Ως – σαν και δημοτική γλώσσα (μια συνεργασία του Πέτρου Π.)

Ο φίλος του ιστολογίου Πέτρος Π. μού έστειλε μια μελέτη του για τη γλώσσα, από την οποία διάλεξε ένα απόσπασμα με αρκετή αυτοτέλεια που μπορεί να δημοσιευτεί ως άρθρο στο ιστολόγιο. Το θέμα είναι η δημοτικη και η (νεο)καθαρεύουσα, με ειδική αναφορά στο δίλημμα «ως» ή «σαν».

Παρόμοια επιχειρήματα έχω κι εγώ αναπτύξει στο ιστολόγιο, τα έχει γράψει και ο φίλος Γιάννης Χάρης στη στήλη του, αλλά ασφαλώς είναι χρήσιμο να επαναλαμβάνονται κάποια πράγματα τονισμένα από διαφορετική οπτική γωνία.

Δίνω τον λόγο στον Πέτρο Π. και στο τέλος λέω κι εγώ δυο πράγματα.

Ως – σαν και δημοτική γλώσσα

Αν και η καθαρεύουσα υπήρξε αντίπαλος της δημοτικής γλώσσας για περίπου ενάμιση αιώνα από την ίδρυση του (νεο)ελληνικού κράτους, ο σύγχρονος καθαρευουσιανισμός είναι πιο επικίνδυνος γιατί σε διάκριση με την καθαρεύουσα που ήταν μια γλώσσα απέναντι στην δημοτική, αυτός, η νέα καθαρεύουσα, τουλάχιστον μέχρι το σημερινό στάδιο εξέλιξής της, είναι ένα εχθρικό γλωσσικό ρεύμα που δρα μέσα στους κόλπους της δημοτικής, με τυπικά αναγνωρισμένη επίσημη γλώσσα την δημοτική.

Και γιατί ακόμη δρα σε διαφορετικό έδαφος. Παλιά πολλοί δημοτικιστές και κυρίως η αριστερά έλεγαν πως η καθαρεύουσα επιβάλλεται για να μείνει αμόρφωτος ο λαός. Ο λαός πράγματι όσο λιγότερο μορφωμένος ήτανε τόσο πιο ξένη αισθανόταν την καθαρεύουσα. Ταυτόχρονα όμως αυτή δεν μπορούσε να διεισδύσει και να επιδράσει στην λαϊκή γλώσσα. Σήμερα που η γενική παιδεία έχει διαδοθεί και τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ κυριαρχούν, το τι διδάσκεται στα  σχολεία και το πώς μιλάει η τηλεόραση παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην διαμόρφωση του γλωσσικού αισθήματος και αν αυτή η διδασκαλία και τα τηλεοπτικά ακούσματα περιέχουν στοιχεία ξένα προς την δημοτική και ακόμη ξένα προς την ελληνική γλώσσα γενικά, και πολύ περισσότερο όταν τα στοιχεία αυτά πληθαίνουν, συντελούν στην παραφθορά της λαϊκής γλώσσας, στην αποξένωση του λαού από την ίδια του την γλώσσα. Σήμερα που η τηλεόραση κυριαρχεί σαν το βασικό μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, έχει γίνει ο κύριος μαζικός προπαγανδιστής του συμφέροντος, των επιδιώξεων και των γούστων της κυρίαρχης τάξης όχι μόνον ως προς το περιεχόμενο αλλά και ως προς τον τρόπο έκφρασης γενικά και της γλωσσικής έκφρασης ειδικά.

Εδώ θα εξεταστεί η χρήση ενός μονάχα διττού λεκτικού όρου, του ως/σαν, στο πεδίο που και οι δυο μορφές του διεκδικούν την ίδια χρήση. Ποσοτικά, στο σύνολο των λέξεων, η βαρύτητα του όρου φαίνεται απειροελάχιστη. Όμως δεν είναι καθόλου έτσι. Από ποσοτική άποψη σημασία έχει η μέση συχνότητα χρήσης του και θα ήταν χρήσιμο να γινόταν μια εκτίμηση αυτής. Από ποιοτική άποψη σημασία έχουν άλλα στοιχεία που ξεκινούν από την γλώσσα και πηγαίνουν πέρα απ’ αυτήν. Και αυτά τα στοιχεία εδώ υπάρχουν.

Ανάπνεε ντε, επίλεξε το πακέτο που σου ταιριάζει, επίστρεφε και παίρνε με

Έχουν και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης την επικαιρότητά τους και το σημερινό άρθρο υπακούει στην επικαιρότητα αυτή. Εδώ και μερικές μέρες, η λεγόμενη «προστακτική με αύξηση» συζητιέται πολύ στη μπλογκόσφαιρα και στα κοινωνικά μέσα, κυρίως εξαιτίας ενός χιουμοριστικού βίντεο που θα δούμε πιο κάτω, αλλά όχι μόνο.

Πριν από το βίντεο, εδώ και αρκετές μέρες, κάποια εταιρεία κινητής τηλεφωνίας, που δεν θυμάμαι τώρα το όνομά της, έχει ξεκινήσει διαφημιστική εκστρατεία, ραδιοφωνική σίγουρα διότι την ακούω συχνά, όπου ακούγεται επανειλημμένα η προτροπή «επιλέξτε…» (πακέτο; δεν θυμάμαι τι) και μετά στο δεύτερο πρόσωπο: «επίλεξε ….» (και μάλλον ακολουθεί το όνομα της εταιρείας, αλλά ειλικρινά δεν το θυμάμαι).

Με αφορμή αυτή την προστακτική, που είναι σωστή σύμφωνα με τη σχολική γραμματική αλλά φαίνεται πως προσκρούει στο γλωσσικό αίσθημα πολλών φυσικών ομιλητών της γλώσσας, ανάμεσά τους και του Κ.Π.Καβάφη, ο οποίος έγραψε τον διάσημο στίχο «επέστρεφε και παίρνε με…», η φίλη γλωσσολόγος Πηνελόπη Καμπάκη-Βουγιουκλή ξεκίνησε στον τοίχο της στο Φέισμπουκ μια σειρά αναρτήσεων για το θέμα, από τις οποίες αντλώ κάποιο υλικό. Ωστόσο, αυτή η συζήτηση έμεινε περιορισμένη σε σχετικά στενό κύκλο.

Αντίθετα, τεράστια απήχηση γνώρισε ένα βιντεάκι που ανάρτησε στον τοίχο της στο Φέισμπουκ η ηθοποιός Νατάσα Εξηνταβελώνη, το οποίο έγινε ιότροπο, αναδημοσιεύτηκε χιλιάδες φορές και έχει ξεπεράσει τις 600 χιλιάδες προβολές. Στο σύντομο αυτό βίντεο, που πρέπει να είναι χιουμοριστικό, είδος σταντάπ κόμεντι αν και η ταλαντούχα ηθοποιός είναι καθισμένη, η Νατάσα Εξηνταβελώνη, έχοντας μόλις γυρίσει από το μετρό, τα βάζει με όσους χρησιμοποιούν τη λεγόμενη «προστακτική με αύξηση». Ίσως κατάφερα να το ενσωματώσω στο άρθρο, οπότε μπορείτε να το ακούσετε και από εδώ (όμως μου βγήκε τεράστιο):

Η Γωγού και το Μάστερ Σεφ

Το έχω ξαναγράψει, τηλεόραση ελάχιστα βλέπω, κι έτσι στην αρχή δεν μπορούσα να καταλάβω τι είδους μανία είχε πιάσει τους φίλους μου στο Φέισμπουκ να ρωτάνε αν είναι σωστή η γενική «της Γωγούς» ή να μέμφονται την ακλισιά του ονόματος «Τιμολέων» (π.χ. του Τιμολέων). Δεν καταλάβαινα γιατί τους απασχολούσαν ειδικά αυτά τα δύο ονόματα.

Ύστερα πληροφορήθηκα ότι υπάρχει εκπομπή ονόματι Μάστερ Σεφ -ή μάλλον να το λατινογράψω, Master Chef, μια και είμαι βέβαιος πως όσοι το γράφουν έτσι το προφέρουν με ένα παχύτατο σίγμα, σαν τη Ντόρα Μπακογιάννη όταν λέει τη λέξη chοκολάτα -δεν λέω για τον γέρο Καραμανλή για να μην προδώσω την ηλικία μου.

Αλλά πλατειάζω. Υπάρχει λοιπόν αυτη η εκπομπή, που δεν την έχω δει ποτέ αλλά υποθέτω πως είναι η μαγειρική παραλλαγή των παιχνιδιών «ανάδειξης ταλέντων», όπου συμμετέχουν η Γωγώ και ο Τιμολέων, που τα ονόματά τους κακοπαθαίνουν, του ενός επειδή μένει άκλιτο και της άλλης επειδή αρχαιοκλίνεται.

Το Σαββάτο που μας πέρασε, παρέθεσα την άποψη μιας φίλης που είδα στο Φέισμπουκ και που με βρισκει σύμφωνο, οπότε την επαναλαμβάνω:

«Της Γωγούς και του Τιμολέων» ακούω όλη την ώρα στο Μάστερ Σεφ και πραγματικά αναρωτιέμαι πώς γίνεται από το αρχαιόπληκτο «της Γωγούς» να πηγαίνουμε στο λανθασμένο γραμματικά ακόμη και σήμερα, τουλάχιστον με τους τυπικούς κανόνες, «του Τιμολέων». Και μάλλον καταλήγω στο εξής: ότι και τα δύο έχουν την ίδια ρίζα αρχαιοπληξίας. Τα ονόματα, καθότι δεν ακολουθούν τους γνωστούς μηχανισμούς κλίσης της νέας ελληνικής, είναι αδιαφανή. Έτσι, σε ένα περιβάλλον που κυριαρχεί το «εμπρός-πίσω» στη γλωσσική συζήτηση, που θεωρείται δηλαδή ότι το ομιλούν πρόσωπο κερδίζει πόντους αν μιλήσει αρχαιοπρεπώς (είναι αστείο ότι τα περισσότερα «αρχαιοπρεπή» είναι λανθασμένα), σε ένα περιβάλλον που προτιμά να λέει «της Σαπφούς» από «της Σαπφώς», «τα mails» από «τα μέιλ», τα «bars» από τα «μπαρ», γιατί να μην προτιμάει να λέει «της Γωγούς» και γιατί να μην προτιμάει να λέει «του Τιμολέων»; Ακούγονται τόσο όμορφα αρχαία και τα δύο.

Για την ακλισιά του Τιμολέοντα δεν έχω να πω πολλά. Πέρα από τον παράγοντα που επισήμανε η φίλη, ότι δηλαδή το «Τιμολέων» ακουγεται πολύ επίσημο και γκλαμουράτο,  ο άλλος παράγοντας που συμβάλλει στο να αφήνεται άκλιτο το όνομα είναι ότι δεν συμμορφώνεται με κάποιο συνηθισμένο κλιτικό υπόδειγμα όπως βλεπουμε και στην επισημοποιημένη πλέον ακλισία ανάλογων επωνύμων π.χ. του συγγραφέα Μάνου Κοντολέων. Βέβαια, το όνομα «Τιμολέων» μέχρι πρότινος θα έμενε θαμμένο στα επίσημα κατάστιχα, διότι μέχρι πρότινος κανένας λογικός άνθρωπος νέας ηλικίας δεν θα σκεφτόταν να αυτοαποκαλείται και να αυτοσυστήνεται έτσι -θα το έκανε Τίμος, κάτι που δεν εμπόδισε τον φιλο μου στο δημοτικό να γίνει καθηγητής πρώτα στο ΕΜΠ και μετά στη Μελβούρνη. Αλλά με το θέμα του εξοβελισμού των συντομευμένων μορφών θα ασχοληθούμε σε αλλο άρθρο.

Οπότε αφηνουμε ήσυχο τον… Τιμολέων και περναμε στη Γωγώ. Η γενική «της Γωγούς», που όπως ακούω δίνει και παίρνει στο Μάστερ Σεφ, μου θύμισε ένα από τα βιβλία που κληρονόμησα από τον παππού μου, ένα θεατρικό έργο του 19ου αιώνα, μια φάρσα του Άννινου, στο οποίο υπάρχει μια πολύ διασκεδαστική σκηνή ανάμεσα σε έναν δάσκαλο, που μιλάει καθαρεύουσα, και στην υπηρέτρια του σπιτιού, τη Μαριγώ. Η Μαριγώ έχει παρακαλέσει τον δάσκαλο να της κάνει μια εξυπηρέτηση, και ο δάσκαλος λέει:

– Ας ικανοποιήσω την επιθυμίαν της αγαπητής μου Μαριγούς

– Δεν με λένε Mαριγού, Μαριγώ με λένε, διορθώνει η κοπέλα.

– Ναι, καλή μου, αλλά κλίνεσαι!

– Και γιατί να κλείνομαι; Καμιά ασκημομούρα είμαι;

Ο τρόμος της διπλής άρνησης

Το ιστολόγιο έχει καθιερώσει μια παράδοση: άρθρα σχετικά με την εξέγερση του Πολυτεχνείου δημοσιεύονται ενδεχομένως τις αμέσως προηγούμενες μέρες πριν από τις 17 Νοεμβρίου, αλλά ανήμερα της επετείου το άρθρο δεν είναι επετειακό, δεν αφορά το Πολυτεχνείο, είναι ένα άρθρο σαν τα συνηθισμένα του ιστολογίου. Η παράδοση αυτή έσπασε πέρσι, που η 17 του Νοέμβρη έπεσε Κυριακή, οπότε έβαλα ένα διήγημα για το Πολυτεχνείο, αλλά φέτος, που είναι Δευτέρα, και που χτες ανέβασα άλλο επετειακό πεζογράφημα, επανέρχομαι στην κανονικότητα με ένα γλωσσικό άρθρο, που ίσως σας φανεί γνωστό αν παρακολουθείτε ταχτικά το ιστολόγιο και ιδίως τα σαββατιάτικα πολυσυλλεκτικά μεζεδάκια.

Πράγματι, το σημερινό άρθρο συνοψίζει και ανακεφαλαιώνει μερικές καταγραφές που είχαν δημοσιευτεί σκόρπιες σε προηγούμενα άρθρα, γύρω από ένα ιδιότυπο γλωσσικό φαινόμενο που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε «τρόμο της διπλής άρνησης».

Σε πολλές γλώσσες, όπως στα αρχαία ελληνικά ή στα αγγλικά, η διπλή άρνηση είναι αντιγραμματική –έτσι, όταν έχουμε την αντωνυμία «ουδείς» δεν βάζουμε αρνητικό μόριο, και λέμε nobody spoke, ουδείς μίλησε (διότι η καθαρεύουσα ακολουθεί τα αρχαία). Στη νέα ελληνική, αντίθετα, η διπλή άρνηση όχι απλώς επιτρέπεται, αλλά επιβάλλεται: κανείς δεν μίλησε, δεν του είπα τίποτα, αυτό δεν θα γίνει ποτέ (ενώ στην καθαρεύουσα: ουδέν είπα, ουδέποτε θα γίνει αυτό).

Το «ουδείς» το έχουμε κρατήσει και στη νέα ελληνική, αλλά ακολουθεί τις συνήθειες της αρχαίας, κι έτσι το να πούμε «ουδείς δεν μίλησε» είναι σολοικισμός, αν και γίνεται καμιά φορά στις εφημερίδες, συχνά από ευπρεπισμό –δηλαδή, σκέφτεται ο δημοσιογράφος στη μητρική του γλώσσα «στη χώρα όπου ανθούν η φαιδρά πορτοκαλέα και το ακαδημαϊκό άσυλο, κανείς καθηγητής δεν μπορεί να νιώθει εντός των ΑΕΙ ασφαλής», επειδή όμως βρίσκει πιο επίσημο το «ουδείς» (ή ίσως θεωρεί ότι εκφράζει πιο κατηγορηματικά την άρνηση), αντικαθιστά στο γραπτό του το «κανείς» με το «ουδείς» και γράφει «ουδείς καθηγητής δεν μπορεί να νιώθει εντός των ΑΕΙ ασφαλής» -και βέβαια σολοικίζει, κι ας πρόκειται για πολύ γνωστό αρθρογράφο, κείμενο του οποίου δόθηκε πρόσφατα ως θέμα σε πανελλήνιες εξετάσεις.

Το λάθος αυτό είναι συχνό στις εφημερίδες, αλλά υπάρχει και στη νομοθεσία («δεν πρέπει να υφίσταται ουδείς λόγος σύγκρουσης συμφερόντων», ν. 3746/2009, άρθρο 23.4), είναι λάθος παλιό, καταγραμμένο, και παρόλο που είναι σολοικισμός τουλάχιστον δεν εμποδίζει την κατανόηση.

Ωστόσο, υπάρχει το αντίστροφο λάθος, και αυτό ακριβώς είναι ο τρόμος της διπλής άρνησης. Δηλαδή, κάποιοι αποφεύγουν τη διπλή άρνηση ακόμα και σε νεοελληνικές προτάσεις με αόριστες αντωνυμίες και επιρρήματα (κανείς, τίποτα, πουθενά). Όσο λάθος είναι όμως να γράψεις “ουδένα δεν είδα”, άλλο τόσο είναι και το “κανέναν είδα”, και μάλιστα χειρότερο γιατί εύκολα οδηγεί σε παρανόηση.

Στον αστερισμό της σχιζολεξίας

Πολλές φορές έχω γράψει στο ιστολόγιο για το φαινόμενο της σχιζολεξίας, που είναι η τάση κάποιων να γράφουν χωριστά (ως δύο λέξεις δηλαδή) λέξεις που έχει καθιερωθεί εδώ και πολλά χρόνια να γράφονται ως μία, ή που ανέκαθεν γράφονταν ως μία, π.χ. “κατ’ επειγόντως“ (το γράφω διαγραμμένο για να μην μετρήσει στις γκουγκλιές). Έχω γράψει για το φαινόμενο αυτό κάμποσες φορές, και το έχω εντάξει και στον Δωδεκάλογο της νεοκαθαρεύουσας. Έχω γράψει κι άλλες φορές για το φαινόμενο αυτό (παράδειγμα).

Κάποιοι σχίζουν τις λέξεις από νεοκαθαρευουσιανισμό, επειδή πράγματι κάποιες λέξεις τον προπερασμένο αιώνα ή προπολεμικά γράφονταν χωριστά (π.χ. εν ω, δήλα δη) και τώρα «αποκαθιστούν» την «σωστή» (κούνια που τους κούναγε) μορφή τους. Τέτοια ήταν η Καλλίστη Δελαγραμμάτικα, που πριν από έξι χρόνια είχε γλωσσική (ναι, λόγω τιμής) και επιθετικά καθαρευουσιάνικη στήλη στο… Πρώτο Θέμα -δυστυχώς τη σταμάτησε πριν ανοίξω το ιστολόγιο. Τέτοια είναι και η περίπτωση της Φιλονόης του Πόντου, η οποία στο ιστολόγιό της χρησιμοποιεί ένα περίεργο ιδίωμα στο οποίο σχίζει ακόμα και το «άντε» (αν τε!).

Ωστόσο, όπως είχα επισημάνει κι άλλη φορά, η σχιζολεξία δεν είναι πια τόσο σπάνια. Ίσως να εξαπλώνεται επειδή κάποιοι πιστεύουν ότι με τον τρόπο αυτό (δηλαδή διαμελίζοντας μια σύνθετη λέξη στα συστατικά της μέρη) φτάνουν στην πραγματική, στην αληθινή μορφή των λέξεων.

Να διευκρινίσω ότι σχιζολεξία δεν εννοώ το να γράφει κανείς χωριστά λέξεις που διττογραφούνται δηλ. γράφονται και ενωμένες και χωριστά, π.χ. «καταρχήν/κατ’ αρχήν», εννοώ το να χωρίζονται σύνθετες λέξεις που όλες οι (σύγχρονες) πηγές τις γράφουν ενωμένες, π.χ. κατ’όπιν.

Η σχιζολεξία έρχεται σε στάδια. Πρώτο στάδιο είναι να χωρίζουμε τη σύνθετη λέξη με παύλα, π.χ. «αντι-σημίτης» (διαλέγω επίτηδες μια λέξη που πάντοτε γραφόταν ενωμένη κι έτσι θα τη βρείτε σε όλα τα λεξικά). Ως εδώ φαίνεται ανώδυνο, αλλά δεν είναι πάντοτε, διότι ακολουθεί το δεύτερο στάδιο, να μπαίνουν δύο τόνοι στα δυο συνθετικά, δηλ. αντί-σημίτης. Κι όταν μπει ο διπλός τονισμός, το τρίτο στάδιο δεν αργεί. Και το τρίτο στάδιο είναι να χωρίζονται εντελώς οι λέξεις: αντί σημίτης. Τη συγκεκριμένη λέξη τη διάλεξα και για έναν άλλο λόγο: τον χωρισμό με παύλα, αντι-σημίτης ή αντι-σημιτικός, θα τον δικαιολογούσαμε αν κάποιος, λογοπαίζοντας, δεν εννοούσε τη λέξη με την καθιερωμένη σημασία της, αλλά, έστω, την αντίθεση με… τον κ. Κ. Σημίτη και/ή το καθεστώς του ή τους οπαδούς του! Να λοιπόν που μερικές φορές η σχιζολεξία συσκοτίζει μια χρήσιμη δυνατότητα.

Μεζεδάκια του ηλιοστασίου

Σήμερα, λίγο πριν από το μεσημέρι, και συγκεκριμένα στις 13:51 ώρα Ελλάδος αν είδα καλά, έχουμε το θερινό ηλιοστάσιο τη θερινή ισημερία, μπαίνουμε δηλαδή επίσημα στο καλοκαίρι, με τη μεγαλύτερη μέρα του χρόνου. Θα μπορούσα λοιπόν τα καθιερωμένα σαββατιάτικα μεζεδάκια μας να τα αποκαλέσω “Ισημεριακά”, όμως τον τίτλο αυτό τον έχω ήδη χρησιμοποιήσει για τη φθινοπωρινή ισημερία του 2012, οπότε ας τα πούμε απλώς «μεζεδάκια του ηλιοστασίου» της ισημερίας».

Προσθήκη: Όπως λένε και τα πρώτα σχόλια, έκανα γκάφα, διότι βέβαια σήμερα έχουμε τη μεγαλύτερη μέρα, άρα έχουμε ηλιοστάσιο -όχι ισημερία αφού δεν είναι ίση η διάρκεια μέρας και νύχτας. Οπότε αλλάζω και τον τίτλο.

Ξεκινάω με ένα λαθάκι από τίτλο της Αυγής (για να μη λέτε ότι μεροληπτώ): «Ευαγγελισμός»: Στη θέση του, παρά τω νόμω, ο συντονιστής διευθυντής της καρδιολογικής κλινικής! Η κρυφή γοητεία της γηραιάς κυρίας, της δοτικής δηλαδή, θα έλεγε κανείς -αλλά επίσης πρόκειται για έλξη από τον υπαρκτό αν και αρχαίο τύπο «παρά τω», π.χ. «παρά τω πρωθυπουργώ». Αλλά το «παρά» με δοτική, που αμφιβάλλω αν πρέπει να το χρησιμοποιούμε έτσι κι αλλιώς, σημαίνει «πλάι στον», ενώ εδώ ο κύριος διευθυντής δεν παραμένει στη θέση του «πλάι στον νόμο» αλλά σε πείσμα του νόμου, κατά παράβαση του νόμου, κόντρα στον νόμο -παρά τον νόμο.

 * Κι ένα γουστόζικο ορθογραφικό που περίμενα να το έχουν διορθώσει -αλλά προς το παρόν ακόμα στέκει, τίτλος στο Βήμα: Βρούτσης: «Σημαντική στιγμή η ανακήρυξη της Μύλου ως «Ιεράς Νήσου»». Μύλος η υπόθεση ή μήπως μήλος; Περιμένουμε τώρα την ανακοίνωση για την ανακήρυξη της Πήλου σε κάτι ανάλογα ηχηρό.

* Σε σχέση με το Μουντιάλ που συνεχίζεται, παρατηρώ ότι στα ελληνικά ΜΜΕ η Ακτή Ελεφαντοστού γενικώς συντομεύεται σε Ακτή, επειδή όμως δεν ακούω μεταδόσεις από ελληνικό κανάλι δεν πρόσεξα πώς λένε οι εκφωνητές τους παίκτες της: Ιβοριανούς, παίκτες της Ακτής ή…;

Πάντως, κάτι άλλο που παρατήρησα σε μερικούς αθλητικούς ιστότοπους είναι ότι γράφουν πως χτες το βράδυ θα έπαιζαν «οι Ονδούρες». Δηλαδή τις Αθήνες και τις Θήβες τις κάναμε Αθήνα και Θήβα, αλλά τις Honduras, που εδώ και δεκαετίες είχαν γίνει Ονδούρα, τώρα λέμε να τις επαναφέρουμε στο Ονδούρες; Ευτυχώς όμως οι περισσότεροι γράφουν ακόμα «Ονδούρα».

* Μου γράφει ένας φίλος για μια καινούργια λέξη που γεννήθηκε τον τελευταίο καιρό (ή έστω εδώ και μερικά χρόνια):

Δεν ξέρω αν είναι μεζεδάκι αλλά τον τελευταίο καιρό εμφανίστηκε στο ελληνικό ίντερνετ η λέξη «Χασισοβολώνας», όπως το σιτοβολώνας για την Ουκρανία σε σχέση με τη Ρωσία ή το θεσσαλικό κάμπο για την Ελλάδα.

Αν την ψάξεις στη Γκούγκλη έχει καμιά εξακοσαριά ευρήματα, τα περσότερα των οποίων πρόσφατα

Χασισοβολώνα αποκάλεσαν το χωριό Λαζαράτι της Νότιας Αλβανίας, κάτι σαν τα Ζωνιανά τα δικά μας αλλά στο πιο εύφορο, με αφορμή την πολλοστή επιχείρηση της αστυνομίας ενάντια σ’ αυτό το λατιΦΟΥΝΤΙο. Η οποία επιχείρηση μάλλον θα πάει κι αυτή στράφι, καθώς οι Λαζαρατιανοί έχουν την πολιτική κάλυψη του Σαλί Μπερίσα.

Αυτά, πριν από μερικές μέρες. Στο μεταξύ, αφενός οι γκουγκλιές είναι περίπου 5.000, και αφετέρου, παρά την πρόβλεψη του φίλου, φαίνεται ότι το λατιΦΟΥΝΤιο (έξοχο λογοπαίγνιο) έπεσε.

Μια όμως και εδώ λεξιλογούμε, να πούμε ότι ο σιτοβολώνας είναι από το ελληνιστικό σιτοβολών, που βγαίνει από τη λέξη «σίτος» και το -βολών, από το θέμα του βάλλω. Οποτε να τον δεχτούμε και τον χασισοβολώνα, διότι πώς αλλιώς θα φτάσουμε τα 5 εκατομμύρια λέξεις να σβήσουμε το χρέος της χώρας;

Το Γουδί και το Γουδή

Μια και τελειώνει η χρονιά, καλό είναι να ξοφλάμε μερικά χρέη, ώστε να μας βρει ο καινούργιος χρόνος με όσο γίνεται πιο ελαφριά τα κατάστιχα. Κι όταν λέω χρέη δεν εννοώ τα οικονομικά, που όσο μπορεί δεν τα βγάζει κανείς σε κοινή θέα, εννοώ τα αρθρογραφικά μου χρέη, που προκαλούνται όταν η συζήτηση έρθει σε ένα θέμα και πω αστόχαστα «αυτό αξίζει χωριστό άρθρο» ή, ακόμα χειρότερα, «για το θέμα αυτό χρωστάω να γράψω ειδικό άρθρο» ή κάτι τέτοιο, και με το δίκιο σας κάποιοι μετά μου το θυμίζετε. Κι ένα από τα άρθρα που πάνω από μια φορά το έχω υποσχεθεί, είναι για το Γουδί, τη γειτονιά της Αθήνας, για την οποία, εδώ και μερικά χρόνια, οι αρμόδιες υπηρεσίες του Δήμου Αθηναίων έχουν επίσημα (αν δεν κάνω λάθος) υιοθετήσει την ορθογραφία «Γουδή», ύστερα από εκστρατεία της κ. Βασιλικής Καραγιάννη, μεταφράστριας και κατοίκου της περιοχής. Οπότε, το σημερινό άρθρο θα προσπαθήσει να εξοφλήσει αυτό το χρέος.

Δεν ξέρω αν στην περίπτωση του Γουδιού μπορούμε να μιλάμε για μετονομασία του τοπωνυμίου, όπως εκείνες που γίνονταν παλιότερα κατά συρροή σε ξενικά κυρίως τοπωνύμια, τάση βέβαια που ακόμα συνεχίζεται (η Λούτσα δεν είναι πολύς καιρός που έγινε επισήμως Αρτέμιδα), εφόσον στο Γουδί δεν έχουμε παρά αλλαγή της ορθογραφίας, σε ένα και μόνο γράμμα, και όσο και να πεις η ορθογραφία είναι κάτι μάλλον δευτερεύον (αν και, κρίνοντας από τον ηθικό πανικό για το αβγό/αυγό, το τρένο/τραίνο, τον Σέξπιρ/Σαίξπηρ και κυρίως την ορθοπ*δική, πάρα πολλοί δίνουν πρωτεύουσα σημασία σε αυτό το μάλλον δευτερεύον θέμα). Πάντως, η ορθογραφική αλλαγή δεν είναι και τόσο αθώα, αφού το παλιό Γουδί κλινόταν, αν και όχι πάντοτε, ενώ το σημερινό είναι άκλιτο, και επιπλέον η γενική διεκδικεί τα δικαιώματά της, κι έτσι δεν είναι σπάνιο να βλέπει κανείς καινοφανή γλωσσικά τέρατα για «το κίνημα στου Γουδή», ενώ τα προηγούμενα 100 χρόνια λέγαμε και γράφαμε για το «κίνημα στο Γουδί» και φωνάζαμε «οι προδότες στο Γουδί».

Η αλλαγή φαίνεται πως έγινε το 2006, πρώτα από τον ΟΑΣΑ που μετονόμασε τις γραμμές των λεωφορείων και στη συνέχεια από τις υπηρεσίες του Δήμου Αθηναίων, ύστερα από επίμονη και πολύχρονη προσπάθεια της κ. Καραγιάννη, δείγμα της οποίας είναι το παρακάτω γράμμα που δημοσιεύτηκε το 2005 στην Ελευθεροτυπία και απευθύνεται στον τότε υπουργό Ευ. Βενιζέλο.

Δεν υπάρχει έλεος!

Ο τίτλος δεν είναι υπαινιγμός για τη στάση της τρόικας. Παρουσιάζω ξαναδουλεμένο και επαυξημένο ένα άρθρο από τον παλιό μου ιστότοπο, που έχει συμπεριληφθεί και στο (εξαντλημένο πια) βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων«

Για πολλούς δημοσιογράφους, αρθρογράφους και λοιπούς επαγγελματίες γραφιάδες που ψωνίζουν από τα ράφια του νεοκαθαρευουσιάνικου ευπρεπισμού, οι αρχαιότροπες εκφράσεις έχουν ακαταμάχητη γοητεία. Μια από τις λεξούλες που τις χρησιμοποιούν πολλοί για να ομορφύνουν τα άνοστα γραφτά τους, όπως ο κασιδιάρης της παροιμίας που βάζει μαργαριτάρι στη σκούφια του, είναι και το ελέω.

Οι παλιοί βασιλιάδες, ο Όθων ας πούμε, κυβερνούσαν «ελέω Θεού», δηλαδή έτσι έλεγαν για να πιστεύει το πόπολο ότι η εξουσία τους είναι δοσμένη από τον Θεό (παρεμπιπτόντως, αυτό ακριβώς το επιχείρημα επικαλούνται μερικοί πούροι βασιλόφρονες στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες για να υποστηρίξουν ότι ο εστεμμένος δεν έχει δικαίωμα να παραιτηθεί υπέρ του διαδόχου του: αφού ο Θεός σε ανέβασε στο θρόνο, ο Θεός θα σε κατεβάσει). Το «ελέω Θεού» είναι μεταφραστικό δάνειο από το λατινικό Dei gratia.

Αυτό το απομεινάρι, το ελέω, επιβίωσε ως απολίθωμα και σε άλλα συμφραζόμενα, συνήθως σε φράσεις περιπαιχτικές ή εύθυμες, όταν θέλουμε να πούμε ότι κάποιος απέκτησε κάτι (π.χ. ένα αξίωμα) χωρίς να το αξίζει. Το ΛΚΝ δίνει ένα παράδειγμα που το έχω ακούσει κι εγώ: έγινε προϊστάμενος ελέω θείου, που κάνει και ωραίο λογοπαίγνιο. Για να δώσω άλλο ένα παράδειγμα, στον Γιούγκερμαν του Καραγάτση διαβάζουμε ότι ο Ιορδάνογλου, ο αντίπαλος του (φτασμένου πια) Γιούγκερμαν για τη θέση του διοικητή της τράπεζας, έγινε γερουσιαστής «ελέω συνδυασμού ενός μεγάλου κόμματος, τα συμφέροντα του οποίου πάντα υποστήριξε πειθαρχικά». Η λεξούλα ήταν σχετικά συχνή στις αθλητικές σελίδες των εφημερίδων, όπου διαβάζαμε, λογουχάρη, ότι η τάδε ομάδα (μην πω ονόματα και παρεξηγηθώ, γιατί τώρα κερδίζει πότε-πότε και με το σπαθί της) «κέρδισε ελέω διαιτητή» ή κάτι ανάλογο. Και εκεί βεβαίως ήταν γουστόζικη η χρήση με την ελαφριά ειρωνεία και τη γκροτέσκα εικόνα που δημιουργούσε η σύγκριση του διαιτητή με τον Θεό· το γούστο όμως χάθηκε όταν άρχισαν να χρησιμοποιούν πολλοί το «ελέω» αδιακρίτως, χωρίς καμιά προσοχή στο ύφος, ακόμα και για δυσμενείς εξελίξεις, σαν απλό συνώνυμο του εξ αιτίας ή του λόγω. Έχω ξαναγράψει και έχω ξαναπαραθέσει τραγελαφικά παραδείγματα (όπως για τον Σάββα Ξηρό, ότι Ο αγιογράφος είναι το τραγικό πρόσωπο της δίκης, ελέω της βόμβας που τον ακρωτηρίασε, Ελευθεροτυπία 28.7.2003)), αλλά αφού εκείνοι δεν κουράζονται να το μοστράρουν ίσως δεν είναι περιττό να το καυτηριάζω.

Η Αργυρού κλινόταν υπέροχα

Σε ένα από τα βιβλία που κληρονόμησα από τον παππού μου, ένα θεατρικό έργο του 19ου αιώνα, μια φάρσα του Άννινου, υπάρχει μια πολύ διασκεδαστική σκηνή ανάμεσα σε έναν δάσκαλο, που μιλάει καθαρεύουσα, και στην υπηρέτρια του σπιτιού, τη Μαριγώ. Η Μαριγώ έχει παρακαλέσει τον δάσκαλο να της κάνει μια εξυπηρέτηση, και ο δάσκαλος λέει:

– Ας ικανοποιήσω την επιθυμίαν της αγαπητής μου Μαριγούς

– Δεν με λένε Mαριγού, Μαριγώ με λένε, διορθώνει η κοπέλα.

– Ναι, καλή μου, αλλά κλίνεσαι!

– Και γιατί να κλείνομαι; Καμιά ασκημομούρα είμαι;

Ο Άννινος παίζει με τις διαφορές δημοτικής και καθαρεύουσας· βάζει τον δάσκαλο να κλίνει αρχαιότροπα το λαϊκό όνομα της Μαριγώς, και βέβαια η κοπέλα, που αγνοεί το κλιτικό υπόδειγμα, υποθέτει ότι η ονομαστική είναι «Μαριγού» (όπως: η αλεπού της αλεπούς) και διαμαρτύρεται. Κι επειδή αγνοεί επίσης το ρήμα «κλίνομαι», νόμισε ότι της είπαν ότι «κλείνεται» μέσα στο σπίτι -αλλά δεν έχει λόγο να κλείνεται, κοπέλα σαν τα κρύα τα νερά! Το κοινό γελάει με την αφέλεια της κοπέλας αλλά και με τη γλωσσική στενοκεφαλιά του δασκάλου. Αυτά, περί το 1890.

Καμιά εικοσαριά χρόνια αργότερα, στο βιβλίο του «Γλώσσα και ζωή», ο πρωτοπόρος δημοτικιστής Ελισαίος Γιανίδης, έκανε ένα ενδιαφέρον πείραμα: πήρε λόγιες λέξεις και τις προσάρμοσε στο τυπικό της δημοτικής, και από την άλλη πήρε λαϊκές λέξεις και τις προσάρμοσε στο τυπικό της καθαρεύουσας. Στην πρώτη περίπτωση η προσαρμογή ήταν εντελώς ή σχεδόν αβίαστη, στην άλλη περίπτωση τραγελαφική. Τον πίνακα αυτόν του Γιανίδη θα τον παρουσιάσω κάποτε, αλλά προς το παρόν θα δώσω μια γεύση. Για παράδειγμα, πήρε ο Γιανίδης τις λόγιες λέξεις «δικαστής, εφέτης», εφάρμοσε τις (σήμερα καθιερωμένες, αλλά τότε ακόμα καινοτομικές) δημοτικιστικές καταλήξεις: του δικαστή, του εφέτη. Φυσιολογικό. Έπειτα, πήρε τις λαϊκές λέξεις «περιβολάρης, μανάβης» και τους εφάρμοσε καθαρευουσιάνικες καταλήξεις: του περιβολάρου, του μανάβου. Κωμικό! Παρόμοια, πήρε τα αρχαία θηλυκά Ερατώ, Κλειώ, έφτιαξε τη δημοτικότροπη γενική: της Ερατώς, της Κλειώς, καμιά δυσκολία. Πήρε μετά τα λαϊκά Φωφώ, Μαριγώ, τα προσάρμοσε στο τυπικό της καθαρεύουσας: της Φωφούς, της Μαριγούς -και γέλασε και το παρδαλό κατσίκι.

Και νέα κρούσματα μανιακής σχιζολεξίας

Πριν από τρία-τέσσερα χρόνια, που είχα… εκπονήσει τον Δωδεκάλογο της νεοκαθαρεύουσας, μια σάτιρα για τις συνήθειες των νεοκαθαρευουσιάνων, είχα γράψει τα εξής γι’ αυτή την κακιά αρρώστια, τη μανιακή σχιζολεξία:

Η πέμπτη ασθένεια δεν είναι τόσο διαδεδομένη όσο οι προηγούμενες, ωστόσο τα αποτελέσματά της είναι φρικιαστικά. Ο ασθενής που πάσχει από μανιακή σχιζολεξία καταλαμβάνεται από αμόκ και αρπάζοντας πριόνι ή άλλο κοφτερό εργαλείο αφήνει στο διάβα του ματωμένα κομμάτια,  λέξεις φριχτά διαμελισμένες, όπως: εξ απίνης, ως αύτως, όποτε δήποτε κτλ.

Έτσι έγραφα το 2007, αλλά από τότε έχει κυλήσει κάμποσο νερό στ’ αυλάκι και η σχιζολεξία δεν είναι πια, δυστυχώς, τόσο σπάνια. Ίσως να εξαπλώνεται επειδή κάποιοι πιστεύουν ότι με τον τρόπο αυτό (δηλαδή διαμελίζοντας μια σύνθετη λέξη στα συστατικά της μέρη) φτάνουν στην πραγματική, στην αληθινή μορφή των λέξεων. Το θέμα είναι πάντως ότι παρατηρούνται και νέα ενδιαφέροντα κρούσματα.