Γκώσαμε, ή μια τρύπα στα λεξικά μας

Τις προάλλες, στην ομάδα «Υπογλώσσια» του Φέισμπουκ, όπου συμμετέχω κι εγώ, κάποιος φίλος έφερε για συζήτηση μιαν οθονιά από συζήτηση, έχοντας υπογραμμίσει τη λέξη «γκώσαμε».

Τη συζητησαμε λοιπόν εκεί, οπότε συνειδητοποίησα πως δεν την έχουμε συζητήσει στο ιστολόγιο, παρόλο που, γκουγκλίζοντας, βρίσκω πως έχουμε χρησιμοποιήσει μερικές φορές το ρήμα «γκώνω» και ιδίως τον τύπο «γκώσαμε», για παράδειγμα, σε συζήτηση για βιβλία κάποιος σχολίασε: «Όχι άλλο σκανδιναβικό αστυνομικό μυθιστόρημα, γκώσαμε πια» ενώ, με άλλη ευκαιρία, κάποιος άλλος έκανε το διαγλωσσικό λογοπαίγνιο «γκώσαμε πια με τα γκόσιπ!»

Όμως ξεκίνησα κάπως από τη μέση, θεωρώντας δεδομένο πως ξέρετε τι σημαίνει η λέξη -ίσως επειδή υποθέτω πως οι περισσότεροι θα την ξέρετε, αν και δεν αποκλείεται να έχετε ακούσει το «γκώσαμε» με τη σημασία του «φτάνει πια», «νισάφι», «μπάστα», «όχι άλλο κάρβουνο», αλλά να μην ξέρετε τι ακριβώς σημαίνει το σχετικό ρήμα.

Και, εδώ που τα λέμε, όλοι σχεδόν που χρησιμοποιούν την περίπου συνώνυμη «νισάφι» δεν ξέρουν -και δεν είναι ανάγκη να ξέρουν- την ετυμολογία της λέξης, ούτε τι σημαίνει η τουρκική λέξη insaf από την οποία προέρχεται το δικό μας νισάφι.

Το ρήμα «γκώνω» το είχα συμπεριλάβει στις Λέξεις που χάνονται, όπου έβαζα λέξεις που δεν συμπεριλαμβάνονταν στα μεγάλα λεξικά μας (τότε ήταν το ΛΚΝ και του Μπαμπινιώτη, το Χρηστικό δεν είχε κυκλοφορήσει το 2011 που βγήκε αυτό το βιβλίο μου). Είχα γράψει τα εξής:

Γκώνω και αγκώνω σημαίνει εξογκώνομαι, πρήζομαι από το πολύ φαγητό, αισθάνομαι κορεσμό. Το ρήμα είναι και αμετάβατο («έφαγα πολύ και έγκωσα») και μεταβατικό («οι λουκουμάδες με γκώνουν»). Πρόκειται για μια δυσάρεστη αίσθηση κορεσμού, πολύ κοντύτερα στο μπουχτίζω παρά στο χορταίνω. Προέρχεται από το αρχαίο ογκώ, μέσω του μεσαιωνικού ογκώνω, αγκώνω. Πανελλήνια και ολοζώντανη λέξη.

Προκειμένου για γλυκά, το γκώνω είναι λίγο πιο βαρύ από το λιγώνω. Σε ένα διάσημο στίχο από την Οδύσσεια του Καζαντζάκη, η Ράλα διώχνει το νιο ψαρά: «Σύρε στον ουρανό σου να χαθείς και παρθενιές δε θέλω / το άσπρο κρινάνθι σου μ’ αναγουλιάει κι η γλύκα σου με γκώνει».

Μεταφορικά, βρίσκουμε το γκώνω πολύ συχνά σε άρθρα εφημερίδων και σε διαδικτυακές συζητήσεις. Όταν στη Σκάλα του Μιλάνου οι θεατές αποδοκίμασαν τον σκηνοθέτη μιας παράστασης, ο Κ. Γεωργουσόπουλος έγραψε στα Νέα: «οι άνθρωποι έγκωσαν πια». Μάλιστα, εξελίσσεται σε παροιμιακή φράση το «γκώσαμε», σαν παραλλαγή και συνώνυμο των παλιότερων «δώσαμε, δώσαμε» και «όχι άλλο κάρβουνο», ένδειξη κορεσμού, π.χ.: «Όχι άλλες γκέι παραστάσεις. Γκώσαμε!» ή «Όχι άλλον [όνομα τηλεσχολιαστή]. Γκώσαμε!»

Advertisements

Να λείπει το βύσσινο; (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Μια μεγάλη χαρά που πήρα τώρα στις γιορτές ήταν που μπόρεσα επιτέλους να συναντηθώ από κοντά με τον Νίκο Νικολάου, ή Nick Nicholas, τον δαιμόνιο Ηλληνιστεύκοντα γλωσσολόγο που μας κάνει συχνά την τιμή να σχολιάζει στο ιστολόγιο. Αλληλογραφία έχουμε εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια, αλλά ως τώρα, επειδή εκείνος κυκλοφορούσε μεταξύ ΗΠΑ και Αυστραλίας κι εγώ συνήθως ήμουν εκτός Ελλάδος όποτε την επισκεπτόταν, δεν είχαμε μπορέσει να συναντηθούμε.

Ανάμεσα στα πολλά και τα διάφορα που συζητήσαμε, ο Νικολάου μού είπε ότι είχε γράψει, στα αγγλικά, αρκετά γλωσσικά άρθρα ελληνικού ενδιαφέροντος για άλλους ιστοτόπους. Του είπα λοιπόν, ότι θα ήταν πολύ καλή ιδέα αν μπορούσε να μεταφράσει/ξαναγράψει μερικά από τα άρθρα αυτά για το ιστολόγιό μας.

Σήμερα δημοσιεύω με πολλή χαρά το πρώτο άρθρο του Νίκου Νικολάου. Αν και όταν βρει καιρό, θα μας στείλει και άλλο, αλλά μην περιμένετε συχνότερα από ένα άρθρο το μήνα.

Μη σας ξεγελάει ο τίτλος. Το άρθρο δεν ασχολείται με την πασίγνωστη έκφραση «Να λείπει το βύσσινο», ή «να μένει το βύσσινο», που τη λέει κάποιος όταν αρνείται πρόταση ή προσφορά που του έγινε, επειδή συνοδεύεται από υποχρεώσεις που δεν θέλει να δεχθεί ή επειδή τη βρίσκει ασύμφορη ή επικίνδυνη. Με την έκφραση αυτή είχαμε ασχοληθεί σε παλιότερο άρθρο του ιστολογίου, όπου εξετάζουμε και την κοινώς παραδεκτή ετυμολογία της λέξης «βύσσινο». Μόνο που ο Νίκος Νικολάου έρχεται εδώ να προτείνει μια διαφορετική ετυμολογία για το βύσσινο. Ας τον ακούσουμε. [Η αρχική δημοσίευση του άρθρου στα αγγλικά, είναι εδώ].

Να λείπει το βύσσινο;

Δύσκολο πράγμα η ετυμολογία, κατά γενική ομολογία. Για να κάνεις ετυμολογία σωστά, πρέπει να ξέρεις γερά και γλώσσες, και γλωσσικές διαδικασίες, και ιστορία, και να βάλεις κάτω και μπόλικη λογική. Και να τα βάλεις αυτά κάτω, πάλι θα καταντήσεις συχνά να ξεδιαλέγεις ανάμεσα σε περισσότερο και λιγότερο πιθανές εικασίες. Γιατί καταπώς είπε κι ο Τσιφόρος κάποτε, οι σοφοί διαφωνούν όταν δεν ξέρουν τι τους γίνεται. Όταν ξέρουν, λένε «ένα κι ένα κάνουν δύο», και τελειώσανε.

Η δε ετυμολογία της νεοελληνικής, δεν είναι κι από τις λιγότερο ζόρικες. Έχεις να κάνεις με το βάρος της τρισχιλιετούς, έχεις να κάνεις με τις τόσες γλώσσες που πέρασαν από το ρωμαίικο κατά καιρούς, διαβατάρικες ή μόνιμες, έχεις να κάνεις και με το πολυπληθές των διαλέκτων και των γλωσσικών διαδικασιών.

Υπέρ το δέον και υπέρ του δέοντος

Τις προάλλες, σε μια συζήτηση στο Φέισμπουκ, συζητούσαμε για το usus norma loquendi, ότι η χρήση φτιάχνει τους κανόνες της γλώσσας.

Και μια φίλη ρώτησε:

Δηλαδή θα δεχτούμε για σωστό και το «υπέρ του δέοντος», που το χρησιμοποιούν οι περισσότεροι αντί για το «υπέρ το δέον»;

Η αλήθεια είναι ότι η χρήση της έκφρασης «υπέρ του δέοντος» με τη σημασία «περισσότερο από όσο πρέπει» είναι συχνή, αν και δεν νομίζω πως αυτή η «λανθασμένη» (βάλτε πολλά εισαγωγικά) χρήση είναι η επικρατέστερη. Είναι επίσης αλήθεια ότι το μπέρδεμα αυτό συγκαταλέγεται στα «συνήθη γλωσσικά λάθη» που επισημαίνονται, καταγγέλλονται ή αποδοκιμάζονται σε διάφορα λαθολόγια που φιλοδοξούν να διδάξουν τα «σωστά ελληνικά» και σε συναφή άρθρα.

Να δούμε όμως τι σημαίνουν αυτές οι φράσεις.

Το δέον είναι το ουδέτερο μετοχής του αρχαίου ρήματος δέω, με τη σημασία του απροσώπου δει (χρειάζεται). Ο δέων (η δέουσα, το δέον) είναι ο αναγκαίος, ο απαιτούμενος, αυτός που ταιριάζει. Δεν μίλησε με τον δέοντα σεβασμό. Αντιμετώπισε το θέμα με τη δέουσα προσοχή. Πρέπει να ληφθούν τα δέοντα μέτρα.

Το ουδέτερο, στον πληθυντικό, χρησιμοποιείται καμιά φορά και ουσιαστικοποιημένο -τα δέοντα. Έπραξε τα δέοντα. Ένας παλιομοδίτικος χαιρετισμός ήταν «τα δέοντα στην κυρία σας», όπως θα λέγαμε «τα σέβη μου στην κυρία σας». Αμφιβάλλω αν κάποιος σημερινός νέος (με την ευρύτατη έννοια του όρου, κάτω από τα σαράντα ας πούμε) λέει, στα σοβαρά «τα δέοντα στη μητέρα σου», ας πούμε. Εγώ το λέω καμιά φορά για πλάκα.

Με το δέον έχουμε τη φράση «υπέρ το δέον», που σημαίνει «παραπάνω απ’ όσο πρέπει», σε υπερβολικό βαθμό. Η φράση καλύτερα να χρησιμοποιείται επιρρηματικά, δηλαδή να προσδιορίζει επίθετο, πχ Υπήρξε υπέρ το δέον αυστηρός με τον γιο του. (Μπορεί να συνταχθεί και με ουσιαστικό, όπως π.χ. η υπέρ το δέον εμπορευματοποίηση, αλλά δεν στέκεται πολύ καλά σε όλες τις φράσεις με ουσιαστικά. Πολύ πιο στρωτό το απλό: η υπέρμετρη/υπερβολική εμπορευματοποίηση. Δείτε λίγο περισσότερα σε παλιά συζήτηση στη Λεξιλογία).

Εσείς επικοινωνείτε;

Όταν ήμουν νέος και θέλαμε να εκφράσουμε την κατάπληξή μας και την αποδοκιμασία μας για την παράλογη συμπεριφορά κάποιου ή για τα λεγόμενά του, του λέγαμε «Καλά, επικοινωνείς;» και κάποτε το συμπληρώναμε «Επικοινωνείς με τον εγκέφαλό σου;».

Η έκφραση πρέπει να χρησιμοποιείται ακόμα, βρίσκω μάλιστα στο slang.gr και την παραλλαγή «επικοινωνείς με τη μυαλοθήκη σου;» αλλά το άρθρο δεν θα ασχοληθεί περισσότερο με αυτήν -ο τίτλος, για άλλη μια φορά, είναι ελαφρώς παραπλανητικός ή έστω αμφίσημος, αφού αλλο είναι το θέμα του σημερινού άρθρου. Ασφαλώς δεν θέλω να σας προσβάλω, θέλω να σχολιάσουμε τη μεταβατική χρήση του ρήματος «επικοινωνώ», παίρνοντας αφορμή από σχετική συζήτηση που έγινε στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ.

Όταν λέω για μεταβατική χρήση του ρήματος «επικοινωνώ» με καταλαβαίνετε βέβαια, αλλά ας δούμε ένα παράδειγμα από πρόσφατο άρθρο εφημερίδας (δεβαζωλινκ διότι δεν έχει σημασία ποια είναι και είναι και ρυπαρή). Σε άρθρο λοιπόν που εξετάζει την ενδεχόμενη λήξη της συνεργασίας ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ,  αναφέρεται ότι έτσι ο ΣΥΡΙΖΑ θα μπορέσει «να έχει καθαρό δρόμο προκειμένου να επικοινωνήσει την κοινωνική ατζέντα που θα προωθήσει δυναμικά το επόμενο διάστημα».

Να επικοινωνήσει την κοινωνική του ατζέντα, λοιπόν. Το ρήμα χρησιμοποιείται ως μεταβατικό (επικοινωνώ κάτι, συχνά και δίπτωτο, π.χ. να επικοινωνήσουμε το μήνυμά μας στους πολίτες), ενώ σύμφωνα με τα παλαιότερα τουλάχιστον λεξικά είναι αμετάβατο (π.χ. επικοινωνώ με κάποιον).

Η μεταβατική αυτή χρήση του «επικοινωνώ», όμοια με την κάπως παλαιότερη μεταβατική χρήση του «διαρρέω» (κάποιος διέρρευσε τα πρακτικά της συνάντησης) ή του «λήγω» (να λήξουμε τώρα τη συζήτηση) είναι φαινόμενο των τελευταίων χρόνων (ή δεκαετιών) και φιγουράρει σε περίοπτη θέση στα λαθολόγια και στις επιστολές ανησυχούντων πολιτών σε εφημερίδες.

Ωστόσο, η γλώσσα αλλάζει και μια από τις τάσεις που παρατηρούνται στην ελληνική γλώσσα είναι τα αμετάβατα ρήματα να γίνονται και μεταβατικά. Όλοι λέμε «ανεβαίνω τον ανήφορο» ή «κατεβαίνω τη σκάλα» αλλά παλιότερα τα ρήματα αυτά ήταν αμετάβατα. Κι άλλα παραδείγματα μπορούμε να σκεφτούμε -σε σχετικά πρόσφατο άρθρο ο Γιάννης Χάρης επισημαίνει ότι το ρήμα «απαντώ» έγινε αθόρυβα, χωρίς αντιδράσεις, και μεταβατικό (απαντώ την ερώτηση) ενώ παλιότερα ήταν αποκλειστικά αμετάβατο (απαντώ στην ερώτηση).

Μια περιήγηση στις λέξεις του 2018

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες Κυριακή, στο ένθετο «Ενθέματα» της κυριακάτικης «Αυγής», στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Πρόκειται για μια λεξιλογική ανασκόπηση του 2018 και από αυτή την άποψη έχει πολλά και αναπόφευκτα κοινά στοιχεία με άλλα άρθρα του ιστολογίου, αφού στο τέλος του χρόνου ψηφίσαμε κι εμείς εδώ τη Λέξη του 2018, όπως κάνουμε κάθε χρόνο από το 2010. Ζητώ συγγνώμη από τους τακτικούς αναγνώστες που σήμερα θα διαβάσουν πράγματα σε γενικές γραμμές ξαναειπωμένα.

Βέβαια, σήμερα είναι του Αγιαννιού, οπότε γιορτάζει η μισή Ελλάδα και πολλοί εκλεκτοί φίλοι του ιστολογίου. Να τους ευχηθούμε χρόνια πολλά με ένα παλιότερο άρθρο του ιστολογίου, το οποίο αξίζει επικαιροποίηση και αναδημοσίευση σε πρώτη ευκαιρία.

Με το σημερινό άρθρο μπορούμε να πούμε ότι ολοκληρώνεται η ανασκόπηση του λεξιλογικού 2018 και ξεκινάει το λεξιλογικό 2019. Καλή λεξιλογική χρονιά λοιπόν!

Μια περιήγηση στις λέξεις του 2018

Για όγδοη χρονιά, η στήλη θα ενδώσει στο έθιμο των ημερών, κι έτσι το σημερινό άρθρο θα έχει χαρακτήρα ανασκόπησης. Θα επιχειρήσουμε να καταγράψουμε τις λέξεις της χρονιάς, μ’ άλλα λόγια τις λέξεις που σημάδεψαν το 2018, που συζητήθηκαν και ακούστηκαν πολύ, ή και που γεννήθηκαν μέσα στη χρονιά που πέρασε.

Οι επισκέπτες του ιστολογίου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία», που έχει τον ίδιο τίτλο με τη στήλη μας, και που τους κάλεσα να διαλέξουν τη Λέξη του 2018, ανέδειξαν στην πρώτη θέση, με αρκετή διαφορά από τις άλλες, τη Συμφωνία των Πρεσπών, έναν πολυλεκτικό όρο που ακούστηκε πολύ την προηγούμενη χρονιά αλλά υπόσχεται να ακουστεί και φέτος, αφού η συμφωνία, περνώντας από όχι λίγους σκοπέλους, αναμένεται να έρθει σύντομα σε ψηφοφορία στη Βουλή.

Οι Πρέσπες φυσικά είναι οι δυο λίμνες, Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα, που βρίσκονται στα σύνορα ανάμεσα στην Ελλάδα, τη μελλοντική Βόρεια Μακεδονία και την Αλβανία -μάλιστα το τριεθνές σημείο των συνόρων των τριών χωρών βρίσκεται στα νερά της Μεγάλης Πρέσπας, όχι μακριά από το χωριό Ψαράδες. Το τοπωνύμιο Πρέσπα είναι σλαβικό, και η λέξη σημαίνει «συσσώρευση», προφανώς από συντόμευση όρου όπως vodna prespa «υδάτινη συσσώρευση». Ο όρος μπήκε στη γλώσσα τα βυζαντινά χρόνια (“και εις λίμνην λεγομένην Πρέσπαν” λέει ο Κεδρηνός). Στην αρχαιότητα λεγόταν Βρυγηίς απο την αρχαία πόλη Βρύγιον που βρισκόταν στη βόρεια όχθη της λίμνης.

Δεν ήταν τυχαία αυτή η προτίμηση, αφού η συζήτηση για το όνομα της γειτονικής χώρας κυριάρχησε τη χρονιά που πέρασε και μάς χάρισε ολόκληρο θύσανο από λέξεις: το ονοματολογικό, όπως επικράτησε να αποκαλείται η συζήτηση για το όνομα, το νεοπαγές όνομα Βόρεια Μακεδονία, το μακεδονικό, ως περιγραφή του συνολικού ζητήματος, ενώ πολύ ακούστηκαν επίσης λέξεις όπως ιθαγένεια, εθνικότητα ή αλυτρωτισμός. Και βέβαια, ένας όρος που δέσποσε στη συζήτηση ιδίως κατά το πρώτο εξάμηνο του 2018 ήταν το erga omnes, η απαίτηση το όνομα που θα συμφωνηθεί να ισχύει σε όλες τις χρήσεις, «έναντι όλων» όπως είναι η κατά λέξη μετάφραση του λατινικού όρου. Αυτό το erga είναι πρόθεση, δεν έχει σχέση με το ελληνικό “έργο”.

Συμφωνία των Πρεσπών, η λέξη του 2018!

Όπως ξέρουν οι φίλοι του ιστολογίου, χτες το βράδι έληξε η ψηφοφορία για τη λέξη της χρονιάς, που είχε αρχίσει από τις 17 Δεκεμβρίου πάνω σε λέξεις που εσείς είχατε προτείνει με τα σχόλιά σας σε προηγούμενο άρθρο. Δεν μας χρειάζεται σασπένς, γι’ αυτό και ο τίτλος φανερώνει αμέσως την ετυμηγορία σας: λέξη της χρονιάς, λέξη του 2018 είναι η Συμφωνία των Πρεσπών. Τη βλέπετε άλλωστε στο κέντρο του υπέροχου λεξοσύννεφου που έφτιαξε ο φίλος μας ο Στάζιμπος, που είναι άλλωστε κάθε χρόνο ο μάγος που στήνει όλον τον μηχανισμό της Λέξης της χρονιάς και που χωρίς τη δική του υλικοτεχνική υποστήριξη δεν θα γινόταν τίποτα.

Μαντέψτε την εξάδα που προηγείται για τη Λέξη της Χρονιάς!

Καθώς η ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς 2018 βρίσκεται στην έβδομη μέρα της, στα μισά του δρόμου περίπου ως τις 30/12 που θα ολοκληρωθεί, και καθώς κάποιες λέξεις έχουν ήδη ξεχωρίσει, η Εφορευτική Επιτροπή σκέφτηκε να κάνει ένα μικρό κουίζ, έτσι για να δούμε αν αυτά που προς το παρόν φαίνονται για φαβορί είναι αναμενόμενα ή αναπάντεχα.

Φυσικά, οι διαφορές δεν είναι τόσο μεγάλες που να μην είναι αναστρέψιμες -κάθε άλλο. Αλλά δεν σας ζητάμε να μαντέψετε την τελική εξάδα αλλά ποιες έξι λέξεις προηγούνται αυτή τη στιγμή. Γι’ αυτό και η ψηφοφορία θα διαρκέσει ως τα μεσάνυχτα και οι νικητές, αυτοί που μάντεψαν σωστά, θα ανακοινωθούν κάποια στιγμή αύριο.

Ενημέρωση: Γίνονται δεκτές και σήμερα προβλέψεις, υπάρχουν αρκετοί που μαντεύουν σωστά.

Στο γράφημα αριστερά βλέπετε την πρώτη εξάδα, όπως ήταν σήμερα το μεσημέρι -και με βάση αυτή τη σειρά θα γίνει η αξιολόγηση των προβλέψεων- αλλά δεν βλέπετε ποιες λέξεις προηγούνται. Βλέπετε μόνο ότι η πρώτη λέξη έχει αποσπασθεί αισθητά (αν και η διαφορά καλύπτεται) ενώ οι άλλες πέντε βρίσκονται σε μικρή απόσταση μεταξύ τους.

Εσείς λοιπόν καλείστε να μαντέψετε ποια λέξη προηγείται. Όλες τις λέξεις τις επαναλαμβάνω στο τέλος του άρθρου, αλλά μπορείτε να τις δείτε και στην ωραιότατη ειδική σελίδα της ψηφοφορίας, όπου επίσης μπορείτε να ψηφίσετε αν δεν έχετε ως τώρα ψηφίσει.

Τελικά την ενστερνιστήκαμε την τραγανότητα

Όπως λέει το κλισέ, το σημερινό ποστ είναι βιωματικό.

Την Κυριακή έβλεπα ποδόσφαιρο στην τηλεόραση,  αλλά στο ημίχρονο της μπάλας παρέδωσα το τηλεκοντρόλ οπότε μεταξύ άλλων είδα για λίγο ένα ζαχαροπλαστικό ριάλιτι, όπου άκουσα τη λέξη «τραγανότητα» -οι υποψήφιοι θα έφτιαχναν ένα γλυκό σαν πύργο από σου (όπως ο κύριος μετά σου) και η παρουσιάστρια τους επισήμανε πως έπρεπε να προσέξουν πολύ την τραγανότητα του γλυκού.

Χτύπησε μέσα μου ένα καμπανάκι.

Πριν από πολλά πολλά χρόνια, όταν έδινα εξετάσεις για μια θέση μεταφραστή σε ευρωπαϊκό όργανο, μας έβαλαν μεταξύ άλλων ένα κείμενο από το περιοδικό Εκόνομιστ, που είχε τον τίτλο Embrace crunchiness, το οποίο υποστήριζε ότι πρέπει να είναι ορθές-κοφτές οι αποφάσεις μας, και γενικότερα η προσέγγισή μας στη ζωή, όχι ίσως και αλλά και θα δούμε, όχι μεσοβέζικες αλλά ναι/όχι.

Στο κείμενο, που βέβαια ηταν θατσερικού προσανατολισμού, επανερχόταν ο όρος του τίτλου, crunchiness, σαν συμβολο της προσέγγισης που υποστήριζε ο αρθρογράφος. Με είχε προβληματίσει πολύ πώς θα αποδώσω τη λέξη του τίτλου. Τελικά, επειδή μέσα στο κείμενο γίνονταν αρκετές αναφορές και σε τραγανά -crunchy- εδέσματα, ενώ βέβαια ο αρθρογράφος επεκτεινόταν μεταφορικά στις καταστάσεις της ζωής, προτίμησα να κρατήσω την κυριολεξία και να το πω «τραγανότητα». Έβαλα τίτλο «ενστερνιστείτε την τραγανότητα», αν και γνώριζα ότι παίρνω ενα ρίσκο, αφού χρησιμοποιούσα μιαν «ανύπαρκτη» λέξη που δεν την είχαν τα λεξικά (παρεμπιπτόντως, στις εξετάσεις αυτές είχαμε δικαίωμα να έχουμε μαζί μας όσα λεξικά θέλαμε και μπορούσαμε να κουβαλήσουμε).

Αυτα γίνονταν πριν από 30 χρόνια, όταν η λέξη «τραγανότητα» ακουγόταν πολύ λίγο. Κανένα από τα τότε λεξικά δεν την είχε. Ωστόσο, ήμουν μάλλον ικανοποιημένος από την επιλογή μου.

Όταν με το καλό τελειώσαμε και βγήκαμε έξω, στη συζήτηση που κάναμε όσοι είχαμε εξεταστει σε αυτό το κείμενο, διαπίστωσα πως ήμουν ο μοναδικός που είχα επιλέξει την κυριολεξία και την τραγανότητα. Όλοι οι άλλοι είχαν επιλέξει μεταφορικούς όρους, αποφασιστικότητα ας πούμε (οι περισσότεροι).

Αυτό οπωσδήποτε κλόνισε την αυτοπεποίθησή μου, αλλ’ όταν κανα μήνα αργότερα βγηκαν τ’ αποτελέσματα διαπίστωσα ότι είχα περάσει -ο μόνος από την ομήγυρη.

Ψηφίστε τη λέξη της χρονιάς για το 2018!

Τις προάλλες, και ακριβέστερα την περασμένη Δευτέρα, 10 του μηνός, σας είχα καλέσει να επαναλάβουμε το πείραμα των οχτώ τελευταίων ετών και να διαλέξουμε τη λέξη της χρονιάς, τη λέξη του 2018. Στο άρθρο εκείνο προτείνατε τις υποψήφιες λέξεις, τώρα λοιπόν θα ψηφίσουμε αυτήν ή αυτές που θεωρούμε «λέξη της χρονιάς».

Πέρυσι είχαν μπει στην ψηφοφορία 45 λέξεις. Φέτος, η εφορευτική επιτροπή πρόκρινε 49.

Και φέτος, η εφορευτική επιτροπή αποφάσισε να ακολουθήσει την περυσινή τακτική και να μην επιτρέψει τη δυνατότητα που υπήρχε παλαιότερα, δηλαδή να μπορείτε να προτείνετε κι άλλες λέξεις εκτός του τελικού καταλόγου. Η δυνατότητα αυτή δημιουργεί τεχνικές δυσκολίες, μακραίνει πολύ τον κατάλογο των λέξεων και δεν οδηγεί σε κανένα πρακτικό αποτέλεσμα αφού αυτές οι εκτός καταλόγου λέξεις σπάνια συγκεντρώνουν πολλές ψήφους.

Οι 49 λέξεις που μπαίνουν σε ψηφοφορία είναι:

AirBnB	κίτρινα γιλέκα
erga omnes	κοινωνικό μέρισμα
GDPR	ΚΠΙΣΝ
VAR	λαθρομετανάστες
αλγόριθμος	λατινικά
αλυτρωτισμός	μακεδονικό
αναδοχή	μεσαία τάξη
αναδρομικά	μεταμνημονιακή εποχή
αντίμετρα	μη περικοπή συντάξεων
Βόρεια Μακεδονία	μισθοδοσία κληρικών
γυναικοκτονία	νοικοκυραίοι
δημοσιονομικό μαξιλάρι	ονοματολογικό
δημοσιονομικός χώρος	παραπληροφόρηση
διεμφυλική/ος	πλαστικές σακούλες
εγκαυματίας	πύρινη λαίλαπα
εθνικότητα	συλλαλητήρια
εκκλησιαστική περιουσία	Συμφωνία των Πρεσπών
έμφυλη βία	συνεκμετάλλευση
εντολή εκκένωσης	τεκνοθεσία
θερινή ώρα	τιναφτόρε
ιθαγένεια	τοξικός
ισαποστ(ασ)άκιας	υπερπλεόνασμα
καθαρή έξοδος	υποκατώτατος (μισθός)
κανονικότητα	χωρισμός κράτους-εκκλησίας
ΚΕΕΛΠΝΟ

Μερικά τεχνικά ζητήματα:

• Δεν ψηφίζουμε εδώ, αλλά χρησιμοποιούμε την ωραιότατη ειδική σελίδα που έχει φτιάξει ο πρόεδρος της εφορευτικής επιτροπής, ο αγαπητός Στάζιμπος (ή Stazybo Horn). Όπως και πέρυσι, οι λέξεις δεν παρουσιάζονται με την αλφαβητική σειρά (όπως εδώ παραπάνω) αλλά κάθε φορά με διαφορετική, τυχαία σειρά.
• Σε αυτήν εδώ τη σελίδα μπορούμε να ανακοινώνουμε τι ψηφίσαμε, να κάνουμε προγνωστικά, κτλ.
• Ψηφίζουμε το πολύ τρεις λέξεις –όχι υποχρεωτικά τρεις, μπορείτε και μία μόνο ή δύο.
• Η ψηφοφορία θα διαρκέσει έως τις 18.00 της Κυριακής 30 Δεκεμβρίου. Τα αποτελέσματα θα ανακοινωθούν, καλώς εχόντων των πραγμάτων, το πρωί της παραμονής της πρωτοχρονιάς.

Μπορείτε να ψηφίσετε νεολογισμό, μπορείτε να ψηφίσετε υπάρχουσα λέξη που πήρε νέα σημασία μέσα στη χρονιά, μπορείτε να ψηφίσετε λέξη που ακούστηκε πολύ στη χρονιά που πέρασε –εγώ έχω τις προτιμήσεις μου, αλλά δεν θα τις φανερώσω.

Πέρυσι είχαν ψηφίσει 1.537 φίλοι του ιστολογίου, πρόπερσι 1.430, με το ρεκόρ του 2013 (2.190) να παραμένει ακατάρριπτο. Να δούμε φέτος…

Επαναλαμβάνω, για να ψηφίσετε κλικάρετε εδώ! Γράφω εδώ τον ευκολομνημόνευτο σύνδεσμο: http://j.mp/lexi2018

Υ.Γ. Αν έχετε δικό σας ιστολόγιο και θέλετε να βάλετε μπανεράκι της ψηφοφορίας, πρέπει να ενσωματώσετε τον εξής κώδικα:

ΚΩΔΙΚΑΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ

<a href="http://j.mp/lexi2018">
<img src="https://i.imgur.com/pZvCBks.jpg" alt="Ψήφισες για τη λέξη της χρονιάς;" title="Ψήφισες για τη λέξη της χρονιάς;" width="50%"></a>

Προσοχή! Να μην γίνουν πλάγια τα «αυτάκια».

Το width=»50%» μπορεί να παραλειφθεί, ή να πάρει όποια τιμή απαιτείται.

Οι διαστάσεις της εικόνας είναι 480×480.
Άλλες διαστάσεις, εδώ: μισή https://i.imgur.com/yEc4AdS.jpg, διπλάσια https://i.imgur.com/sXXXcgx.jpg

Ποια είναι η λέξη της χρονιάς για το 2018;

Το τέλος της χρονιάς παραδοσιακά είναι καιρός απολογισμών. Το ιστολόγιο προσπαθεί να τηρεί ευλαβικά τις παραδόσεις κι έτσι με το σημερινό άρθρο συνεχίζουμε ένα εγχείρημα που φέτος επαναλαμβάνεται, ούτε λίγο ούτε πολύ, για ένατη χρονιά: πράγματι, ήρθε και φέτος το πλήρωμα του χρόνου για να διαλέξουμε τη Λέξη της Χρονιάς για το 2018.

Όταν λέμε «λέξη της χρονιάς», εννοούμε κάποια λέξη που ακούστηκε πολύ μέσα στη χρονιά που κοντεύει να τελειώσει. Δεν είναι υποχρεωτικό να είναι νεολογισμός· μπορεί να είναι λέξη που υπάρχει ήδη, αλλά να έχει πάρει καινούργια σημασία ή γενικά να σημάδεψε τη χρονιά που τελειώνει. Τη «λέξη» την εννοούμε με την ευρύτερη έννοια, δηλαδή γίνονται δεκτοί και σύμπλοκοι όροι (πέρυσι λέξη της χρονιάς ήταν σύμπλοκος όρος, και μάλιστα ξενικός, τα φέικ νιουζ ενώ το 2015 τα κάπιταλ κοντρόλς) καθώς και ακρώνυμα (το 2014, λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε ο ΕΝΦΙΑ).

Κάθε χρόνο η διαδικασία ξεκινάει περίπου την ίδια εποχή και περιλαμβάνει τρία στάδια, με τρία ισάριθμα άρθρα. Φέτος ξεκινάμε 10 Δεκεμβρίου, μία μέρα νωρίτερα από πέρυσι.

Για να θυμούνται οι παλαιότεροι και να μαθαίνουν οι νεότεροι, τα περυσινά αποτελέσματα θα τα βρείτε εδώ. Πέρυσι ψηφίστηκε λέξη της χρονιάς ο όρος φέικ νιουζ ενώ στη δεύτερη και τρίτη θέση είχαμε ισοβαθμία των όρων POS και αντισπισιστής. Τα προπέρσινα αποτελέσματα θα τα βρείτε εδώ. Πρόπερσι λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε το Μπρέξιτ και ακολούθησαν πρόσφυγες και χοτ σποτ. (Βλέπετε και πάλι ότι γίνονται δεκτοί και ξενικοί όροι, απλοί και σύμπλοκοι. Τα αποτελέσματα του 2015 μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το 2015 λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε ο σύμπλοκος όρος κάπιταλ κοντρόλς, στη δεύτερη θέση είχαμε τον όρο πρώτη φορά αριστερά και στην τρίτη το γκρέξιτ. Τα αποτελέσματα του 2014 θα τα βρείτε εδώ. Το 2014 λέξη της χρονιάς ήταν, όπως είπαμε, ο ΕΝΦΙΑ, ενώ στη δεύτερη θέση βρέθηκαν οι ιπτάμενοι αναρχικοί και στην τρίτη ο ένοικος του τάφου. Τα αποτελέσματα του 2013 μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το 2013, λέξη της χρονιάς ψηφίστηκε το σαξές στόρι, ενώ στη δεύτερη θέση ήρθε η βιαποπουκιανπροέρχεται και στην τριτη θέση τα άκρα/θεωρία των άκρων. Τα αποτελέσματα του 2012 μπορείτε να τα βρείτε εδώ. Το 2012 είχατε ψηφίσει για λέξη της χρονιάς την επαναδιαπραγμάτευση, στη δεύτερη  θέση το εγέρθουτου και στην τρίτη την αλληλεγγύη. Αν θέλετε να πάμε ακόμα πιο πίσω, τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας του 2011 βρίσκονται εδώ. Το 2011 πρώτη είχε έρθει, με διαφορά, η λέξη αγανακτισμένοι, ενώ στη δεύτερη και τρίτη θέση ισοβάθμησαν το κούρεμα και το χαράτσι. Τέλος, τα αποτελέσματα, του 2010, βρίσκονται εδώ. Το 2010, πρώτη χρονιά του… θεσμού, είχε έρθει πρώτη η λέξη μνημόνιο, ακολούθησε με μικρή διαφορά το ΔουΝουΤου και την τριάδα έκλεισε η τρόικα. Το 2009 δεν είχε διοργανωθεί διαγωνισμός από το ιστολόγιο.

Ίσως σας κούρασε αυτή η αναδρομή αλλά δεν είναι χωρίς ενδιαφέρον πιστεύω.

Ένας κανόνας που έχουμε καθιερώσει σε αυτές τις ψηφοφορίες είναι ότι οι λέξεις που έχουν διακριθεί τα προηγούμενα χρόνια αποκλείονται από την ψηφοφορία. Δεν είμαι και τόσο βέβαιος αν αυτός ο κανόνας πρέπει να διατηρηθεί, αλλά να δούμε πρώτα αν θα παραστεί ανάγκη.

Χωρίς να θέλω να σας επηρεάσω, θα αναφέρω μερικές λέξεις για να δώσω έναυσμα για τη συζήτηση και για τις δικές σας προτάσεις.

Όλα αυτά τα χρόνια της κρίσης και των μνημονίων, στην επικαιρότητα κυριαρχούσαν όροι οικονομικοί. Φέτος έληξε το πρόγραμμα, οπότε ένας όρος που ακούστηκε ήταν η έξοδος από τα μνημόνια ή, σύμφωνα με την κυβέρνηση, η καθαρή έξοδος. Μπήκαμε ενδεχομένως στη μεταμνημονιακή εποχή, αν και αυτό μένει να αποδειχτεί στην πράξη. Στις αγορές πάντως δεν έχει βγει ακόμα η χώρα, οπότε χρησιμοποιεί το δημοσιονομικό μαξιλάρι ή μαξιλαράκι για την κάλυψη των αναγκών της τώρα που ο φτηνός δανεισμός σταμάτησε. Χάρη στο υπερπλεόνασμα του προϋπολογισμού έγινε δυνατό να δοθεί κοινωνικό μέρισμα και να γίνουν επιστροφές αναδρομικών. Ένας όρος που ακούστηκε και φέτος και έχει λεξιλογικό ενδιαφέρον ως οξύμωρο είναι ο υποκατώτατος μισθός, οξύμωρο αφού είναι κατώτερος από τον κατώτατο και ισχύει μόνο για τους νέους. Ανακοινώθηκε ότι επίκειται η κατάργησή του.

Στο πολιτικό επίπεδο, ένα γεγονός που κυριάρχησε στη χρονιά ήταν η συζήτηση για το όνομα της γειτονικής χώρας, το ονοματολογικό όπως (ανακριβώς, αν είμαστε αυστηροί) καθιερώθηκε να λέγεται ή αλλιώς το μακεδονικό ζήτημα, με κορυφαία στιγμή, και λεξιλογικά, τη Συμφωνία των Πρεσπών. Μας έδωσε κάμποσους όρους η συζήτηση για το μακεδονικό, όπως Βόρεια Μακεδονία , το όνομα που τελικά συμφωνήθηκε, αλλά και τα Σεβέρνα Ματσεντόνια (το ίδιο στα ακατονόμαστα) ή Μακεδονία του Ίλιντεν (μια πρόταση που είχε διαρρεύσει σε προηγούμενο στάδιο). Να αναφέρουμε και τα συλλαλητήρια των μακεδονομάχων, τη συζήτηση για ιθαγένεια και εθνικότητα αλλά και για μακεδονική γλώσσα όπως και τις κατηγορίες για αλυτρωτισμό. Να αναφέρω κι έναν όρο που χρησιμοποιούν αρκετοί -κι εγώ- παιγνιωδώς για τη γειτονική χώρα και τη γλώσσα της: ακατονόμαστη και τα ακατονόμαστα.

Και βέβαια, ένας όρος που ακούστηκε πάρα πολύ σε σχέση με το μακεδονικό ιδίως στο πρώτο εξάμηνο ήταν ο όρος erga omnes, η απαίτηση για ισχύ του νέου όνόματος «έναντι όλων». Κακώς δεν έχουμε βάλει άρθρο γι’ αυτή τη λέξη. Είναι βεβαίως λατινικός όρος, και να θυμηθούμε ότι εξαιτίας της απόφασης να μην εξετάζονται πλέον στις πανελλαδικές, ακούστηκαν πολύ και τα λατινικά, παρόλο που τα τελευταία αρκετά χρόνια η παρουσία τους στη ζωή των μαθητών είχε γίνει εντελώς περιθωριακή.

Σε κοινωνικό επίπεδο, από τη συζήτηση για την αναδοχή παιδιών από ομόφυλα ζευγάρια αναδείχτηκε και φέτος αρκετά ο όρος τεκνοθεσία (την οποία πάντως δεν ρυθμίζει το νομοσχέδιο που ψηφίστηκε). Από τις συζητήσεις για τις μίζες και τα σκάνδαλα, ιδίως στον τομέα της υγείας, πρόσεξα τον παιγνιώδη νεολογισμό Νοβάρτιστος, σε συνάρτηση με τα σκάνδαλα της Νοβάρτις, ενώ πάρα πολύ ακούστηκε και το ΚΕΕΛΠΝΟ, δημόσιος φορέας που θεωρείται ότι χρησιμοποιήθηκε ως όχημα για τον χρηματισμό μέσων ενημέρωσης. Ακούω ότι θα μετονομαστεί -και στοιχηματίζω ότι ελάχιστοι ξέρουν πώς αναλύεται το ακρώνυμο (ούτε εγώ το ξέρω).

Είχαμε βέβαια και τη συμφωνία με την εκκλησία ή ίσως το σχέδιο συμφωνίας, κι έτσι ακούστηκαν για μια ακόμα φορά όροι όπως εκκλησιαστική περιουσία και χωρισμός κράτους-εκκλησίας αλλά και η μισθοδοσία κληρικών.

Είχαμε μέσα στη χρονιά την τραγωδία στο Μάτι με τους περίπου εκατό νεκρούς, και φυσικά ακούστηκαν λέξεις όπως παρανάλωμα, ενώ ενοχοποιήθηκαν τα πεύκα και συζητήθηκε πολύ αν έπρεπε να δοθεί εντολή εκκένωσης. Η πρόσφατη ειδεχθής δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη έκανε να ακουστεί ο νεολογισμός (δεν είναι βέβαια φετινός) γυναικοκτονία ενώ με τη μαρτυρική θανάτωση του Ζακ Κωστόπουλου ακούστηκε πολύ ο όρος νοικοκυραίοι με τη μειωτική χροιά που τον διαφοροποιεί -κατά τη γνώμη αρκετών- από τους «νοικοκύρηδες».

Ένας άλλος (όχι φετινός αλλά πρόσφατος) νεολογισμός που ακούστηκε αρκετά μέσα στη χρονιά που τελειώνει (και μας απασχόλησε και στο ιστολόγιο) ήταν ο ισαποστασάκιας ή ισαποστάκιας (βρίσκεται υπό εξέλιξη ένα απλολογικό φαινόμενο που δεν ξέρουμε αν θα επικρατήσει). Μέσα στη χρονιά τέθηκε σε εφαρμογή ο Γενικός Κανονισμός για την προστασία των δεδομένων ή GDPR ή … γουδουπουρού, ιδιαίτερα αισθητός σε όσους αφιερώνουμε πολύ χρόνο σε δικτυοπλοΐα.

Τα φέικ νιουζ και σκέτο φέικ ακούστηκαν πάρα πολύ φέτος αλλά δεν γίνεται να μπουν στην ψηφοφορία αφού ήταν η Λέξη της χρονιάς πέρυσι. (Για τον ίδιο λόγο δεν μπορούμε να βάλουμε στην ψηφοφορία ούτε το Μπρέξιτ, παρόλο που και φέτος ακούστηκε πάρα πολύ, αφού ήταν η λέξη του 2016). Όμως θα βάλουμε την παραπληροφόρηση, όπως και τη λέξη τοξικός, μεταξύ άλλων επειδή τα αντίστοιχά τους ψηφίστηκαν διεθνώς (δείτε στο τέλος του άρθρου).

Να καταγράψουμε και το ξεβλάχεμα που ακούστηκε πολύ για μια περίοδο εξαιτίας του ισχυρισμού του Πέτρου Κωστόπουλου ότι με τα περιοδικά του ξεβλάχεψε το ελληνικό αναγνωστικό κοινό.

Και βέβαια, ένας όρος που θα ευνοηθεί ίσως στην ψηφοφορία, αναπόφευκτα, αφού «συμβαίνει τώρα», δηλαδή εμφανίστηκε πολύ πρόσφατα, είναι τα Κίτρινα Γιλέκα, όπως ονομάστηκε το κίνημα των Γάλλων που διαμαρτύρονται για την ακρίβεια και τους φόρους (το λέω απλουστευτικά αφού σήμερα δεν κάνουμε ανάλυση αλλά καταγραφή όρων).

Κύρια ονόματα δεν γίνονται δεκτά στις ψηφοφορίες για τη Λέξη της Χρονιάς εκτός αν υπάρχει πολύ σοβαρός λόγος ιδίως γλωσσικός -έτσι, δεν νομίζω πως πρέπει να βάλουμε στην ψηφοφορία π.χ. τον Μακρόν ή τη Συρία ή τον Τραμπ ή το Μάτι. Θα μπορούσαμε να βάλουμε π.χ. το «Σένγκεν» αφού εννοείται η σχετική συνθήκη ή ο χώρος ελεύθερης κυκλοφορίας ή τον Ρουβίκωνα ως όνομα της οργάνωσης (ήταν στην περυσινή ψηφοφορία).

Έγραψα πολλά, περισσότερα απ’ όσα λογάριαζα αλλά σίγουρα θα έχω παραλείψει αξιόλογες υποψηφιότητες. Περιμένω λοιπόν τις δικές σας ιδέες και προτάσεις. Μπορείτε στα σχόλιά σας να δηλώνετε περισσότερες από μία λέξεις που πιστεύετε ότι σημάδεψαν τη χρονιά που τελειώνει, έστω κι αν έχουν ήδη δηλωθεί από προηγούμενους ή από το άρθρο, έτσι ώστε να γίνεται και μια προκαταρκτική στάθμιση.

Αυτό το πρώτο στάδιο, το στάδιο της διατύπωσης των προτάσεων, φέτος θα διαρκέσει έως την Παρασκευή 14 του μηνός, στις 11 μ.μ. ώρα Ελλάδος, εκτός αν η υπόλοιπη εφορευτική επιτροπή (λέγε με Στάζιμπο) αποφασίσει διαφορετικά. Στη συνέχεια, η εφορευτική επιτροπή θα συγκεντρώσει τις επικρατέστερες προτάσεις (που θα είναι πάνω από 25, ίσως και πάνω από 50) και θα τις θέσει σε ψηφοφορία.

Η ψηφοφορία φέτος θα ξεκινήσει μάλλον τη Δευτέρα 17 Δεκεμβρίου (έχουμε κάποια τεχνικά προβλήματα γι’ αυτό υπάρχει μια μικρή αβεβαιότητα), ενώ θα διαρκέσει ως τα μεσάνυχτα της 30ής Δεκεμβρίου. Παραμονή πρωτοχρονιάς θα έχουμε τα αποτελέσματα και θα ξέρουμε ποιαν διαλέξατε για Λέξη του 2018.

Λέξη της χρονιάς διαλέγουν βέβαια και άλλοι οργανισμοί, εδώ και πολλά χρόνια μάλιστα. Το λεξικό της Οξφόρδης διάλεξε τον όρο toxic, ενώ το Collins ανέδειξε τον όρο single-use, μίας χρήσης. Από την άλλη, το dictionary.com διάλεξε ως λέξη της χρονιάς τη λέξη misinformation.

Αλλά αυτά αποφάσισαν εκείνοι. Για τη δική μας ψηφοφορία περιμένω τις προτάσεις σας: Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η Λέξη της χρονιάς για το 2018;

 

Τα τοξικά τόξα

Πλησιάζει το τέλος της χρονιάς, άρχισαν λοιπόν να εμφανίζονται άρθρα με τον απολογισμό του 2018 στον ένα ή στον άλλο τομέα -και, επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα εστιαστούμε στα άρθρα με τις Λέξεις της χρονιάς, μια διάκριση την οποία απονέμουν, κάθε χρόνο τέτοια εποχή, διάφοροι οργανισμοί, φυσικά ο καθένας για τη γλώσσα του. Για τα ελληνικά το ιστολόγιό μας έχει ξεκινήσει από το 2010 την ανάλογη διαδικασία -πέρυσι βγάλαμε Λέξη της χρονιάς τον όρο «φέικ νιουζ».

Η δική μας διαδικασία ανακήρυξης της Λέξης της χρονιάς ξεκινάει κάθε χρόνο γύρω στις 10 Δεκεμβρίου και ολοκληρώνεται στις 31 του μήνα, κι αν όλα πάνε καλά δεν αποκλείεται να τη διοργανώσουμε και φέτος, όμως άλλοι φορείς έχουν ήδη ανακηρύξει τη δική τους, κάποιοι από τα μέσα Νοεμβρίου κιόλας. Έτσι, το dictionary.com επέλεξε τη λέξη misinformation, το λεξικό Collins τον όρο single-use, ενώ το λεξικό της Οξφόρδης το επίθετο toxic.

Με αυτή την τελευταία λέξη θ’ ασχοληθεί το σημερινό μας άρθρο.

Στην ανακοίνωση των υπεύθυνων του Oxford διαβάζουμε ότι διάλεξαν τη λέξη toxic για Λέξη της χρονιάς επειδή μέσα στη χρονιά διευρύνθηκε εντυπωσιακά το πεδίο εφαρμογής της ή, με δικά τους λόγια, επειδή: In 2018, toxic added many strings to its poisoned bow becoming an intoxicating descriptor for the year’s most talked about topics. It is the sheer scope of its application, as found by our research, that made toxic the stand-out choice for the Word of the Year title. Δεν το μεταφράζω για να μη χαθούν τα έξυπνα λογοπαίγνια -και επισημαίνω και την έκφραση to have/add another string to one’s bow.

Η λέξη toxic είναι ελληνικής ετυμολογίας, όπως ανέφεραν οι περισσότεροι ιστότοποι που κάλυψαν το θέμα, αν και κάποιοι έμειναν στο λατινικό ενδιάμεσο. Μεταφράζω τις ετυμολογικές πληροφορίες που δίνει ο ιστότοπος του Όξφορντ:

Το επίθετο toxic σημαίνει «δηλητηριώδης» και εμφανίστηκε πρώτη φορά στα αγγλικά στα μέσα του 17ου αιώνα, από το μεσαιωνικό λατινικό toxicus, που σημαίνει ‘δηλητηριασμένος’ ή ‘διαποτισμένος με δηλητήριο’.

Αλλά η φαρμακερή ιστορία της λέξης δεν αρχίζει από εδώ. Ο μεσαιωνικός λατινικός όρος είναι με τη σειρά του δάνειο από το λατινικό toxicum, που σημαίνει ‘δηλητήριο’, λέξη που ανάγεταο στο ελληνικό τοξικόν φάρμακον, το φονικό δηλητήριο που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες για να αλείφουν τις αιχμές των βελών τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα λατινικά δεν μεταφέρθηκε η λέξη φάρμακον, που σήμαινε το δηλητήριο, αλλά η λέξη τοξικόν που προέρχεται από τη λέξη τόξον.

Ότι φάρμακον στα αρχαία σήμαινε δηλητήριο, το έχουμε πει στο ιστολόγιο παλιότερα. Τοξικόν φάρμακον λοιπόν, το δηλητήριο για τα τόξα. Για τα βέλη, θα έλεγε κάποιος αυστηρός, αφού τα βέλη άλειφαν με το φαρμάκι, αλλά η οικονομία της γλώσσας έτσι το θέλησε. Να το θυμηθούμε αυτό την επόμενη φορά που θα μας πει κάποιος «ακολουθήστε τα τόξα» και θα τον ειρωνευτούμε για αγράμματο που δεν είπε «ακολουθήστε τα βέλη». Και οι αρχαίοι ημών έτσι σκέφτηκαν.

Όσο για την απόπτωση του ουσιαστικού και την παράλληλη ουσιαστικοποίηση του επιθέτου, είναι κοινός τόπος στη γλώσσα. Όπως το τοξικόν φάρμακον έγινε σκέτο τοξικόν έτσι και ο ποντικός μυς έγινε ποντικός ή το νεαρόν ύδωρ έγινε νεαρόν και μετά νηρόν και νερόν/νερό, ως τις μέρες μας που η χωριάτικη σαλάτα έγινε χωριάτικη και το κινητό τηλέφωνο: κινητό.

Οι ετυμολογικές πληροφορίες του Όξφορντ είναι σωστές, αν και αναφέρει ότι οι αρχαίοι ημών πρόγονοι ήταν εκείνοι που άλειφαν τα βέλη τους με δηλητήριο ενώ το λεξικό του Μπαμπινιώτη λέει ότι τη συνήθεια αυτή την είχαν οι Κέλτες και οι Σκύθες. Ο Αριστοτέλης δίνει δίκιο στον Μπαμπινιώτη, μια και λέει:

Φασὶ δὲ παρὰ τοῖς Κελτοῖς φάρμακον ὑπάρχειν τὸ καλούμενον ὑπ’ αὐτῶν τοξικόν· ὃ λέγουσιν οὕτω ταχεῖαν ποιεῖν τὴν φθορὰν ὥστε τῶν Κελτῶν τοὺς κυνηγοῦντας, ὅταν ἔλαφον ἢ ἄλλο τι ζῷον τοξεύσωσιν, ἐπιτρέχοντας ἐκ σπουδῆς ἐκτέμνειν τῆς σαρκὸς τὸ τετρωμένον πρὸ τοῦ τὸ φάρμακον διαδῦναι…..

Μετάφραση δεν χρειάζεται στους απογόνους των τρισχιλιετών. Λέει πως οι Κέλτες έχουν ένα δηλητήριο, που το αποκαλούν τοξικό και, όπως λένε, τόσο γρήγορη δράση έχει ώστε, όταν κυνηγούν και χτυπήσουν με το τόξο ελάφι ή άλλο ζώο πρέπει να βιαστούν και να κόψουν το χτυπημένο μέρος της σάρκας του ζώου πριν διαδοθεί το δηλητήριο και στο υπόλοιπο.

Να σημειωθεί εδώ πως το επίθετο «τοξικός» το χρησιμοποιούσαν και για άλλες χρήσεις οι αρχαίοι ημών, όχι μόνο για το τοξικόν φάρμακον. Ας πούμε, τοξική στολή δεν ήταν μια στολή που αρρωσταίνεις όταν τη φοράς αλλά ο εξοπλισμός του τοξότη, ενώ τοξικος κάλαμος ένα καλάμι κατάλληλο για βέλη. Η αυτονόμηση και ουσιαστικοποίηση του επιθέτου έρχεται μερικούς αιώνες αργότερα, π.χ. στον γιατρό Διοσκουρίδη, τον 1ο αιώνα μ.Χ.

Τα υπόλοιπα της ετυμολογικής αλυσίδας τα είδαμε παραπάνω. Και τον 19ο αιώνα επανακάμπτουν στα ελληνικά, μέσω γαλλικών, οι επιστημονικοί όροι αυτής της οικογένειας, όπως η τοξίνη και η τοξιναιμία, η τοξικολογία και η τοξικότητα, ενώ η τοξικομανία πρέπει να είναι του εικοστού αιώνα.

Αντιδάνεια; Θεωρητικά ναι, αφού οι γαλλικές λέξεις όπως toxicologie κτλ. ανάγονται σε ελληνική λέξη, όμως η ελληνική βιβλιογραφία τους όρους αυτούς δεν τους χαρακτηρίζει αντιδάνεια αλλά (ο Μπαμπινιώτης) «μεταφορά ελληνογενούς ξένου όρου».

Πριν φύγουμε από τα ετυμολογικά, μια τελευταία επισήμανση. Η ετυμολογία του «τοξικού» (όπως και πολλών άλλων λέξεων) δείχνει πόσο πλανημένη είναι η άποψη ότι, τάχα, η ετυμολογία φανερώνει το αληθινό νόημα/το βαθύτερο νόημα των λέξεων. Λέτε το αληθινό ή το βαθύτερο νόημα της σημερινής λέξης «τοξικός» (π.χ. ο ασθενής διακομίστηκε με τοξικό σοκ) να βρίσκεται στο τόξο; Όχι βέβαια. Η ετυμολογία, παρά το γεγονός ότι έτυμον = αληθές, δεν δείχνει παρά τον τρόπο που σκέφτηκαν εκείνοι που ονομάτισαν έτσι το κάθε πράγμα.

Ας επιστρέψουμε όμως στον τοξικό, αλλά στα σημερινά πλέον χρόνια.

Ως πολύ πρόσφατα, το επίθετο «τοξικός» έμενε περιορισμένο στην επιστημονική ορολογία. Είχαμε τοξικές ουσίες, τοξικά αέρια, τοξικό νέφος, τοξικό σοκ και άλλες τέτοιες κυριολεκτικές, επιστημονικές χρήσεις. Είχαμε και τοξικά φάρμακα, όχι φυσικά με την αρχαία σημασία παρά με τη σύγχρονη, φάρμακα που επιδρούν τοξικά. Είχαμε και τοξικά απόβλητα.

Στον αιώνα μας, το επίθετο αρχίζει και χρησιμοποιείται, πρώτα στα αγγλικά, ολοένα και περισσότερο μεταφορικά κι έτσι έχουμε π.χ. τα τοξικά ομόλογα (από τα μεγάλα έντυπα λεξικά μας, μόνο το Χρηστικό της Ακαδημίας καταγράφει τον όρο). Τοξικά ειπώθηκαν τα ομόλογα επειδή, έχοντας χάσει μεγάλο μέρος της αξίας τους, προκαλούν ζημιά στον κάτοχό τους, όπως μια τοξική ουσία.

Και οι μεταφορικές χρήσεις επεκτάθηκαν περαιτέρω, σε τοξικά συναισθήματα, τοξικές σχέσεις, τοξικό περιβάλλον, τοξική συμπεριφορά -αυτά όλα πρέπει να είναι του εικοστού πρώτου αιώνα φράσεις, παλιότερα αντί για «τοξικό» θα λέγαμε «φθοροποιό» ή «ψυχοφθόρο». Ενδεικτικό είναι ότι το ΜΗΛΝΕΓ, το μεγάλο ηλεκτρονικό λεξικό που συντάσσεται αυτή την περίοδο, έχει εκτενείς αναφορές στις μεταφορικές χρήσεις της λ. τοξικός.

Και ειδικά στις ΗΠΑ πέρυσι, με την υπόθεση του δικαστή Κάβανο, έδωσε και πήρε ο όρος toxic masculinity, τοξική αρρενωπότητα δηλαδή. Με παραξενεύει, αλλά βρίσκω πως ο όρος έχει προλάβει να αποκτήσει λήμμα και στην ελληνική Βικιπαίδεια.

Αν αξιωθούμε και κάνουμε και φέτος ψηφοφορια για τη λέξη της χρονιάς στο ιστολόγιο, θα βάλουμε κι εμείς τη λέξη ‘τοξικός’ στο ψηφοδέλτιο. Λέτε να διακριθεί και στα ελληνικά;

 

Τζιμάνι, μια ανακεφαλαίωση

Στο σημερινό άρθρο θα πούμε πράγματα γνωστά στους ταχτικούς και στους ισχυρομνήμονες αναγνώστες του ιστολογίου, αφού θα ανακεφαλαιώσουμε πράγματα που έχουν ήδη γραφτεί σε σχόλια. Ανακεφαλαίωση σημαίνει και ανακύκλωση, σ’ ένα βαθμό, γι’ αυτό και ζητώ προκαταβολικά συγγνώμη που θα διαβάσετε πράγματα που τα έχουμε ξαναπεί και μάλιστα πολύ πρόσφατα.

Ωστόσο, η ανακεφαλαίωση είναι απαραίτητη κατά τη γνώμη μου, επειδή η αρχική συζήτηση είχε γίνει στα σχόλια ενός εντελώς άσχετου άρθρου, η δε αναφορά που έκανα προχτές δεν ήταν πλήρης. Με τη σημερινή ανακεφαλαίωση παρουσιάζεται πλήρης η εικόνα της ετυμολογίας της λέξης «τζιμάνι» έτσι ώστε να μπορεί κανείς να βρει σε ένα μέρος όλα όσα έχουμε πει και να τα σχολιάσει, ενώ ελπίζω ότι με τα σχόλιά σας μπορεί να ξεκαθαρίσουν μια-δυο εκκρεμότητες που υπάρχουν. Και άλλα άρθρα του ιστολογίου χρειάζονται τέτοιο νοικοκύρεμα.

Πράγματι, η αρχική συζήτηση είχε γίνει πριν από δυόμισι χρόνια, σε ένα άρθρο για τις λέξεις γέμελος και μπινιάρης (σημαίνουν και οι δυο «δίδυμος»). Εκεί, ο φίλος μας ο Κόρτο είχε αναρωτηθεί αν η λέξη «τζεμάλι», παράλληλος τύπος της γνωστότερης «τζιμάνι», μπορεί να προέρχεται από την ιταλική  gemelli (δίδυμοι).

Η εικασία αυτή δεν ήταν σωστή, αλλά αναπόφευκτα τέθηκε στη συζήτηση η ετυμολογία της λέξης «τζιμάνι». Βγάλαμε ορισμένα συμπεράσματα, τα οποία τα ανέφερα την περασμένη Παρασκευή, πολύ περιληπτικά, στην ομιλία μου για τα Ληξιαρχεία της γλώσσας, που αναδημοσιεύτηκε και εδώ προχτές. Η αναδημοσίευση προκάλεσε νέες συζητήσεις καθώς και κάποια ερωτήματα -που θα τα συζητήσουμε σήμερα.

Το αρχικό ερώτημα του Κόρτο είναι πολύ καλά διατυπωμένο:

Τζεμάλι: τζιμάνι ή τζεμάνι, ο πολύ ικανός, που καταπιάνεται με όλα και τα καταφέρνει όλα.
Γνωστή η λέξη από το τραγούδι του Αντώνη Νταλγκά το μπαγλαμαδάκι σπάσε:

«Ήτανε παιδί τζεμάλι, πρώτος στον λουλά
και τον εζηλεύαν όλοι μες τη γειτονιά».

Επίσημη ετυμολογία: αγγλ. g-man `ειδικός πράκτορας του FBI

Δεν πείθομαι ιδιαιτέρως με τον πράκτορα του FBI στην προπολεμική Ελλάδα. Υπάρχει καμιά άλλη προσέγγιση; Ίσως κάποια σχέση με τον γέμελο;

Να προσέξουμε ότι για το τζιμάνι όλα τα λεξικά: ΛΚΝ, Μπαμπινιώτη (Γενικό αλλά και Ετυμολογικό), Χρηστικό, αλλά και το πρόσφατο ΜΗΛΝΕΓ, δίνουν την ίδια ετυμολογία, με την ίδια διατύπωση. Αυτή η ομοφωνία είναι βέβαια σημαντικό στοιχείο, αλλά όποιος έχει λεξικογραφική πείρα ξέρει ότι πολλές φορές δεν σημαίνει και πάρα πολλά: όταν δεν έχει προβληθεί κάποια εναλλακτική άποψη, τα λεξικά συνηθίζουν να υιοθετούν τις ετυμολογίες των προγενέστερων -είναι ανθρωπίνως αδύνατο να κάνεις ειδική ετυμολογική έρευνα για κάθε μία από τις χιλιάδες λέξεις του λεξικού σου, οπότε φυλάς τους πορους σου για τις αμφισβητούμενες περιπτώσεις. Για τη λέξη «τζιμάνι» δεν είχε εγερθεί ως τώρα αμφισβήτηση.

Ώστε τζιμάνι ο τζι-μαν, ο πράχτορας του FBI, ικανός, έξυπνος και γενναίος, που λογικό είναι να αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού, και που θα μπορούσε να έχει περάσει και στην ελληνική γλώσσα μέσα από τις ταινίες του υποκόσμου και τα περιοδικά τύπου Μάσκας. Αυτή την εξήγηση την δεχόμουν κι εγώ, κι αν ανατρέξετε στη συζήτηση στο προπέρσινο άρθρο θα δείτε ότι αρχικά αυτήν υποστήριζα και ήμουν δύσπιστος σε εναλλακτικές εξηγήσεις -όμως, επειδή έχω μάθει πια να μην ερωτεύομαι ετυμολογίες και θεωρίες, όταν είδα ότι τα στοιχεία υπέρ της εναλλακτικής θεωριας ήταν παραπάνω από πειστικά, αναθεώρησα.

Διότι, το βασικό εδώ είναι η χρονολόγηση, και το λέει θαυμάσια ο Κόρτο πιο πάνω: δεν πείθει ιδιαίτερα ο πράκτορας του FBI στην προπολεμική Ελλάδα. Στη μεταπολεμική, θα έπειθε. Αφενός επειδή, με εξαίρεση τις ναυτικές λέξεις, είναι ελάχιστες οι λέξεις που πέρασαν απευθείας από τα αγγλικά στα ελληνικά, χωρίς δηλ. να μεσολαβήσει η γαλλική ή η ιταλική, πριν από το 1945.

Για να γενικεύσω λίγο, νομίζω ότι αυτός ο εμπειρικός κανόνας έχει ισχύ σχεδόν αξιώματος: δεν υπάρχουν λαϊκά δάνεια απευθείας από τα αγγλικά στην προπολεμική γλώσσα, εκτός ναυτικών λέξεων και ειδικής ορολογίας (πχ. σπορ). Κάποιοι προτείνουν σαν πιθανό δίαυλο δανεισμού τους μετανάστες, που κάποιοι από αυτούς (λίγοι πάντως) επέστρεφαν ήδη από τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, αλλά δεν ξέρω καμιά λέξη που να μπήκε στην ελληνική γλώσσα από τους ελληνοαμερικάνους μετανάστες πριν το 1940. Ξέρετε εσείς;

Αυτό θα αρκουσε, αλλά υπάρχει και μια επιπρόσθετη δυσκολία, ότι και τα αγγλικά ο όρος G-man, από τον οποίο υποτίθεται ότι φτιάχτηκε η ελληνική λέξη, εμφανίζεται μάλλον αργά. Το 1930 κατά το etymonline που επαναλαμβάνει την αναφορά του OED (η παλαιότερη ανεύρεση του 1917 αφορά ιρλανδική χρήση και δεν μας ενδιαφέρει), το 1928 κατά τo Merriam-Webster. Μιλάμε για πρώτες ανευρέσεις, αλλά ο όρος έγινε γνωστός και ευρέως διαδεδομένος αργότερα, ίσως στα χρόνια του Β’ Παγκ. Πολέμου (απ’ όπου και η αφίσα αριστερά).

Είναι δύσκολο μέσα σε λίγα χρόνια από την πρώτη εμφάνισή του, ενώ καλά καλά δεν είχε διαδοθεί ευρέως ο όρος στην Αμερική, να πέρασε στην Ελλάδα, και ειδικά και μόνο στην Ελλάδα χωρίς να περάσει σε άλλες χώρες. Δεν είναι αδύνατο, αλλά είναι πολύ δύσκολο.

Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Γιώργος Κάτος, στο λεξικό της περιθωριακής γλώσσας, γράφει για τη λέξη τζιμάνι: ότι διαδόθηκε στην Ελλάδα μεταπολεμικά από τα αμερικανικά αστυνομικά έργα όπου πρωταγωνιστής, δηλ. τζίμαν, ήταν ο αστυνομικός Λέμι Κόσιον που τον ερμήνευε ο Έντι Κονσταντίν. Ο Κάτος είναι καλός ερευνητής αλλά δεν είναι ιστορικός γλωσσολόγος και εδώ αστοχεί διότι η λέξη «τζιμάνι» έχει μπει στη γλώσσα μας πριν από το 1945.

Καιρός όμως να ανατρέξουμε στα σώματα κειμένων, να δούμε πότε εμφανίζεται ο τύπος «τζιμάνι» και ο παράλληλος τύπος «τζιμάλι» και «τζεμάλι».

Τα ληξιαρχεία της γλώσσας

Την Παρασκευή που μας πέρασε ήμουν προσκαλεσμένος του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης για να δώσω μια διάλεξη στους φοιτητές του Μεταπτυχιακού «Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία. Διδακτική της Γλώσσας». Νομίζω πως η διάλεξη πήγε πολύ καλά, κυρίως όσον αφορά την προσέλευση και τη συμμετοχή των φοιτητών, παρόλο που ήταν στο τέλος της εβδομάδας, απόγευμα Παρασκευής.

Στην ομιλία μου ασχολήθηκα με ένα θέμα που το έχω επανειλημμένα θίξει στο ιστολόγιο, αλλά δεν του έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο: τη χρονολόγηση της πρώτης εμφάνισης λέξεων. Ενδεικτικός είναι και ο τίτλος της ομιλίας: Τα ληξιαρχεία της γλώσσας: Αναζητώντας την πρώτη εμφάνιση λέξεων και φράσεων.

Τα περισσότερα παραδείγματα που ανέφερα τα έχουμε συζητήσει ήδη στο ιστολόγιο, αλλά όχι κάτω από αυτή τη σκοπιά.

Δυστυχώς, από δικη μου αμέλεια δεν ηχογραφήθηκε η ομιλία κι έτσι θα αρκεστούμε στο γραπτό κείμενο -από το οποίο βέβαια ξέφυγα μερικές φορές. Δεν θα παραθέσω ολόκληρο το κείμενο αλλά περίπου τα δύο τρίτα του, που αφορούν τη χρονολόγηση λέξεων. Αφήνω δηλαδή απέξω τη χρονολόγηση φράσεων, που είναι θέμα πιο γνωστό στους αναγνώστες του ιστολογίου, καθώς και τον επίλογο της ομιλίας -η οποία έτσι εμφανίζεται να τελειώνει απότομα.

Τη φωτογραφία την έβγαλε φίλος του ιστολογίου -πριν αρχίσει η ομιλία, να εξηγούμαστε.

Τα ληξιαρχεία της γλώσσας

Καλησπέρα σας, θέλω να ευχαριστήσω το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης και την κυρία Ευγενία Μαγουλά για την τιμητική πρόσκληση που μου έκαναν να με προσκαλέσουν να μιλήσω απόψε στο μεταπτυχιακό σας, και σας ευχαριστώ κι εσάς που μου κάνατε την τιμή να έρθετε εδώ.

Η καθημερινότητα και η εξωστρέφεια

Θα αναρωτιέστε τι κοινό έχουν αυτές οι δυο λέξεις και γιατί συγκατοικούν στον τίτλο.

Εκ πρώτης όψεως όχι πολλά, αλλά απασχολούν και οι δυο εναν φιλο του ιστολογιου, ο οποίος μού έθεσε ορισμένα ερωτήματα, που θα σας τα παρουσιάσω να δω και τη δική σας γνώμη.

Μου γράφει ο φίλος:

Με αρκετές λέξεις νοιώθω αμήχανα: όχι τόσο επειδή είναι καινούργιες, όσο επειδή δεν καταλαβαίνω το νόημα τους, όσο και να προσπαθώ.

Δύο χαρακτηριστικές τέτοιες λέξεις είναι η “καθημερινότητα” και η “εξωστρέφεια”. Από όσο γνωρίζω δεν θα τις βρει κανείς στα παλιά λεξικά. Δεν είναι όμως λέξεις που προέρχονται από την αργκό, και η λογιοσύνη τους είναι χτυπητή.

Καθημερινότητα παλιότερα ονομαζόταν αραιά και πού η ρουτίνα. Σήμερα όμως έχει αποκτήσει νέες ιδιότητες, που μέχρι πρότινος ήταν στη σφαίρα αρμοδιότητας της καθημερινής ζωής. Εξωστρέφεια αμφιβάλλουμε αν υπήρχε σαν λέξη μέχρι πριν λίγα χρόνια, και είναι η μεταφορά μιας ψυχολογικής ή και ψυχιατρικής έννοιας στην κοινωνική και πολιτική μας ζωή.

Καμία από τις δύο λέξεις δεν έχει ακριβή μετάφραση στα αγγλικά, και γι αυτό κανείς αναρωτιέται πού στον κόρακα μας φύτρωσαν, αφού τέτοιου είδους λέξεις συνήθως μας έρχονται από έξω. Δεν υπάρχουν ούτε everydayness (τουλάχιστον δεν υπήρχε μέχρι πολύ πρόσφατα) ούτε extrovertedness. Υπάρχουν το επίθετο everyday, που έχει την έννοια όμως του κοινού, του συνηθισμένου (άρα και αδιάφορου) καθώς και το extrovert, που σημαίνει εξωστρεφής, αλλά με πιθανώς αρνητικές προεκτάσεις, όπως σε έναν επιδειξιομανή ή και επιδειξία ακόμα.

Η καθημερινότητα παρουσιάζεται σαν μία έννοια χωρίς αρνητική φόρτιση, ίσως και με ελαφρώς θετική. Παράξενο για μία λέξη που μέχρι πριν λίγα χρόνια είχε μόνο την έννοια της ρουτίνας, η οποία σπάνια απαντάται με θετικό πρόσημο. Ενώ η επέκταση των εννοιών που καλύπτει κάνει πολύ δύσκολο να την ξεχωρίσει κανείς από την καθημερινή ζωή. Μάλιστα, εξωραΐζει την καθημερινή ζωή, τόσο ώστε να μπορεί να ειπωθεί ότι “η καθημερινότητα είναι το λάιφσταϋλ του φτωχού”. Αλλά τότε, οι αριστεροί τουλάχιστον, που επαγγέλλονται την αλλαγή της ζωής όλων, θα έπρεπε να αποφεύγουν τη λέξη.

Η εξωστρέφεια είναι ακόμα χειρότερη περίπτωση: αποτελεί δάνειο από την ψυχολογία στην κομματική ορολογία, όπου η καλή “εξωστρέφεια” ανταγωνίζεται την κακή “εσωστρέφεια”, με τη δεύτερη να σημαίνει τις εσωκομματικές διαφωνίες (και κατά συνέπεια όμως την ουσιαστική πολιτική συζήτηση) και την πρώτη τίποτα παραπάνω από την προπαγάνδιση των κομματικών θέσεων με ζέση (και ταυτόχρονα υποταγή στην εκάστοτε κομματική γραμμή). Σήμερα παρουσιάζεται σαν κάτι απαραίτητο για οποιαδήποτε υπηρεσία ή οργανισμό, δημόσιο, συνεταιριστικό ή ιδιωτικό, αν και παραμένει ασαφές τι ακριβώς πρέπει κανείς να κάνει για να την επιτύχει. Να αρχίσει να φωνάζει μέχρι να ασχοληθούν όλοι μαζί του; Ή μήπως ακόμα και να βγάλει το μόριο του στη φόρα, εν ανάγκη να τα κοπανάει και στο τραπέζι, όπως κάνουν ορισμένοι ακραία εξωστρεφείς;

Προσπαθώ να καταλάβω ποια ακριβώς ανάγκη προσπαθούν να καλύψουν αυτές οι δύο λέξεις, και δεν μπορώ να τη βρω. Αν μπορεί κάποιος να μου εξηγήσει, θα ήμουν ευγνώμων.