρίδιο και οταν έπεσε ο Κανδαύλης να κοιμηθεί ο Γυγης τον έσφαξε και πήρε και τον θρόνο: Καί μιν ἐκείνη ἐγχειρίδιον δοῦσα κατακρύπτει ὑπὸ τὴν αὐτὴν θύρην. Καὶ μετὰ ταῦτα ἀναπαυομένου Κανδαύλεω ὑπεκδύς τε καὶ ἀποκτείνας αὐτὸν ἔσχε καὶ τὴν γυναῖκα καὶ τὴν βασιληίην Γύγης·

Το δερμόνι και ο 6ος τόμος του Ιστορικού Λεξικού

Τη Δευτέρα 23 Απριλίου, στην Ανατολική Αίθουσα του Μεγάρου της Ακαδημίας Αθηνών παρουσιάζεται πανηγυρικά ο 6ος τόμος του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής, που εκδίδεται απο την Ακαδημία Αθηνών, που θα το λέω στο εξής με το ακρώνυμο ΙΛΝΕ.

Πολύ στενοχωριέμαι που δεν θα βρίσκομαι στην Αθήνα κι έτσι δεν θα μπορέσω να παρευρεθώ, να δω και να ακούσω αξιόλογους ανθρώπους, που κάποιοι είναι και φίλοι. Αυτά ειναι τα στραβά της ξενιτειάς.

Το πλήρες πρόγραμμα της ημερίδας μπορείτε να το δείτε εδώ. Πρόκειται για πολύ αξιόλογη εκδήλωση, όπως ταιριάζει σε ένα λεξικογραφικό γεγονός όπως είναι η κυκλοφορία του 6ου τόμου, κι ας έρχεται με κάποια καθυστέρηση αφού ο 6ος τόμος του ΙΛΝΕ κυκλοφόρησε τα Χριστούγεννα του 2016. Μάλιστα, όπως πιθανώς θα θυμούνται οι τακτικοί αναγνώστες, τον είχαμε παρουσιάσει εδώ στο ιστολόγιο πέρσι τέτοιες μέρες (για την ακρίβεια στις 24.4.2017) και ακολούθησε και δεύτερο άρθρο με έναυσμα μια επιστολή που μας έστειλε μια συντάκτρια του λεξικού, η γλωσσολόγος Ιώ Μανωλέσσου.

Επειδή όμως με την ευκαιρία της παρουσίασης του 6ου τόμου αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον, όπως φάνηκε και από το πρόσφατο αξιόλογο εκτενές άρθρο του Τάσου Κωστόπουλου στην Εφημερίδα των Συντακτών (διαβάστε και την αποτίμηση που κάνει ο γλωσσολόγος Γιώργος Ξυδόπουλος), σκέφτηκα να αφιερώσω και το σημερινό άρθρο στον έκτο τόμο του ΙΛΝΕ -το αξίζει άλλωστε.

Τα λήμματα του 6ου τόμου ξεκινούν από το «δε» και καταλήγουν στο «διάλεκτος». Από τα λήμματα αυτά ξεχώρισα ένα, που το έβαλα και στον τίτλο του άρθρου, το δερμόνι.

Και θα ξεκινήσω με ένα κουίζ. Θα σας ζητήσω να βρείτε τι σημαίνει δερμονι, διαλέγοντας μία απο τέσσερις απαντήσεις που θα σας προτείνω. Θα σας παρακαλέσω να μην το γκουγκλίσετε, δεν έχει γούστο έτσι. Στα σχόλιά σας, αν θέλετε, μου λέτε αν το βρήκατε ή όχι και αν ξέρατε τη λέξη (μπορεί να μην την ξέρατε αλλά να μαντέψατε σωστά).

Λοιπόν, δερμόνι είναι….

Α. Κομμάτι δέρμα που χρησιμοποιείται στο παπούτσι.

Β. Γρήγορο πλοιάριο.

Γ. Μεγάλο κόσκινο.

Δ. Τύπος εκζέματος.

Ε. Μικρό κυνηγετικό σακίδιο.

Ποια απάντηση είναι σωστή;

.

.

Τα ρο της ηχορύπανσης

Πριν από μερικές μέρες, σε μια ομάδα του Φέισμπουκ όπου συζητάμε για τη γλώσσα, τα Υπογλώσσια, ο φίλος Θ. Αναγνωστόπουλος αναρωτήθηκε αν θα διατηρηθει στη λέξη «αντιρατσιστικός» ο κανόνας (της αρχαίας) που επιβάλλει τον διπλασιασμό του ρο, αν δηλαδή πρέπει να γράψουμε «αντιρρατσιστικός». Το ίδιο ερώτημα μπορεί να τεθεί και για πολλές άλλες σύνθετες λέξεις που το β’ συνθετικό τους αρχίζει από ρο, οπότε θυμήθηκα ένα παλιότερο σημείωμα που είχα γράψει (πριν αρχίσει να λειτουργεί το ιστολόγιο) για τα ρο της ηχορύπανσης -ηχορύπανση ή ηχορρύπανση;

Να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Στα αρχαία ελληνικά, όταν σε μια σύνθετη λέξη το β’ συνθετικό αρχιζει από ρο ενώ το α’ συνθετικό λήγει σε βραχύ φωνήεν, αυτό το αρκτικό ρο διπλασιάζεται. Έτσι, γράφουμε: απορρίπτω, αμφίρροπος, διαρρέω, επίρρημα. Το ίδιο ισχύει και στα σύνθετα με το α- στερητικό: άρρητος.

Γιατί γίνεται αυτό, δεν το ξέρω -σε άρθρο του Θ. Μωυσιάδη, απ’ όπου αντλώ υλικό, αναφέρεται ότι «το αρκτικό -ρ- διπλασιάζεται λόγω αφομοιώσεων με σιγημένο φθόγγο και με συχνό αποτέλεσμα την άρση των αλλεπαλλήλων βραχειών συλλαβών» που δεν με κάνει και πολύ σοφότερο.

Να πούμε εδώ ότι συχνά επικρατει η αντίληψη πως διπλασιάζονται όλα τα αρχικά ρο στη σύνθεση, και αυτό διοτι είναι πολύ σπάνιες οι αρχαίες σύνθετες λέξεις όπου το α’ συνθετικό λήγει σε μακρό φωνήεν κι έτσι δεν διπλασιάζουν το ρο: εύρυθμος (αλλά άρρυθμος), εύρωστος (αλλά άρρωστος), αείροος (αλλά επιρροή). Εννοείται ότι όταν το α’ συνθετικό λήγει σε σύμφωνο, το ρο δεν διπλασιάζεται (εκροή) εκτός βέβαια όταν έχουμε διπλασιασμό λόγω σύνθεσης (συν+ράπτω = συρράπτω).

Τις λέξεις που τις κληρονομήσαμε απο τα αρχαία, τις διατηρούμε έτσι. Το ερώτημα είναι, τι κάνουμε με τις νεότερες λέξεις, σε μια γλώσσα όπου το διπλό ρο δεν δηλώνεται στην προφορά και όπου δεν έχουμε μακρά ή βραχέα.

Πότε απολογούμαστε;

Το σημερινό άρθρο αρχικά το ειχα εντάξει στα προχτεσινά μεζεδάκια, τελικά ομως αποφάσισα να το αυτονομήσω επειδή επιανε πολύ χώρο στην πιατέλα, αφού μάλιστα το ενδιαφέρον που παρουσιάζει δεν είναι απλώς επικαιρικό.

Βέβαια, η αφορμή για να τεθεί το ζήτημα ήταν ένα μικρογεγονός της επικαιρότητας, και μάλιστα της διαδικτυακής, από εκείνα που όταν σκάνε προκαλούν μεγάλο θόρυβο («σάλο» κατά το κλισέ) αλλά την επομένη ή τη μεθεπομένη έχουν ξεχαστεί κι έρχεται η σειρά για να «προκαλέσει σάλο» κάποιο άλλο συμβάν, ίνα πληρωθεί το ρηθέν «κάθε θάμα τρεις ημέρες, το μεγάλο τέσσερις».

Την περασμένη βδομάδα λοιπόν είχαμε τη διαγραφή της Έλλης Παπαγγελή από τη ΝΔ, επειδή αποκάλεσε (περίπου) Βούλγαρους τους οπαδούς του ΠΑΟΚ σε ένα σχόλιό της στο Τουίτερ ή στη σελίδα της στο Φεισμπουκ. Η Έλλη Παπαγγελή είναι μοντέλο και συχνά εκφράζει ακραίες δεξιές θέσεις, καμιά φορά με αφέλεια, όπως όταν έγραψε ότι στα δεκαπέντε χρονια της διάβασε τον Μαρξ και τον απέρριψε και άλλοτε με σοβαρότητα, όπως όταν κατήγγειλε τη «μυθολογία» του Πολυτεχνείου.

Γράφω «περίπου» διοτι αν κατάλαβα καλά, η Ε.Π. σχολίαζε μια ανακοίνωση συλλογής υπογραφών μιας μερίδας φανατικών Παοκτζήδων, η οποία έλεγε ότι, σε περιπτωση που η ομάδα τιμωρηθεί τελεσίδικα, εκείνοι θα αγνοήσουν την πρόσκληση σε ενδεχόμενη επιστράτευση: «εμείς δεν πολεμάμε για την Ελλάδα σας«. Απαντώντας σε αυτό, η Ε.Π. σχολίασε «Θα πάνε στον πόλεμο, αλλά με το βουλγαρικό στρατόπεδο» (ή κάτι τέτοιο).

Προτιμώ να μη σχολιάσω ούτε τη μια ουτε την άλλη τοποθέτηση, πάντως θέλω να επισημάνω ότι με ενόχλησε το γεγονός ότι τα περισσότερα διαδικτυακά άρθρα που κάλυπταν τις δηλώσεις της κ. Παπαγγελή συνόδευαν το άρθρο με κάποια ημίγυμνη ή αποκαλυπτική φωτογραφία της, κάτι που το βρίσκω σεξιστικό -και θα παρακαλέσω στα σχόλια να μην βάλετε τέτοιες φωτογραφίες. Κάποιοι, σε παρομοιες συζητήσεις, αντέταξαν ότι «μόνο τέτοιες φωτογραφίες βγάζει», που ίσως θυμίζει, αν και δεν είναι εντελώς ίδια περιπτωση, το «εγώ δεν είμαι ρατσιστής, εκείνος είναι αράπης». Αλλά πλατειάζω.

κουρου

Την πρώτη φορά που με πήγε ο πατέρας μου, πιτσιρικά, να φάω τυρόπιτα από το Άριστον, στην οδό Βουλής, δεν τον άκουσα να την παραγγέλνει, είδα όμως στη βιτρίνα που έγραφε ΤΥΡΟΠΙΤΑ ΚΟΥΡΟΥ και σκέφτηκα «Τυρόπιτα Κούρου». Ήξερα τους Κούρους από το Μουσείο, δεν θυμαμαι ακριβώς πώς τους συσχέτισα με τις τυρόπιτες, πάντως το βρήκα λογικό -ίσως σκέφτηκα πως ονομάστηκαν έτσι προς τιμή τους.

Αργότερα, άκουσα που τις προφέρανε «τυρόπιτα κουρού» και κατάλαβα πως είχα κανει λάθος, αν και δεν ήξερα τι σημαίνει αυτό το «κουρού», γιατί τις λένε έτσι. Ρώτησα εδώ κι εκεί τι θα πει κουρού, δεν ξέραν να μου πούνε, ξέρανε όμως πως οι τυρόπιτες αυτές λέγονταν έτσι. Ήταν οι εποχές οι προϊντερνετικές, που οι απορίες μας δεν απαντιούνταν αμέσως.

Κάποτε έμαθα ότι αυτό το κουρού είναι το τουρκικό kuru που θα πει ξερός. Ο σημερινός ιδιοκτήτης του αρτοποιείου Άριστον εξηγεί: Ο παππούς λοιπόν, πήγε στην Κωνσταντινούπολη πριν το 1900, δούλεψε σε κάποιο τυροπιτάδικο, πήρε τη συνταγή και έφερε την τυρόπιτα στην Αθήνα. Εκείνη την εποχή, την ονόμαζαν στην Κωνσταντινούπολη «κουρού», που σημαίνει ξερή, ζύμη χωρίς λιπαρά.

Αλλού είδα την εξήγηση πως η τυρόπιτα λέγεται κουρού επειδή είναι χωρίς σφολιάτα. Πάντως το τουρκικό kuru πράγματι θα πει ξερός, σκέτος.

Στο λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής δεν έχει λήμμα «κουρού», εχει μόνο τα κουραφέξαλα, τον κούρο και την κουρούνα. Ούτε το λεξικό του Μπαμπινιώτη, τουλάχιστον στην έκδοση που έχω, καταγράφει τη λέξη. Έχει το κουρο-σίβο, αλλά όχι το κουρού, ίσως επειδή για το κουρού δεν έγραψε ο Καββαδίας.

Το Χρηστικο όμως λεξικό, της Ακαδημίας, έχει λήμμα «κουρού», ενώ επίσης καταγράφει και το κουρούμπελο (στην έκφραση «έγινα κουρούμπελο», μια από τις αμέτρητες εκφράσεις για το μεθύσι, που κάποτε πρέπει να τους αφιερώσουμε άρθρο).

Στο slang.gr διαβάζω ότι στην αργκό των κομπιουτεράδων «κουρού» λέγεται το αντίθετο του γκουρού. Αν δηλαδή γκουρού είναι ο μάγος των υπολογιστών, ο δάσκαλος, που βρίσκει λύσεις για όλα με τρόπο αυτομαγικό, ο κουρού είναι ο ατζαμής που όμως πλασάρεται για ειδήμονας κι αφήνει πίσω του συντρίμμια. Δεν είχα ακούσει τον όρο και δεν ξέρω αν είναι ευρύτερα διαδεδομένος.

Ερίδματα μεζεδάκια

Όπως καταλαβαίνετε, ο τίτλος του σημερινού μας σημειώματος είναι παρμένος από την επιστολή παραίτησης του Κώστα Ζουράρι από τη θέση του υφυπουργού Παιδείας.

Στο θέμα αυτο βέβαια αφιερώσαμε, την περασμένη Κυριακή, έκτακτο βραδινό άρθρο, το οποίο μάλιστα, διατί να το κρύψωμεν άλλωστε, είχε μεγάλη επιτυχία: το ιστολόγιο δέχτηκε εκείνη τη μέρα κάπου 14500 επισκέψεις που είναι μέσα στις 3-4 πρώτες επιδόσεις επισκεψιμότητας από τότε που άρχισε να λειτουργεί, και βέβαια είναι ρεκόρ για Κυριακή, μέρα με λιγότερες επισκέψεις συνήθως (το απόλυτο ρεκόρ επισκέψεων μέσα σε μια μέρα κρατάει από τον Οκτώβριο του 2013 με το άρθρο για τον Ψιλοκομμένο Καβάφη, με πάνω από 23.000)

* Στο περιθώριο της ερίδματης ζουραριάδας, αναδείχτηκε ένα σοβαρό λάθος σε ένα σημαντικό σύγγραμμα αναφοράς που το επαναλαμβάνω εδω για να μη μένει θαμμένο σε σχόλια.

Συγκεκριμένα, όταν συζητούσα για τον τύπο «ερίδματος», τόσο εδώ όσο και στο Φέισμπουκ, δυο-τρεις φίλοι μού επισήμαναν ότι η λέξη, πέρα από το «ακατάβλητος» μπορεί να έχει και τη σημασία «καθυποταγμένος».

Όταν τούς ρώτησα πού το βρήκαν αυτο το παράδοξο, μού είπαν «στο Λίντελ Σκοτ». Και προθυμοποιήθηκαν να μου στείλουν και φωτογραφία της σελίδας (ιδού αριστερά το κομμάτι που ενδιαφέρει).

Πρόκειται για την Επιτομή του LiddellScott, που στα αγγλικά είναι γνωστό ως Intermediate LSJ, ένα έργο που κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα ελληνικά το 2007 από τις εκδόσεις Πελεκάνος. (Το «μεγάλο» LiddellScott κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τον Κωνσταντινίδη στις αρχές του 20ού αιώνα, με πολλές προσθήκες της ελληνικής έκδοσης).

Ωστόσο, στο συγκεκριμένο λήμμα η ελληνική μετάφραση έχει ένα σοβαρό λάθος που φαίνεται αν δούμε το αγγλικό πρωτότυπο: ἐρίδματος¹δέμω

strongly-built, i. e. unconquerable, or (from δαμάω) all-subduing.

Οι Έλληνες μεταφραστές απέδωσαν «καθυποταγμένος» το all-subduing ενώ βέβαια σημαίνει το αντίθετο «που υποτάσσει τους πάντες»!! Και δεν σκέφτηκαν ότι δεν μπορεί ένα άπαξ λεγόμενο να σημαίνει δύο διαμετρικά αντίθετες έννοιες!

Αν σας πουλήσουν ένα κιλό καρύδια και σπάσετε ένα και το βρείτε κούφιο, λογικό είναι να αναρωτηθείτε πόσα άλλα κούφια υπάρχουν. Πόσα άλλα τέτοια αδικαιολόγητα λάθη υπάρχουν στη μεταφρασμένη Επιτομή του Λίντελ Σκοτ; (Μπορεί βέβαια να είμαι γκαντέμης και να βρήκα το μοναδικό λάθος. Πάντως, το έργο έχει ψηφιοποιηθεί στην Πύλη για την ελληνική γλώσσα).

Γιατί βλέπουν τσόντες οι νέοι;

Για άλλη μια φορά, ο τίτλος είναι παραπλανητικός. Δεν θα ασχοληθώ σχεδόν καθόλου με την πορνογραφία και αν έχει διάδοση (που θα έχει, κυρίως η διαδικτυακή) στους νέους. Το θέμα του άρθρου είναι καθαρά γλωσσικό: λεξικογραφικό και ετυμολογικό, ειδικότερα.

Τσόντα λέμε την πορνοταινία. Σύμφωνα με το Πιπέρι στο στόμα, το καλό αυτό βιβλίο που διερευνά τις λέξεις ταμπού της ελληνικής (το έχουμε παρουσιάσει εδώ) οι πορνογραφικές ταινίες, με σύντμηση πορνό, έχουν «δυσφημιστικό ισοδύναμο, ιδιαίτερα διαδεδομένο» το ουσιαστικό τσόντες.

Δυσφημιστικό λέγεται επειδή σε ορισμένα επίπεδα ύφους ή περιβάλλοντα συζήτησης δεν θα πει κανείς «τσόντα» αλλά «πορνό» ή πορνοταινία ή πορνογράφημα ή «αυστηρώς ακατάλληλον» ή «άσεμνη ταινία» κτλ.  Ωστόσο, ο όρος ειναι πράγματι εξαιρετικά διαδεδομένος -και στις μέρες μας.

Θα μου πείτε ότι κομίζω γλαύκα εις Αθήνας, αλλά για λόγους τάξεως το κουκουβαγιέλι χρειάζεται. Η πρώτη σημασία της λέξης «τσόντα», σύμφωνα με τα λεξικά, είναι: μικρό κομμάτι από ύφασμα, που το ράβουν μαζί με άλλο όμοιο για να το συμπληρώσουν: Έβαλε μια τσόντα στη φούστα για να τη μακρύνει. Ο ορισμός είναι αυτός από το ΛΚΝ. Ο Μπαμπινιώτης αναφέρει ότι πρόκειται για «πρόσθετο» κομμάτι υφάσματος, μια λέξη σημαντική.

Μια περιήγηση στις λέξεις του 2017

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες Κυριακή, στο ένθετο «Ενθέματα» της κυριακάτικης «Αυγής», στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Πρόκειται για μια λεξιλογική ανασκόπηση του 2017 και από αυτή την άποψη έχει κοινά στοιχεία με άλλα άρθρα του ιστολογίου, αφού στο τέλος του χρόνου ψηφίσαμε κι εμείς εδώ τη Λέξη του 2017, όπως κάνουμε κάθε χρόνο από το 2010.

Με το σημερινό άρθρο μπορούμε να πούμε ότι ολοκληρώνεται η ανασκόπηση του λεξιλογικού 2017, και ξεκινάει το λεξιλογικό 2018. Καλή λεξιλογική χρονιά λοιπόν!

(Και μια παρατήρηση που δεν χώρεσε στο άρθρο, σχετική με τη λέξη της χρονιάς που βγάλαμε εδώ, το φέικ νιουζ -εδώ και καιρό έχει μπει στη γλώσσα των νέων και το σκέτο «φέικ». Προχτές στον δρόμο άκουσα δυο έφηβους να λένε για κάποιον ότι «είναι εντελώς φέικ».)

Για έβδομη χρονιά φέτος, η στήλη θα ενδώσει στο έθιμο των ημερών, κι έτσι το σημερινό άρθρο θα έχει χαρακτήρα ανασκόπησης. Θα επιχειρήσουμε να καταγράψουμε τις λέξεις της χρονιάς, μ’ άλλα λόγια τις λέξεις που σημάδεψαν το 2017, που συζητήθηκαν και ακούστηκαν πολύ, ή και που γεννήθηκαν μέσα στη χρονιά που πέρασε.

Οι επισκέπτες του ιστολογίου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία», που έχει τον ίδιο τίτλο με τη στήλη μας, και που τους κάλεσα να διαλέξουν τη Λέξη του 2017, ανέδειξαν στην πρώτη θέση, και μάλιστα με μεγάλη διαφορά, τη λέξη φέικ νιουζ, fake news αν προτιμάτε στα αγγλικά, μια διεθνή λέξη που επίσης επιλέχτηκε και από αρκετούς λεξικογραφικούς ιστοτόπους ως η λέξη της χρονιάς για την αγγλική γλώσσα. Όπως ίσως θα ταίριαζε σε μια λέξη που δηλώνει την εξαπάτηση, η αγγλική λέξη fake είναι άγνωστης ή τέλος πάντων αμφισβητούμενης ετυμολογίας.

Των πλαστικών σακουλών ή των πλαστικών σακούλων;

Χτες το μεσημέρι πήγα στο βιβλιοπωλείο Πολιτεία να πάρω ένα βιβλίο (και βγήκα με τέσσερα) και καθώς περίμενα τη σειρά μου να πληρώσω πρόσεξα ότι οι δυο υπάλληλοι του ταμείου τόνιζαν στους πελάτες ότι, αν θέλουν πλαστική σακούλα για τα ψώνια τους θα τους χρεωθεί επιπλέον προς τέσσερα λεπτά η μία.

Μια κοπέλα πίσω μου ρώτησε με απορία τη φίλη της, η οποία της απάντησε, κάπως επιτιμητικά, «Μα καλά, δεν έμαθες πως από την αρχή του χρόνου ισχύει η χρέωση των πλαστικών σακ…» κι εκεί σταμάτησε, προφανώς μην ξέροντας πού θα τονίσει την άγαρμπη γενική, και το ξαναδιατύπωσε: «ότι θα πληρώνουμε τις πλαστικές σακούλες;»

Το ήξερε η φίλη της, αλλά νόμιζε πως ισχύει μόνο για το σουπερμάρκετ. Ύστερα ήρθε η σειρά μου, πλήρωσα τα βιβλία που είχα πάρει (συν 4 λεπτά για μία σακούλα) κι έφυγα από το βιβλιοπωλείο, έχοντας βρει θέμα για το σημερινό άρθρο.

Θέμα διπλό, μάλιστα, δύο στη συσκευασία του ενός, αφού θα συζητήσουμε τοσο για το νέο μέτρο που επιβάλλει να χρεώνονται οι πλαστικές σακούλες όσο και για το πώς σχηματίζεται η γενική του πληθυντικού της πλαστικής σακούλας (και όχι μόνο, αφού και οι πάνινες ή χάρτινες ομοίως κλίνονται).

Και επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα ξεκινήσουμε από τη γενική πληθυντικού: των πλαστικών σακούλων ή των πλαστικών σακουλών;

Φέικ νιουζ, η λέξη του 2017!

Όπως ξέρουν οι φίλοι του ιστολογίου, χτες το βράδι έληξε η ψηφοφορία για τη λέξη της χρονιάς, που είχε αρχίσει από τις 18 Δεκεμβρίου πάνω σε λέξεις που εσείς είχατε προτείνει με τα σχόλιά σας σε προηγούμενο άρθρο. Δεν μας χρειάζεται σασπένς, γι’ αυτό και ο τίτλος φανερώνει αμέσως την ετυμηγορία σας: λέξη της χρονιάς, λέξη του 2017 είναι το φέικ νιουζ. Τη βλέπετε άλλωστε στο κέντρο του υπέροχου λεξοσύννεφου που έφτιαξε ο φίλος μας ο Στάζιμπος, που είναι άλλωστε κάθε χρόνο ο μάγος που στήνει όλον τον μηχανισμό της Λέξης της χρονιάς και που χωρίς τη δική του υλικοτεχνική υποστήριξη δεν θα γινόταν τίποτα.

Θα μου πείτε, είναι λέξη το φέικ νιουζ; Κάποιοι θα είχαν αντίρρηση επειδή είναι σύμπλοκος όρος, άλλοι επειδή είναι ασυμμόρφωτο δάνειο. Και οι δυο ενστάσεις έχουν κάποια βάση, αλλά στην ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς έχουμε κατ’ επανάληψη δεχτεί (κι έχετε με την ψήφο σας υπερψηφίσει) και σύμπλοκους όρους και ασυμμόρφωτα δάνεια -για παράδειγμα, Λέξη του 2015 είχε ψηφιστεί ένας σύμπλοκος όρος που ήταν και ασυμμόρφωτο δάνειο, τα κάπιταλ κοντρόλς.

Συνήθως στον γραπτό και ηλεκτρονικό Τύπο τον όρο φέικ νιουζ τον βρίσκουμε γραμμένο με το λατινικό αλφάβητο, fake news. Ωστόσο, εγώ προσωπικά όταν γράφω ελληνικά και μιλώ ελληνικά, προτιμώ να γράφω τέτοιους όρους με ελληνικούς χαρακτήρες. Μπορούμε βέβαια να χρησιμοποιούμε και τον μεταφρασμένο αντίστοιχο όρο, αν και για την απόδοσή του έχουν υποστηριχτεί, με βάσιμα επιχειρήματα, δύο αποδόσεις: ψευδείς ειδήσεις και πλαστές ειδήσεις. Ωστόσο, νομίζω πως χρειάζεται χωριστό άρθρο για το θέμα αυτό.