Παρμεζάνα και σαμπάνια μέσα στη μπορντό λιμουζίνα

Τι κοινό έχουν οι τέσσερις (εκτός από τις συνδετικές, δηλαδή) λέξεις του τίτλου; Ίσως δεν έπρεπε να βάλω το μπορντό, παραείναι εύκολο: και οι τέσσερις λέξεις προέρχονται από τοπωνύμια.

Παλιά είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο για ουσιαστικά που έχουν παραχθεί από κύρια ονόματα, στο σημερινό θα δούμε ένα ειδικότερο θέμα: ουσιαστικά που προέρχονται από τοπωνύμια, κυρίως από ονόματα πόλεων και περιοχών.

Την ιδέα την πήρα από μια πρόσφατη δημοσίευση του καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη στο Φέισμπουκ. Αντλώντας υλικό από το πρόσφατο Λεξικό κυρίων ονομάτων (το έχουμε παρουσιάσει) ο καθηγητής δημοσίευσε ένα πλαίσιο κι ένα συνοδευτικό κείμενο με «αντικείμενα που  το όνομά τους προέρχεται από τοπωνύμια».

Το πλαίσιο το βλέπετε αριστερά, ενώ το συνοδευτικό κείμενο, που θα το παραθέσω, είναι μεταφορά (κόπι-πάστε, αν πρόσεξα καλά) μιας ενότητας του Λεξικού -όπως είχα γράψει, το λεξικό εκτός από τα αλφαβητικά λήμματα έχει και 114 θεματικές ενότητες, που είναι τερπνό ανάγνωσμα και θα μπορούσαν να αποτελέσουν άρθρο του ιστολογίου.

Πριν προχωρήσω, ένα μικρό κουίζ. Το κείμενο του πλαισίου που βλέπετε αριστερά, περιέχει ένα όχι ασήμαντο πραγματολογικό λάθος. Μπορείτε να το βρείτε;

Στο πλαίσιο αναφέρονται 15 «αντικείμενα» που πήραν το όνομά τους από τοπωνύμια (αντικείμενα με την ευρεία έννοια, αφού έχουμε και το χρώμα μπορντό). Στο συνοδευτικό κείμενο του κ. Μπαμπινιώτη, είναι κάπως περισσότερα, 22. Ωστόσο, μπορούμε να συμπληρώσουμε τον κατάλογο -και αυτό θα κάνω ή μάλλον θα το κάνουμε μαζί αφού περιμένω και τα δικά σας σχόλια.

Το συνοδευτικό κείμενο:

ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΗΘΙΣΜΕΝΗ η μετωνυμική λειτουργία, σύμφωνα με την οποία ορισμένα κύρια ονόματα μετατρέπονται σε κοινά. Συχνός τρόπος μετωνυμίας είναι η μετατροπή ονομάτων περιοχών όπου παράγεται κάποιο προϊόν σε ονόματα των ίδιων των προϊόντων.
Μερικές ενδιαφέρουσες λέξεις που προήλθαν από τοπωνύμια έχουν την αφετηρία τους στα αρχαία χρόνια.

Από το τοπωνύμιο Πέργαμος προήλθε η λέξη περγαμηνή. Προέρχεται συγκεκριμένα από την ελληνιστική φράση περγαμηνὴ τέχνη / μεμβράνη, η οποία αναφερόταν στην τεχνική κατεργασίας τού δέρματος αιγοπροβάτων που αναπτύχθηκε στην Πέργαμο τον 4ο-3ο αιώνα π.Χ., προκειμένου να αντικατασταθεί ο σπάνιος και εύθρυπτος πάπυρος ως υλικό γραφής. Από το αρχαίο Μάγνης, -ητος (της Μαγνησίας) και την αρχαία περίφραση Μαγνῆτις (λίθος) (ἡ) προήλθε η ελληνιστική λέξη μαγνήτης, καθώς ήδη από την αρχαιότητα ήταν γνωστή η σύνδεση τού μαγνήτη με την εν λόγω περιοχή (χωρίς όμως τεκμηριωμένη ερμηνεία). Το όνομα Βερενίκη τής πόλης τής Κυρηναϊκής (η σημερινή Βεγγάζη) έδωσε το ελληνιστικό βερενίκιον «νίτρο αρίστης ποιότητας» (που παραγόταν εκεί), από όπου προήλθε το σημερινό βερνίκι. Από το όνομα τού νησιού Κίμωλος έλαβε το όνομά της ήδη στην αρχαιότητα η κιμωλία, επειδή εκεί βρέθηκε τέτοιου τύπου πέτρωμα. Η γάζα προήλθε από την πόλη Γάζα (εβραϊκό ‘Az(z)a), όπου παρασκευαζόταν (από βαμβάκι ή λινάρι) το συγκεκριμένο προϊόν.

Ο Μωάμεθ στην Ολλανδία

Σύμφωνα με την παροιμία, ο Μωάμεθ πηγαίνει ή δεν πηγαίνει στο βουνό. Η Ολλανδία βουνά δεν έχει, ως γνωστόν, αφού το ψηλότερο σημείο της (στο τριεθνές με τη Γερμανία και με το Βέλγιο, έχω πάει) είναι μόλις 322 μέτρα. Αλλά πηγαίνει ο Μωάμεθ στην Ολλανδία;

Ο ακροδεξιός ανεξάρτητος βουλευτής Κώστας Μπογδάνος, διαγραμμένος από τη Νέα Δημοκρατία και πρόεδρος του κόμματος ΠΑΤΡΙ.Δ.Α., που σημαίνει Πατριωτική Δύναμη Αλλαγής, δημοσίευσε τις προάλλες στο Φέισμπουκ και στο Τουίτερ μια ανάρτηση, που τη βλέπετε στην οθονιά:

Δεύτερο δημοφιλέστερο όνομα στην Ολλανδία για το 2022: Μοχάμεντ. Μέσα σε λίγα χρόνια, έθνη ολόκληρα καταλύονται. Οι «προοδευτικές» κυβερνήσεις και οι ΜΚΟ τελειώνουν τους γηγενείς πληθυσμούς.

Θα αφήσουμε να συμβεί και στην Ελλάδα; Αυτό είναι το μέγιστο ζήτημα στις επόμενες κάλπες.

Εννοεί προφανώς «δεύτερο δημοφιλέστερο όνομα σε νεογέννητα κατά το 2022″, εξάλλου εκεί παραπέμπει και η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο, και βεβαίως «σε νεογέννητα αγόρια».

Πολλοί κατηγόρησαν τον ακροδεξιό βουλευτή για παραπληροφόρηση, διότι σε διάφορες ιστοσελίδες τα αποτελέσματα που έβρισκαν ήταν διαφορετικά, και το όνομα Muhammad δεν βρισκόταν στην πρώτη δεκάδα. Για παράδειγμα, εδώ βλέπουμε ότι τα δέκα δημοφιλέστερα ονόματα που δόθηκαν, στην Ολλανδία, σε νεογέννητα αγόρια, ήταν:

1. Noah
2. Liam
3. Luca
4. Lucas
5. Mees
6. Finn
7. James
8. Milan
9. Levi
10. Sem

Όχι μόνο δεν υπάρχει πουθενά Muhammad, αλλά πρώτο είναι, όπως και τα προηγούμενα 2-3 χρόνια, το όνομα Noah, εμφανώς χριστιανικό/εβραϊκό.

Ωστόσο, ο Κ. Μπογδάνος απάντησε παραθέτοντας άρθρο της TRT, στο οποίο δηλώνεται, με καμάρι, ότι το όνομα Muhammad δόθηκε το 2022 σε 671 νεογέννητα αγόρια στην Ολλανδία και έρχεται στη δεύτερη θέση πίσω από τον Noah.

Nα κάνουμε εδώ μια παρένθεση. Όταν κάποιοι διαμαρτύρονται για τις επαναπροωθήσεις που κάνει το Λιμενικό στο Αιγαίο, οι εθνικόφρονες τούς κατηγορούν ότι προωθούν την τουρκική προπαγάνδα. Πρόσφατα, στο Τουίτερ, η εθνικόφρων δημοσιογράφος Βασιλική Σιούτη κατηγόρησε για φορέα τουρκικής προπαγάνδας τον άξιο διασώστη Ιάσονα Αποστολόπουλο επειδή ο τελευταίος παρουσίασε ένα βίντεο τουρκικής προέλευσης που έδειχνε επαναπροωθήσεις. Απ’ όσο ξέρω, κανείς δεν κατηγόρησε για προωθητή τουρκικής προπαγάνδας τον βουλευτή Μπογδάνο παρόλο που η TRT είναι, ακριβώς, η τουρκική ραδιοτηλεόραση και ελέγχεται απόλυτα από το καθεστώς Ερντογάν -και παρόλο που, όπως θα δούμε, το επίμαχο άρθρο παρουσιάζει τα δεδομένα κατά τρόπο μεροληπτικό. Τέλος της παρένθεσης.

Χρόνια πολλά στη Φωτεινή και στον Φώτη, στη Φανή και στον Φάνη…

Σήμερα, 6 Ιανουαρίου, έχουμε τα Φώτα, γιορτάζει η Φωτεινή και ο Φώτης. Αν θέλετε πιο επίσημα, έχουμε τα Θεοφάνια (με ι γράφονται), γιορτάζει ο Θεοφάνης ή Φάνης, η Φανή και η Θεοφανώ. Γιορτάζουν ακόμα, βλέπω στο εορτολόγιο, η Ουρανία και η Περιστέρα αλλά και ο Ιορδάνης και η Ιορδάνα.

Στο ιστολόγιο συνηθίζουμε να δημοσιεύουμε άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και με τον καιρό έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο , στον Θανάση και στον Σταύρο, στον Θωμά, στον Στέφανο, στον Χαράλαμπο, στην Παρασκευή και τον Παρασκευά., στον Αντώνη και την Αντωνία, στη Θεοδώρα και στον Θόδωρο και, πιο πρόσφατα, στον Ανδρέα και στην Ανδριανή.

Με τη σημερινή μέρα μας δίνεται η ευκαιρία να γράψουμε για πολλά ονόματα μαζί, που για το καθένα από αυτά δεν θα είχαμε ίσως να γράψουμε πάρα πολλά, αλλά που συνολικά μαζεύουν υλικό αρκετό για ένα άρθρο.

Από τα ονόματα που ανέφερα, το συχνότερο είναι η Φωτεινή, που σύμφωνα με την κατάταξη του Χ. Φουνταλή έρχεται στη 19η θέση των γυναικείων ονομάτων, ανάμεσα στην Παρασκευή και την Αλεξάνδρα, και 28η συνολικά. Η Ουρανία βρίσκεται στην 39η θέση, η Φανή στην 56η, η Θεοφανία και οι παραλλαγές της αρκετά πιο κάτω, όπως και η Περιστέρα.

Ο Φώτης έρχεται στην 29η των ανδρικών ονομάτων, ανάμεσα στον Λευτέρη και στον Γρηγόρη. Ο Θεοφάνης ακολουθεί στην 55η θέση των ανδρικών και ο Ιορδάνης στην 70ή.

Ένα ερώτημα, στο οποίο δεν έχω καθαρή απάντηση είναι, αν η Φωτεινή αποτελεί το αντίστοιχο του Φώτη ή αν το θηλυκό του Φώτη είναι η Φωτούλα και το σπανιότατο Φωτεινός το αρσενικό της Φωτεινής. Ούτως ή άλλως όμως, με το να γιορτάζουν μαζί, η σύγχυση είναι αναπόφευκτη. Πάντως, υπάρχουν και άλλες ημερομηνίες όπου γιορτάζουν τα περισσότερα από αυτά τα ονόματα (πχ ο Φώτης στις 6 Φεβρουαρίου).

Ο Φώτης είναι επίσημα Φώτιος, που προέρχεται από το φως (μια λέξη στην οποία, περιέργως, δεν έχουμε αφιερώσει άρθρο). Το όνομα είναι μεταγενέστερο και, αν δεν κάνω λάθος, χριστιανικό. Δεν το βρίσκω στην αρχαιότητα. Ένας Φώτιος μαρτύρησε επί Διοκλητιανού. Στο μυαλό μας έρχεται βέβαια ο Φώτιος ο μέγας, ο πολυμαθέστατος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως που επί των ημερών του (και εξαιτίας του) έγινε το σχίσμα των εκκλησιών το 867 και στη συνέχεια έγινε Άγιος της ανατολικής εκκλησίας. Αξιοπερίεργο είναι ότι συγκαιρινός του Πατριάρχη ήταν ένας άλλος Φώτιος, αποστάτης, που ασπάστηκε το Ισλάμ και έγινε ναύαρχος στο εμιράτο της Κρήτης. Αφού προκάλεσε πολλά προβλήματα στους Βυζαντινούς, ηττήθηκε από τον ναύαρχο Ωορύφα (τον Αυγορούφη) και βρήκε τον θάνατο.

Το όνομα δεν έχει αντίστοιχα σε άλλες χώρες εκτός από την Αλβανία, όπου υπάρχει κυρίως σε άντρες ελληνικής καταγωγής όπως ο τερματοφύλακας Φότο Στρακόσια (αλλά και ο πολιτικός Φότο Τσάμι).

Από χαϊδευτικά του Φώτιου/Φώτη έχουμε τον Φώτο, όπως ο Φώτος Τζαβέλλας, τον Φωτάκη και τον Φωτάκο, όπως λεγόταν ο Φώτης Χρυσανθόπουλος, ο γραμματικός του Κολοκοτρώνη.

Από τους νεότερους θα θυμηθούμε τον Φώτη Κόντογλου, ενώ με βάση το γκουγκλοδιασημόμετρο ξεχωρίζουν ο Φώτης Σεργουλόπουλος και ο Φώτης Κουβέλης (που λέγεται και Φανούρης).

Χρόνια πολλά στον Ανδρέα!

Στο ιστολόγιο συνηθίζουμε να δημοσιεύουμε άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και με τον καιρό έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο , στον Θανάση και στον Σταύρο, στον Θωμά, στον Στέφανο, στον Χαράλαμπο, στην Παρασκευή και τον Παρασκευά., στον Αντώνη και την Αντωνία. και, το τελευταίο, φέτος τον Μάρτιο, στη Θεοδώρα και στον Θόδωρο.

Σήμερα έχουμε 30 Νοεμβρίου, γιορτάζει ο Ανδρέας και η Ανδριανή ή η Ανδριάνα, οπότε θα τους ευχηθούμε με ένα ακόμα άρθρο της σειράς των ονομάτων.

Το όνομα είναι αρχαίο ελληνικό και προέρχεται από το ουσ. ανήρ, ανδρός, άρα θα σήμαινε «ανδρείος». Ο αρχαίος τύπος ήταν Ανδρεύς, και με αυτό το όνομα βρίσκουμε και μυθολογικά πρόσωπα, όπως τον ιδρυτή του Ορχομενού ή τον βασιλιά της Άνδρου, αλλά και ιστορικά όπως τον τύραννο της Σικυώνας, πρόγονο του Κλεισθένη.

Ωστόσο, η μεγάλη διάδοση του ονόματος στους χριστιανικούς χρόνους οφείλεται στον απόστολο Ανδρέα, τον πρωτόκλητο (φαίνεται πως το ελληνικό αυτό όνομα ήταν διαδεδομένο στους ελληνίζοντες Εβραίους της Ιουδαίας, όπως άλλωστε και το Φίλιππος). Ο απόστολος Ανδρέας σταυρώθηκε το έτος 60 στην Πάτρα, η οποία σήμερα τον έχει και πολιούχο της.

Αρκετούς αιώνες μετά, αναπτύχθηκε στη Δύση η παράδοση ότι ο Ανδρέας ζήτησε να σταυρωθεί σε σταυρό διαφορετικού σχήματος από του Ιησού, αφού δεν ήταν άξιος να βρει τον ίδιο θάνατο, κι έτσι σταυρώθησε σε σταυρό σχήματος Χ (crux decussata). Αυτή η θεωρία επικράτησε κι έτσι ο χιαστός σταυρός ονομάζεται Σταυρός του Αγίου Ανδρέα -κοσμεί, ας πούμε, τη σημαία της Σκωτίας (βλ. εικόνα), όπου ο Άγιος Ανδρέας θεωρείται προστάτης άγιος και η σημερινή μέρα είναι εθνική εορτή.

Είναι επίσης προστάτης άγιος της Ρουμανίας, της Ρωσίας και των Μπαρμπέιντος, αλλά και πολιούχος σε διάφορες πόλεις της Ιταλίας και αλλού.

Ο Ανδρέας δεν είναι από τα πιο κοινά αντρικά ονόματα. Σε μια μελέτη συχνότητας βρίσκεται στη 19η θέση, ανάμεσα στον Ηλία και στον Απόστολο. Ωστόσο, στην Πάτρα έχει προφανώς μεγαλύτερη συχνότητα, αλλά δεν έχουν γίνει αναλύσεις της τοπικής συχνότητας των ονομάτων.

Χρόνια σου πολλά, Κατερίνα!

Ταξίδευα χτες και δεν είχα καιρό για άρθρο, οπότε εκμεταλλεύομαι το ημερολόγιο για μιαν επανάληψη. Τι εννοώ; Σήμερα είναι της Αγίας Αικατερίνης, γιορτάζουν λοιπόν οι Κατερίνες, οπότε βρίσκω ευκαιρία για να κάνω ένα δώρο, ένα άρθρο δηλαδή αφιερωμένο στο όνομά τους, που έχει και ιδιαίτερο γλωσσικό ενδιαφέρον. Βέβαια, πρόκειται για άρθρο που έχει ήδη δημοσιευτεί, δυο φορές μάλιστα, την τελευταία πριν από 5 χρόνια, αλλά με κάποιες αλλαγές, ανάμεσα στ’ άλλα ενσωματώνοντας πράγματα που είχατε πει στα σχόλια του προηγούμενου άρθρου (τα σχόλια που, πρέπει να πω, μελαγχόλησα διαβάζοντάς τα καθώς πολλά προέρχονταν από φίλους που έχουν αφήσει τον μάταιο τούτο κόσμο).

Η Κατερίνα είναι ένα από τα δημοφιλέστερα γυναικεία ονόματα. Από μια σχετική μελέτη για τα ελληνικά ονόματα, προκύπτει ότι η Κατερίνα είναι το τρίτο συχνότερο γυναικείο όνομα. Φυσικά, το πρώτο συχνότερο όνομα είναι η Μαρία, τουλάχιστον προς το παρόν, γιατί αν κρίνω από τις συμμαθήτριες των παιδιών μου μπορεί σε πενήντα χρόνια να έχει γινει συχνότερο το Φαίδρα ή το Νεφέλη (εντάξει, υπερβάλλω). Όσο για το δεύτερο συχνότερο γυναικείο όνομα, είπα προς στιγμή να το βάλω σε κουίζ, αλλά τελικά είπα να το πάρει το ποτάμι, είναι η Ελένη.

Το επίσημο όνομα είναι, βέβαια, Αικατερίνη, αλλά δεν έχω ακούσει πολλές να τις φωνάζουν έτσι -ήδη και η Κατερίνα έχει τέσσερις συλλαβές, πράγμα που κάτι θειάδες μου στην Αίγινα το θεωρούσαν άτοπο, θυμάμαι, πριν από πολλά χρόνια όμως. Υπήρχε βέβαια η Μεγάλη Αικατερίνη, η τσαρίνα της Ρωσίας, αλλά οι αυτοκράτειρες επιτρέπεται να είναι πεντασύλλαβες (Γιεκατερίνα στα ρώσικα). Έτσι, παρόλο που το Κατερίνα στέκεται και μόνο του μια χαρά και είναι συχνότατο, έχει όμως και άφθονα χαϊδευτικά -παλιότερων εποχών κυρίως, διότι στις νεότερες γενιές υπάρχει γενικά μια αντιπάθεια στα χαϊδευτικά.

Πάντως, υπάρχει, έστω και σπανιότατο, αντρικό όνομα Αικατερίνης, ή τουλάχιστον έτσι είχατε πει στα σχόλια του προηγούμενου άρθρου. Αν κάποιος έχει περισσότερη εξοικείωση με τα εκκλησιαστικά, ας επιβεβαιώσει.

Να πούμε όμως πρώτα την ετυμολογία του ονόματος, η οποία είναι μάλλον περίπλοκη. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι στην αρχή βρίσκεται το γυναικείο (αμάρτυρο) όνομα *Εκατερίνα/Εκατερίνη, θηλυκό του Εκατερός/Εκάτερος που προέρχεται από την αντωνυμία εκάτερος = ο καθένας από τους δυο. Λίγο περίεργο φαίνεται να προήλθε κύριο όνομα από αντωνυμία, αυτή όμως είναι η πειστικότερη εκδοχή. Δεν φαίνεται πιθανή η πρόελευση από την Εκάτη, ενώ για το όνομα Εκατερός υπάρχουν στέρεες ελληνιστικές μαρτυρίες. Πάντως, το λεξικό Μπαμπινιώτη, που δέχεται την προέλευση αυτή, δίνει μτγν. όνομα ΑικατερίνΗ, ενώ στις πρωτογενείς πηγές εγώ βρίσκω αρχικό τύπο ΑικατερίνΑ -η Αικατερίνη θα μπορούσε να έχει προέλθει από τη γενική: η Αικατερίνα-της Αικατερίνης, απ’ όπου θα μεταπλάστηκε νέα ονομαστική. Άλλωστε, στην εικονογραφία και στα απολυτίκια επικρατεί ο τύπος «Αικατερίνα». (Δυστυχώς, το πρόσφατο Λεξικό Κυρίων Ονομάτων του Μπαμπινιώτη δεν το έχω πρόχειρο, οπότε δεν ξέρω αν λέει κάτι καινούργιο).

Πάντως, από πολύ νωρίς υπήρξε παρετυμολογική σύνδεση με τη λέξη καθαρός, και αυτός είναι ο λόγος του th που εμφανίζεται στην αγγλική και τη γαλλική μορφή του ονόματος (Catherine). Η αγία Αικατερίνη, σύμφωνα με τη δυτική παράδοση (γιορτάζει επίσης στις 25 Νοεμβρίου), ήταν Αλεξανδρινή, εξαιρετικά μορφωμένη και επειδή κατατρόπωσε στη θεολογική συζήτηση πενήντα εθνικούς σοφούς, ο αυτοκράτορας Μαξιμίνος διάταξε να πεθάνει με μαρτύρια. Ωστόσο, οι πρώτες διηγήσεις για τον βίο της εμφανίζονται πολλούς αιώνες μετά, και για το λόγο αυτό η Καθολική Εκκλησία την αφαίρεσε το 1969 από τον κατάλογο των αγίων, λόγω της έλλειψης στοιχείων για την ύπαρξή της. Όμως, φαίνεται ότι οι πιέσεις από τις απανταχού του κόσμου Κατερίνες (σε διάφορες βέβαια παραλλαγές ανά τον κόσμο) ήταν μεγάλες κι έτσι την επανέφερε, κατά παραχώρηση, το 2002. Υποστηρίζεται επίσης ότι η Αικατερίνη μπορεί να είναι το χριστιανικό αντίστοιχο της Υπατίας, δηλαδή πλασμένη από τους Χριστιανούς πάνω στο πατρόν της Υπατίας αλλά με το χριστιανικό θρήσκευμα. Πάντως, το όνομά της φέρει η Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά.

Ο Σεφέρης και ο «Μπέης της Αίγινας»

Έναυσμα για το σημερινό άρθρο στάθηκε μια ηλεσυζήτηση που είχα με τον φίλο Δημήτρη Ραπτάκη, που τον ευχαριστώ.

Στις Μέρες, το πολύτομο ημερολόγιο του Γιώργου Σεφέρη, στον Β’ τόμο, υπάρχει μια αξιοπρόσεκτη εγγραφή, που ξεχωρίζει όχι μόνο για το περιεχόμενό της ή τη μεγάλη της έκταση (κάπου τέσσερις σελίδες βιβλίου) αλλά και επειδή ο ποιητής δηλώνει πως την καθαρόγραψε και τη συμπλήρωσε το 1967, ενώ αρχικά την είχε γράψει στις 25 Μαΐου 1932, 35 χρόνια νωρίτερα, από το Λονδίνο, όπου υπηρετούσε στην ελληνική πρεσβεία. Την παραθέτω και μετά θα τη σχολιάσω.

25 Μάη (Καθαρογραμμένο και συμπληρωμένο, 1967.)

Έκλεισε χρόνο που ο Σεφέρης είδε το φως της Αττικής: πάλι καλά. Συλλογίστηκα το Χάνι τής Γραβιάς:

Διαβαίνων και σφάζων λαμβάνει
ο Σεφέρης βαρείαν πληγήν
και βαρύγδουπος πίπτει εις την γην
αλλά πριν αποθάνει

τον φονέα με σφαίραν ευρίσκει
εις το στήθος. «Θεέ των πιστών,
εις τους κόλπους σου δεξου κι αυτόν,
υπέρ σού αποθνήσκει».

Δεν είμαι ολωσδιόλου σίγουρος για τη μνήμη μου. Το «βαρύγδουπος» με κάνει να σκέπτομαι ότι πρέπει να ήταν κι αυτός σωματώδης, ο θετός προπάππος μου. Κι αυτά μού φέρνουν στο νου οικογενειακές κουβέντες για τους άλλους, τους φυσικούς, προγόνους.

Τον πρώτο που θυμούνταν η φαμίλια ήταν ο Σεφέρης Αί(γ)ιναμπέογλου, γεννημένος γύρω στην επανάσταση του Ορλώφ· παντρεύτηκε στην Καισάρεια τη Μαγλή, την κόρη του Μιλλέτμπαση· ο θείος μου ο Σωκράτης τον θυμούνταν στη Σμύρνη, τριγυρισμένον από καναρίνια σέ κλουβιά· πρέ­πει να τον διασκέδαζαν τα πουλιά, στα γερατειά του τουλά­χιστο. (Δε θυμάμαι πού, σέ κάποια εγκυκλοπαίδεια υπο­θέτω, είδα ότι στα περίχωρα τής Καισάρειας υπήρχε παροι­κία από Αιγινήτες.) Ο γερο-Σεφέρης έκαμε εφτά παιδιά· το πρώτο ήταν ο Πρόδρομος, ο πατέρας του πατέρα μου, γεννημένος στα 1820 ή 1821, και το δεύτερο ο Αναστάσης, ο πατέρας του θείου μου του Σωκράτη· (η μάνα μου θυμούν­ταν το πρόσωπό του με κάποιο δέος· ήταν όλο μαχαιριές από ληστές που τον έπιασαν κάποτε). Ο Πρόδρομος παντρεύ­τηκε στη Σμύρνη τη Χαρίκλεια Αγγελίδη που πέθανε πολύ νέα από κακοήθη πυρετό (30 Ιουνίου 1880). Το πρώτο από τα δυο αγόρια της, ο πατέρας μου Στέλιος, είχε γεννηθεί 1η Αυγούστου 1873. Είχαμε, θυμούμαι, τη φωτογραφία της στο οικογενειακό λεύκωμα — την αντέγραψε αργότερα σέ λάδι ο ζωγράφος Ευάγγελος Ιωαννίδης —, καθώς και του πατέρα της, του «παππουλάκου του Αγγελή». Ήταν ευγενικότατες φυσιογνωμίες και οι δυο· τα φορέματά τους τούς έδειχναν αρχοντάνθρωπους. Ο πατέρας μου έλεγε πως κατάγουνταν από τη Δημητσάνα και είχαν συγγένεια με τον Οι­κουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε’.

Για το Λεξικό κυρίων ονομάτων του Γ. Μπαμπινιώτη

Το λεξικό που βλεπετε κυκλοφόρησε πριν από δεκαπεντε περίπου μέρες από το Κέντρο Λεξικολογίας, που εκδίδει όλα τα λεξικά του Γ. Μπαμπινιώτη (και της ομάδας γλωσσολόγων του Κέντρου βεβαίως). Η σημερινή παρουσίαση είναι επομένως κάπως πρώιμη, αφου το λεξικό αυτό το πήρα στα χέρια μου πριν από μια βδομάδα περίπου, και δεν το έχω δουλέψει όσο θα χρειαζόταν για να εκφέρω ώριμη άποψη, αλλά για τεχνικούς, ας πούμε, λόγους προτίμησα να γράψω τώρα το άρθρο αυτό επειδή αν το ανάβαλλα η αναβολή θα μπορούσε να αποδειχτεί πολύμηνη.

Το λεξικό είναι το στερνοπαίδι από τα Λεξικά Μπαμπινιώτη, το όγδοο ίσως της οικογένειας, με πρώτο το «μεγάλο» λεξικό, το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, που πρωτοεκδόθηκε το 1998 και το 2019 έκανε την 5η έκδοσή του. Ακολούθησαν το Λεξικό για το σχολείο και το γραφείο, το Ορθογραφικό, το πολύ καλό Ετυμολογικό λεξικό, το Λεξικό Δυσκολιών, το Λεξικό Συνωνύμων, το Λεξικό Απαιτητικών Λέξεων, το Λεξικό Παραγώγων και Συνθέτων (δεν το έχω κοιτάξει), και ίσως να μου ξεφεύγει και κάποιο ακόμα. Κάποιος είχε πει χαριτολογώντας ότι ο Μπαμπινιώτης δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να ανασυσκευάζει την ύλη του μεγάλου λεξικού και να την ξανασερβίρει κατανεμημένη σε μικρότερα λεξικά, μια μπηχτή που ίσως έχει κάποια βάση για ορισμένα προηγούμενα λεξικά αλλά μάλλον αδικεί το Λεξικό Κυρίων Ονομάτων, όπως θα δούμε.

Τα κύρια ονόματα είναι ένας τομέας που βρίσκεται στις παρυφές της λεξικογραφίας, για να το πω έτσι. Πολλά λεξικά, όπως το ΛΚΝ, δεν λημματογραφούν καν τα κύρια ονόματα, παρά μόνο τα τυχόν παράγωγά τους, έτσι το ΛΚΝ έχει τα Δημήτρια αλλά όχι τη Δήμητρα ή τον Δημήτρη και κατ’ εξαίρεση περιλαμβάνει λήμμα «Γιάννης», μόνο και μόνο για να καταγράψει τις σχετικές παροιμίες. Παρομοίως, έχει λήμμα «καλαματιανός» αλλά όχι για την Καλαμάτα. Αυτή είναι μια συγκεκριμένη λεξικογραφική άποψη -κι έτσι, οποιος θέλει να βρει το θηλυκό του Άραβα δεν θα το βρει στο ΛΚΝ. Το λεξικό Μπαμπινιώτη (το μεγάλο, το ΛΝΕΓ εννοώ), που χαρακτηρίζεται από αρκετήν εγκυκλοπαιδικότητα, λημματογραφούσε εξαρχής κύρια ονόματα και έδινε και πολλές ετυμολογικές και άλλες πληροφορίες, τις οποίες αναπτύσσει περαιτέρω το Λεξικό Κυρίων Ονομάτων που παρουσιάζουμε σήμερα.

Γιατί «Κυρίων» και όχι «Κύριων Ονομάτων», αφού στην κοινή νέα ελληνική τα επίθετα ανεβαζουν τον τόνο; Την απορία αυτή τη διατύπωσε ο φίλος και συνάδελφος Δημήτρης Χαρβάτης στη Λεξιλογία. Θα μπορούσαμε να απαντήσουμε «για τον ίδιο λόγο που ο καθηγητής Μπαμπινιώτης στις πολλές δημοσιεύσεις του στο Φέισμπουκ ανακοινώνει ότι το Λεξικό του «κυκλοφορήθηκε», αντί να πει «κυκλοφόρησε»» -εννοώ ότι ακολουθεί μια πιο συντηρητική εκδοχή της γλωσσας, που βέβαια δεν εκφράζεται με διαφοροποιήσεις πολλές και ριζικές αλλά με λιγοστές και συμβολικές, σαν την κονκάρδα που φοράει ο άλλος στο πέτο για να δηλώσει την αγαπημένη του ομάδα ή το κόμμα που υποστηρίζει.

Καραστημένο

Στις δηλώσεις που έκανε το βράδυ της Κυριακής, εξοργισμένος από το πέναλτι που δόθηκε σε βάρος του Ολυμπιακού στις καθυστερήσεις του παιχνιδιού Παναθηναϊκός – Ολυμπιακός, με αποτέλεσμα να στερηθεί η ομάδα του τη νίκη στο ντέρμπι, ο ισχυρός άνδρας του Ολυμπιακού, ο εφοπλιστής Βαγγέλης Μαρινάκης χαρακτήρισε «καραστημένη τη διαιτησία» του αγώνα.

Προηγουμένως είχε χαρακτηρίσει «στημένο» τον διαιτητή και «στημένη» την [ποδοσφαιρική] ομοσπονδία, και στην τρίτη του αναφορά, θέλοντας ίσως να υπερθεματίσει, είπε οτι «Κερδίσαμε και τη διαιτησία, που από το πρώτο λεπτό ήταν καραστημένη». Θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει ότι η πρόταση αυτή πάσχει, αφού ο Ολυμπιακός δεν κέρδισε το παιχνίδι, ενώ επίσης αν η διαιτησία ήταν «στημένη» από το πρώτο λεπτό θα μπορούσε να είχε δώσει πέναλτι στο γκρέμισμα του Σπόραρ από τον Παπασταθόπουλο στα μισά του β’ ημιχρόνου, όταν το σκορ ήταν 0-0, και όχι να περιμένει τα χασομέρια -εκτός βέβαια αν ο διαιτητής ήταν «στημένος» ή «καραστημένος» για να φέρει το παιχνίδι ισόπαλο και όχι για να νικήσει κάποια ομάδα. Αλλά δεν θέλω να κάνω σχόλιο ποδοσφαιρικό στο άρθρο αυτό.

Θα προσέξατε πάντως ότι ο Βαγγ. Μαρινάκης απέφυγε να εκφραστεί εναντίον της κυβέρνησης, περιορίζοντας τα βέλη του εναντίον της ομοσπονδίας, ενώ προηγουμένως το δεξί του χέρι, ο Γιάννης Βρέντζος, μέλος του ΔΣ της ΠΑΕ Ολυμπιακός, διαβάζοντας από χαρτάκι τις δηλώσεις του υπήρξε πολύ πιο απερίφραστος αφού υποστήριξε ότι «τα τρία τελευταία χρόνια λειτούργησε στην κυβέρνηση καθεστώς παρανομίας, υποκλοπών με συνδέσμους και παρακλάδια σε όλο το οργανωμένο έγκλημα με έδρα το Μέγαρο Μαξίμου και επικεφαλή τον Γρήγορη Δημητριαδη και την βρώμικη λαθραία ποινική παρέα του.» Μένει να δούμε αν οι δηλώσεις ήταν ένα πυροτέχνημα χωρίς συνέχεια ή μια προειδοποιητική βολή. Αλλά ούτε πολιτικό σχόλιο θέλω να κάνω.

Όχι, εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε θ’ αφιερώσω το άρθρο στον όρο «καραστημένος» και κυρίως στο πρώτο συνθετικό του, στο πρόθημα «καρα-«.

Το πρόθημα «καρα-» έχει τουρκική προέλευση -και από αυτή την άποψη είναι αξιοσημείωτο, μια και δεν είναι τόσο πολλά τα δάνεια προθήματα και επιθήματα, αν και στα επιθήματα έχουμε επίσης το -τζής, για το οποίο είχαμε γράψει προ καιρού, και το -λίκι για το οποίο χρωστάμε άρθρο.

Η βασική λειτουργία που έχει σημερα το πρόθημα καρα-, σύμφωνα με τα λεξικά, είναι να επιτείνει τη σημασία που έχει η κυρίως λέξη, σημασία η οποία είναι, συνήθως, αρνητική.

Έτσι, προσφέρεται και για ευκαιριακούς σχηματισμούς, όπως ο «καραστημένος διαιτητής» του κ. Μαρινάκη. Δεν ήταν απλώς στημένος, αλλά καραστημένος. Παρόμοια, μια λέξη που ακούγεται πολύ τελευταία είναι ότι «το έχω καρατσεκάρει» ή «το έχω καρατσεκαρισμένο». Δεν το έχω απλώς τσεκάρει (ή ελέγξει, αν προτιμάτε), δεν το έχω, έστω, διπλοτσεκάρει, αλλά το έχω «καρατσεκάρει».

Αλλά να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Στα τουρκικά, kara είναι ο μαύρος, είναι και ο σκούρος, και ο σκοτεινός. Όμως είναι επίσης, λέει το λεξικό, ο άτυχος, ο γρουσουζικος. Ήδη στα τουρκικά, το kara χρησιμοποιείται στη σύνθεση όχι μόνο για να δείξει το μαύρο χρώμα (π.χ. biber το πιπέρι γενικώς, karabiber το μαύρο πιπέρι) αλλά και ως επιτατικό προς το χειρότερο. Ας πούμε, karabelâ είναι ο μεγάλος μπελάς, ενώ karahaber, κατά λέξη μαύρο χαμπέρι, είναι η είδηση για θάνατο ή καταστροφή.

Μιζοτάκης, Τζίφρας και άλλες παραφθορές ονομάτων

Στο ταξίδι που είχα πάει τις προάλλες, είχα βάλει το στικάκι να παίζει Χατζιδάκι. Κάποια στιγμή λοιπόν, καθώς έπαιζε το Κάπου υπάρχει η αγάπη μου, θυμήθηκα ένα σκίτσο του Μποστ, όπου παρωδείται αυτό το τραγούδι, κι έπειτα θυμήθηκα πως στις λεζάντες του σκίτσου ο Μποστ αποκαλεί «Ατσιδάκη» τον συνθέτη -χωρίς να ξέρω αν υπάρχει κάποιο περιστατικό που το δικαιολογεί ή αν το έκανε χωρίς λόγο.

Θυμήθηκα έπειτα ότι ο Μποστ είχε επίσης αποκαλέσει «Επιμήκη» τον Μίκη Θεοδωράκη, αλλά και ότι έναν άλλο Χατζιδάκι, τον Γεώργιο, τον πατέρα της ελληνικής γλωσσολογίας, οι δημοτικιστές του Νουμά, που είχαν διαρκή κόντρα μαζί του, τον αποκαλούσαν «ο Κασσιδάκις» (του Κασσιδάκεως στη γενική).

Με το ένα και με το άλλο, λοιπόν, σκέφτηκα να αφιερώσουμε ένα άρθρο σε αυτό το θέμα, δηλαδή στις, σκωπτικές συνήθως, παραφθορές ονομάτων δημοσίων προσώπων που έχουμε υπόψη μας.

Να διευκρινίσω εδώ ότι η παραφθορά του ονόματος δεν ταυτίζεται με το πατρατσούκλι, που είναι κάτι ευρύτερο. Τον Μητσοτάκη πατέρα τον έλεγαν, ας πούμε, Ψηλό (ουδέτερο παρατσούκλι έως ευμενές), Επίτιμο (ουδέτερο, όταν αποσύρθηκε), Δρακουμέλ (χλευαστικό παρατσούκλι), Εφιάλτη ή Αποστάτη (προσβλητικό), αλλά κανένα από αυτά τα παρατσούκλια δεν είναι παραφθορά του ονόματός του, παρά μόνο το Μιζοτάκης, που βέβαια το έχει κληρονομήσει και ο σημερινός πρωθυπουργός.

Δεν εξετάζω βέβαια αν είναι δικαιολογημένο το συγκεκριμένο παρατσούκλι, αλλά μόνο το καταγράφω (έχει άλλωστε ήδη καταγραφεί σε σχετικούς ιστότοπους). Για τον πρωθυπουργό, είδος παραφθοράς του ονόματός του είναι και το Κούλης, που βέβαια είναι το κανονικό χαϊδευτικό του όνομα, αλλά χρησιμοποιείται συχνά με μειωτική διάθεση. (Ένας φίλος μου Κρητικός, τον λέει επίσης «ο Μητσοτός»).

Όσο για τον Αλέξη Τσίπρα, για να εξισορροπήσουμε, υπάρχει η παραφθορά Τζίφρας. Επίσης, έχω δει το Θαλέξης, καθώς και τη στραβογραψιά (ο όρος είναι πλασμένος από το ιστολόγιό μας) Αλέκσης. Υπάρχουν κι αλλα παρατσούκλια του Τσίπρα, αλλά δεν αποτελούν παραφθορές του ονόματος ή του επωνύμου του.

Οι περισσότερες παραφθορές που θα μας απασχολήσουν γίνονται στο επώνυμο του δημόσιου προσώπου, κάποιες γίνονται και στο όνομα, ενώ μια τάση είναι να αναφέρεται κάποιο δημόσιο πρόσωπο με τα τρία αρχικά του (όνομα, πατρώνυμο, επώνυμο), πχ ΚΑΚ ο Κώστας Καραμανλής και κυρίως ΓΑΠ ο Γιώργος Παπανδρέου, που έδωσε επίσης το ειρωνικό «το γάπατο» (από το χάπατο). Κι αυτός ο τύπος παραφθοράς εντάσσεται στο αντικείμενο που συζητάμε.

Μια και ανέφερα τον Κώστα Καραμανλή, ενώ έχει κάμποσα παρατσούκλια (Κουρασμένος, Βούδας της Ραφήνας -ίσως πρέπει να βάλουμε κι ένα τέτοιο άρθρο, για τα παρατσούκλια γενικώς των πολιτικών), κανένα δεν είναι παραφθορά ονόματος, εκτός ίσως από το (σπάνιο πάντως) «Καραμαλάκας», που λεγόταν επίσης (σπάνια, πάντοτε) και για τον παλαιότερο Καραμανλή, τον Εθνάρχη. Τον οποίο, κάποιοι ακροδεξιοί είχαν αποκαλέσει, τότε επί «σοσιαλμανίας», «Καραμανλένιν».

Θυμάμαι που μου έλεγε ένας φίλος μου πως ήξερε μια παρέα που επιδιδόταν στο να επινοεί σκωπτικά και χλευαστικά παρατσούκλια γνωστών της και μάλιστα αλλάζοντας, προσθέτοντας ή αφαιρώντας μόνο ένα ή το πολύ δύο γράμματα. Τέτοιο ταλέντο είχε κι ο Ταγκόπουλος του Νουμά, που τον ανέφερα και πιο πάνω -ας πούμε, τον Ξενόπουλο τον ειχαν πει «Ξερνόπουλο».

Άλλες φορές, από το αρχικό όνομα μπορεί να διατηρείται μόνο η κατάληξη -ας πούμε, τον Ευάγγελο Αβέρωφ τον είχαν αποκαλέσει Γεφύρωφ, επειδή υποτίθεται ότι επί δικτατορίας έστηνε γέφυρες συνεργασίας με το χουντικό καθεστώς.

Αλλοτε, κρατάνε το αρχικο σκέλος του ονόματος και αλλαζουν το τελικό -ας πούμε τον ηγέτη του ΛΑΟΣ τον έλεγαν, τότε που ακουγόταν τ’ όνομά του, Καρατζαφύρερ και Καρατζαφιόζη, αντί για Καρατζαφέρη. Ο Καρατζαφιόζης βέβαια παραπέμπει στον Καραγκιόζη, ο οποίος Καραγκιοζης έχει αρκετές παραφθορές ονομάτων -π.χ. τον Χατζατζάρη.

Ο Νίκος Ανδρουλάκης δεν έχει ακόμα ακουστεί τόσο ώστε να αποκτήσει παραφθορά, εκτός από το Ανδρουλάτσης, που είναι μια πασπαρτού παραφθορά για όλους τους Κρητικούς με επίθετο σε -άκης. Για τον Γιάννη Βαρουφάκη έχει ακουστεί το Μπαρουφάκης, ενώ ανάλογη παραφθορά για τον δημοσιογράφο Κώστα Βαξεβάνη τον μετατρέπει σε Μπαξεβάνη (και περαιτέρω σε Μπαγκς Μπάνι). Και τον Μίκη Θεοδωράκη κάποιοι τον στραβόγραφαν Μίκυ, ή και το έλεγαν ρητά, ο Μίκυ Μάους.

Τον διασώστη Ιάσονα Αποστολόπουλο, οι δεξιοί στο Τουίτερ, που τον έχουν άχτι επειδή σώζει μελαψούς, τον λένε υποτιμητικά «Γιάσονα» (συνήθως δε «Γιάσωνα» γιατί δεν ξέρουν ορθογραφία). Στο Τουίτερ, πάλι, βλέπω πότε πότε το «Λάδωνης» για τον Άδωνη Γεωργιάδη, τον οποίο ένας φίλος μας εδώ στο ιστολόγιο τον γράφει Γε-οργιάδη, σε ορθογραφικό λογοπαίγνιο. Τον Κ Μπογδάνο έχω δει να τον λένε Μπογνάνο, λόγω του μικρού αναστήματός του. Παλιότερα, θυμάμαι, συνήθιζαν κάποιοι να γράφουν τη Ζωή Κωνσταντοπούλου, τάχα συντετμημένα, «Κω/λου».

Οι περισσότερες από τις παραφθορές αυτές γινονται με στόχο περιπαικτικό, χλευαστικό, αν και κάποιες είναι ουδέτερες, συνήθως όταν αποτελούν σύντμηση του επωνύμου -όπως το Μπένυ του Ευάγγελου Βενιζέλου (που γινόταν μειωτική όταν την επέκτειναν σε Μπένυ Χιλ). Κλασική συντμηση είναι, για όσους έχουν επίθετο σε -όπουλος να κόβεται το -πουλος, πχ παλιά ο Αναστό(πουλος).

Πολλές ειρωνικές παραφθορές πρέπει να έχουμε και στον χώρο του ποδοσφαίρου, πέρα από την πολιτική, αλλά τώρα δεν μου έρχεται πρόχειρο κάποιο παράδειγμα. Και στον κινηματογράφο, στις παλιές κωμωδίες, θα πρέπει να υπάρχουν παραφθορές ονομάτων, αλλά και πάλι δεν έχω πρόχειρο παράδειγμα. Θυμάμαι μόνο σε μια ταινία που ο Νίκος Ξανθόπουλος αποκαλεί, δήθεν κατα λάθος, Χατζηπατέρα αντί για Χατζηπέτρο τον πατέρα της αγαπημένης του (που έχει αντιρρήσεις για τον δεσμό τους, επειδή ο ΝΞ είναι φτωχός).

Δεν είναι και πολύ καλόγουστο αυτό το χιούμορ, θα πείτε -και θα έχετε δίκιο, μεταξύ άλλων επειδή το όνομά του δεν το διαλέγει κανείς. Ωστόσο, δεν παύει να είναι ένα είδος «ανώνυμης δημιουργίας» ή και επώνυμης κάποτε, αν θυμηθούμε το λογοπαίγνιο του Δημοσθένη που αποκάλεσε τον αντίπαλό του, τον Αισχίνη, «της πόλεως αισχύνη».

Για λόγους πληρότητας, να αναφέρω και τα δικά μου, αν και διάσημος δεν είμαι. Στην παρέα μου, ακουγόταν το «Ντάκος» ενώ κάποιοι κάναμε λογοπαίγνια με τον αριθμό σαράντα -ήδη τον πατέρα μου τον έλεγαν οι συμφοιτητές του Σαραντατράμ, ενώ έπαιζε και για τους δυο μας το Σαρανταποδαράκος. Κάποιος άσπονδος φίλος στο Φέισμπουκ είχε βρει το Ψαραντάκος.

Πολλά έγραψα, περιμένω τα σχόλιά σας για να εμπλουτιστεί ο καταλογος των λογοπαιγνίων με τα ονόματα δημοσίων προσώπων!

Μηνολόγιον Αυγούστου έτους 2022

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς για τα γεγονότα του μήνα, που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως είναι αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Δε  1	Αυτοκτονία Νικολάου Ζαχαριάδη στο Σουργκούτ της Σιβηρίας
Τρ  2	† Ερρίκου Καρούζο
Τε  3	Κοίμησις Ιωάννου Παπαϊωάννου του μελωδού και Ανδρέου Εμπειρίκου του υπερρεαλιστού
Πε 4	† Ιωάννου Χριστιανού Άντερσεν, του μυθοποιού
Πα 5	Κοίμησις Μέριλυν Μονρόε, Ρίτσαρντ Μπάρτον, σερ Άλεκ Γκίνες. Και γενέσιον Άννης-Σίλιας της διαδικτυακής φίλης. Και του ενός εκ των δύο αριστουργημάτων που εποίησε ο Νικοκύρης.
Σα 6	Γενέσιον Αλεξάνδρου Φλέμιγκ, του ευεργέτου της ανθρωπότητος. Και των εν Χιροσίμα αμάχων.
Κυ 7	Ηρακλείτου, του Εφεσίου φιλοσόφου. Και του μπλόκου του Βύρωνα.
Δε 8	Του Ινδού διανοητού Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ
Τρ 9	Ανάληψις Απολλωνίου του Τυανέως εκ του ιερού της Δικτύννης. Και των νεκρών στο Ναγκασάκι.
Τε 10	† Κωνσταντίνου Χριστοφορίδη, πατρός της αλβανικής φιλολογίας
Πε 11	† Θανή Ιωάννου Ουνιάδου
Πα 12	Παγκόσμια Ημέρα Νεολαίας
Σα 13	Των εν Μαραθώνι, Ελλήνων προμαχούντων Αθηναίων και Παγκόσμια Ημέρα των Αριστεροχείρων. Και γενέσιον Φιδέλ του Κουβανού επαναστάτη.
Κυ 14	Κοίμησις Βερτόλδου Μπρεχτ, του δραματοποιού και Νικολάου Φέρμα, του μαγκίτη.
Δε 15	Θουκυδίδου Ολόρου Αλιμουσίου
Τρ 16	Πρώτη εγγραφή εις δίσκον της ανθρωπίνης φωνής υπό Θωμά Έδισον
Τε 17	Γενέσιον Πέτρου Φερμά, του μαθηματικού
Πε 18	† Θανή Ονωρίου Μπαλζακ
Πα 19	Εκτέλεσις του ποιητού Φρειδερίκου Γκαρθία Λόρκα
Σα 20	Των εν Θερμοπύλαις πεσόντων Σπαρτιατών και Θεσπιέων
Κυ 21	Ιωάννου Κωνσταντινίδη-Κώστα Γιαννίδη, του γλυκυτάτου μουσουργού
Δε 22	Γενέσιον Δημητρίου Γληνού, του μεγάλου διδασκάλου
Τρ 23	Διεθνής ημέρα κατά του δουλεμπορίου
Τε 24	Μαρτύριον Κοσμά του Αιτωλού και γενέσιον Λέο Φερρέ
Πε 25	Ταχτσή Κωνσταντίνου αναίρεσις
Πα 26	Κομφουκίου του φιλοσόφου
Σα 27	Διακήρυξις των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Και κοίμησις Σωτηρίας Μπέλλου.
Κυ 28	Γενέσιον Ιωάννου Γκαίτε
Δε 29	† Κοίμησις Αττίκ (κατά κόσμον Κλέωνος Τριανταφύλλου) και Γεωργίου Κοτζιούλα, του κατατρεγμένου ποιητού.
Τρ 30	Ρογήρου Βάκωνος
Τε 31	Πλινίου του πρεσβυτέρου

Ο Αύγουστος είναι ο δεύτερος μήνας του χρόνου που πήρε τ΄όνομά του από ιστορικό πρόσωπο -ο άλλος είναι ο Ιούλιος. Προηγουμένως ονομαζόταν Sextilis, έκτος μήνας δηλαδή στο παλιό ρωμαϊκό ημερολόγιο. Η ονομασία δεν άλλαξε όταν προστέθηκαν ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος στην αρχή, κι έτσι ο Sextilis ήταν πια όγδοος μήνας. Αρχικά ο Σεξτίλις είχε 29 μέρες, όταν όμως ο Ιούλιος Καίσαρας έκανε τη μεταρρύθμιση του ημερολογίου (που από τότε ονομάστηκε Ιουλιανό), του πρόσθεσε δυο μέρες. Ο Σεξτίλις ονομάστηκε Αύγουστος (Augustus) προς τιμή του αυτοκράτορα Αύγουστου, πράγμα που έγινε το 8 π.Χ. δηλαδή ενώ ζούσε ο αυτοκράτορας. Ωστόσο, δεν είναι αλήθεια αυτό που λέγεται, ότι τότε ο αυτοκράτορας Αύγουστος πρόσθεσε μια μέρα στον μήνα “του”, που την πήρε από τον Φλεβάρη, για να μην υστερεί ο μήνας “του” από τον Ιούλιο. Όπως είπα, την επιμήκυνση του μήνα την είχε κάνει ο Ιούλιος Καίσαρας.

Να θυμηθούμε, με την ευκαιρία, το ιστορικό μυθιστόρημα Αύγουστος του John Wiliams, εκδόσεις Gutenberg.

Με λένε Νίκο

Θα μου πείτε ότι λέω αυτονόητες αλήθειες, που κανείς δεν τις αμφισβητεί, λαπαλισάδες που τις έχει πει κι ο Γιώργος Κεντρωτής (αν έχετε άγνωστη λέξη, δείτε εδώ).

Ή ίσως σκεφτείτε ότι, σαν ξενιτεμένος, κάνω κι εγώ μια δήλωση ταυτότητας, όπως στη σουηδική ταινία Με λένε Στέλιο, βασισμένη σε σενάριο του Θοδωρή Καλλιφατίδη.

Ωστόσο, ενώ σε ένα επίπεδο είναι αυτονόητο ότι με λένε Νίκο, το λέει δα στην προμετωπίδα του το ιστολόγιο που διαβάζετε, αφού αυτοχαρακτηρίζεται «Το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου», σε ένα άλλο επίπεδο, στο επίπεδο των σχέσεών μου με το ελληνικό κράτος, δεν με λένε Νίκο. Με λένε Νικόλαο.

Η αστυνομική μου ταυτότητα γράφει Νικόλαος Σαραντάκος, το ίδιο και το διαβατήριό μου, και η σελίδα μου στο Τάξις, και όπου αλλού έχω παρτίδες με τη δημόσια διοίκηση. Ταυτόχρονα, οι φίλοι μου με φωνάζουν Νίκο, συστήνομαι ως Νίκος, στα βιβλία που βγάζω υπογράφω ως Νίκος Σαραντάκος, και το όνομα Νίκος χρησιμοποιώ σε όλη μου την κοινωνική και δημόσια ζωή. Σε αυτό δεν υπάρχει καμιά αντίφαση, όλοι και όλες που έχουμε μεγάλώσει σε αυτή τη χώρα ξέρουμε ότι η επίσημη μορφή του ονόματος είναι Νικόλαος, και Νίκος η καθιερωμένη συντομομορφή.

[Χρησιμοποιώ τον όρο «σύντομη μορφή» ή «συντομομορφή» για τα Νίκος, Γιάννης, Γιώργος και όχι τον όρο «χαϊδευτικό» που θα τον κρατούσα για τύπους όπως Γιαννάκης, Γιωργάκης κτλ. Ο Τακης είναι και τα δύο, σύντομη μορφή και χαϊδευτικό. Αν έχετε διαφορετική άποψη, σας ακούω].

Το ίδιο βέβαια ισχύει και για πάρα πολλά άλλα ονόματα: ο Γιάννης επισήμως λέγεται Ιωάννης, ο Γιώργος Γεώργιος και πάει λέγοντας. Τον τελευταίο καιρό έχω ακούσει μπαμπάδες και μαμάδες να φωνάζουν το βλαστάρι τους με το πλήρες όνομά του, αλλά αυτή η τάση είναι περιθωριακή νομίζω (όχι και ανύπαρκτη, πάντως: θυμάμαι σε ένα ξενοδοχείο, στο πρωινό, μια επεκτεταμένη οικογένεια, γιαγιαδες, παππούδες, νεαροί γονείς, ξαδέρφια και παραξαδέρφια, να συζητάει διαρκώς για τα κατορθώματα ενός μπόμπιρα που όλοι τον αποκαλούσαν «Μιχαήλ», και του φέρονταν λες κι ήταν αυτοκράτορας του Βυζαντίου τουλάχιστον).

Όταν η αντιστοιχία δεν είναι τόσο προφανής, ίσως χρειάζεται επεξήγηση -αυτό το βλέπουμε, για παράδειγμα, στα ψηφοδέλτια των κομμάτων στις εκλογές, όταν ένας υποψήφιος που είναι γνωστός με τη σύντομη μορφή του ονόματός του, αναγκάζεται να χρησιμοποιήσει την επίσημη, οπότε, αν θέλει, βάζει τη σύντομη μορφή σε παρένθεση. Παράδειγμα, η Λιάνα Κανέλλη, που φέρεται στα ψηφοδέλτια του ΚΚΕ ως Κανέλλη Γαρουφαλιά (Λιάνα), ενώ έτσι εμφανίζεται και στη σελίδα του ιστοτόπου της Βουλής (όπου βλέπω ότι το βιογραφικό της δεν έχει ανανεωθεί μετά το 2009).

Πουτινάκια

Από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος στην Ουκρανία, η συχνότητα χρήσης της λέξης του τίτλου μας αυξήθηκε κατακόρυφα, τουλάχιστον στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο όρος δεν είναι βέβαια γέννημα του πολέμου, υπήρχε από αρκετά χρόνια νωρίτερα· αν πάλι αναρωτιέστε τι σχέση έχει το πιάτο που βλέπετε στην εικόνα, θα πρέπει να κάνετε λίγη υπομονή.

Πουτινάκια λοιπόν αποκαλούνται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εκείνοι που υποστηρίζουν τις θέσεις της Ρωσίας, είτε γενικά είτε ειδικά για τον πόλεμο. Παρατηρώ βέβαια ότι η χρήση του όρου έχει διευρυνθεί ανεξέλεγκτα και χρησιμοποιείται επίσης για οποιονδήποτε δεν αποδέχεται ανεπιφύλακτα τη νατοϊκή αφήγηση -για παράδειγμα, χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον πριν από καμιά εικοσαριά μέρες για την αντιπολεμική συναυλία, τόσο για τους καλλιτέχνες που συμμετείχαν, όσο και για τους θεατές που την παρακολούθησαν.

Για να μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας, η δημοτικότητα του χλευαστικού αυτού όρου ασφαλώς οφείλεται στη λογοπαικτική σύνδεση με τα πουτανάκια (να μη βάλω αστεράκια τώρα, μεγάλα παιδιά είμαστε), ιδίως αφού έχει και τη σημασία «άβουλο όργανο» αλλά και «πληρωμένο όργανο».

Εμείς εδώ λεξιλογούμε, θα πείτε. Να δούμε λοιπόν καταρχάς αν έχει κάποια ετυμολογική βάση η λογοπαικτική συσχέτιση.

Δεν έχει. Παρόλο που δεν είναι απολύτως σαφής η ετυμολογία του οικογενειακού ονόματος Πούτιν, η επικρατέστερη θεωρία φαίνεται να το συνδέει με τη ρωσική λέξη πουτ (путь) που σημαίνει «δρόμος» -μάλιστα, στη γαλλική Βικιπαίδεια «μεταφράζουν» στα γαλλικά το όνομα Πούτιν ως Duchemin (chemin ο δρόμος). Η ιταλική λέξη puttana, πάλι (ίσως χρωστάμε άρθρο) ανάγεται στο λατινικό putidus (σάπιος, βρομερός), άρα δεν υπάρχει σχέση, όπως και δεν θα περιμέναμε να έχει σχέση ένα σλάβικο όνομα με μια λατινική ρίζα.

Ευχαριστούμε πολύ τον Γρηγόρη Λέων

Δεν παρακολουθώ γενικά τηλεόραση, και ειδικότερα δεν έχω παρακολουθήσει καθόλου τη θλιβερή υπόθεση του θανάτου των τριών κοριτσιών στην Πάτρα. Ξέρω βέβαια μέσες-άκρες τι έχει συμβεί, αλλά δεν έχω παρακολουθήσει κανένα τηλεοπτικό ρεπορτάζ, καμιά συζήτηση για την υπόθεση -πιο σωστά, έχω αποφύγει να παρακολουθήσω.

Ξέρω ωστόσο ότι κάποιον ρόλο διαδραματίζει, είτε στην υπόθεση είτε στη συζήτηση για την υπόθεση, ο ιατροδικαστής με το ασυνήθιστο όνομα Γρηγόρης Λέων -πιο σωστά το επώνυμο είναι ασυνήθιστο. (Από τη γνωστή εφαρμογή που κάνει αναζήτηση στους συνδρομητές τηλεφώνου, βρίσκω πως έχει ιδιαίτερα μεγάλη συχνότητα στη Στενή της Εύβοιας).

Το επώνυμο «Λέων» είναι ασυνήθιστο μορφολογικά -είναι λίγα αυτά τα αρχαιόκλιτα, θα τα λέγαμε, επώνυμα, που δεν έχουν κατάληξη σε -ος/-ας/-ης/-ες ή σε -ου/ογλου αλλά σε -ων ή σε -εύς.

Λοιπόν, σε μια εκπομπή σε μεγάλο τηλεοπτικό κανάλι, γνωστός δημοσιογράφος είπε τη φράση του τίτλου:

— Ευχαριστούμε πολύ τον Γρηγόρη Λέων!

αφού είχε προσκεκλημένο τον ιατροδικαστή στην εκπομπή του.

Στο Τουίτερ, κάποιος επέκρινε τον δημοσιογράφο για τα κακά ελληνικά του, αλλά άλλοι τού απάντησαν ότι ο ίδιος ο ιατροδικαστής υποστηρίζει ότι το επώνυμό του είναι άκλιτο και έχει ζητήσει να μην κλίνεται. Bλέπετε άλλωστε και άρθρο του σε εφημερίδα, με το επώνυμο άκλιτο. Καθώς τον τελευταίο καιρό γίνεται πολύς λόγος για το άτομό του, βρίσκω ότι πράγματι οι περισσότεροι δεν το κλίνουν -είτε επειδή συμμορφώνονται με την επιθυμία του είτε επειδή θεωρούν ότι δεν κλίνεται.

Ο λέων βέβαια, είτε το ζώδιο, είτε το λιοντάρι στην καθαρεύουσα, είτε το όνομα, κανονικά κλίνεται. Λέμε για τη μερίδα του λέοντος, αγοράζουμε έμπλαστρα Λέοντος, οι αστρολόγοι μας λένε για τα «πλεονεκτήματα του Λέοντα», υπάρχουν οι χρησμοί του αυτοκράτορα Λέοντος του Σοφού (αλλά και η οδός Λέοντος Σοφού στη Θεσσαλονίκη). Δεν ξέρω βέβαια αν οι σημερινοί πολίτες που έχουν το όνομα (και όχι επώνυμο) «Λέων» το κλίνουν. Εδώ που τα λέμε, δεν θυμάμαι να έχω γνωρίσει κάποιον Λέοντα, όλοι όσους φωνάζαμε «Λέων» ήταν Λεωνίδες συντετμημένοι. (Οπότε: Ήρθε ο Λέων, αλλά: το αυτοκίνητο του Λεωνίδα).

Ο Γρηγόρης Λέων δεν είναι ο μοναδικός που έχει διεκδικήσει το δικαίωμα στην ακλισία. Ο καλός συγγραφέας Μάνος Κοντολέων έχει επίσης επανειλημμένα ζητήσει να μην κλίνεται. Όσο για τις γυναίκες, αυτές έχουν το αμφίβολο προνόμιο να έχουν επώνυμα στη γενική κι έτσι δεν είναι ανάγκη να δηλώνουν αν κλίνουν ή όχι το επώνυμό τους, αφού αυτό φαίνεται αμέσως μόλις συστηθούν: η δικηγόρος Κλειώ Παπαπαντολέων το αφήνει άκλιτο ενώ η συνθέτρια Λένα Πλάτωνος το κλίνει.

Στη μελέτη του για τα «οικογενειακά μας ονόματα», ο Μανώλης Τριανταφυλλίδης σημειώνει ότι τα επώνυμα λόγιας προέλευσης μένουν συνηθως ασυμμόρφωτα, π.χ. Λέων, Κοντολέων, Προυσαεύς … Λάκων (και όχι Λάκωνας), Αργυρόπαις, Ποσειδών, Φιλαδελφεύς, Χαρτοφύλαξ, και συνεχίζει:

Το αποτέλεσμα είναι ωστόσο πως όχι μόνο στη λαϊκή γλώσσα αλλά και γενικά στ’ αθηναίικα, και ιδίως της νέας γενεάς, ακούγονται συχνά ονόματα αυτού του είδους άκλιτα, διαβάζονται μάλιστα και σε αγγελτήρια, ευχαριστήρια κτλ.

Έτσι λ.χ. διαβάζομε σε εφημερίδες και αλλού: «στον λατρευτόν μας πατέρα Ελευθέριον Α. Πλάτων», «του λατρευτού ημών υιού και αδελφού Γεωργίου Λέων», «την λατρευτήν μας Ευγενίαν Πανταλέων», «τον αγαπητόν μας … Γεώργιον Χαρτοφύλαξ» …. «έλαβον παρά του κ. Π. Προυσαεύς» (σε απόδειξη) κτλ.

Αυτά γράφονται στη δεκαετία του 1950, οπότε η τωρινή ακλισιά του Λέων και του Κοντολέων δεν είναι κάτι το καινοφανές, ούτε μπορεί ν’ αποδοθεί στο… μονοτονικό, τα γκρίκλις, τον ΣΥΡΙΖΑ ή κάποιο άλλο από τα δεινά των τελευταίων ετών. Το νέο στοιχείο ίσως είναι ότι τώρα κάποιοι που έχουν τέτοια επώνυμα, Λέων, Κοντολέων ή Παπαπαντολέων, δηλώνουν ότι επιθυμούν να μένουν άκλιτα -και θα είχε ενδιαφέρον αν μας έλεγαν για ποιο λόγο ή για ποιους λόγους το κάνουν. Ίσως για τυποποίηση, σκέφτομαι.

Χρόνια πολλά στη Θεοδώρα και στον Θόδωρο!

Στο ιστολόγιο συνηθίζουμε να δημοσιεύουμε άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και με τον καιρό έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο , στον Θανάση και στον Σταύρο, ενώ παλιότερα στον Θωμά, στον Στέφανο, στον Χαράλαμπο, στην Παρασκευή και τον Παρασκευά. Τελευταίο άρθρο της κατηγορίας αυτής είχαμε τον Γενάρη, για τον Αντώνη και την Αντωνία.

Σήμερα θα τιμήσουμε με το άρθρο μας τα ονόματα Θεοδώρα και Θεόδωρος -η γιορτή των Αγίων Θεοδώρων, βέβαια, είναι αύριο, που είναι Σάββατο. Είναι κινητή γιορτή, πέφτει το Σάββατο μετά την Καθαρά Δευτέρα, αλλά αφού το Σάββατο είναι μέρα αφιερωμένη στα μεζεδάκια είπα να δημοσιεύσω το άρθρο σήμερα. Έχω κι έναν ακόμα λόγο γι’ αυτό, διότι και σήμερα γιορτάζουν κάποιες Θεοδώρες, αφού σήμερα είναι η γιορτή της Αγίας Θεοδώρας της Άρτας, της πολιούχου αγίας της πόλης. Αυτή η γιορτή είναι σταθερή βέβαια και είναι απλώς σύμπτωση ότι πέφτει μία μέρα πριν από την πανελλήνια των Αγίων Θεοδώρων.

Για να είμαι ακριβέστερος, σήμερα, δηλαδή το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής, τιμάται το θαύμα με τα κόλλυβα που έκανε ο Άγιος Θεόδωρος ο Τήρων τον καιρό του Ιουλιανού. Ο άγιος αυτός λέγεται έτσι επειδή είχε καταταγεί νεοσύλλεκτος (tiro στη στρατιωτική ορολογία των Ρωμαίων) και μαρτύρησε για την πίστη του, κάηκε ζωντανός στην πυρά το 307. Το θαύμα το έκανε 55 χρόνια μετά, όταν εμφανίστηκε στον ύπνο του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και του έδωσε οδηγίες. Υπάρχει όμως και άλλος άγιος Θεόδωρος, ο Στρατηλάτης, συντοπίτης κατά σύμπτωση του Τήρωνος, και γι’ αυτό συχνά τους μπερδεύουν. Ο καθένας από τους δυο τους έχει και άλλη γιορτή, τον Φεβρουάριο και στις 12 Μαΐου, αλλά οι περισσότεροι Θόδωροι που ξέρω, όπως και οι Θεοδώρες (εκτός αν είναι από την Άρτα γιορτάζουν το Σάββατο. Πολλά είπα και σας μπέρδεψα οπότε σταματάω με τα εορτολογικά, πάντως επειδή είναι δύο οι γνωστοί Θεόδωροι που άγιασαν γι’ αυτό και το αγιώνυμο, σε εκκλησίες και τοπωνύμια, φέρεται συνήθως στον πληθυντικό: Άγιοι Θεόδωροι.