Ένα σταυρόλεξο με τις λέξεις της χρονιάς

Eδώ και οχτώ μέρες έχει ξεκινήσει η ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς 2022 (θυμίζω ότι ψηφίζουμε εδώ).

Μετά τη μαζική προσέλευση των πρώτων ημερών, που έσπασε κάθε ρεκόρ, αραιώσατε στη συνέχεια, κι η εφορευτική άρχισε να βαριέται.

Σκέφτηκε λοιπόν, με τη βοήθεια του eclipsecrossword, να σκαρώσει ένα σταυρόλεξο, με λύσεις τις 42 λέξεις που συμμετέχουν στην υπό εξέλιξη ψηφοφορία.

Και ιδού:

Όπως βλέπετε, δεν είναι παραδοσιακό σταυρόλεξο με τους ορισμούς, αλλά από αυτά που τα γεμίζετε με έτοιμες λέξεις -ή με φράσεις, αφήνοντας ένα κενό ανάμεσα σε δυο λέξεις.

Advertisement

Ποιο είναι το συχνότερο γράμμα στην ελληνική γλώσσα;

Καθώς έγραφα το χτεσινό άρθρο, όπου ανέφερα ότι το Π είναι πολύ συχνό ως αρχικό γράμμα λέξεων, θυμήθηκα ένα σχετικό κεφάλαιο από το βιβλίο μου Η γλώσσα έχει κέφια, που αφορά τις συχνότητες όλων των γραμμάτων και των αρκτικών γραμμάτων, το οποίο, αν θυμαμαι καλά (καθόλου σίγουρο αυτό, δυστυχώς) δεν το έχω δημοσιεύσει ποτέ ολόκληρο στο ιστολόγιο, αν και κάποια στοιχεία τα είχα χρησιμοποιήσει σε ένα κουίζ πριν από μερικά χρόνια. Οπότε, το σημερινό άρθρο. 

Όταν ήμουν στις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου, είχα επινοήσει ένα παιχνίδι για να περνάω τις ώρες που βαριόμουν στο μάθημα. Έχοντας ανοιχτό μπροστά μου το βιβλίο του μαθήματος, μετρούσα ποια γράμματα είναι τα συχνότερα –αλλά δεν το έκανα έτσι απλά, δεν έχει γούστο: έπαιζα ματς ποδοσφαίρου ανάμεσα στα γράμματα· αν λογουχάρη σε μιαν αράδα του βιβλίου υπήρχαν 5 Α και 2 Π, το Α είχε νικήσει το Π με 5-2. Κι επειδή τα γράμματα του αλφαβήτου μας είναι 24, τα είχα χωρίσει σε τρεις εθνικές κατηγορίες, με οχτώ ομάδες την καθεμία, και τα έβαζα να παίζουν ματς το ένα εναντίον του άλλου, με βαθμολογία, πρωταθλητή, ομάδες που υποβιβάζονταν ή που προβιβάζονταν.

Στο αλφαβητικό αυτό πρωτάθλημα κυριαρχούσε το Α, αν και δεν κέρδιζε όλα τα πρωταθλήματα. Κάποιες φορές, η συγκυρία ευνοούσε το Ο, σπανιότερα το Ι ή το Ε. Η πρώτη κατηγορία συμπληρωνόταν από το Ν, το Τ και το Σ ενώ η όγδοη θέση παιζόταν ανάμεσα σε πολλά γράμματα, όπως το Ρ, το Κ ή το Η.

Από αυτό το εφηβικό χασομέρι είχα βγάλει συμπεράσματα για τη συχνότητα των γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου, τα οποία σε γενικές γραμμές συμπίπτουν με τα ευρήματα κανονικών επιστημονικών μελετών. Πράγματι, σύμφωνα με την εργασία των Protopappas et al: IPLR: an online resource for Greek word-level and sublexical information, (Protopappas et al., 2010), η συχνότητα των γραμμάτων σε ένα εκτενές σώμα ελληνικών κειμένων έχει ως εξής:

Α 11,15%
Ο 10,27%
Ι    9,16%
Ε   8,93%
Τ   8,31%
Σ   7,98% [Στη μελέτη γίνεται διάκριση ανάμεσα σε σ (4,54%) και ς (3,44%). Εγώ τα έχω ενοποιήσει.]
Ν   6,30%
Η   5,25%
Υ   4,52%
Ρ    4,23%
Π   4,03%
Κ   3,89%
Μ  3,32%
Λ   2,56%
Ω   2,26%
Δ   1,72%
Γ    1,44%
Χ   1,21%
Θ   1,17%
Φ   0,83%
Β   0,59%
Ξ   0,43%
Ζ   0,32%
Ψ   0,14%

Οι διαφορές ανάμεσα σε Ι και Ε είναι μικρές, γι’ αυτό άλλες μελέτες δίνουν το… χάλκινο μετάλλιο στο Ε αφήνοντας το Ι τέταρτο.

Ερανίσματα από το ελυνικον λεξεικων (συνεργασία από ΣτοΔγιαλοΧτηνος)

Το κείμενο που δημοσιεύουμε σήμερα είναι γραμμένο από τον φίλο μας ΣτοΔγιαλοΧτηνος. Πριν από 4 χρόνια είχαμε δημοσιεύσει ένα άλλο δικό του πεζό, που το είχαμε χαρακτηρίσει διήγημα επιστημονικής φαντασίας, πρόπερσι παρουσιάσαμε ένα δοκίμιο παιγνιώδους λεξικογραφίας και πέρυσι δυο πεζά με αναφορές στα ομηρικά έπη.

Και σήμερα έχουμε ένα κείμενο παιγνιώδους λεξικογραφίας -ίσως θα προσέξατε ότι δυο λέξεις του τίτλου δεν ακολουθούν τη σχολική ορθογραφία. Αυτό είναι εσκεμμένο, αφού οι ανορθογραφίες αυτές οδηγούν σε ένα ρεσιτάλ από λογοπαίγνια όπως εσκεμμένο είναι και ότι οι λέξεις αυτές δεν έχουν τόνους.

Σημειώνω ότι το έργο είναι, όπως λέει ο τίτλος, εράνισμα -το «ελυνικον λεξεικων» έχει πολύ μεγαλύτερη έκταση αλλά δεν μπορεί φυσικά να παρουσιαστεί σε ένα άρθρο του ιστολογίου. Οι αστερίσκοι παραπέμπουν σε άλλα λήμματα, είτε βρίσκονται στο δείγμα που δημοσιεύεται εδώ είτε όχι. Κάποιες συντμήσεις όπως «αγνετμ» κτλ. δεν επεξηγούνται διότι θα ήταν προσβολή στη νοημοσύνη των αναγνωστών.

Προσθήκη: Σας συνιστώ επίσης να διαβάσετε το δυσκλαίμηρον (disclaimer) στο σχόλιο 10

ελυνες: Αρχαίος  λαός, ιθαγενής της χορας*,  καταγόμενος από ευγενή ωαρια*.  Δυστυχώς δεν είναι πολλά πράγματα γνωστά για αυτούς, πλην της θρυλούμενης ικανότητάς τους να ξεπερνούν κάθε  προβλυμα για το οποίο έχουν πάντοτε μια προχοιρη (→χοιρεια) λύση. Θεωρείται όμως δεδομένη  η τεράστια και διαχρονική αλληλεπίδραση του ελυνικου* πωληττισμου* με διάφορους άλλους, προερχόμενους από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, επί τη βάσει πλήθους γλοσσικων* στοιχείων που φέρονται να έχουν αποθησαυριστεί  -ανορθόγραφα ή / και με στρεβλή ερμηνεία-  στην εκτεταμένη  Γραμματεία φίλης και γείτονος της χορας χώρας.

Οι  ~  είναι λαός με έντονα φιλοζωϊκά αισθήματα, όπως φανερώνει η εκ μέρους τους  αξιοποίηση διαφόρων ειδών της πανίδας της χορας για την κάλυψη διοικηττικων θέσεων.  Βλ. λ. πρωθιππουργος, βουλεφτης, ιππουργος, μοσσχαρη, ορνηθα, τσακαλλη, διασημωτητες, ημερα, κωλακας, λιχινα, ψηττακος.

Οι  συντασσόμενες με ρε* λόγιες  ελυνικες λέξεις  πουστης  και  μαλακας  που θεωρείται ότι  αφορούν εθνικά  χαρακτηριστικά  των  ~ , οι  οποίοι  προέβαιναν  παλαιόθεν  και  εξακολουθούν να προβαίνουν  σε καθολική,  συχνότατη και καθημερινή  χρήση  τους,  παραμένουν εισέτι  αγνετμ  προσαγορεύσεις.

Μια ενδιαφέρουσα παραδοξότητα είναι  ότι, αν και  θρυλείται πως κατά την Απώτατη Αρχαιότητα οι δυο αυτές λέξεις χρησιμοποιούνταν για την περιγραφή σεξουαλικών εγκληματιών,  στις μέρες μας, επί τη βάσει της γενικευμένης χρήσης  και αποδοχής τους στη  χορα  θεωρούνται  τιμητικοί τίτλοι τους  οποίους  υπερηφάνως φέρουν οι  ~.  Εν τούτοις, δεν τεκμηριώνεται επαρκώς η σύνδεσή τους με τα αγγλ bust= προτομή επιφανούς προσωπικότητας / ρμ boost= εξυψώνω, δίνω ώθηση και με το αραβ  malak= άγγελος, αντιστοίχως.  Έχει αφ’ ετέρου υποστηριχθεί, επίσης χωρίς  επαρκή τεκμηρίωση, ότι πρόκειται για λέξεις με τρκ και αρχελλν προέλευση αντίστοιχα.  Αν αυτό αληθεύει,  αποδεικνύεται περίτρανα η διαχρονική ικανότητα των  ~  να απορροφούν και να αξιοποιούν με τον δημιουργικότερο τρόπο τις εξωτερικές επιρροές, τόσο τις νεότερες όσο και τις παλαιότερες, από όπου κι αν αυτές προέρχονται.  Παραμένει δυσεπίλυτος γρίφος το πώς οι  ~, δεδομένου του δυσπρόσιτου και της απομόνωσης της χορας, κατόρθωσαν την διαχρονική επαφή τους με τους άλλους λαούς της υφηλίου.

Άλλη παραδοξότητα σχετική με τους  ~  είναι το ότι, αν και το όνομά  τους ανάγεται ετυμολογικώς στο αρχελλν ρμ  λύω= λύνω, σύμφωνα με την μυθολογία τους οι  ίδιοι είναι από αρχαιοτάτων χρόνων δεμένοι  με αόρατα δεσμά.  Αναζητήθηκαν με σχολαστικότητα και επιμονή σε ολόκληρο τον πλανητι* τυχόν κατακτητές της χορας κατά τους Αρχαίους, Μέσους και Νεώτερους  Χρόνους.  Καθώς οι σχετικές ιστορικές  έρευνες απέβησαν άκαρπες, δεν κατέστη δυνατή η τεκμηρίωση των προειρημένων μυθολογικών φαιδροτήτων.  Βλ. και λ. καταναλλοση, θυτια.

Όσον αφορά την άποψη που θεωρεί ομόρριζη τη λέξη  ελευθερια*, βλ. το σχετικό λήμμα  για την παραγωγή και τη χρήση του εν λόγω προϊόντος από τους  ~.

Κατά τα λοιπά, η ταυτότητα των  ~  αποτελεί αντικείμενο έρευνας τόσο για τους πλέον μαλακκισμενους* σοφούς του ιππουργειου* εκπεδευσης*, όσο και για πλήθος ιθαγενών που αναζητούν την αυτογνωσία.

Σε παμπάλαιο,  αβέβαιας προέλευσης  σχετικό ερώτημα  δεν έχει μέχρι στιγμής  δοθεί  ικανοποιητική  απάντηση.  Ωστόσο, λόγω της ευρύτατης  χρήσης των δύο  προαναφερθεισών ελυνικων λέξεων,  εικάζεται μάλλον βάσιμα  ότι αυτές  έχουν κάποια σχέση με τον εκάστοτε  θέτοντα  το εν λόγω ερώτημα.

Για τις 12 μεταφυσικές οντότητες που συναπαρτίζουν το Πάνθεον της ελυνικης μυθολογίας και για τις λατρευτικές συνήθειες των ~  βλ. λ. νυχτα, αννοησια, θεορια, γραφιοκρατια, εξουσια, λειπωθυμος, φασεισμος, ζωδιο, καταναλλοση, δικεοσυνη, μηχανεισμος. ( Όπως φαίνεται από την έλλειψη σχετικών παραπομπών, στο ανά  χείρας  λεξεικων δεν περιέχεται λ.  κρρατος).

ΠΙΘΝ  ΣΧΕΤ ● μαγκια κλαννια [πιθν από μεσν ελλν  μάγκα= ομάδα πολεμιστών +  πολύσημο κελτ  clann= τέκνα/πατριά/φυλή]:  Αβεβσημ. Βάσει της ατεκμηρίωτης ετυμολογίας εικάζεται ότι πρόκειται για εθνικό χαρακτηριστικό των ελυνων, σχετικό με το συλλογικό τους πνεύμα, το υψηλό  φρονιμα, το θάρρος και την ωμονοια* με την οποία αντιμετωπίζουν την οιαδήποτε πρόκληση.

• φυλοτιμο [αγνετμ]: Ασαφούς φύσεως ψυχικό χαρακτηριστικό το οποίο σύμφωνα με την ελυνικη μυθολογία αποτελούσε το πάλαι τόσο ατομικό όσο και συλλογικό γνώρισμα αποκλειστικά και μόνο των ελυνων. Λεπτομερή στοιχεία περί του πράγματος δεν έχουν διασωθεί, αν και εικάζεται ότι επρόκειτο  πιθν  για έκφραση συμπλέγματος  φυλετικής  ανωτερότητας  και  πεποιθήσεων  περί  μοναδικότητας που διατυμπανίζονταν  με υπερυφανοια  μέσω φυλαδων που διακινούσαν φυλελληνες.

Η έλλειψη συγκεκριμένων στοιχείων επί των οποίων εδραζόταν η ανωτέρω αντίληψη κρίνεται πλέον ασήμαντη, καθώς το φυλοτιμο  φέρεται να εξέλιπε ταυτόχρονα με την ενσωμάτωση στα  ελυνικα της λέξης «συγγνώμη» υπό μορφήν δανείου από τα ελλν. Πιθανολογείται  ότι ο λόγος εξαφάνισής του  ήταν η αδυναμία συνύπαρξης του αισθήματος ανωτερότητας και της παραδοχής σφάλματος.  ΣΥΝΝΜ εθνεικισμος [αβεβετμ,  πιθν από αρχελλν  έθος= συνήθεια + νείκος= διαμάχη].

 

Λέξλη, ένα παιχνίδι με λέξεις

Βασικά, το παιχνίδι λέγεται Wordle, και είναι το καινούργιο ιότροπο χασομέρι με το οποίο ασχολείται ο μισός αγγλόφωνος κυβερνοπληθυσμός. Όπως λέει προχτεσινό άρθρο της Γκάρντιαν, είναι υπέρ του 2022 ότι, αντί να επιδίδονται σε βίαιες ταραχές ή να βυθίζονται στη μιζέρια του λοκντάουν, οι περισσότεροι αγγλόφωνοι στο διαδίκτυο είναι απασχολημένοι αυτή τη στιγμή με ένα ανώδυνο παιχνίδι με λέξεις. Και συνεχίζει ότι «ανώδυνο είναι προς το παρόν», διότι με τόση δημοτικότητα όλο και κάποιος θα το κατηγορήσει για εκείνο ή το άλλο κακό.

Στο Wordle, αν δεν το ξέρετε, ο παίχτης καλείται να μαντέψει μια λέξη πέντε γραμμάτων που του βάζει το παιχνίδι (παίζεται προς το παρόν στον μπράουζερ, όχι σε εφαρμογή για κινητό).

O παίχτης έχει έξι προσπάθειες στη διάθεσή του. Βάζει μια μαντεψιά, που πρέπει να είναι υπαρκτή λέξη της γλώσσας (δεν μπορεί να βάλει ABCDE). Αν βρει ένα γράμμα της λέξης αλλά όχι στη σωστή θέση, τότε το γράμμα αυτό φωτίζεται κίτρινο, ενώ αν βρει το γράμμα στη θέση που όντως είναι τότε το γράμμα φωτίζεται πράσινο. Στο παράδειγμα της εικόνας, ο παίχτης μάντεψε EAGLE και είδε ότι βρήκε το Ε στη σωστή θέση και το Α όχι στη θέση του.

Συνεχίζει να προσπαθεί, αν και όχι πολύ συστηματικά θα έλεγα, και παίρνει τα αποτελέσματα που βλέπετε. Τελικά με την τέταρτη προσπάθεια έχει εντοπίσει τρία από τα πέντε γράμματα στις σωστές θέσεις, οπότε έχει ελπίδες να βρει το σωστό που είναι, όπως λέει το άρθρο, CRAZE.

Στο άρθρο της Γκάρντιαν τονίζεται ότι η γνώση της γλωσσολογίας βοηθάει να κερδίσεις στο Wordle. Πρέπει ας πούμε να ξέρεις όχι μόνο τη σχετική συχνότητα των γραμμάτων, αλλά και τους φωνοτακτικούς περιορισμούς κάθε γλώσσας -ας πούμε, στα αγγλικά οι λιγότερο ηχηροί φθόγγοι εμφανίζονται στην αρχή της λέξης, ακολουθούν περισσότερο ηχηροί -με κορύφωση το φωνήεν- και ύστερα έχουμε πάλι λιγότερο ηχηρούς, γι’ αυτό και το blurb είναι υπαρκτή λέξη, ενώ το rbubl δεν είναι.

Το Wordle θέλησε να το μεταφέρει στα ελληνικά ο καθηγητής Διομήδης Σπινέλλης και το ανακοίνωσε χτες στο Φέισμπουκ. Έγραψε τα εξής:

Πιστεύοντας ότι αυτό το παιγνίδι πρέπει να υπάρχει και για ελληνικές λέξεις, πήρα την έτοιμη υλοποίηση του παιγνιδιού της ταλαντούχας Katherine Peterson και την προσάρμοσα στα ελληνικά. Μπορείτε να παίξετε το παιγνίδι με ελληνικές λέξεις ακολουθώντας το δεσμό https://dspinellis.github.io/word-master/ (Πρόκειται για ιστοσελίδα· δεν υπάρχει ως εφαρμογή κινητού τηλεφώνου.)

Για την υλοποίηση μετέτρεψα στα ελληνικά μια λίστα επιτρεπτών λέξεων και μια λίστα από λέξεις που καλούμαστε να μαντέψουμε. Η (μικρή) αυτή συνεισφορά μου βασίστηκε σε δυο ακόμα πυλώνες. Για τη δημιουργία των επιτρεπτών λέξεων χρησιμοποίησα το ελληνικό λεξικό ορθογραφικού ελέγχου που ξεκίνησε το 1999 ως πτυχιακή εργασία δυο φοιτητών μου που επέβλεψα στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. (Σήμερα έχει υιοθετηθεί σε πολύ εξελιγμένη μορφή από τα περισσότερα προγράμματα λογισμικού ανοιχτού κώδικα, όπως το Libre Office και το Firefox). Επίσης, αποφάσισα η λίστα ερωτήσεων να αποτελείται από τις πιο κοινές ελληνικές λέξεις. Για να τις βρω, ανέλυσα τη συχνότητα όλων των λέξεων στο σώμα κειμένου της ελληνικής Βικιπαίδειας που είναι επίσης ελεύθερα διαθέσιμο. Αν έχετε την περιέργεια, ανάμεσα στα 10,6 εκατομμύρια λέξεις πέντε γραμμάτων που εμφανίζονται στα ελληνικά λήμματα οι τρεις πιο συχνές είναι οι εξής: ΕΙΝΑΙ, ΟΝΟΜΑ, ΟΠΟΙΑ.

Από το 1 ώς το 101, μια σκυταλοδρομία με λέξεις

Την ιδέα για το σημερινό άρθρο μού την έδωσε ο φίλος μας ο Λοζετσινός σε μέιλ που μου έστειλε πριν από μερικές μέρες. Επειδή το άρθρο θα είναι συμμετοχικό, ίσως θα ήταν πιο συνετό να το δημοσιεύσω ύστερα από καμιά δεκαριά μέρες, που θα έχουν γυρίσει σχεδόν όλοι από τις διακοπές -αλλά και από τώρα τα σχόλιά σας είναι πολλά, οπότε ελπίζω πως θα υπάρξει αρκετή συμμετοχή.

Σκυταλοδρομία με λέξεις, λέει ο τίτλος. Με λέξεις όμως που είναι σύνθετα και παράγωγα αριθμών και αριθμητικών. Αλλά όχι όλα τα σύνθετα και τα παράγωγα, αλλά μόνο εκείνα που αποκτούν μιαν ιδιαίτερη σημασία.

Να εξηγήσω τι εννοώ. Για κάθε αριθμό μπορούμε να έχουμε σύνθετα και παράγωγα, πχ εικοσάγωνο (το σχήμα με είκοσι γωνίες), 34χρονος (που έχει ηλικία 34 ετών), σαραντάρι (ένα σύνολο από σαράντα ομοειδείς μονάδες), πενηνταριά (περίπου πενήντα).

Αυτές οι λέξεις δεν πιάνονται, θα ήταν πολύ εύκολο έτσι. Μας ενδιαφέρουν εδώ λέξεις που έχουν αποκτήσει μια επιπλέον σημασία πέρα από τη δηλωτική πλήθους -ας πούμε: σαρανταπεντάρι (το όπλο ή το δισκάκι), δωδεκάποντη (η γόβα), τριανταμία (το παιχνίδι), εξηνταέξι (άλλο παιχνίδι με χαρτιά).

Βλέπετε ότι δεχόμαστε και απόλυτους αριθμούς, εφόσον έχουν λεξικογραφική αξία. Θα δεχτούμε το Εικοσιένα (το 1821, δηλωτικό της επανάστασης του 1821), θα δεχτούμε το Εικοσιδύο ή 22 (είτε τη μάρκα τσιγάρων είτε τη μετωνυμία για τη μικρασιατική καταστροφή) αλλά δεν θα δεχτούμε «το ’23» ή «το ’27» παρόλο που μπορεί κάποιος να πει «το πραξικόπημα του 23» ή «ο πατέρας μου γεννήθηκε το [19]27». Το «βρόμικο 89» θα το δεχτούμε.

Θα δεχτούμε και φρασεολογικά στοιχεία -π.χ. «Τα μάτια σου δεκατέσσερα», αλλά δεν θα δεχτούμε τίτλους τραγουδιών, κινηματογραφικών ταινιών και βιβλίων (για τα τραγούδια έχουμε ήδη βάλει σχετικό άρθρο, και για ταινίες/βιβλία ίσως εκκρεμεί). Οπότε, όχι «Τα 39 σκαλοπάτια» ή «Ο τεσσαρακοστός πρώτος».

Θα κοιτάξουμε να αποφύγουμε τις κατασκευασμένες λέξεις κι εδώ θα έχουμε και κριτήριο τα λεξικά και τα σωματα κειμένων. Για να φέρω ενα παράδειγμα, θα δεχτούμε το «δίγλωσσος», αλλά όχι το «τριαντατριάγλωσσος», παρόλο που ο Γιάννης Οικονόμου μιλάει 33 γλώσσες.

Φυσικά, για τους μικρότερους αριθμούς έχουμε πάρα πολλές λέξεις, ενώ όσο μεγαλώνουν οι αριθμοί αναμενόμενο είναι να λιγοστεύουν. Δεν είναι απόλυτο αυτό βέβαια -είναι ευκολότερο να βρούμε λέξεις για στρογγυλούς αριθμούς π.χ. το 50 παρά για μικρότερους αλλά πρώτους (π.χ. το 23).

Στη σκυταλοδρομία μας, για να μη σταματήσουμε νωρίς, θα δεχτούμε τη δυνατότητα να αφήνουμε έναν αριθμό χωρίς λέξη, όχι όμως δύο συνεχόμενους.

Ας ξεκινήσουμε όμως, και βλέπουμε:

1: Εδώ έχουμε άφθονα για να διαλέξουμε. Μονοπρόσωπη εταιρεία, πρωτ-αθλητής, πρωτεία, μοναχοφάης, άσος, πρωτομάστορας, μονόζυγο και ούτω καθεξής.

2: Δίβουλος, δίγαμος, δίγλωσσος, δίδυμος, δευτεροκλασάτος, δευτερόλεπτο κτλ.

3: Κι εδώ έχουμε πλήθος. Τρικούβερτο γλέντι, τριτογενής τομέας, αγία Τριάδα κτλ.

4: Τετραπέρατος μαθητής, τετράγωνη λογική, τετράδιο.

5: Πεντάμορφη, πεντάρφανος, πεντανόστιμο φαγητό, πενθήμερη εργασία.

6: Εξάψαλμος, εξαπτέρυγα

7: Επτασφράγιστο μυστικό, επτάφωτη λυχνία, το επταήμερο, εφταμηνίτικο παιδί.

8: Η Οκτώηχος, οχταμηνίτικο, χταπόδι. Οκτάκωπος.

9: Η Εννεάκρουνος πηγή, τα εννιάμερα.

10: Δεκάρικο, δεκάλεπτο, η δεκάτη, τα δέκατα, ο δεκάρικος λόγος κτλ. αμέτρητα.

11: Η ενδεκάδα, το εντεκάρι (στο Προπό), ο ενδεκασύλλαβος (στίχος)

12: Η δωδεκάδα/ντουζίνα, το δωδεκάμετρο, η δωδεκάποντη, η δωδεκάτη ώρα.

13: Το δεκατριάρι του Προπό, ο δέκατος τρίτος μισθός, η τρισκαιδεκαφοβία

14: Το δεκατετράστιχο (το σονέτο), Τα μάτια σου δεκατέσσερα, γενεές δεκατέσσερις

15: Δεκαπενθήμερο, δεκαπεντασύλλαβος.

16: Δεκαεξαβάλβιδος (κινητήρας), δεκαεξάμπιτος (επεξεργαστής), δεκαεξάκτινο (αστέρι της Βεργίνας).

17: Δεκαεφτασύλλαβος (ο στίχος του Καζαντζάκη στη μετάφραση της Οδύσσειας)

18: Η δεκοχτούρα. Η δεκαοκτάδα (στο ποδόσφαιρο, 11 που παίζουν και 7 στον πάγκο)

19: Δεκαεννιάρι (ο βαθμός, το σχεδόν άριστα), δεκαεννέας (ειρωνικό στη φανταρίστικη αργκό για τον δεκανέα).

20: Εικοσάρι (το άριστα στο γυμνάσιο), εικοσάρικο, ο εικοστός αιώνας, κτλ.

21: Η εικοσιμία (το παιχνίδι), το Εικοσιένα (1821). Και Εικοσιμία, περιοχή στην Κεφαλονιά.

22: Το 22 (τσιγάρα), το ’22 (1922, η μικρασιατική καταστροφή). Το Κατς-22.

23: Εδώ δεν βρήκα τίποτα, αλλά μπορεί να βρείτε εσείς. Προς το παρόν, ας είναι ο πρώτος μας μπαλαντέρ. Ας βάλουμε τα 23 γραμμάρια που, υποτίθεται, ζυγίζει η ψυχή. Υπάρχει και η 23άρα οθόνη. Και η ηλικιακή κατηγορία Κ23 στα αθλήματα (κάτι σαν την παλιά Ελπίδων)

24: Εικοστετράωρο, και θάναι και άλλα πολλά.

25: Εικοσπενταράδες, όπως λέγανε παλιά τους χωροφύλακες. Εικοσιπεντάρα πισίνα.

26: Οι 26ιντσες ρόδες ποδηλάτου. Και η οδός 26ης Οκτωβρίου.

27: Το κλαμπ των 27ρηδων (οι ροκάδες που πέθαναν πρόωρα στην ηλικία αυτή: Τζόπλιν, Μόρισον, Χέντριξ). Και 27άρι στη γλώσσα των ποινικολόγων και αστυνομικών κλπ είναι το πιστοποιητικό στη νομοθεσία των ναρκωτικών για μικρότερη ποινή στον δράστη λόγω συνεργασίας με τις αρχές

28: Οι 28ιντσες ρόδες ποδηλάτου. Kαι βέβαια η 28η Οκτωβρίου.

29: Οι κατασκευαστές πλυντηρίων της κλασικής διαφήμισης [αν θα το δεχτούμε]

30: Τριαντάφυλλο, τριακονταετής πόλεμος.

31: Τριανταμία (το παιχνίδι)

32: Τριανταδυάμπιτος (επεξεργαστής). Οι 32 του μηνός, ως δηλωτικό φανταστικής ημερομηνίας.

33: Ο τριαντατριάρης δίσκος (βινυλίου) και ο 33ος βαθμός των τεκτόνων, ο ανώτερος που υπάρχει.

34: Να δεχτούμε την 34η οδό στο Μανχάταν;

35: Το 35ωρο (στόχος για εβδομαδιαίο ωράριο)

36: Τριανταεξάρι (κυνηγετικό όπλο). Παλιότερα υπήρχε και 36άρι φιλμ, όταν υπήρχαν φιλμ.

37: Τριανταεφτάρι, ο ελαφρύς πυρετός -και «δέκατα» λέγεται.

38: Τριανταοχτάρι (πιστόλι διαμετρήματος 0.38). Και ο περίφημος 38ος Παράλληλος στην Κορέα.

39: [Θα δεχτούμε το «παρα μίαν τεσσαράκοντα;]

40: Σαράντισε το μωρό, καλά σαράντα, Σαρακοστή, Οι Άγιοι Σαράντα, το έπος του Σαράντα, Σαραντάκος 🙂

41: Η πείνα του ’41. Και το σαρανταενάποντο παιχνίδι στο μπιλιάρδο.

42: Η απάντηση σε όλα τα ερωτήματα, κατά Ντάγκλας Άνταμς -και μεγέθυνση του δύο στη λαϊκή και έντεχνη στιχουργική.

43: Σαραντατριάρι (θερμοκρασία 43 βαθμών)

44: Σαραντατεσσάρι (θερμοκρασία 44 βαθμών, δεν ξέρω αν θα τα δεχτούμε αυτά πάντως λέγονται).

45: Σαρανταπεντάρι (πιστόλι), σαρανταπεντάρι (δίσκος)

46: 46άρα κασέτα, για εγγραφή δίσκου βινυλίου.

47: To 47άρι, το ΑΚ-47 (Καλάσνικοφ)

48: Σαρανταοχτάωρο, σαρανταοχτάωρη άδεια

49: 49άρηδες, αν εξελληνίσουμε τους San Francisco 49ers

50: Πενηντάρικο, πενηντάευρο, πενηντάρα πισίνα. Το πενηνταράκι. Και πολλά ακόμα.

51: Διάσελο 51 στην εθνική οδό Άμφισσας-Λαμίας.

52: Τα φύλλα της τράπουλας. Η λέσχη των Φίφτι-Του στις αρχές του 20ού αιώνα.

53: Οι 53+ του ΣΥΡΙΖΑ.

54: 54άρι πιστόνι στα μηχανάκια. Και το Στούντιο 54.

55: Υπάρχει 55άρα τηλεόραση (οθόνη), μου λένε.

56: Η πενηνταεξάνησος μπίρα 56 isles που μετράει όλα τα νησιά και μικρονήσια των Κυκλάδων

57:

58: 58ιντση οθόνη, υπάρχει.

59:

60: Εξηκονταδικό σύστημα, εξηντάλεπτο, ο εξηνταβελόνης κτλ.

61: Ίσως οι εκλογές του ’61 (βίας και νοθείας).

62: Οι 62 Μάρτυρες -και οδός στο Ηράκλειο.

63: Τυχερό 63, είδος στοιχήματος.

64: Εξηντατετράμπιτος επεξεργαστής, …

65: Το εξηκοστό πέμπτο έτος (η «κανονική» ηλικία συνταξιοδότησης)

66: Το 66, παιχνίδι της οικογένειας της πρέφας.

67: 67ρα η κλίμακα διάσημη στους οργανοποιούς που κατασκευάζουν μπουζούκια.

68: Το ’68 (δηλ. το 1968 ως σημαδιακή χρονιά εξεγέρσεων).

69: Το 69, η στάση του σεξ.

70: Οι Εβδομήκοντα της Παλαιάς Διαθήκης

71:

72: Βρήκα λάμα 72άρα και κεφαλή 72άρα για μηχανάκια. Υπάρχουν και οι 72 παρθένες του ισλαμικού παραδείσου.

73: To ’73 στο σύνθημα «Η Χούντα δεν τελείωσε το 73»

74: Το ’74 ως δηλωτικό της μεταπολίτευσης. Και 74άρα κασέτα.

75: 75άρι ψαροντούφεκο.

76: 76άρηδες, αν εξελληνίσουμε τους Philadelphia 76ers

77: Η Fortran-77, αν δεν βρούμε άλλο.

78: Ο 78άρης δίσκος του παλιού γραμμοφώνου

79:

80: Τα ογδόνταζ, αν προτιμάτε έιτιζ, και η ογδοντίλα τους. Το ογδοντάρι ακορντεόν. Η γενιά του ’80 (1880).

81: Το ’81 σαν η χρονιά της Αλλαγής (με το ΠΑΣΟΚ).

82: 82άρι ψαροντούφεκο.

83: 83άρι κουτί κάρτας γραφικών και εξάρτημα στροβιλοσυμπιεστή. Και τα «παιδιά του ’83», όποιος τα θυμάται.

84:

85: 85άρι ψαροντούφεκο.

86: Στα αγγλικά το 86 δηλώνει το άκυρο, εξ ου και ο όρος they 86ed him της σλανγκ. Θα το δεχτούμε; Aλλά υπάρχουν και οι επεξεργαστές x86.

87: Ο καύσωνας του ’87.

88: 88άρι, για πιάνο.

89: Το βρόμικο 89

90: Η ενενηντάρα κασέτα (των 90 λεπτών). Το ενενηντάλεπτο στο ποδόσφαιρο.

91: Στο 91, ως δηλωτικό των καθυστερήσεων μετά το 90λεπτο στο ποδόσφαιρο.

92: 92άρι ανεμιστηράκι.

93: Το ’93, ως δηλωτικό του 1793.

94:

95: 95άρα βενζίνη (αριθμός των οκτανίων). Και τα Γουίντοους 95.

96: Υπάρχει ο λαμπρός γαλαξίας Μεσιέ96 αλλά και 96άρι ακορντεόν.

97: Το ’97 ως δηλωτικό του «ατυχούς πολέμου» του 1897.

98: 98άρα βενζίνη (με 98 οκτάνια). Και η «γενιά του ’98» στην Ισπανία (από τον πόλεμο του 1898). Και τα Γουίντοους 98.

99: Οι Ενενηνταεννέα (Διεθνής Οργάνωση γυναικών πιλότων)

100: Kατοστάρικο, το κατοστάρι στον στίβο (και ο κατοστάρης), η κατοστάρα στο μπάσκετ και στον στρατό, ο Εκατονταετής πόλεμος και άλλα αμέτρητα.

101: Αν δεν βρούμε άλλο, θα βάλουμε τα σκυλιά της Δαλματίας, κι ας είναι τίτλος. Αλλά υπάρχει το «μάθημα 101», το εισαγωγικό κάθε μαθήματος.

Λοιπόν; Θα τα  συμπληρώσουμε όλα τα κενά; Θα καταφέρουμε άραγε να φτάσουμε στο 101, με τη βοήθεια των μπαλαντέρ; Δύσκολο μου φαίνεται, αλλά θα προσπαθήσουμε.

Πόσο μακριά θα φτάσουμε στη σκυταλοδρομία των λέξεων; Δικό σας!

Τα ολοίσθια και τα φατσέικα

Τα φατσέικα είναι ο τρόπος που μιλάει ο Βαγγέλης Φατσέας, ο ήρωας στο σίριαλ Καφέ της Χαράς: όλο μαργαριτάρια, στην προσπάθειά του να χρησιμοποιήσει λόγιες εκφράσεις και «δύσκολες» (απαιτητικές, που λέει κάποιος) λέξεις. Στο Γιουτούμπ μπορεί κανείς να βρει διάφορες ανθολογίες με ατάκες του Φατσέα, από την πρώτη περίοδο του πολύ καλού σιριαλ (σε σενάριο Άννας Χατζησοφιά και Χάρη Ρώμα), για παράδειγμα εδώ. (Κατά σύμπτωση, αυτό τον καιρό προβάλλεται δεύτερη εποχή του σίριαλ, με πολλούς ίδιους ήρωες, ανάμεσά τους και τον Φατσέα, δηλαδή τον Γεράσιμο Σκιαδαρέση -και, απ’ όσο είδα, με την ίδια έφεση στα φατσέικα).

Ο Φατσέας είναι κωμικός τύπος και πρέπει να βγάλει γέλιο -τα γλωσσικά του λάθη είναι φτιαχτά και πολύ μελετημένα από τους σεναριογράφους και κατά κανόνα δεν είναι τα τυπικά γλωσσικά λάθη που ακούμε γύρω μας. Για να φέρω ένα παράδειγμα, στην αρχη του βίντεο που ανέφερα πριν (περί το 0.22) λέει: «Πήρε την απόφαση μόνος του. Αποφασίζομεν και διατάσσομεν. Την έχει δει διδάκτορας» -και βέβαια εννοεί «δικτάτορας». Πολλοί λαϊκοί άνθρωποι, όπως ξέρουμε, λένε «δικτάκτορας» και «δικτακτορία» -δεν έχω ακούσει κανέναν να λέει «διδακτορία» κατά λάθος, ενώ έχω ακούσει να μπερδεύουν με λογοπαικτικό σκοπό διδάκτορες και δικτάτορες. Επίσης ο Φατσέας λέει «έχω την εύβοια της τύχης», «θα παρεκτραχυνθώ», «είμαι εχέθυμος» και αλλα αμέτρητα, που τα μελέτησε ο γλωσσολόγος Ασημάκης Φλιάτουρας σε σχετική εργασία του (με τον Θεόδ. Κούκο). Ο Φλιάτουρας χαρακτηρίζει «κωμικόγλωσσα» τα φατσέικα, που τα εντάσσει στην παικτική παρετυμολογία, την οποία διακρίνει από τη λαϊκή ετυμολογία, που μας δίνει, ας πούμε, το αγιόκλημα από το αιγόκλημα και το εφτάζυμο από το αυτόζυμο (ξέρω, χρωστάω άρθρο).

Με τον Φατσέα γελάμε, όπως γελούσαμε παλιότερα και με τα μαργαριτάρια της Δέσποινας Στυλιανοπούλου, που και αυτή έπαιζε ρόλους που την ήθελαν να κάνει μαργαριτάρια προσπαθώντας να μιλήσει λογιότροπα και περιδιαγραμμάτου (π.χ. το όνειρο εκάστου γυναίκας – δείτε εδώ μια ανθολόγηση). Γενικά η γλώσσα μπορεί να αποτελέσει πηγή γέλιου στο θέατρο και στον κινηματογράφο -ξεκινώντας από την Βαβυλωνία στην οποία είχαμε αναφερθεί πριν από λίγους μήνες στο ιστολόγιο και προχωρώντας στους διάφορους διαλεκτόφωνους στον Καραγκιόζη ή σε επιθεωρήσεις.

Επίσης, πολλοί γελάνε με τα γλωσσικά λάθη των λαϊκών ανθρώπων, που τα βρίσκουν αστεία -όχι όμως και με τα γλωσσικά λάθη των μεγαλόσχημων. Ο λόγος είναι ότι πιο εύκολα κολλάς τη ρετσινιά του αγράμματου στον λαϊκό άνθρωπο, και γελάς μαζί του επιβεβαιώνοντας τη δική σου ανωτερότητα, παρά σε κάποιον που κάνει «λογιοστρεφή» λάθη, π.χ. «μετέρχεται άθλιων μέσων». Πολύ είχαν χλευαστεί τα γλωσσικά λάθη της λαίδης Άντζελας Δημητρίου. Και μπορεί να βγάζει γέλιο το «τρώω είδη υγιεινής», αν υποθέσουμε ότι το είπε, αλλά πολλοί γέλασαν και με το «ουδείς άσφαλτος», παρόλο που το άσφαλτος = αλάνθαστος που είναι απολύτως υπαρκτός και λεξικογραφημένος τύπος, έστω κι αν συνήθως όταν λέμε «ασφαλτος» εννοούμε το υλικό με το οποίο στρώνονται οι δρόμοι. Κάποιοι επέμειναν: «Σύμφωνοι, υπάρχει λέξη «άσφαλτος» αλλά σιγά μην την ήξερε η Άντζελα Δ. όταν το είπε» -λες και θα ήταν αφύσικο να ξέρει μια υπαρκτή (και όχι λόγια!) λέξη της γλώσσας της ή να τη σχηματίζει με φυσικό σχηματισμό.

Τα σκέφτηκα όλα αυτά τις προάλλες, όταν στη γλωσσική ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ κάποιος χλεύασε την έκφραση «πνέει τα ολίσθια» που ακουσε να λένε (ή «πνέει τα ολοίσθια», αφού ήταν προφορικός λόγος). Ο λόγος είναι ότι ο τύπος «ολοίσθια» (ή ολίσθια) κατά τη γνώμη μου δεν είναι μαργαριτάρι, δεν είναι σαρδάμ, δεν ανήκει στα φατσέικα, αλλά είναι υπαρκτός από παλιά λαϊκός τύπος, που διατηρείται και στις μέρες μας, κυρίως σε ιδιώματα.

Αστραπιαίες λέξεις

Παίζετε παιχνίδια στον υπολογιστή; Εγώ, να πω την αμαρτία μου, παίζω -και σ’ ένα από αυτά τα παιχνίδια θ’αφιερώσω το σημερινό άρθρο, που δεν θα είναι και μεγάλο, Παρασκευή γαρ. Βέβαια, δεν αποκλείω το άρθρο να είναι βαρετό για αρκετούς -ε, ας κάνουν υπομονή μια μέρα.

Παιχνίδι λοιπόν, αλλά με λέξεις, οπότε μπορεί κανείς να πει πως έχει τη θέση του σ’ ένα ιστολόγιο που τιτλοφορείται «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία».

Λέγεται Word Blitz, και είναι παιχνίδι που παίζεται μέσα από τον Messenger, την εφαρμογή του Φέισμπουκ. Μου το μάθανε οι κόρες μου το Πάσχα, αλλά εμένα μού κόλλησε ενώ εκείνες δεν ασχολήθηκαν ιδιαίτερα στη συνέχεια -έχει ξανασυμβεί αυτό. Το παιχνίδι μοιάζει κάπως με το Σκραμπλ.

Μην κοιτάτε το λογότυπο του παιχνιδιού, στην πραγματικότητα το παιχνίδι παίζεται σε έναν πίνακα 4×4, δηλ. με 16 γράμματα σε 16 τετράγωνα. Ο παίκτης με το ποντίκι στον υπολογιστή ή με το δάχτυλο στην οθόνη αφής της ταμπλέτας ή του κινητού σχηματίζει λέξεις από αυτά τα γράμματα και παίρνει πόντους ανάλογα με την αξία κάθε γράμματος, που είναι ανάλογη της σπανιότητάς του, όπως στο Σκραμπλ.

Το κόλπο είναι να σχηματίσεις όσο το δυνατόν περισσότερες λέξεις μέσα σε ένα ορισμένο διάστημα -γύρω στα 2 λεπτά αν και δεν το έχω χρονομετρήσει. Υπάρχουν επίσης, όπως και στο Σκραμπλ, τετράγωνα που διπλασιάζουν ή τριπλασιάζουν την αξία του γράμματος και τετράγωνα που διπλασιάζουν ή τριπλασιάζουν την αξία της λέξης. Φυσικά τη βαθμολογία δεν την υπολογίζουν οι παίχτες αλλά τη βγάζει αυτόματα η εφαρμογή.

Το παιχνίδι είναι ανταγωνιστικό, ένας εναντίον ενός. Παίζεις με τους γνωστούς σου στο Φέισμπουκ, όσους από τους φίλους σου έχουν κατεβάσει επίσης την εφαρμογή. Αυτό έχει πλάκα, διότι συχνά παίζεις με φίλους σου, ειτε του κυβερνοχώρου είτε με την παλιά έννοια της λέξης, τότε που για να είσαι φίλος έπρεπε να έχεις γνωριστεί με τον αλλον με σάρκα και οστά, να έχετε συζητήσει, γελάσει, συγκινηθεί, μαλώσει απο κοντά. Μου συνέβη μάλιστα μια φορά σε ένα φιλικό σπίτι να παίζουμε στα κινητά μας τέσσερις φίλοι ο ένας κόντρα στον άλλο.

Παίζοντας μαζεύεις πόντους, ή, όπως τα λένε, «κύπελλα»: ο νικητής κάθε αναμέτρησης παίρνει «κύπελλα» από τον ηττημένο, αλλά με τρόπο που να ευνοεί τους αρχάριους παίχτες ή τέλος πάντων αυτούς που δεν έχουν συγκεντρώσει πολλούς πόντους. Αν δηλαδη εγώ που έχω 3000 κύπελλα παίξω με κάποιον που έχει 2000, αν κερδίσω την παρτίδα θα πάρω 1 κύπελλο από τον αντίπαλό μου. Αν όμως χάσω εκείνος θα πάρει 10 από μένα. Αν πάλι είμαστε περίπου ισοδύναμοι, ο νικητής θα πάρει 5 από τον χαμένο, κι αν η διαφορά μας είναι σχετικά μικρή αυτός που έχει μεγαλύτερη βαθμολογία θα πάρει 4 και θα χάσει 6 ή θα πάρει 3 αλλά θα χάσει 7.

Αντιζολώτας

Οι περισσότεροι θα έχετε ακούσει κάτι για τις δυο ομιλίες του Ξενοφώντα Ζολώτα στις οποίες μίλησε αγγλικά χρησιμοποιώντας σχεδόν αποκλειστικά λέξεις ελληνικής προέλευσης. Ίσως να μην τις θυμάστε, ίσως να μην ξέρετε πότε τις εκφώνησε, αλλά θα τις έχετε σίγουρα ακουστά.

Για ένα γλωσσικό ιστολόγιο, θα ήταν ασυγχώρητη παράλειψη να μην έχουμε ασχοληθεί με τις ομιλίες αυτές. Φυσικά, έχουμε βάλει σχετικό άρθρο, και μάλιστα πριν από εννιά χρόνια. Τα παλιά άρθρα που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον συνηθίζω να τα αναδημοσιεύω, αλλά αυτό ειδικά δεν το έχω ξαναβάλει. Σήμερα θα επισκεφτούμε ξανά το ίδιο θέμα αλλά από μιαν άλλη σκοπιά.

Οι δυο ομιλίες του Ζολώτα, έτσι κι αλλιώς, επανέρχονται συχνά στην (καφενειακή) συζήτηση περί τα γλωσσικά. Όχι για να επαινεθεί ο οίστρος ενός κοφτερού μυαλού, που διάλεξε αυτόν τον τρόπο για να ξυπνήσει τα φιλελληνικά αισθήματα των ισχυρών της παγκόσμιας οικονομίας, αλλά, δυστυχώς, για να υποστηριχτούν αντιεπιστημονικές αγλωσσολόγητες θέσεις για την ανωτερότητα της ελληνικής γλώσσας. Πολύ πρόσφατα, σε ένα εντυπωσιακά βλακώδες άρθρο του in.gr διαβάσαμε μάλιστα  για τη «μαγική ομιλία» του Ζολώτα.

Αν και, τώρα που το ξανασκέφτομαι, ο χαρακτηρισμός «μαγική» δεν είναι και τόσο άστοχος, αφού εκφράζει σωστά τη σχέση των περισσότερων ελληνοβαρεμένων με την ελληνική γλώσσα γενικά και με την ομιλία αυτή ειδικότερα. Θεωρούν τα αρχαία ελληνικά σαν είδος ξόρκι, όπως οι παλιοί Ποσειδωνιάτες, και ανοίγουν διάπλατα το στόμα και στην παραμικρή αρχαιοελληνικούρα, όσο ασύνταχτη ή ακατανόητη κι αν είναι.

Με την ομιλία Ζολώτα, η μαγεία πιάνει και για τα ελληνογενή αγγλικά. Πολύ χαρακτηριστικά, από το κείμενο της δεύτερης ομιλίας που διακινούν οι διάφοροι ελληνοβαρεμένοι λείπουν μια καίρια λέξη και μάλιστα στην αρχή.

Πράγματι, στο παραπάνω ανόητο άρθρο του in.gr όπως και σε πολλούς άλλους ιστότοπους θα βρείτε τη φράση: ….that we should agonize the Scylla of numismatic plethora and the Charybdis of economic anaemia.

Αυτό δεν βγάζει νόημα, βέβαια. Λείπει μια λέξη: …that we should agonize between the Scylla of numismatic plethora and the Charybdis of economic anaemia.

Aυτή την έλλειψη του κειμένου τόσον καιρό κανείς δεν την έχει πάρει χαμπάρι -και δεν την έχει πάρει χαμπάρι διότι όσοι το διάβασαν δεν προσδοκούσαν να βγάλουν νόημα αλλά αρκούνταν στο να νανουρίζονται ακούγοντας λέξεις που μοιάζουν αρχαίες ελληνικές.

Οι ομιλίες Ζολώτα είναι γραμμένες με αγγλικές λέξεις αλλά πολύ αμφιβάλλω αν είναι κατανοητές από μη ελληνομαθείς Άγγλους φυσικούς ομιλητές. Ο λόγος είναι ότι, για να μπορέσει να ανταποκριθεί στο στοίχημα που είχε βάλει με τον εαυτό του, δηλ. να χρησιμοποιήσει μόνο λέξεις ελληνικής προέλευσης με εξαίρεση ορισμένα άρθρα, συνδέσμους, επιρρήματα και βοηθητικά ρήματα, ο Ζολώτας αναγκάστηκε να ρίξει τα δίχτυα του στα πολύ βαθιά νερά της αγγλικής γλώσσας -και θα ξέρετε βέβαια ότι στις αβύσσους κατοικούν όντα που μας φαίνονται τερατόμορφα.

Για να το δούμε αυτό, ας πάρουμε την πρώτη-πρώτη ημιπερίοδο της πρώτης ομιλίας:

Kyrie, I eulogize the archons of the Panethnic Numismatic Thesaurus and the Ecumenical Trapeza

To Kyrie είναι σύντομη μορφή του Kyrie eleison και χρησιμοποιείται μόνο σε εκκλησιαστικά συμφραζόμενα για ένα κομμάτι της θείας λειτουργίας. Η λέξη archon χρησιμοποιείται κυρίως για τους επώνυμους άρχοντες της αρχαίας Αθήνας. Η λέξη panethnic που υποτίθεται ότι σημαίνει International δεν υπάρχει στο OED, το μεγαλύτερο λεξικό της αγγλικής γλώσσας -και δεν είναι σημασιολογικά διαφανής για έναν Αγγλοσάξονα. Το numismatic υπάρχει βέβαια, αλλά αναφέρεται κυρίως στη συλλογή νομισμάτων σαν χόμπι και όχι στη νομισματική πολιτική. Η βασική σημασία της λέξης thesaurus είναι στη λεξικογραφία για ένα ειδικό είδος λεξικού όπου τα λήμματα ομαδοποιούνται κατά θεματικές ενότητες, σαν το Roget’s Thesaurus ενώ στην πληροφορική σημαίνει μια ιεραρχημένη λίστα από λέξεις-κλειδιά. Ο μορφωμένος Βρετανός μόνο αυτές τις σημασίες ξέρει, αν τις ξέρει. Σε καμιά περίπτωση δεν χρησιμοποιείται η λέξη για χρήματα και ταμεία. Τέλος, η λέξη Trapeza δεν υπάρχει, ούτε αυτή, στο OED. Υπάρχει η λέξη trapeze, που όμως είναι η δοκός των ακροβατών με τα σκοινιά που κρέμεται από την οροφή του τσίρκου.

Επομένως, τις ομιλίες του Ζολώτα αξίζει να τις δούμε μόνο σαν παιχνίδι με τις λέξεις, αφού είναι κατανοητές μόνο από λίγους αγγλομαθείς Έλληνες.

Αν τα κείμενα του Ζολώτα τα δούμε σαν γλωσσική άσκηση, είναι απολαυστικά· αν θελήσουμε να βγάλουμε συμπεράσματα, φοβάμαι πως θα πέσουμε έξω. Για να φέρω ένα αντιπαράδειγμα: εξαιρετική γλωσσική άσκηση από ένα πολύ κοφτερό μυαλό είναι τα κείμενα του Ζορζ Περέκ, ο οποίος κατάφερε (το θηρίο!) να γράψει κοτζάμ μυθιστόρημα εκατοντάδων σελίδων (La disparition) χωρίς να χρησιμοποιήσει ούτε μία φορά το συχνότερο γράμμα της γαλλικής γλώσσας, το e! Μένουμε έκθαμβοι για το κατόρθωμα, αλλά τάχα στέκει να συμπεράνουμε απ’ αυτό πως το γράμμα e είναι περιττό στα γαλλικά;

Έπειτα, το όντως μεγάλο ποσοστό ελληνογενών λέξεων της αγγλικής γλώσσας είναι ελαφρώς παραπλανητικό με την έννοια ότι οι περισσότερες από τις λέξεις αυτές είναι σπάνιες. Με μια στατιστική που είχα κάνει, και που ίσως την παρουσιάσω κάποτε, καμιά από τις 100 συχνότερες λέξεις της αγγλικής γλώσσας δεν είναι ελληνικής αρχής. Αν πάμε στις 1000 συχνότερες, βρίσκουμε περί τις 48 ελληνογενείς λέξεις.

Κι έπειτα, υπάρχει και η αντίθετη όψη του νομίσματος· μπορεί η ελληνική να έχει μπολιάσει τις γλώσσες όλου του κόσμου (και ιδίως τις ευρωπαϊκές) με πλήθος λέξεις, έχει όμως κι αυτή μπολιαστεί με τη σειρά της, κάτι που καμιά φορά το ξεχνάμε. Διασκεδαστικό βρίσκω ένα εγχείρημα παρόμοιο με του Ζολώτα αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση, από τον γνωστό συγγραφέα Νίκο Δήμου, που το ξεσηκώνω από το Ειρωνικό νεοελληνικό λεξικό του:

Έλληνας (ο από 3.000 ετών): Ο τυπικός Ρωμιός είναι λεβέντης, μερακλής, τσίφτης, ασίκης, χουβαρντάς, ντόμπρος, μάγκας, βλάμης, μπεσαλής και καπάτσος. Καμιά φορά τεμπέλης, το ρίχνει στο χουζούρι και στο ραχάτι – μαχμουρλής, στο ντιβάνι, κοιτάει το ταβάνι. Του αρέσει ο παράς, το μπαξίσι, το κέφι και το γλέντι. Άμα τον πιάσει ο σεβντάς ή ο νταλγκάς για καμιά νταρντάνα, γίνεται νταής (μπελάς, ο γρουσούζης!) και άμα τον χτυπήσει ντέρτι και σεκλέτι, γίνεται μπεκρής και τον πονάει ο ντουνιάς.

Όπως επισημαίνει ο Ν. Δήμου, όλα τα ουσιαστικά και τα επίθετα του κειμένου (εκτός από το «τυπικός» και το «καμιά φορά», προσθέτω εγώ) είναι ξένα δάνεια. Είκοσι πέντε τουρκικά, τρία αλβανικά, δύο ιταλικά και ένα σλαβικό.

Θα αντιτείνετε ίσως ότι στο κείμενο του Δήμου τα ρήματα είναι ελληνοπρεπή –και θα συμφωνήσω. Πράγματι, τα ελληνικά δεν έχουν δανειστεί πολλά ρήματα, πράγμα που εξηγείται από τη δομή της γλώσσας· ωστόσο, εύκολα μπορούμε να κάνουμε ακόμα πιο ξενικό το κείμενο, αλλάζοντας λογουχάρη το «του αρέσει» με το ιταλοφερμένο «γουστάρει», ή το «κοιτάζει» με το τουρκοφερμένο «χαζεύει» αν και για να αντικατασταθούν όλες οι αυτόχθονες λέξεις θα πρέπει μάλλον να ανατρέξουμε σε μικρασιατικά ή σε παλιά επτανησιακά ιδιώματα, όπου υπάρχουν άφθονα δάνεια ρήματα, από τα τουρκικά και τα ενετικά αντιστοίχως. Από την άλλη πλευρά, το κείμενο του Νίκου Δήμου είναι –θα συμφωνήσετε, πιστεύω– εντελώς κατανοητό από οποιονδήποτε Έλληνα το διαβάσει και όλες οι λέξεις που χρησιμοποιεί υπάρχουν στην κοινή χρήση και στα κοινά λεξικά, π.χ. στο ΛΚΝ.

Πρόσφατα, στην ομάδα Υπογλώσσια, ο Χρήστος Μασμανίδης, που έχει μάτι που κόβει και μεγάλο ενδιαφέρον για τη γλώσσα αν και δεν έχει κάνει ειδικές σπουδές, έφτιαξε ένα ακόμα εκτενέστερο κείμενο. Παρά τον τίτλο που δίνω στο άρθρο, δηλαδή Αντιζολώτας, πρέπει να πω ότι ο Χρ.Μ. δεν διεκδίκησε τέτοιες δάφνες, ούτε καν  παρουσίασε το κείμενό του ως απάντηση στις ομιλίες Ζολώτα. Εγώ σκέφτηκα να βάλω τον τίτλο αυτό, και τον εννοώ αντίστροφα και όχι αντίθετα.

Το αντίστροφο λοιπόν λεκτικό παιχνίδι του Χρήστου Μασμανίδη:

Μιλώ …ελληνικά!

Έκανα μπάνιο, φόρεσα κάλτσες, παπούτσια, φόρμες και το σπορ μπουφάν.
Πήρα απ’ το ντουλάπι της κουζίνας το μπρίκι, έψησα καφέ και ήπια δυο τζούρες.
Σερφάρισα στο λάπτοπ και μετά σκούπισα τη μοκέτα κι έκανα φασίνα στο παρκέ. Άνοιξα την πόρτα κι έκανα και τις σκάλες.

Πήγα στον μανάβη και ψώνισα ντομάτες, πατάτες, μελιτζάνες και μπρόκολα, στο χασάπη μπριζόλες και κιμά. Είχε μποτιλιάρισμα. Από τα κορναρίσματα και τη φασαρία τα πήρα στο φουλ.

Γύρισα στο μαγαζί και σκούπισα το μπαρ και τα μπουκάλια στα ράφια, τα κάδρα και τα σποτάκια. Δυο τακίμια κουβέντιαζαν ενώ έξω σηκώθηκε μπουρίνι, οχτώ μποφώρ. Μάζεψα την τεντα. Σενιάρισα πολυθρόνες, σκαμπό, καρέκλες, ρεσώ, τασάκια και με Άζαξ εκανα τα τζάμια. Τότε αριβάρησε φουριόζα η γκόμενα του ενός από τ’ αλάνια και τον μπινελίκωσε: «Είσαι μπεκρής, μπερμπάντης και χαραμοφάης!» Έγινε σαματάς και τζερτζελές. Αυτή του έσκισε την μπλούζα κι αυτός της χαλασε το φερμουάρ απο το παντελόνι. Τότε εκείνη του έριξε μερικές με την τσάντα και καναδυό ομπρελιές. Στο φινάλε όμως καλμαρισαν και ήπιαν μπίρες.

Μετά ήρθε ένας μάστορας κι ένας ντεκορατέρ με ένα πλάνο για το ντιζάιν του μαγαζιού. Είχε γούστο το κόνσεπτ, αλλά τελικά μπλοκάρισα το πρότζεκτ επειδή ήταν μεγάλο το μπάτζετ.

Ο μάστορας μου εκανε κατι τζιριτζάντζουλες αλλά τον τουμπέκιασα και του’πα να αμπαλάρει πάλι τα κατσαβίδια, τις τανάλιες, τις πένσες, τα σκαρπέλα και τα ρέστα. Τα έβαλε στο βαλιτσάκι του και είπε αντίο.

Το μεσημέρι χλαπάκιασα ντολμαδάκια και ρούφηξα μια μποτίλια τσίπουρο.

Μετά έκανα ζάπινγκ στα κανάλια, στον καναπέ, και αφού μπούχτισα την έπεσα στο ντιβάνι με μια κουβέρτα.
Κοιμήθηκα λίγο. Μετά πήγα στο μπανιο και έκανα ντουζ. Σκουπίστηκα με την πετσέτα, έβαλα κρέμες και κολόνιες, φορεσα κουστούμι, γραβάτα, γιλέκο και μοντέρνα, στυλάτα μανικετόκουμπα.

Τράβηξα την κουρτίνα και βγήκα στο μπαλκόνι. Ακούμπησα στα κάγκελα και χάζευα τον δρόμο. Κιαλάρησα δυο τσούπες με δυο μάγκες στο σοκάκι που σουλατσάρανε στο καλντερίμι.

Πήγα στο ραντεβού στρεσαρισμένος. Πρώτα καφετέρια και μετά σινεμά.

Το νεο μου φλερτ είχε στυλ και χιούμορ με γουστόζικες ατάκες και φινέτσα. Μετά το σινεμά πήγαμε στο κλαμπ και ήπιαμε κονιακ καπνίζοντας εγώ πούρο κι εκείνη τσιγάρα. Είχε λιγο ντουμάνι αλλά τα ντεσιμπέλ με εξιτάρανε και ανεβήκαμε στην πίστα. Κάναμε σπέσιαλ φιγούρες σε ρυθμούς λάτιν.

Καταλήξαμε σ’ ενα μοτέλ. Ο μπαγάσας ο ρεσεψιονίστας μας μπάνιζε σαν ρουφιάνος. Ανεβηκαμε στη σουίτα με το ασανσέρ,

Εμεινα εγώ με το σλιπ και αυτή με το στριγκ. Έπαθα αμόκ,  τα ‘σκισα και κάναμε σεξ.

Περίπου 400 λέξεις από τις οποίες όλα τα ουσιαστικά και τα περισσότερα επίθετα είναι ξένα δάνεια, όπως και λιγοστά ρήματα. Υπάρχουν μερικά αντιδάνεια, βέβαια, αλλά κι αυτά δάνεια είναι. Κάποιες λέξεις είναι της αργκό, αλλά καμιά δεν είναι πολύ δυσνόητη -ο Χρ.Μ. είχε κάπου «ζάντζες», που είναι ιδιωματικό της Δυτικής Ελλάδας, και το άλλαξα σε «τζιριτζάντζουλες». Πρόσθεσα επίσης κάμποσα δικά μου -ελπίζω να μην το παράκανα. Πάντως είναι αρκετά εύκολο να προσθέσουμε κι άλλα ξενόφερτα ουσιαστικά: φαγητά, σύνεργα και έπιπλα, είδη ένδυσης και υπόδησης.

Θα παραδεχτώ ότι το κείμενο του Μασμανίδη μιλάει για πεζά και ευτελή πράγματα της καθημερινότητας, ενώ του Ζολώτα κινείται στις υψηλές σφαίρες της οικονομίας.

Από την άλλη, το κείμενο του Μασμανίδη το καταλαβαίνουν σχεδόν όλοι οι ενήλικοι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής -ενώ τις ομιλίες του Ζολώτα σχεδόν κανείς φυσικός ομιλητής της αγγλικής. Κάτι είναι κι αυτό.

 

Αναπληροφόρηση στο ‘Η γλώσσα έχει κέφια’

Το σημερινό άρθρο δεν το έγραψα εγώ, διότι είναι άρθρο «αναπληροφόρησης». Με τον όρο “αναπληροφόρηση” εννοώ αυτό που λέμε ελληνικά feedback, αλλά με τη μεταφορική του σημασία, όχι την κυριολεκτική (οπότε λέγεται ανατροφοδότηση) ή την οιονεί κυριολεκτική (οπότε λέγεται ανάδραση) στις θετικές επιστήμες.

Εδώ μιλάμε για το φίντμπακ με τη σημασία “γνώμες, παρατηρήσεις, σχόλια”, αλλά επειδή οι λέξεις αυτές είναι πολύ γενικές νομίζω ότι δεν ταιριάζουν και προσωπικά προτιμώ την αναπληροφόρηση, έστω κι αν η λέξη δεν νομίζω να έχει λεξικογραφηθεί. (Το θέμα έχει φυσικά συζητηθεί στη Λεξιλογία). Θα παρουσιάσω λοιπόν την αναπληροφόρηση που έχω πάρει από έναν εκλεκτό φίλο του ιστολογίου, τον Άρη Γαβριηλίδη, ο οποίος έκανε τον κόπο να διαβάσει το βιβλίο μου Η γλώσσα έχει κέφια με χαρτί και μολύβι και να μου γράψει όσα συνειρμικά του έρχονταν στο νου καθώς διάβαζε τα λήμματα του βιβλίου. Αφενός με τιμά που αφιέρωσε τόση προσοχή στο βιβλίο μου, αφετέρου βρίσκω ότι έχουν αξία τα σχόλιά του και γι’ αυτό τα παραθέτω πιο κάτω. Ο ίδιος φίλος έχει ήδη φτιάξει παράδοση, αφού έχει στο παρελθόν σχολιάσει με παρόμοιο τρόπο τρία προηγούμενα βιβλία μου, τις Λέξεις που χάνονται (τα σχόλιά του τα είχα δημοσιεύσει εδώ) και τις Οπωροφόρες λέξεις (αντίστοιχο άρθρο εδώ) και τα Λόγια του αέρα (εδώ το άρθρο μας).

Το βιβλίο Η γλώσσα έχει κέφια είναι το τελευταίο μου βιβλίο -για να προλάβω το γνωστό αστείο, εννοώ το πιο πρόσφατο, όχι το τελευταίο που θα βγάλω διότι, καλώς εχόντων των πραγμάτων, έχω σκοπό να γράψω κι άλλα ενώ κάτι βρίσκεται στα σκαριά.

Κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο (εδώ το άρθρο που είχαμε βάλει τότε) και θα παρουσιαστεί στις 20 Απριλίου σε εκδήλωση (θα ενημερωθείτε εγκαίρως).

Αλλά πολλά είπα εγώ, δίνω τη σκυτάλη στον φίλο Άρη. Δικά μου σχόλια, αν βάλω, θα είναι μέσα σε αγκύλες με πλάγια.

Η ΓΛΩΣΣΑ ΕΧΕΙ ΚΕΦΙΑ

ΝΙΚΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΥ

 Αγαπητέ Νίκο

Διαβάζοντας το τελευταίο σου βιβλίο, συνδύασα το τερπνόν μετά του ωφελίμου: μάθαινα και διασκέδαζα. Όπως έκανα και στα τρία προηγούμενα βιβλία σου (Οπωροφόρες λέξεις, Λέξεις που χάνονται και Λόγια του αέρα) καθώς διάβαζα, κρατούσα σημειώσεις, αλληλεπιδρώντας με το κείμενο. Ήταν μια απολαυστική διαδικασία για μένα και ταυτόχρονα  κρατούσε αδιάπτωτο το ενδιαφέρον μου από την αρχή ως το τέλος.   Ιδού τα σχόλιά μου, για την περίπτωση που τα βρεις ενδιαφέροντα.

Κεφάλαιο 1: «Αχ τα αγάπαγα τα καθαρά πράγματα»

• «Αχ τα αγάπαγα τα καθαρά πράγματα»μπορεί εύκολα να γίνει «Αχ, να τα αγάπαγα τα καθαρά τα πράγματα» κερδίζοντας δύο Α παραπάνω και αυξάνοντας σε 68 τα Α στην μακρύτερη μονόφθογγή φράση της σελίδας 21.
• Στο στρατό, υπάρχουν τα Α που προσδιορίζουν το αντικείμενο του κάθε γραφείου (Α1 , Α2 (ασφάλεια), Α3 (εκπαίδευση), κλπ.
• Ποιο είναι το μονοφθογγικό ανέκδοτο με τα περισσότερα Α; Ρωτά ο πάπιος την πάπια «Πάπα, πάπα, πάπα, πά;»και εκείνη απαντά «Άπα, πάπα, πάπα, πά!».
• Το Α είναι το μοναδικό γράμμα που, συντιθέμενο με 19 από τα 24 γράμματα της αλφαβήτου, σχηματίζει μια λέξη. Μετρείστε: δα (τώρα, δα), εά (επιτρέπει, «ουκ εά με καθεύδειν…»), ζα (ζώα), θα, ία (λουλούδια), λα (νότα), μα, να, πα (σύντμηση του πάει «δεν πά να πνιγεί», σα (σα δεν ντρέπεσαι!), τα, φα (νότα), χα (σαρκαστικό επιφώνημα), ωά (αυγά), αν, ας, αι (άρθρο), αμ («αμ πώς»-Κώστας Χατζηχρήστος), αχ. [Μπορούμε να τα ανεβάσουμε και στα 21, αν προσθέσουμε το Γ, γα, τη βυζαντινή νότα, και το Ξ, ξα, στην κρητική έκφραση «ξα σου»]
• Το Α είναι από μόνο του μια λέξη: (α) επιφώνημα: «Α, ώστε έτσι!»,«Α! κύριε, κύριε Μαλακάση», (β) αναφορική αντωνυμία.
• Συντιθέμενο με το σύμπλεγμα μπ, φτειάχνει τρεις ακόμη μονοφθογγικές λέξεις αλλάζοντας τον τονισμό: Μπά; (αλήθεια; ), μπα (όχι), άμπα (όχι).
• Το Α είναι ο φθόγγος που κυριαρχεί στην νηπιακή διάλεκτο: μαμά, μπαμπά, άτα (βόλτα), μαμ, κακά, γιαγιά, παπά (παπούτσια), νάνι, βαβά (τραύμα), μάκια (φιλί), νταντά (να το κάνουμε νταντά, να το δείρουμε).

 

Κεφάλαιο 2: Είναι ελληνική η μεγαλύτερη λέξη στον κόσμο;

• Γράφεις «Τα νέα ελληνικά είναι γλώσσα με γενικά μεγάλες λέξεις, αν συγκριθεί με τα γαλλικά και ιδίως με τα αγγλικά». Πράγματι. Και αυτός είναι ο λόγος που, όταν στέλνω SMS σε κάποιους φίλους, το γράφω στα αγγλικά.
• Γνωστό και το ανέκδοτο. Διάλογος στο φαρμακείο:

-Παρακαλώ, μου δίνετε ένα κουτάκι ακετυλοσαλικυλικό οξύ;

-Εννοείτε ασπιρίνη;

-Ακριβώς! Όμως δυσκολεύομαι να θυμηθώ αυτή την λέξη!

• Ο υπερσυντέλικος δεν σου θυμίζει λίγο υπερσιβηρικό;
• Οι φτιαχτές πολυσύλλαβες λέξεις δεν σου θυμίζουν Φρανκενστάϊν.

 

Κεφάλαιο 3: Από τον Λω στον Παπατριανταφυλλόπουλο

Στην πρώτη γυμνασίου, όταν κάναμε καμιά σκανταλιά, η φιλόλογος μας έβαζε να γράψουμε το όνομά μας 50 φορές. Ζήλευα τότε τον χιώτη συμμαθητή μου με το όνομα Ίων Ρες. Το δικό, Αριστείδης Γαβριηλίδης, ήταν 3,5 φορές μεγαλύτερο. Για να μειώσω την αδικία στο μισό, κρατούσα ταυτόχρονα δύο στυλό, γράφοντας σε δύο γραμμές, πάνω κάτω…

[Αφου δεν ξέρουμε αν εντοπίζεται η Ιώ Λω, ο Ίων Ρες πρέπει να διεκδικεί μετάλλιο συντομότερου ονοματεπώνυμου!]

Κεφάλαιο 4: Σούρδοι και Ακανέδες

Επίτρεψέ μου, σε παρακαλώ, μία διόρθωση στη σελίδα 47: Αούτοι λέγονταν αποκλειστικά οι πόντιοι και όχι οι ανατολίτες, αφού μόνον αυτοί χρησιμοποιούν την λέξη. Μικρός, στην προσφυγική γειτονιά που μεγάλωσα, είχα ακούσει έναν «ανατολίτη» να αποκαλεί, περιπαικτικά ένα πόντιο «αούτο». Και εκείνος του έδωσε την πληρωμένη απάντηση: «φάε του κώλου μου το φρούτο!».

 Παρατσούκλια είχαμε, τα παιδιά, και στις γειτονιές που μεγαλώσαμε.  Γράφω, χαρακτηριστικά, στο νέο μου βιβλίο «Νοσταλγώντας την δεκαετία του ’50-Η ζωή σε μια συνοικία του Πειραιά»:

Τους βόθρους άδειαζαν, όπως σήμερα, τα ειδικά βυτιοφόρα, που έγραφαν απέξω ΕΚΚΕΝΩΣΕΙΣ ΒΟΘΡΩΝ και ακολουθούσε η επωνυμία, συνήθως χιουμοριστική: «Ο μια κι έξω», «Ο  Γαργαντούας», «Ο Φαταούλας». Σε ένα έγραφε «Ο Λάκης», προφανώς από το όνομα του ιδιοκτήτη.  Έλα όμως που, το κάθε αγόρι στη γειτονιά, είχε το παρατσούκλι του: ο Κολόβιος, ο Ακματζής, ο Βούδας, ο Τσοτσόριας, ο Ζαζά καφές, ο Περούκας, ο Φωτίκας και πάει λέγοντας. Ένας από τα παιδιά, που είχε την ατυχία να ονομάζεται Λάκης, απέκτησε αυτοδικαίως και αδιαμαρτύρητα το παρατσούκλι «Σκατατζής» -ώ, ναι, τα παιδιά είναι όντως σκληρά…

(περισσότερα για το βιβλίο στη ιστοσελίδα μου www.arisgavriilidis.gr)

 Κεφάλαιο 5: Ο χάρτης του φαντάρου

Γράφεις: «Ο φαντάρος…αισθάνεται ότι οι ντόπιοι τον αντιμετωπίζουν περίπου σαν κινούμενο εικασάευρο». Για αυτό και, οσάκις κάποιος πολιτικός τόλμησε να προτείνει κατάργηση άχρηστων στρατοπέδων στην επαρχία, η ιδέα καταπνίγηκε εν τη γενέσει της από την λυσσαλέα αντίδραση των ντόπιων. Επίσης, μήπως εκτός από εικοσάευρο τον βλέπουν και σαν υποψήφιο… γαμπρό;

Κεφάλαιο 6: Διακοπές στο Μπουρντάκιοϊ

Μου το διηγήθηκαν ως αυθεντικό: Στην Κατοχή, ρωτούν τον δάσκαλο, στο καφενείο, τι έφαγε το μεσημέρι. «Γιουβέτσι», απαντά εκείνος. «Γιουβέτσι, δάσκαλε;» τον ρωτούν απορημένοι. «Μάλιστα, κύριοι, γιουβέτσι! Άνευ κρέατος και μακαρονίων», συμπληρώνει. «Δηλαδή, δάσκαλε;» ξαναρωτούν μπερδεμένοι. «Νεράκι,  κύριοι, νεράκι σκέτο» διευκρινίζει αυτός.

Το λικέρ ΤΙΠΟΤΑ το θυμάμαι να το σερβίρουν στο μικρό ζαχαροπλαστείο της γειτονιάς μου, γύρω στο 1970.

Θύμα της «σηκωβάρας» είχα πέσει και εγώ, μικρός, όπως διηγούμαι στο «Νοσταλγώντας την δεκαετία του ’50». Ιδού το σχετικό απόσπασμα:

«Άλλη σκανταλιά ήταν να δώσεις σε ένα μικρότερο παιδί  μια εικοσάρα (νόμισμα είκοσι λεπτών) και να του ζητήσεις να πάει στον μπακάλη και να ζητήσει «μια δεκάρα σηκωβάρα και μια δεκάρα σηκωχτύπα». Πεντάχρονο θύμα των μεγαλύτερων παιδιών υπήρξα κι εγώ που εισέπραξα την απάντηση της κυρά Αλίκης, που είχε το μπακαλικάκι:  «άντε φύγε βρε παιδί μου, αυτοί σε κοροϊδεύουνε»  και όταν βγήκα βρήκα «αυτούς» σκασμένους στα γέλια…».

Θα πρόσθετα το γνωστό: «Δεν έρχεσθε καμία μέρα να πάμε πουθενά να φάμε τίποτα;», όπου όμως εδώ οι λέξεις δεν κυριολεκτούν αλλά σημαίνουν το ακριβώς αντίθετο…

Κεφάλαιο 8: Τα τελευταία λόγια

Ο Καραγκιόζης κάτι σκαλίζει στο χώμα με ένα κλαδί όταν έρχεται ο Χατζηαβάτης. «Μη μου τους κύκλους τάραττε, Χατζατζάρη, τρισκατάρατε», του λέει, με φοβερή ομοιοκαταληξία, που θα ζήλευε και ο Γκάτσος… [Πρέπει να την έχει και ο Σουρής]

Στα τελευταία λόγια-σύντομα ανέκδοτα θα πρόσθετα οπωσδήποτε το κορυφαίο, του Ταρζάν: «ποιος κερατάς έβαλε γράσο στο σχοινί;».

Κεφάλαιο 12: Λιπογράμματα, λοιπόν!

Προ αμνημονεύτων ετών, είχα διαβάσει σε κάποιο οικογενειακό περιοδικό (Ρομάντζο; Θησαυρός;  ) κάτι που με είχε εντυπωσιάσει. Ένας στιχουργός έγραψε ένα τραγούδι δίχως ρω για χατίρι μιας τραγουδίστριας που δεν μπορούσε να το προφέρει. Δημοσίευε μάλιστα και τους στίχους. Δυστυχώς, δεν θυμάμαι το όνομα ούτε του στιχουργού ούτε της τραγουδίστριας.

 

Κεφάλαιο 17: Στην λίμνη την ποιητική…

Στη σελίδα 113 γράφεις (Ριπιτίδι ή ριπιτί είναι η διάρροια…). Λείπει το γνωστότερο τσιρλιπιπί: (https://el.wiktionary.org/wiki/%CF%84%CF%83%CE%B9%CF%81%CE%BB%CE%B9%CF%80%CE%B9%CF%80%CE%AF).

 

Κεφάλαιο 19: Και άλλοι επιφανείς κάτοικοι της Νομανσλάνδης

Προ αμνημονεύτων ετών, πήγα στο ιταλικό προξενείο, στον Πειραιά, με μια επιστολή στα αγγλικά (δούλευα τότε σε ξένη τράπεζα), προς ιταλική εταιρεία, ζητώντας να βεβαιώσουν το γνήσιον της υπογραφής μου. Ένας άνθρωπος-ορχήστρα, που έκανε  ταυτόχρονα  δέκα διαφορετικές δουλειές, ανέλαβε να με εξυπηρετήσει. Μου ζήτησε ταυτότητα, πρόσθεσε κάτι με την γραφομηχανή στην επιστολή και μπήκε σε ένα γραφείο για να πάρει την υπογραφή. Φεύγοντας, έριξα μια ματιά στο χαρτί και γούρλωσα τα μάτια. Ο πρόξενος είχε βεβαιώσει το γνήσιον της υπογραφής του Mr. Sincerely Yours…

Κεφάλαιο 20: Ο δαίμονας και τα πολλά ποδάρια του

Αν οι τυπογράφοι και οι διορθωτές φορτώνουν τα λάθη τους στον δαίμονα, εμείς, οι παλιοί μανατζαραίοι, είχαμε το secretarial error και ας μην είχε καμία ανάμιξη η γραμματέας μας…

Στην σελίδα 137 αναφέρεις τις αισχρολογίες. Θυμάμαι, πιτσιρικάς, χάζευα στα βγαλμένα φύλλα του ημερολόγιου με τα στιχάκια. Σε ένα από αυτά διάβασα κάτι που ακόμη το θυμάμαι: «Από τότε που ήλθαν οι μπότεν / μας γ@μ%ύν χωρίς καπότεν / το ψωμί μας έγινε μπομπότεν / αχ, ως πότεν;». Προφανώς είχε γραφτεί επί κατοχής. Το πώς διέλαθε και μπήκε μαζί με τα αισθηματικά, χαζοχαρούμενα στιχάκια παραμένει άγνωστον!

[Μία από τις πολλές παραλλαγές. Επίσης: όλα γίνανε φερμπότεν / το ψωμί έγινε μπομπότεν / και εμείς γίναμε ρομπότεν, με ίδιον τον πρώτο και τον τελευταίο στίχο]

Στην σελίδα 139, μιλάς για την γειτνίαση του Λ με το πλήκτρο του τόνου, και τα παιχνίδια που μπορεί να σου κάνει με το ρήμα κάνω. Την έχω πατήσει αρκετές φορές αλλά το διόρθωνα έγκαιρα. Όμως μία μικρή απροσεξία αρκεί για να  σε κλάνει ρεζίλι.

 

Κεφάλαιο 23: Ο Ραβιόλης κατοικεί…

Γράφεις στην σελίδα 160, ότι αργά ή γρήγορα όλα τα ραμόνια, είτε παιδιόπλαστα είτε της ενήλικης ζωής, ξεδιαλύνονται. Ομολογώ πως, διαβάζοντας αυτό το κεφάλαιο εγώ ξεδιάλυνα δύο: το «μα την Νινευί» που είναι «μάτι μη με δει» και το «καμαρούλα μια σταλιά δύο επί τρία, κόχη και λατρεία» που εγώ τόσα χρόνια το άκουγα «πόθοι και λατρεία». Βέβαια, τώρα που το ξαναβλέπω, μήπως τελικά το «πόθοι» είναι το σωστό;

 

Κεφάλαιο 25: Γράμματα και λεξικά

Ο παρατιθέμενος πίνακας με την ποσοστιαία συχνότητα εμφάνισης των γραμμάτων στα κείμενα είναι ένα από τα εργαλεία των αποκρυπτογράφων.

 

Κεφάλαιο 26: Αλφαβητικά ρεκόρ

Διαβάζοντας τον ερυθροφρουρό με τα 4 Ρ, θυμήθηκα το πείραγμα ενός φίλο σε κάποιον άλλο, που δεν μπορούσε να πει το Ρ. «Για πες ρουρούρα, μα τι ρουρούρα, ρουρουράρα!».

[Εμείς είχαμε βάλει το: Στους καταρράχτες του Νιαγάρα τρέχει γάργαρο και κελαρυστό νερό]

Κεφάλαιο 29: Διπλά και τρίδιπλα

Στην σελίδα 195, εκτός από το Σάββατο έχουμε και τον Σάββα.

 

Στην σελίδα 197, εκτός από τον Ρωσσαγγλογάλλο έχουμε τον ελληνικότατο, γνωστότερο και απλούστερο σπαγγορραμμένο (όπου ο σπάγγος σε μια από τις δύο γραφές).  Έτσι τον έγραφε και ο Πολενάκης, στην σειρά γελοιογραφιών, που δημοσίευε το περιοδικό Ρομάντζο, στην κάτω δεξιά γωνία του οπισθόφυλλου, στο τέλος της δεκαετίας του ’50. Ο σπαγγορραμμένος πλεονεκτεί έναντι των κομμουνιστοσυμμοριτισσών επειδή έχει τρία διαφορετικά διπλά σύμφωνα αντί των δύο που έχουν εκείνες. [Πράγματι, αλλά είναι αμφίβολο αν, ως λαϊκή λέξη, κρατάει σήμερα τα δύο ρο]

Κεφάλαιο 30: Τα τείχη στην τύχη…

Στην σελίδα 204, η τετράδα ομόηχων «πολύ, πολλοί, πολλή, πωλεί» μου θύμισε τον αστείο διάλογο: -Πλεις πλι; -Δεν πλω πλι, πλω πλο. Ό μεθερμηνευόμενο εστί «πωλείς πουλί; -Δεν πουλώ πουλί, πουλώ πηλό». Εξ άλλου έχουμε και το ωραίο χωριό μετά την Κατερίνη, τον Κοκκινοπηλό, που οι ντόπιοι τον λένε και τον γράφουν σε πινακίδα στην είσοδο του χωριού τους «Κοκκινοπλός». [Απ’ όπου και το επώνυμο Κοκκινοπλίτης, που επιχωριάζει στο κοντινό Λιβάδι της Ελασσόνας]

Έχουμε ακόμη να μας μπερδεύουν συχνά: πολιτική-πολιτικοί και κριτικοί-κριτική-κρητικοί, όπου στον προφορικό λόγο ο ομιλών αναγκάζεται να διευκρινίζει χαμηλώνοντας την φωνή του π.χ. «με ήτα».

[πολιτικοί – πολιτική – πωλητική]

Κεφάλαιο 31: Το ριμάριο των ομωνύμων

Το τραγούδι «Δίχως Γιάννο δεν θα γιάνω» ταυτίζεται φυσικά με την φωνή της Βέμπο. Το ακούγαμε συχνά στο ραδιόφωνο κατά την δεκαετία του ’50.

 

Κεφάλαιο 33: Τα κουράδια,  ο γάλος (κλπ)

Στη σελίδα το περιστατικό με τον πρωτοετή Κρητικό φοιτητή που είπε στην παρέα του: «Δεν έχω μαζί μου λεφτά, τα ξέχασα στο σύρμα», μου θύμισε φίλο μου, πρωτοετή φοιτητή στην Θεσσαλονίκη, που έσκασε στα γέλια όταν άκουσε μια κυρία να φωνάζει στο λεωφορείο: «Οδηγέ, με ανοίγεις από πίσω;».

Παρόμοιο περιστατικό με το «κάτσε» στην Ιταλία, είχα κάποτε στην Βηρυτό: Σε μια παρέα με Έλληνες και Άραβες συναδέλφους, αφηρημένος είπα «γεια χαρά» σε ένα Ιορδανό που έφευγε εκείνη την ώρα λέγοντας «good bye”. Γύρισε και μου είπε ενοχλημένος «what did you say?». Λύθηκε η παρεξήγηση όταν εκείνος μου εξήγησε ότι «γιά χάρα» στη γλώσσα του σημαίνει «ε, εσύ, σκατό» και εγώ του εξήγησα τι εννοούσα στη γλώσσα μου. Είχα όμως έγκαιρα ειδοποιηθεί να μην λέω μπροστά σε αραβόφωνους «είκοσι οκτώ», που στη γλώσσα τους σημαίνει κάτι σαν «της αδελφής σου…».

Κεφάλαιο 34: Το κρυφό τσιμπούσι…

Γυμνασιόπαιδες διασκευάσαμε το σουξέ της εποχής «Ένα ρολόι μού ’χες χαρίσει / που το κοιτούσα όταν αργούσες  / και το ρωτούσα αν μ’ αγαπούσες. / Θα το δώσω το ρολόι / και θα πάρω κομπολόι / να μετράω τους καημούς και τους αναστεναγμούς» σε «Κλεψύδραν μίαν εδώρισάς μοι / ην την εώρων εσού αργούντος / και την ηρώτων αν με ηράσθης. / Την κλεψύδραν θέλω δώσει και μπεγλέριον ωνήσω / ίνα τους καημούς μετρώ / τε και τους ολοφυρμούς».

 

Κεφάλαιο 38: Ταμίλα Παζάρεβα κλπ

Στην σελίδα 273, λείπει ο διαπρεπής Κύπριος ηθοποιός Άλσος Παγκρατίου.

Στη σελίδα 274 ο Τομάς Εγκαρσίας είναι, νομίζω, Αργεντινός χειρουργός και όχι χειρούργος. Λείπει ο συνάδελφός του Ρουμάνος ορθοπεδικός Κάκοσι Μινίσκου και ο φοβητσιάρης Ισπανός Αντόνιο Εκλασαμέντες.

Στην σελίδα 274, δίπλα στα ευπρεπιστικά Έρμαν Έσσε και Μάριο Πούζο θα πρόσθετα τον «βιβλικό» ηθοποιό Τσάρλτον Ήστον (Heston). Έφηβοι, διασκεδάζαμε ακόμη με την Άννα Μουνίνι και τον Ποπώφ Βρομοκολάρωφ.

 

Κεφάλαιο 39: Μπανιστίρ ντουλάπ…

Τα «ελληνοτουρκικά» λογοπαίγνια εμφανίστηκαν την δεκαετία του ’60 (δεν υπήρχαν παλαιότερα) και μάλιστα τα δημοσίευε τακτικά και μια εφημερίδα, ίσως Τα Νέα. Θα πρόσθετα τα:

σπέρμα: τσουτσού καϊμάκ

τροτέζα: καλντερίμ χανούμ

Μπριζίτ Μπαρντό: μπακλαβά χανούμ

 

Κεφάλαιο 40: Λογοπαίγνια και καλαμπούρια

Στην σελίδα 282, αναφέρεις το «no pun intended» για να δηλώσει ο συγγραφέας ότι ήταν συμπτωματικό κα όχι σκόπιμο. Έχω δει όμως και το «pun intended» για να δηλώσει το αντίστροφο.

Στην σελίδα 287, αναφέρονται τα λογοπαίγνια στις μπουάτ της δεκαετίας του 1960, όπως το του Γιάννη Αργύρη «κάθε καϊμάνι και λιμός». Εκείνη τη εποχή, στο γυμνάσιο, διασκεδάζαμε με τα «τηγανιτάκια πατατά», «μεταφορούνται εκτελαί», «οδός Τρικολάου Χαρούπη» και άλλα.  [Εντύπωσή μου είναι ότι τα τηγανιτάκια πατατά τα είχε και ο Παπάκιας, ο πρόγονος του Μικρού Νικόλα του Γκοσινι -εννοώ την άνευ δικαιωμάτων διασκευή που δημοσίευε η Διάπλαση των Παίδων περί το 1965]

 Στην ίδια σελίδα, αναφέρεται το «εδοξάσθη κρυπτόμενος και κατεποντίσθη εμφανιζόμενος» του γέρου Παπανδρέου για τον Γρίβα, παραλείπεται όμως το κορυφαίο του «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών Καθολικώς Διαμαρτυρομένων», με το οποίο σάρκαζε το σύνθημα της χούντας.

Τέλος, υπάρχει μια λέξη που αποτελείται από τρεις προθέσεις: αναπαραδιά (έλλειψη χρημάτων).

Ραντεβού στο επόμενό σου βιβλίο.

Άρης Γαβριηλίδης

Συγγραφέας-Εικαστικός

www.arisgavriilidis.gr

 

[Σε ευχαριστώ πολύ Άρη!]

 

Η γλώσσα έχει κέφια, ένα καινούργιο βιβλίο

Κυκλοφορεί σήμερα από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το καινούργιο μου βιβλίο «Η γλώσσα έχει κέφια», μια Χαμογελαστή περιπλάνηση στα τοπία της γλωσσικής ελαφρότητας, όπως λέει ο υπότιτλός του, με αυτό το σπιρτόζο εξώφυλλο της αγαπητής φίλης Τέτης Σώλου. Όπως με ενημέρωσε ο Γιάννης ο Νικολόπουλος, που μαζί έχουμε εκδώσει άλλα τέσσερα βιβλία μου για τη γλώσσα, από το απόγευμα θα μπορείτε να το βρίσκετε σίγουρα στα γραφεία του, Ζαλόγγου 9, και από το Σάββατο στα κεντρικά βιβλιοπωλεία -τις επόμενες μέρες θα κατακτήσει όλη την Ελλάδα και οσονούπω και την Ευρώπη.

Παραδέχομαι ότι αντέγραψα ασύστολα τον τίτλο από την κλασική συλλογή ευθυμογραφημάτων του Δημήτρη Ψαθά Η Θέμις έχει κέφια,  Στο βιβλίο του εκείνο ο Ψαθάς συγκέντρωνε ευτράπελα επεισόδια από τις αίθουσες των δικαστηρίων –στο δικό μας, όπως λέει ο υπότιτλος του βιβλίου, συγκεντρώνω όσα τερπνά, ενδιαφέροντα και ευτράπελα έχω συναντήσει κατά την περιπλάνηση στο απέραντο βασίλειο της γλώσσας.  [Όπως θα καταλάβατε, αντιγράφω κομμάτια από τον πρόλογο του βιβλίου!]

Τη γλώσσα τη μελετάμε, διδασκόμαστε τη γραμματική και το συντακτικό της, μαθαίνουμε την ιστορία της, ανιχνεύουμε την προέλευση των λέξεών της και τις μεταβολές των σημασιών τους, χαιρόμαστε την ποικιλία και τη ζωντάνια των διαλέκτων της. Στην ετυμολογία δεν βρίσκουμε βέβαια κάποια αυθύπαρκτη αλήθεια των λέξεων, αλλά μαθαίνουμε πώς σκέφτονταν οι άνθρωποι εκείνοι που έδωσαν ονόματα στα πράγματα. Μελετώντας τα γλωσσικά δάνεια ανιχνεύουμε επαφές ανθρώπων και λαών. Η μελέτη της γλώσσας μπορεί να αποδειχτεί συναρπαστική και να χαρίσει πολλές συγκινήσεις.

Κάποιες από τις συναρπαστικές περιπλανήσεις στα τοπία της γλώσσας προσπάθησα να τις περιγράψω και να τις κάνω ευρύτερα γνωστές στα προηγούμενα γλωσσικά βιβλία μου. Σε τούτο εδώ, θέλω να αναδείξω μια διάσταση που, αν και υπήρχε και σε εκείνα, δεν ήταν πρωτεύουσα: τη γλώσσα σαν πηγή διασκέδασης και γέλιου.

Μπορεί τα ογκώδη και πολύτομα λεξικά να προκαλούν δέος, μπορεί η μελέτη των γραμματικοσυντακτικών φαινομένων να θεωρείται κατεξοχήν βαρετή δραστηριότητα,  μπορεί  η ενασχόληση με τις λεπτές διαφορές των σημασιών να εξομοιώνεται με τον σχολαστικισμό, αλλά η γλώσσα κρύβει μέσα της άφθονα τερπνά, ευτράπελα, διασκεδαστικά και αστεία σημεία και φαινόμενα, που μπορούν να χαρίσουν όχι απλώς σποραδικά χαμόγελα αλλά και βροντερό γέλιο. Θα θυμίσω άλλωστε ότι μεγάλο μέρος των ελληνικών ευτράπελων και ευθυμογραφικών έργων δεν χρησιμοποίησε απλώς ως όχημα τη γλώσσα αλλά επίσης αξιοποίησε γλωσσικά φαινόμενα ως πηγή γέλιου και περιλάμβανε ακραιφνώς γλωσσικά αστεία, από τη Βαβυλωνία ίσαμε τον Μποστ.

Ζωώδεις καταστάσεις

Το σημερινό άρθρο το εχω δανειστεί από μια συζήτηση που έγινε στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ, στην οποια συμμετεχω (και σας προτρέπω να γίνετε μέλη, αν χασομεράτε και στο Φέισμπουκ). Οπότε, τα περισσότερα λήμματα του καταλόγου που ακολουθεί τα  έχουν βρει οι φίλοι που συμμετείχαν στη συζήτηση. Εγώ εμπλούτισα τον κατάλογο, τον έβαλα σε αλφαβητική σειρά και έγραψα και μερικά πράγματα για το κάθε λήμμα. Μερικά σπανιότερα λήμματα τα έχω με αστερίσκο.

Το ζητούμενο είναι να βρουμε ρήματα που περιγράφουν ανθρώπινες συμπεριφορές ή καταστασεις παραπέμποντας μεταφορικά σε χαρακτηριστικά ή σε ιδιότητες ζώων, όπως σκυλιάζω, κορακιάζω ή μουλαρώνω.

Να διευκρινίσω ότι δεν μας ενδιαφέρουν ρήματα που δηλώνουν την ενέργεια που κάνουμε στο/με το ζώο, όπως ψαρεύω ή ιππεύω, έστω κι αν το ψαρευω μπορεί να χρησιμοποιηθεί και μεταφορικά.

• • αλαφιάζω: τρομάζω καποιον· αλαφιάζομαι: τινάζομαι τρομαγμένος, ξαφνιασμένος, όπως το αλάφι (ελάφι).
  • *αλεπογανίζω: Χρονοτριβώ με άσκοπες μετακινήσεις εδώ κι εκει, όπως η αλεπού, η οποία, κατά την κοινή αντίληψη, κάνει ελιγμούς για να χαθούν τα ίχνη της.
  • *αλεποτινάζω: Αρπάζω κάποιον με δύναμη και τον τινάζω, όπως τα σκυλιά την αλεπού.
  • *αλεπουδεύω, ιδίως στα ποντιακά με τη μορφή λαπουδεύω. Αναλαμβάνω σωματικές δυνάμεις μετά από αρρώστια. Και αναλαμβάνω οικονομικά.
  • *αλεπουδίζω: Κάνω πονηριές και τσαλιμάκια, αν πιστέψω κάποιες αναφορές στο Διαδίκτυο. Και το αρχαίο αλωπεκίζω.
  • αλωπεκίζω. Βλ. παραπάνω.
  • αποκτηνώνομαι: Με τον γενικό όρο, φερομαι σαν ζώο, κυριαρχούμαι από κατώτερα ένστικτα.
  • αραχνιάζω: βρίσκομαι σε κατάσταση εγκατάλειψης, ερήμωσης. Είμαι παρατημενος. (Μπορεί να νοηθεί και κυριολεκτικά, για μέρος που έχει γεμίσει με ιστούς αράχνης).
  • αρκουδίζω: περπατάω με τα τέσσερα, μπουσουλάω.
  • *βοϊδοδουλεύω: εργάζομαι σκληρά και επίμονα, σαν το βόδι. Ηπειρώτικο.
  • *βοϊδοκοιμάμαι: κοιμάμαι βαθιά. Ηπειρώτικο.
  • *βοϊδοπεικάζω (ή *βοϊδονιώθω): είμαι αργόστροφος σαν το βόδι.
  • γαϊδουρεύω και γαϊδουροφέρνω: φέρνομαι με τρόπο αγροίκο, βάναυσο.
  • γαϊδουρίζω: όπως παραπάνω. Και με τη σημασία «πεισμώνω» (βλ. μουλαρώνω)
  • *γαϊδουρογυρίζω και *γαϊδουροκαθίζω: εξευτελίζω, διαπομπεύω κάποιον (και κυριολεκτικά, τα παλιά χρόνια)
  • *γουρουνεύω ή γουρουνίζω: συμπεριφέρομαι άπρεπα, με τρόπο αγροίκο.
  • γουρουνιάζω: νεότερη αργκό παραλλαγή, πολύ κοινή, που λέγεται ιδίως όταν κάποιος τρώει πολύ και χωρίς τακτ, αλλά λέγεται και για άλλες μορφές κραιπάλης.

Τα μωσαϊκά των στίχων

Σήμερα έχουμε 21 Μαρτίου, τη μέρα με την οποία συμβατικά μπαίνει η άνοιξη. Συμβατικά, σήμερα είναι κι η μέρα της εαρινής ισημερίας. Ωστόσο, η ισημερία δεν φυλακίζεται σε συμβάσεις -κι έτσι φέτος μας ήρθε απο χτες κιόλας.

Οι άνθρωποι δεν μπορούν να τιθασέψουν απόλυτα τα αστρονομικά φαινόμενα, μπορούν όμως να κυριαρχήσουν στους θεσμούς που φτιάχνουν οι ίδιοι -κι έτσι, ενώ η ισημερία είναι άστατη και μπορεί να πέσει είτε στις 20 είτε στις  21 είτε στις 22 του μηνος, η σημερινή μέρα είναι σταθερά και μόνιμα αφιερωμένη σε ένα από τα μεγάλα ανθρώπινα δημιουργήματα: είναι η Ημέρα της Ποίησης.

Το ιστολόγιο, καθώς ενδιαφέρεται «για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και όλα τ’ άλλα» αγαπά και την ποίηση, και αρκετές φορές έχουμε αφιερώσει άρθρο σε ποιήματα -είτε στις 21 Μαρτίου (όπως πέρυσι αλλά και παλιότερα) είτε άλλες μέρες.

Πριν από δυο χρόνια και κάτι είχα παρουσιάσει εδώ ένα άρθρο με τίτλο «Το ριμάριο των ομωνύμων«, στο οποίο παρουσίαζα ποιήματα και στίχους στα οποία οι ομοιοκαταληξίες αφορούσαν ομόηχες λέξεις, ας πούμε στα Τείχη του Καβάφη:

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.
Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·

Οι ομοιοκαταληξίες «αιδώ: εδώ» και «τείχη : τύχη» αφορούν ομόηχες λέξεις (ομώνυμες στη φιλολογική ορολογία).

Στο άρθρο εκείνο το προπέρσινο έγραφα:

Συναφείς με τις ομοιοκαταληξίες ομωνύμων είναι οι ρίμες-μωσαϊκό (όρος του Κοκόλη) ή ρίμες καλαμπούρια που τις είπε ο Σεφέρης αποδίδοντας το αγγλικό rhyme puns. Εδώ, έχουμε πάλι ομόηχα, αλλά στη μια περίπτωση έχουμε περισσότερες από μία λέξεις: μετάξι – με τάξη, όπως στο ποίημα του Καβάφη «Του μαγαζιού«:

Τα ντύλιξε προσεκτικά, με τάξι
σε πράσινο πολύτιμο μετάξι.

Αυτές όμως θα τις αφήσουμε για άλλο άρθρο.

Ε, σήμερα ήρθε η ώρα γι’ αυτό το άλλο άρθρο. Θα δούμε ομοιοκαταληξίες-μωσαϊκά, όπως τις αποκάλεσε ο μακαρίτης Ξ. Κοκόλης, όπου υπάρχει ομοηχία, αλλά τουλάχιστον στον ένα στίχο (ή και στους δύο) έχουμε όχι μία αλλά περισσότερες λέξεις όπως στο με τάξη : μετάξι.

Ενώ οι ομοιοκαταληξίες με ομόηχες λέξεις  είναι σχετικά συχνές, ίσως επειδή η ελληνική γλώσσα έχει πολλά ομόηχα, η ειδική περίπτωση των μωσαϊκών είναι μάλλο σπάνια γι’ αυτό και οι περιπτώσεις που θα παρουσιάσω είναι μετρημένες στα δάχτυλα.

Εννοείται ότι αφού μιλάμε για ομοιοκαταληξίες περιοριζόμαστε στα ποιήματα με παραδοσιακό στίχο ή στα τραγούδια. Επιπλέον, τόσο οι ρίμες με ομόηχα όσο και οι ρίμες-μωσαϊκά δινουν την εντυπωση παιχνιδιού (ο Σεφέρης τις έλεγε ρίμες-καλαμπούρια) κι έτσι εμφανίζονται περισσότερο στη σατιρική ποίηση.

Αν και όχι αποκλειστικά. Ο Καβάφης ειδικευόταν τόσο στις ρίμες με ομόηχα όσο και στην υποπερίπτωσή τους, τα μωσαϊκά. Μάλιστα, ένα από τα Κρυμμένα ποιήματά του, το Μεγάλη εορτή στου Σωσιβίου, καταρρίπτει κάθε ρεκόρ, αφού όλες του οι ρίμες είναι με ομόηχες λέξεις και μία από αυτές είναι ρίμα-μωσαϊκό:

δεν έμεινε μες στην φιάλη μου μια στάλα.
Είν’ η ώρα να στραφούμεν, οίμοι!, στ’ άλλα.

Έχουμε ομόηχη ρίμα (στάλα-στ’ άλλα), που είναι μωσαϊκό επειδή ο ένας όρος της ομοιοκαταληξίας δεν είναι μία λέξη, αλλά δύο. Κατά σύμπτωση, την ιδια ρίμα (μες στ’ άλλα – ζει κι η στάλα) τη χρησιμοποιεί και ο Μιλτιάδης Μαλακάσης στο ποίημα «Ανοιξιάτικη μπόρα«.

Η διασημότερη ρίμα-μωσαϊκό είναι βέβαια στην Πόλι του Καβάφη:

Είπες· «Θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα.
Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλύτερη από αυτή.
Κάθε προσπάθεια μου μια καταδίκη είναι γραφτή·
κι είν’ η καρδιά μου —σαν νεκρός— θαμμένη.
Ο νους μου ώς πότε μες στον μαρασμόν αυτόν θα μένει.
Όπου το μάτι μου γυρίσω, όπου κι αν δω
ερείπια μαύρα της ζωής μου βλέπω εδώ,
που τόσα χρόνια πέρασα και ρήμαξα και χάλασα.»

Καινούριους τόπους δεν θα βρεις, δεν θά βρεις άλλες θάλασσες.
Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς τους ίδιους.
Και στες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς·
και μες στα ίδια σπίτια αυτά θ’ ασπρίζεις.
Πάντα στην πόλι αυτή θα φθάνεις. Για τα αλλού —μη ελπίζεις—
δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό.
Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ
στην κόχη τούτη την μικρή, σ’ όλην την γη την χάλασες.

Η ρίμα που μας ενδιαφέρει είναι θαμμένη : θα μένει.

Στα μωσαϊκά μπορεί, ακόμα πιο σπάνια, το ένα σκέλος της ρίμας να απαρτίζεται όχι από δύο αλλά από τρεις λέξεις. Παράδειγμα από το τραγούδι Οι ιππόται πότε πότε:

Αι ωραίαι δεσποσύναι
ολο πίνανε κι εκείναι
κι απ’ το πίνε πινε πίνε
δες πώς – δες πώς – δες πώς είναι.

Το μωσαϊκό ειναι η ρίμα «δεσποσύναι : δες πώς είναι». Το ίδιο τραγουδάκι εχει και μια ρίμα με ομόηχα, πόται : πότε, ενώ η ρίμα «ιππόται : πόται» λέγεται ρίμα-ηχώ επειδή η μια λέξη «αγκαλιάζει» την άλλη, όπως στην αντήχηση -αλλά αυτή την κατηγορία θα την αφήσω για άλλο άρθρο.

Τέλος, ένα πιο περίπλοκο μωσαϊκό έχουμε όταν και τα δυο σκέλη της ομοιοκαταληξίας είναι περισσότερες από μία λέξεις, όπως στο εξής κομψοτέχνημα του Αθ. Κυριαζή:

Η αγάπη μας, τι λιγοστή!
ρόδο που μάδησαν οι ανέμοι.
Τη θύμιση τυλίγω στη
χρυσή της νύχτας την ανέμη.

Και θα την πω τραγουδιστά
σε παραμύθια φτερωτά μου
Το πιο πικρό τραγούδι στα
χαμένα χρόνια του έρωτά μου.

Σε οχτώ στίχους ο Κυριαζής χώρεσε μια ρίμα με ομόηχα (ανέμοι : ανέμη), ένα απλο μωσαϊκό (τραγουδιστά – τραγούδι στα), ένα σύνθετο μωσαϊκό (τι λιγοστή – τυλίγω στη), ενώ ο τρίτος στίχος και στις δύο στροφές έχει έναν από τους τολμηρότερους διασκελισμούς που αντέχει η ελληνική γλώσσα. Αλλά για τους διασκελισμούς θα γράψουμε άλλη φορά.

Συγκεντρώνω εδώ, σε χαλαρή αλφαβητική σειρά, όλες τις ρίμες μωσαϊκά που έχω βρει είτε σε ποιήματα είτε σε τραγούδια.

δεσποσύναι : δες πώς είναι

Αι ωραίαι δεσποσύναι
ολο πίνανε κι εκείναι
κι απ’ το πίνε πινε πίνε
δες πώς – δες πώς – δες πώς είναι.
(Τραγούδι «Οι ιππόται πότε πότε«, στίχοι Σταμάτης Δαγδελένης)

θαμμένη : θα μένει
κι είν’ η καρδιά μου —σαν νεκρός— θαμμένη.
Ο νους μου ώς πότε μες στον μαρασμόν αυτόν θα μένει.
(Καβάφης, Η πόλις)

Ιάπωνες : οι άπονες
κι οι κοπελιές οι άπονες
ερωτευτήκαν τους Ιάπωνες
(Μανούσος Φάσσης = Μαν. Αναγνωστάκης)

Ισπανοί : οι σπανοί: εις πανί / ισπανικό : εις πανικό

Οι σπανοί
Ισπανοί
ζωγραφίσαν εις πανί
ιππικόν Ισπανικόν
εις πανικόν.
(Ευτράπελο στιχούργημα)

Κάντο : καν’ το
Άλλο το να γράφεις Canto
κι άλλο να σου λένε: κάν’ το
(Μανούσος Φάσσης = Μαν. Αναγνωστάκης)

μεγάλα : με γάλα

Τα μάτια της μαργιόλισσας δεν είν’ τόσο μεγάλα
μόνο μικρά και νόστιμα, μέλι μαζί με γάλα
(Ερωτικό δίστιχο της συλλογής Passow)

μετάξι : με τάξη
Τα τύλιξε προσεκτικά, με τάξι
σε πράσινο, πολύτιμο μετάξι.
(Καβάφης, Του μαγαζιού)

στάλα : στ’ άλλα
δεν έμεινε μες στην φιάλη μου μια στάλα.
Είν’ η ώρα να στραφούμεν, οίμοι!, στ’ άλλα.
(Καβάφης, Μεγάλη εορτή στου Σωσιβίου)

τι λιγοστή : τυλίγω στη
Η αγάπη μας, τι λιγοστή!
ρόδο που μάδησαν οι ανέμοι.
Τη θύμιση τυλίγω στη
χρυσή της νύχτας την ανέμη.
(Αθ. Κυριαζής)

τ’ όχι : το ‘χει
Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα
που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Όχι
να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος το ’χει
(Καβάφης, Che fece … il gran rifiuto)
* βέβαια, ο Καβάφης γράφει «το Όχι» αλλά στο διάβασμα προφέρουμε μαλλον τ’ Όχι.

τραγουδιστά : τραγούδι στα
Και θα την πω τραγουδιστά
σε παραμύθια φτερωτά μου
Το πιο πικρό τραγούδι στα
χαμένα χρόνια του έρωτά μου.
(Αθ. Κυριαζής)

Μάλλον πενιχρή η συγκομιδή μας, μόλις δέκα λήμματα. Μπορείτε να την εμπλουτίσετε με δυο τρόπους. Ο ένας είναι να βρείτε ποιήματα ή τραγούδια που να έχουν ομοιοκαταληξίες-μωσαϊκά, αν και αυτό ίσως φανεί δύσκολο.

Ο άλλος τρόπος είναι να φτιάξετε εσείς δικές σας ομοιοκαταληξίες. Για παράδειγμα, στο προπέρσινο άρθρο, ο φίλος μας ο Πάνος (με πεζά) είχε φτιάξει δυο ωραία μωσαϊκά:

Θα μου πείτε, Μήτρο, Πάνο,
αν ακούτε Μητροπάνο;

Θα μου πείτε, ω φελλοί,
το κρασί πού ωφελεί;

Να βάλω κι ένα δικό μου, που το σκάρωσα τώρα:

Μου λέει: έχω ιδανικά
του λέω: δικά σου ή δανεικά;

Ή μπορείτε να βάλετε όποιο ποίημα θέλετε στα σχολια, μέρα της ποίησης είναι!

 

 

 

Ποια ελληνική λέξη αρχίζει από στλ-;

Όχι, δεν πρόκειται για κουίζ. Λίγες γραμμές πιο κάτω μπορείτε να βρείτε την απάντηση στην ερώτηση του τίτλου. Και δεν το έβαλα σε κουίζ επειδή δεν θα άντεχε πάνω από λίγα λεπτά, αφού η απάντηση είναι αρκετά γνωστή.

Νόμιζα μάλιστα πως η απάντηση είναι πασίγνωστη, αλλά πριν από καμιά δεκαπενταριά μέρες, σε μια συζήτηση στο Φέισμπουκ, ένας καλός φίλος, μεγαλύτερος από μένα και με έφεση στα γλωσσικά, παραδέχτηκε πως μόλις τότε έμαθε τη λέξη για την οποία σας λέω -κι έτσι μου έδωσε την ιδέα για το σημερινό άρθρο.

Αλλά παρόλο που θα αποκαλύψω παρακάτω τη σωστήν απάντηση, δεν βλάφτει να ντύσω την ερώτηση με τον μανδύα του κουίζ και να σας δώσω μερικές πληροφορίες ακόμα, σε περίπτωση που θέλετε να τη βρείτε μόνοι σας.

Λοιπόν, η λέξη που αναζητούμε είναι λέξη των αρχαίων ελληνικών, αλλά την καταγράφουν και τα σύγχρονα λεξικά. Περιγράφει ένα αντικείμενο που ήταν σε καθημερινή χρήση στην αρχαιότητα. Σήμερα δεν χρησιμοποιείται, τουλάχιστον σε αυτή τη μορφή.

Πρόκειται για τη μοναδική ελληνική λέξη που αρχίζει από το συμφωνικό σύμπλεγμα στλ-, αν εξαιρέσουμε βέβαια τα σύνθετα και τα παράγωγά της. Ίσως είναι περίεργο, αλλά ενώ από το «αντίστοιχο» σύμπλεγμα, με το άλλο υγρό σύμφωνο της γλώσσας μας, το στρ- αρχίζουν τόσες και τόσες λέξεις, από το στλ- έχουμε μόνο αυτήν. Αλλά και από σκλ- ή σπλ- έχουμε περισσότερες από μία λέξεις.

Αν δεν την ξέρετε, προσπαθήστε να τη βρείτε. Δεν γίνονται δεκτές λέξεις με ιδιωματική προφορά όπως στλιαρ, ούτε επινοήσεις όπως στλαβός, στληρός ή στλατός!

Αλλιώς, πατήστε να προχωρήσουμε πιο πέρα και να το πάρει το ποτάμι.

Λέξεις στον καθρέφτη, ένας λογολογικός διαγωνισμός για Αλωβήψια

Μια και τελειώνει η βδομάδα ας κάνουμε έναν μικρό λογολογικό διαγωνισμό. Νεολογίζω όπως βλέπετε, μεταφέροντας στα ελληνικά ως «λογολογία» το αγγλικό logology, έναν όρο που τον έπλασε ο Ντμίτρι Μπόργκμαν για να αναφερθεί στην «ψυχαγωγική γλωσσολογία», δηλαδή σε διάφορα παιχνίδια με λέξεις, γράμματα και γενικά με στοιχεία της γλώσσας. Τα λιπογράμματα, τα παντογράμματα, οι καρκινικές φράσεις και όλα τα συναφή ανήκουν στη λογολογία. Βέβαια, τόσο ο όρος logology όσο και ο αντίστοιχος ελληνικός, λογολογία, χρησιμοποιούνται επίσης στη θεολογία, με εντελώς άλλη σημασία αλλά θα κάνουμε πως δεν το είδαμε -βρίσκω πετυχημένο τον όρο ακριβώς για την ψυχαγωγική ενασχόληση με στοιχεία της γλώσσας.

Αλλά πλατειάζω. Λοιπόν, θα κάνουμε έναν διπλό διαγωνισμό σήμερα, που αρχικά τον εισηγήθηκε ο φίλος μας ο Στάζιμπος. Επειδή όμως έτσι όπως το εννοούσε ο Στάζιμπος ήταν πολύ δύσκολος ο διαγωνισμός και φοβήθηκα μην αποθαρρυνθείτε, πρόσθεσα και ένα δεύτερο σκέλος που είναι πιο βατό και που δίνει κατά τη γνώμη μου και πιο σημαδιακά αποτελέσματα.

Θα αναζητήσουμε «λέξεις στον καθρέφτη» ή, όπως τις λέω, νεολογίζοντας ασύστολα, θα ψάξουμε για Αλωβήψια. Αλλά ο όρος «αλωβήψιο» θα εξηγηθεί παρακάτω.

Ο Στάζιμπος είχε την ιδέα του διαγωνισμού από ένα ποστ του Futility closet, όπου μαθαίνουμε ότι:

Αν αντιστοιχίσεις καθένα από τα γράμματά της στην κατοπτρική του θέση στο αλφάβητο, (A — Z, B — Y, κτλ.), η λέξη WIZARD γίνεται DRAZIW.

Σιγά τα ωά, θα πείτε. Όμως, δεν είναι τόσο απλό. Είναι πολύ δύσκολο να βρείτε λέξεις όπου το πρώτο γράμμα τους να είναι το κατοπτρικό του τελευταίου, το δεύτερο να είναι κατοπτρικό του προτελευταίου και ούτω καθεξής. Εδώ που τα λέμε, στα αγγλικά η μοναδική λέξη που έχω δει να παρουσιάζει αυτή την ιδιότητα είναι η λέξη WIZARD.

Ο Στάζιμπος είχε την ιδέα να αναζητήσουμε ελληνικές λέξεις οι οποίες να παρουσιάζουν την ίδια ιδιότητα, δηλαδή το πρώτο τους γράμμα να είναι κατοπτρικό του τελευταίου, κτλ. Φυσικά, στις ελληνικές λέξεις η αντιστοίχιση των κατοπτρικών θα γίνει με βάση το ελληνικό αλφάβητο: Α — Ω, Β — Ψ, Γ — Χ κτλ.