Και πάλι για τις μεταγλωττίσεις (Μνήμη Άρη Μπερλή)

Την περασμένη εβδομάδα συμπληρώθηκαν πέντε χρόνια από τον θάνατο του δοκιμιογράφου και (πολύ αξιόλογου) μεταφραστή Άρη Μπερλή (1944-2018).

Δεν είχα την τύχη να γνωρίσω καλά τον Μπερλή, μόνο δυο-τρεις φορές τον είχα συναντήσει, μέσω του Νίκου Λίγγρη που ήταν παλιός του φίλος και είχαμε λίγο συζητήσει. Έχω επίσης διαβάσει μαχητικά νεανικά του σχόλια στα Ελληνικά του Ρένου Αποστολίδη και βέβαια έχω δει μεταφράσεις του.

Για να τιμήσει την περίσταση, ο Κώστας Κουτσουρέλης δημοσίευσε στο Νέο Πλανόδιον μια ομιλία που είχε δώσει ο Μπερλής περί το 2006 για το θέμα των μεταγλωττίσεων (ή ενδογλωσσικών μεταφράσεων, αν θέλετε) λογοτεχνών όπως ο Παπαδιαμάντης και ο Ροΐδης. Πρόκειται για ένα θέμα που μας ενδιαφέρει, οπότε σκέφτηκα την αναδημοσίευση στο ιστολόγιο.

Η ομιλία του Μπερλή δόθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2006, στη Στοά του Βιβλίου, στο πλαίσιο εκδήλωσης με θέμα «Σολωμός, Παπαδιαμάντης, Ροΐδης: από τα ελληνικά στα ελληνικά. Συζήτηση για τις ενδογλωσσικές περιπέτειες των κειμένων».

Είχε προηγηθεί, στα τέλη του 2005, η κυκλοφορία τριών κλασικών κειμένων της λογοτεχνίας μας σε ενδογλωσσική μετάφραση στα νέα ελληνικά: της Πάπισσας Ιωάννας του Ροΐδη, της Φόνισσας του Παπαδιαμάντη και της Γυναίκας της Ζάκυθος του Σολωμού, από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, ενώ είχαν εξαγγελθεί και άλλοι τίτλοι που θα κυκλοφορούσαν στο μέλλον. Είχε γίνει πολλή συζήτηση για το εγχείρημα, το οποίο, ακριβώς επειδή περιλάμβανε και συγγραφείς της δημοτικής (τον Σολωμό, τον Κωνστ. Θεοτόκη κτλ), δέχτηκε βέλη από όλες τις πλευρές.

Τότε δεν είχα ιστολόγιο, είχα όμως τον παλιό μου ιστότοπο, κι εκεί έγραψα ένα εκτενές άρθρο εστιάζοντας στη μετάφραση της Πάπισσας Ιωάννας και κάνοντας αρκετά αυστηρή κριτική στον Δημήτρη Καλοκύρη. Ωστόσο, δεν ήμουν απορριπτικός κατηγορηματικά και συνολικά απέναντι στο εγχείρημα (διαβάστε το άρθρο μου για περισσότερα). [Σημειώνω ότι σε λινκ που υπάρχει στην αρχή του άρθρου του Μπερλή μπορείτε να βρείτε διάφορα άρθρα που είχαν δημοσιευτεί τότε, το δικό μου, ένα άλλο του Μπερλή κτλ, μαζεμένα με φροντίδα του Κ. Κουτσουρέλη]

Στην εκδήλωση στην οποία μίλησε ο Μπερλής συμμετείχαν επίσης ο Δημήτρης Δημηρούλης και ο Δημοσθένης Κούρτοβικ. Είχαν προσκληθεί και οι τρεις μεταφραστές δηλ. ο Άρης Μαραγκόπουλος, ο Γιώργος Αριστηνός και ο Δημήτρης Καλοκύρης, αλλά δεν θέλησαν  να πάρουν μέρος. Σημειώνω πως, αν δεν κάνω λάθος, το εκδοτικό εγχείρημα της μεταγλώττισης παλιότερων ελληνικών λογοτεχνημάτων σταμάτησε στους τρεις πρώτους τόμους. Δεν εκδόθηκαν άλλοι, κι ας είχαν εξαγγελθεί -και δεν ξέρω αν αυτό οφειλόταν στις οικονομικές δυσκολίες που είχε ο εκδοτικός οίκος ή στην υποδοχή των τριών πρώτων τόμων.

Ο Μπερλής στην ομιλία του ασχολείται με θέματα που μας ενδιαφέρουν και που τα έχουμε συζητήσει. Δεν συμφωνώ μαζί του σε όλα όσα γράφει, αλλά μας δίνει ένα αξιόλογο κείμενο που είναι καλή βάση για συζήτηση.

ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΤΑΓΛΩΤΤΙΣΕΙΣ

Είναι κρίμα που η άλλη πλευρά αρνήθηκε να παραστεί και να συζητήσει ή και να διαπληκτιστεί μαζί μας. Η εκδήλωση θα είχε μεγαλύτερο ενδιαφέρον, θα ανταλλάσσονταν επιχειρήματα, ενδεχομένως και βαριές κουβέντες, θα μας κατηγορούσαν για ελιτισμό, θα τους κατηγορούσαμε για λαϊκισμό, και πάει λέγοντας – κάπως έτσι προάγεται ο πνευματικός διάλογος, σοβαρολογώ, αυτό είναι που γενικότερα μας λείπει, η συζήτηση με τη σωστή αναλογία ψυχραιμίας και πάθους, νηφαλιότητας και παρρησίας, ακόμη και επιθετικότητας.

Διατύπωσα τις αντιρρήσεις μου στις μεταγλωττίσεις από τα ελληνικά στα ελληνικά, σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στον τύπο. Θα συνοψίσω εδώ το βασικό μου επιχείρημα. Ο μεταφραστής της Πάπισσας Ιωάννας ή της Φόνισσας ή άλλου λογοτεχνικού κειμένου του 19ου αιώνα στη σύγχρονη ελληνική δεν έχει καμιά πιθανότητα επιτυχίας, είναι χαμένος από χέρι – οπότε το όλο εγχείρημα δεν έχει νόημα. Η αναμέτρηση με το πρωτότυπο είναι άνιση, η σύγκριση αναπόφευκτη, η υστέρηση μοιραία. Το ανυπέρβλητο πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο μεταγλωττιστής (πρόβλημα που δεν το αντιμετωπίζει ο μεταφραστής κειμένου από ξένη γλώσσα) είναι ότι το πρωτότυπο είναι γραμμένο στην ίδια γλώσσα. Το μετάφρασμα έχει ανταγωνιστικό κείμενο, μέσα στην ίδια γλώσσα. Κείμενο εκτυφλωτικής ακτινοβολίας που καταδικάζει εκ των προτέρων κάθε απόπειρα ενδογλωσσικής διατύπωσής του. Κι ας μην ειπωθεί ότι η καθαρεύουσα του Ροΐδη ή του Παπαδιαμάντη είναι άλλη γλώσσα, διαφορετική από τη σύγχρονη νεοελληνική. Διότι τότε, παράλληλα με το ιδεολόγημα της αδιάσπαστης και ενιαίας ελληνικής γλώσσας από τον Όμηρο μέχρι σήμερα, όπου τάχα ανατρέχουμε γλωσσικά τους αιώνες μπρος-πίσω χωρίς πρόβλημα, θα έχουμε και το εκ διαμέτρου αντίθετο ιδεολόγημα, του ιστορικού κατακερματισμού της εθνικής γλώσσας σε πολυάριθμες γλωσσικές περιόδους ή εξελικτικές φάσεις, που σημαδεύονται από τόσο βίαιες ρήξεις της συνέχειας ώστε μέσα σε εκατό πενήντα, εκατό ή και σε πενήντα χρόνια, μπορεί και σε λιγότερα, η γλώσσα να αλλάζει τόσο ριζικά ώστε να χρειάζεται μετάφραση. Αυτό μπορεί να μην τέθηκε ρητά αλλά συνάγεται αφ’ ης στιγμής τίθεται θέμα μετάφρασης κειμένων που είναι κοντά, πολύ κοντά σε μας, κειμένων που υποτίθεται ότι είναι δύσβατα, δύσληπτα ή και ακατανόητα πια για τους περισσότερους σημερινούς χρήστες. Και ποιοι είναι αυτοί οι περισσότεροι; Είναι κυρίως οι μάζες των απαίδευτων νέων παιδιών –αυτό ειπώθηκε ως επιχείρημα– που, λόγω ελλιπούς παιδείας ή των περισπασμών της σύγχρονης ζωής δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτά τα κείμενα.

Advertisement

Λέξεις του κερκυραϊκού ιδιώματος από τον Ιω. Καρτάνο (Μια συνεργασία του Spiridione)

Στο τέλος του πρόσφατου άρθρου «λεξιλογικής περιήγησης» με λέξεις από τον Κάλαμο, το νησί του Ιονίου, είχα απαριθμήσει τα ανάλογα άρθρα του ιστολογίου και είχα προσθέσει ότι μας λείπουν άρθρα από την Κέρκυρα, τη Χίο, τη Μακεδονία ή τη Θράκη και άλλες περιοχές, ελπίζοντας ότι έτσι θα παρακινούσα κάποιον αναγνώστη να μας στείλει άρθρο για τη ντοπιολαλιά της ιδιαίτερης πατρίδας του. 

Ο φιλος μας ο Spiridione έσπευσε να ανταποκριθεί στο έμμεσο κάλεσμα, και μάλιστα με πρωτότυπο τρόπο. Μας στέλνει μια εκτενή εργασία στην οποία αποδελτιώνει λέξεις του κερκυραϊκού ιδιώματος από το έργο του Ιωαννίκιου Καρτάνου. Ο Καρτάνος ήταν μοναχός του 16ου αιώνα, ο οποίος περί το 1530 μετέφρασε αποσπάσματα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης στη δημώδη γλώσσα της εποχής, προσφέροντάς μας ένα πολύτιμο δείγμα του δημώδους εκκλησιαστικού λόγου της εποχής του. Χρωστάω άρθρο για τον Καρτάνο, αλλά μια γεύση μπορείτε να πάρετε εδώ.

Όπως λέει και ο ίδιος στην εισαγωγή του, διάλεξε 70 λέξεις από το Γλωσσάριο του έργου του Καρτάνου οι οποίες όμως υπάρχουν αυτούσιες ή σε παραπλήσια μορφή στο (σύγχρονο) κερκυραϊκό γλωσσάρι του Χυτήρη -κι έτσι αφενός γεφυρώνει τον 16ο αιώνα με τον 20ό, αφετέρου δε δεν εμποδίζει άλλους Κερκυραίους να παρουσιάσουν στο μέλλον κάποιο άρθρο με άλλες κερκυραϊκές λέξεις, νεότερες ας πούμε.

Αλλά δεν χρειάζεται να γράψω εγώ περισσότερα, δίνω τον λόγο στον Σπύρο. Ελάχιστα δικά μου σχόλια, κυρίως ετυμολογικά, είναι σε [αγκύλες].

Λέξεις του κερκυραϊκού ιδιώματος από τον Ιω. Καρτάνο

Στον παρακάτω κατάλογο υπάρχουν ορισμένες λέξεις, 70 επιλεγμένες λέξεις για την ακρίβεια, από το γλωσσάρι της Παλαιάς τε και Νέας Διαθήκης του Ιωαννίκιου Καρτάνου (εκδ. ΚΕΓ, 2000, επιμέλεια Ελένη Κακουλίδη – Πάνου, γλωσσικό επίμετρο Ελένη Καραντζόλα), οι οποίες υπάρχουν, με την ίδια ή παραπλήσια μορφή ή σημασία, και στο Κερκυραϊκό Γλωσσάρι του Γεράσιμου Χυτήρη (1987). Ο Καρτάνος έγραψε το έργο του αυτό, που εκδόθηκε στη Βενετία το 1536, στη ζωντανή δημώδη γλώσσα της εποχής του, με πολλά στοιχεία απ’ το μητρικό του κερκυραϊκό ιδίωμα. Στον κατάλογο, από πάνω είναι τα λήμματα απ’ το γλωσσάρι του Καρτάνου, με κάποια παραθέματα που έχω προσθέσει, και από κάτω του Χυτήρη, χωρίς τις ετυμολογήσεις του (που δεν είναι και πάντα εύστοχες).

1. αγκωνή, η: γωνιά, «είχε τες πόρτες χάλκινες εις πάσα αγκωνή της χώρας» (Καρ).

‒ αγκωνή, η: γωνία, και αγκωνιάζω σπρώχνω κάποιον στη γωνία με εχθρικές διαθέσεις και τον ακινητώ «τον αγκώνιασε και του ‘δωκε τση χρονιάς του» (Χυτ.).

2. αλατρεύω: καλλιεργώ «δεν είχεν βρέξει τότες εις την γην και άνθρωπος δεν ήτονε ότι να την αλατρέψει» (Καρ.).

‒ αλατρεύω: αροτριώ (Χυτ.).

3. αμαχεύομαι: φιλονικώ, γίνομαι εχθρός «διατί να αμαχευομέστεν εγώ και εσύ και οι βοσκοί μας, οπού είμεσθεν αδελφοί;», και αμάχη, η έχθρα, μίσος (Καρ.).

‒ αμαχεύομαι: εχθρεύομαι, «αδρέφια π’ αμαχεύονται, γονιό δε λογαριάζουν» (παροιμ.), και αμαχεμός, ο έχθρα, ψυχρότητα, διακοπή σχέσεων «τι σου ‘καμα, τι σου ’πραξα, αμαχεμό να μου ‘χεις» (δημ. στίχος), και αμάχη, η φρ. «βάνω σ’ αμάχη» (Χυτ.).

4. αμπλάθρι, το: έμπλαστρο «ώσπερ κάνουν οι καλοί και οι έμπειροι ιατροί εις τες λαβωματίες των ανθρώπων, όπου βάνουν τ’ αμπλάθρι και τα ιατρικά φάρμακα» (Καρ.).

‒ μπλάθρης, ο: έμπλαστρο και μπλαθρώνω τοποθετώ έμπλαστρο σε κάποιον, περιαλοίφω «τον εμπλάθρωσε με σκ…». (Χυτ.).

5. αμπώνω: σπρώχνω, πιέζω «και ηβλέποντας ο Σαούλ ότι οι εχθροί εσίμωναν να τον πιάσουν, … και το ξίφος το βάνει εις την κοιλίαν του και αμπώνει το και απέρασέ τον έως την ράχην» (Καρ.).

‒ αμπώνω: απωθώ, συνωθώ, και αμπωσιά, η σπρωξιά «τον εβγάλανε τσι αμπωσιές» (Χυτ.).

6. αναισχυντώ, ανασχυντώ: προσβάλλω, ντροπιάζω, επιτιμώ, επιπλήττω «έπειτα (ο Βολουσιανός) γυρίζει προς τους Εβραίους και ανασχυντά και υβρίζει τους» (Καρ.).

‒ ανασκυντάω: επιπλήττω, εξελέγχω, και ανασκύντια, η επίπληξη. (Χυτ.).

7. αναπίασμα, το: ζύμη, προζύμι «και υπήραν ο λαός το αναπίασμα οπού είχαν πριν να το ζυμώσουν να το κάμουν ψωμί, μόνον ζυμάρι ήτονε» (Καρ.).

‒ αναπιαίνω: ρίχνω το προζύμι στο αλεύρι, ζυμώνω και σκεπάζω τη σκάφη, περιμένοντας να φουσκώσει, και αναπίασμα, το η ενέργεια, αλλά και η φύραση (Χυτ.).

8. αναχαράζω: μηρυκάζω, μασώ «και ήξευρεν και τούτο, ότι τα ψάρια δεν αναχαράζουν, μόνον ο σπάρος λέγουν ότι αναχαράζει» (Καρ.).

‒ αναχαράζω: μηρυκάζω (Χυτ.).

9. απανωθίο: επιρ. πάνω από, αποπάνω «έπειτα απετάγει απανωθίο την φωλίαν του» (Καρ.).

‒ αποπανουθιό: επιρ. άνωθεν, από το επάνω μέρος, Και αντίστοιχα αποκατουθειό. (Χυτ.).

Κείμενα του Εικοσιένα – 7: Βλάχος είμαι και ‘ληνικά δεν ηξέρω – Επιστολές κλεφτών το 1799

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, πριν από λίγο καιρό σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Δεν αποκλείεται να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το έβδομο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Θα παρουσιάσω σήμερα τις επιστολές δυο κλεφταρματολών προς τους άρχοντες της Λευκάδας: του Γιάννη Παραβόλα και του Ραφτογιάννη. Και τα δυο γράμματα στάλθηκαν περί το 1799, σε μια περίοδο δηλαδή όπου η Λευκάδα (τότε Αγία Μαύρα) και τα άλλα Εφτάνησα βρίσκονταν υπό ρωσοτουρκική προστασία -μια παράδοξη συγκατοίκηση που δεν διάρκεσε πολύ και για την οποία το ευρύ κοινό δεν ξέρει πολλά, αλλά τον ναύαρχο Ουσακόφ που την υλοποίησε τον γιορτάζουν ως άγιο στην Κέρκυρα βοηθούντος και του ρωσικού τουριστικού συναλλάγματος.

Τα κείμενα εγώ τα πήρα από το βιβλίο του Σπύρου Ασδραχά «Πρωτόγονη επανάσταση: Αρματολοί και κλέφτες (18ος-19ος αιώνας)» (ΕΑΠ, 2019) αλλά τα είχε πρωτοδημοσιεύσει ο Ν.Γ.Σβορώνος (ΕΕΜΣ 1 (1939) σ. 111-113).

Ο Ασδραχάς τα θεωρεί «από τις καλύτερες περιπτώσεις δημοτικού λόγου» που «διατηρούν όλη την εκφραστική αμεσότητα ενώ σύγχρονα αποτελούν αυθεντικά τεκμήρια για τη διάγνωση της νοοτροπίας του κλέφτη (γράμμα Ραφτογιάννη)» ή για «τα κίνητρα που οδηγούν στην κλεφτουριά (γράμμα Παραβόλα)» ενώ δίνουν πληροφορίες για τις σχέσεις αρματολού και κλέφτη ή για τις σχέσεις του κλέφτη με τον λαό χωρίς εξιδανικεύσεις.

Ο Ασδραχάς έχει κάνει αυτοψία στο Ιστορικό Αρχείο της Λευκάδας οπου βρίσκονται τα δυο έγγραφα και τα παρουσιάζει δηλώνοντας πού χωρίζονται οι γραμμές και ποιες διορθώσεις έχει κάνει ο ίδιος, στοιχεία που όμως δυσκολεύουν την ανάγνωση γι’ αυτό και τα παραλείπω. Χωρίζω επίσης σε παραγράφους για να είναι πιο ευανάγνωστο.

Σημειώνω ότι ο Ασδραχάς έχει επιμεληθεί το κείμενο χωρίζοντας λέξεις κτλ. Για παράδειγμα, ο Ραφτογιάννης γράφει «οπουναηνεμερα κε η πηστηκη τροηρου αμμου βασταν τα ποδαρηα οχη τη νηχτα» αλλά εσείς διαβάζετε «οπού να είναι μέρα και οι πιστικοί τροΰρου, α μου βαστάν τα ποδάρια, όχι τη νύχτα«.

Και στις δυο επιστολές κάνει εντύπωση η αξιοπρέπεια των δυο κλεφτών -που ξέρουν τη θέση τους αλλά και τη δύναμη που τους δίνει το όπλο. Ορισμένα σημεία είναι δυσνόητα για τον σημερινό αναγνώστη -θα τα συζητήσουμε μαζί αν έχετε όρεξη. Ο Ασδραχάς δίνει τις εξής εξηγήσεις λέξεων:

κάνω ζάπι, ζαπίζω = κυριεύω (τουρκ. zapt etmek)
ζαράρι = ζημιά (τουρκ. zarar)
ισμέτι, χισμέτι = υπηρεσία, υποχρέωση (τουρκ. hizmet)
μονοφιλίκικα = μεροληπτικά
ντουρούσικος = ευθύς, ντόμπρος (τουρκ. dürüst)
τζεφτουλίκια = τσιφλίκια

Σε μία από αυτές τις περιπτώσεις διαφωνώ και θα το εξηγήσω στο τέλος. Σημειώνω επίσης ότι α = αν και ότι στο πρώτο γράμμα ο Παραβόλας γράφει το ευφωνικό γ μπροστά από φωνήεν (γή = ή, γείδος κτλ.)

Ο καπετάν Χρίστος που μνημονεύεται στο πρώτο γράμμα είναι ο Χρίστος Κατσικογιάννης, γιος του αρματολού Γιάννη Μπαμπάτσικου ή Κατσικογιάννη, που αργότερα εξοντώθηκε από ανθρώπους του Αλήπασα.

Τον καιρό εκείνο ο Ραφτογιάννης και ο Παραβόλας έχουν διωχθεί απο τη Λευκάδα ύστερα από παρέμβαση του Αλήπασα, που ζήτησε από τις αρχές των Εφτανήσων να εκκαθαρίσουν τα νησιά από τους παράνομους που άφηναν το οθωμανικό έδαφος για να βρουν καταφύγιο εκεί.

Επιστολή Γιάννη Παραβόλα:

Εκλαμπρότατοι αφεντάδες της Αγιομαύρας την εκλαμπρότη σας δουλικώς προσκυνώ και με το ταπεινό μου γράμμα σάς φανερώνω: τί μεγάλα κάζα έκαμα εις τους τόπους σας και με κυνηγάτε;

Εγώ δεν επήρα κανενός μίγια κότα στανικώς, όξου α με φίλεψε κανένας. Με την Τουρκιά οπού έχω να κάμω, μου επήρανε δυο-τρεις φορές το γείδος μου και με κυνηγάνε και μένανε και τους πειράζω και γω. Τώρα εγώ με τους τόπους σας δεν έχω να κάμω, μούνε μου έρχεται παράπονο, οπού δίχως να σας πειράζω να με κυνηγάτε, οπού μ’ έχετε πατριώτη και θενά με κάμετε να την αφήκω την πατρίδα μου.

Και λέτε οπώς σας στενεύει ο καπετάν Χρίστος και σας λέγει να του δώκετε θέλημα να με κυνηγήσει με Τούρκους μέσα στους τόπους σας. Δότε του να φέρει και Τούρκους μέσα ευτού, να σας προδώκει τη χώρα ωσάν και πρώτα. Και σας λέγει οπώς με φυλάτε ευτού μέσα και δεν του λέτε οπώς με φυλάγει ο γίδιος, ωσάν και πέρσι, οπού μ’ έβανε να χαλάσω τα τζεφτουλίκια του πασά. Και τώρα αυτήνοι με φυλάνε, διατί ανί με κυνηγήσουνε, τους σκοτώνω τα βόδια τους και τους ανθρώπους τους και τα γεννήματά τους τα καίγω και ό,τι μπορέσω θενά τους κάμω.

Κείμενα του Εικοσιένα – 6: «Και τους εβάρεσα καλά». Ο Κολοκοτρώνης περιγράφει τη νίκη στα Δερβενάκια

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, πριν από λίγο καιρό σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Σκοπεύω να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις τουλάχιστον έως τα τέλη Μαρτίου αλλά και πιθανώς ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το έκτο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Μια και βρισκόμαστε πολύ κοντά στην 25η Μαρτίου, την ημέρα που συμβατικά θεωρείται η εναρκτήρια του ξεσηκωμού, διάλεξα για σήμερα ένα κείμενο που θα μας θυμίσει μιαν από τις μεγαλύτερες αλλά και τις κρισιμότερες νίκες του Εικοσιένα: τη μάχη στα Δερβενάκια, που απάλλαξε για τρία χρόνια τον Μοριά από τον βραχνά μιας τουρκικης επίθεσης.

Όπως έχω γράψει σε παλιότερο άρθρο ειδικά αφιερωμενο στη «νίλα του Δράμαλη»:

Μια από τις πιο κρίσιμες στιγμές του Εικοσιένα ήταν η εκστρατεία του Μαχμούτ Πασά Δράμαλη στο Μοριά το καλοκαίρι του 1822. Ο Δράμαλης είχε πολύ στρατό και είχε σκοπό να συντρίψει την επανάσταση -και σημείωσε μια πρώτη απρόσμενη επιτυχία όταν ο φρούραρχος του Ακροκόρινθου, που μάταια είχε πάρει το παρατσούκλι Αχιλλέας, πανικοβλήθηκε βλέποντας το ασκέρι και εγκατέλειψε το φρούριο «αντουφέκηγο» που έγραψε κι ο Μακρυγιάννης.

Αν ο Δράμαλης έστεκε στην Κόρινθο και εγκαθιστούσε εκεί το στρατηγείο του, τα πράγματα μπορεί να είχαν εξελιχτεί πολύ δυσάρεστα για τους επαναστάτες, αλλά μεθυσμένος από τις πρώτες επιτυχίες θέλησε να τελειώνει γρήγορα. Ο Κολοκοτρώνης εφάρμοσε πολιτική καμένης γης, γνωρίζοντας από αναφορές ανιχνευτών ότι το ασκέρι του Δράμαλη έχει «χασνέδες [χρήματα] και εφόδια πολεμικά αρκετά, πλην από ζαερέδες [προμήθειες σε τρόφιμα] υστερούνται». Στον αργολικό κάμπο άρχισε να τους βασανίζει η ζέστη και η δυσεντερία, καθώς οι Έλληνες μόλυναν και τις πηγές, και θελησαν να αναδιπλωθούν -αλλά στα στενά των Δερβενακιών (ντερβένι είναι το στενό) στα τέλη Ιουλίου ο Κολοκοτρώνης τους πετσόκοψε. Λίγοι σώθηκαν από το μεγαλο ασκέρι κι ο ίδιος ο Μαχμούτ Πασάς πέθανε ειτε από τη λύπη του είτε απο τύφο στην Κόρινθο στις 26 Οκτωβρίου 1822.

Το περιστατικό επιβεβαιώνει μια παρατήρηση που έχουν κάνει ίσως αρκετοί αλλά σίγουρα ο Κ. Παπαγιώργης, ότι οι μεγάλες νίκες του Εικοσιένα οφείλονται όλες σε ενέδρα ή αιφνιδιασμό ή εκμετάλλευση του πεδίου της μάχης ή φθορά του αντιπάλου με κλεφτοπόλεμο και όχι σε κατά μέτωπο σύγκρουση. Όποτε οι Έλληνες θέλησαν να αντιπαρατεθούν στους Τούρκους «ευρωπαϊκά», σε ανοιχτό πεδίο, υπέστησαν επώδυνες ήττες: Πέτα, Κρεμμύδι, Ανάλατος.

Θα παρουσιάσω σήμερα μια επιστολή του Κολοκοτρώνη προς τον Βαρνακιώτη και άλλους οπλαρχηγούς σταλμένη στις 6 Αυγούστου 1822, περίπου 15 μέρες μετά τη μάχη, από τους Μύλους Ναυπλίου. Ο Γέρος του Μοριά περιγράφει τη μάχη, όπως και τα όσα προηγήθηκαν και ακολούθησαν. Φυσικά, το γράφει ο γραμματικός του, οπότε η γλώσσα είναι επιμελημένη -όμως ουσιαστικά είναι δημώδης. Κρατάω την ορθογραφία (αλλά αρχίζω με κεφαλαίο μετά από τελεία ενώ στο πρωτότυπο αρχίζει με πεζό και χωρίζω σε παραγράφους).

Το κείμενο το πήρα από το βιβλίο του Νεκτ. Φυσεντζίδη «Ανέκδοτοι αυτόγραφοι επιστολαί των επισημοτέρων Ελλήνων οπλαρχηγών», που βασικά περιέχει κείμενα από το αρχείο Βαρνακιώτη. Το έχει επίσης παραθέσει ο Βακαλόπουλος στις Επίλεκτες βασικές ιστορικές πηγές της ελληνικής επαναστάσεως, τόμ. Β’.

Τοις γενναιοτάτοις αδελφοίς Κ. Γεωργάκη Βαρνακιότη, Κ. Ζόγκα και λοιποίς αδελφοίς Καπεταναίοις

Εις την δυτικήν Ελλάδα

Αδελφέ μου Καπ. Γεωργάκη Βαρνακιότη, Καπ. ζόγκα, και λοιποί αδελφοί μου Καπεταναίοι της δυτικής Ελλάδος πέρα και πέρα σάς ασπάζομαι ειλικρινώς μ’ όλην την αδελφικήν αγάπην.

Κείμενα του Εικοσιένα – 4: Το ράι μπουγιουρντί του Ανδρίτσου Σαφάκα

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, πριν από λίγο καιρό σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Σκοπεύω να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις τουλάχιστον έως τα τέλη Μαρτίου αλλά και πιθανώς ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το τέταρτο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Και ξεκινάμε από τον τίτλο. Μπουργιουρντί, στα χρόνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήταν η έγγραφη διαταγή αξιωματούχου. Τη λέξη αυτή την έχουμε κρατήσει, και μάλιστα της έχουμε δώσει και αλλες σημασίες. Όμως έχουμε γράψει ειδικό άρθρο για το θέμα. Ράι ήταν η υποταγή, από τη μεριά αυτού που το δηλώνει, αλλά και συγχώρηση, από τη μεριά αυτού που το αποδέχεται. Τουρκικό δάνειο, ίδιας ρίζας με τον ραγιά. Όποιος προσκυνούσε και δήλωνε υποταγή, έκανε ράι. Ο ισχυρός που την αποδεχόταν, έδινε το ράι.

Στα δύσκολα χρόνια της επανάστασης, όταν άρχισαν οι ήττες, οι Οθωμανοί καλούσαν τους εξεγερμένους καπετάνιους να δηλώσουν υποταγή, προσφέροντας ταυτόχρονα και άφεση αμαρτιών. Το έγγραφο αυτό ονομαζόταν ράι μπουγιουρντί, και ο Βακαλόπουλος αυτά τα χαρτιά τα χαρακτηρίζει «προτρεπτικές εγκύκλιες προς υποταγή» (προσέξτε τον δημοτικό τύπο, που θα ήταν πιο δύσκολο να γραφτεί σήμερα -αλλά ο Βακ. γράφει το 1970). Πιο απλά, τα λέμε προσκυνοχάρτια. Ξέρουμε για τα προσκυνοχάρτια στον Μοριά και πώς τα αντιμετώπισε ο Κολοκοτρώνης -εκεί αφορούσαν οχι μόνο μεμονωμένους καπετάνιους αλλά και ολόκληρα χωριά. Στη Ρούμελη, μετά την πτώση του Μεσολογγιού, ο Κιουταχής παρουσιάστηκε μεγαλόψυχος και διαλλακτικός, και με τη μεσολάβηση Αλβανών οπλαρχηγών, κάλεσε τους Ρουμελιώτες να προσκυνήσουν, μοιράζοντας προσκυνοχάρτια.

Θα δούμε σήμερα ένα τέτοιο προσκυνοχάρτι ή ράι μπουγιουρντί, που το εκδίδει ο Κιουταχής, καθώς και άλλα σχετικά έγγραφα. Το ράι μπουγιουρντί αφορά τον οπλαρχηγό Ανδρίτσο Σαφάκα, έναν σημαντικό -αλλά όχι της εντελώς πρώτης γραμμής- αρματολό της Ρούμελης. Τρία από αυτά τα έγγραφα τα είχα βρει στο βιβλίο του Τάκη Σταματόπουλου «Οι τουρκοπροσκυνημένοι και ο Κολοκοτρώνης», αλλά η αρχική τους δημοσίευση έγινε στο βιβλίο του Δημήτρη Λουκόπουλου «Ο Ρουμελιώτης καπετάνιος του 1821 Ανδρίτσος Σαφάκας και το αρχείο του», το οποίο υπάρχει στην Ανέμη ελεύθερο για να το κατεβάσετε.

Ο Σαφάκας γεννήθηκε περί το 1770 στην Αρτοτίνα της Φωκίδας, ήταν δηλαδή σχετικά περασμένος στα χρόνια όταν ξέσπασε η επανάσταση -συνομήλικος του Κολοκοτρώνη. Ο Λουκόπουλος, που κατά σύμπτωση γεννήθηκε επίσης στην Αρτοτίνα, είναι επιεικής απέναντι στον συντοπίτη του και κάνει λόγο για «ψευτοπροσκυνήματα». Μπορεί να έχει δίκιο. Ξέρουμε άλλωστε τη δύσκολη θέση στην οποία βρέθηκαν οι αρματολοί της Ρούμελης, που δέχονταν συνεχώς και ανεμπόδιστα τις επιθέσεις των Τούρκων από τη Θεσσαλία και την Ήπειρο, σε αντίθεση με τον προφυλαγμένο (ως το 1825) Μοριά.

Στα έγγραφα που παραθέτω δεν αλλάζω την ορθογραφία. Επισημαίνω ότι όλα έχουν γραφτεί από τους γραμματικούς του Κιουταχή, στα ελληνικά, αν και με αρκετούς τουρκισμούς που εξηγούνται ύστερα από κάθε έγγραφο. Η γλώσσα είναι καθαρεύουσα, ιδίως στα τυποποιημένα μέρη, αλλά αφήνει περιθώριο και για λαϊκότερο λόγο. Δεν ξέρω αν οι γραμματικοί του Κιουταχή ήταν ελληνομαθείς απλώς ή Έλληνες.

Στο τέλος, γράφω για το τραγικό τέλος του καπετάν Σαφάκα.

Πρώτο τεκμήριο, το έγγραφο αριθ. 79 από το αρχείο Σαφάκα

Βεζύρ Ρεσίτ Μεχμέτ πασσάς Ρούμελης, Ιωαννίνων, Δελβίνου, Αυλώνος ντερβεντάζ και νεζιρί (1) και σερασκέρ (2) πληρεξούσιος διά της δοθείσης ημίν πληρεξουσιότητος παρά του αηττήτου ημών βασιλέως και ντερπεντάζ νεζιρετιού (3) μας, διορίζομεν εις τον καζά Λιδωρικίου καπετάνο τον καπετάν Σαφάκα· πρώτα να μας δώση το μουτεπέρικο ριγένι (4) του και έπειτα τω δίδεται η άδεια να περιφέρεται όλον τον Καζά μαζί με τον ντερβέν αγά να κάμη καλά μοχαρτζά (;) τον βασιλικόν ραγιά και να τον φλάγη από κακούς ανθρώπους και απ’ τον γερλησταίος και κάμνοντας ούτω θενά είναι καπετάνος διά πάντα και εδόθη το παρόν καπετανλίκι μπουγιουρντισέ (5) διά ασφάλεια του ειρημένου καπετάν Σαφάκα.

1826 Ιουνίου 1, Σάλωνα

Κείμενα του Εικοσιένα – 3: Μπασκίνια να μη γίνωνται…

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, πριν από λίγο καιρό σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Σκοπεύω να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις τουλάχιστον έως τα τέλη Μαρτίου αλλά και πιθανώς ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το τρίτο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Σήμερα θα παρουσιάσουμε ένα στιγμιότυπο από την Αθήνα, στο διάστημα που ήταν ελεύθερη και πριν πολιορκηθεί.

Το κάστρο της Αθήνας, η Ακρόπολη, έπεσε στα χέρια των επαναστατημένων Ελλήνων το καλοκαίρι του 1822. Όπως γράφει ο Μακρυγιάννης «Και σώθη το νερό τους και ο ζαϊρές τους, των Τούρκων, και παραδόθηκαν με συνθήκη. Κι η συνθήκη έμεινε εις το χαρτί μοναχά. Ρίχτηκαν στους παραδομένους κι έσφαξαν πλήθος γυναικόπαιδα κι άντρες πολλούς. Γλίτωσαν και καμπόσοι δια την συνθήκη κι άλλοι εις τα προξενεία». Όμως αμέσως παρουσιάστηκαν διαφωνίες και οι νικητές χωρίστηκαν σε δυο μερίδες και παραλίγο να συγκρουστούν μεταξύ τους. Όταν τον Αύγουστο του 1822 εμφανίστηκε ο Οδυσσέας Ανδρούτσος με 150 άντρες, το κοινό των Αθηνών του πρότεινε να αναλάβει φρούραρχος. «Αφού του ξηγηθήκανε τα αίτια και του είπαν πως τον θέλουν αφέντη, αυτός γύρευε κάστρο εις τον ουρανό κι’ όταν το ’βρε εις την γης, έτρεξε σαν το όρνιον εις το ψοφίμι». Τότε ήρθε και ο Μακρυγιάννης στην Αθήνα και διορίστηκε πολιτάρχης. Στα Απομνημονεύματά του περιγράφει πολλές αυθαιρεσίες του Ανδρούτσου και των ανθρώπων του, ιδίως του Μαμούρη (ο οποίος αργότερα έμελλε να τον δολοφονήσει), κατά των Αθηναίων.

Θα δημοσιεύσω ένα κείμενο που υπάρχει στο Αθηναϊκόν Αρχείον του Βλαχογιάννη, με το οποίο διορίζονται «επιστάται», αστυνόμοι θα λέγαμε, ο Μακρυγιάννης και ο Σπυρ. Πατούσας. Φέρει χρονολογία 1 Ιανουαρίου 1823. Στη συνέχεια σχολιάζω λεξιλογικά και άλλα. Σημειώνω ότι ο Μακρυγιάννης στο 5ο κεφάλαιο του 1ου βιβλίου των Απομνημονευμάτων του αναφέρει αρκετά επεισόδια από τη θητεία του αυτή.

Διατηρώ την ορθογραφία του πρωτοτύπου πλην μονοτονικού. Να σημειωθεί ότι οι δυο πρώτες λέξεις είναι σε δοτική.

Κοινήι γνώμηι διορίζονται οι Κύριοι Σπυρίδων Πατούσας και Μακρηγιάννης με εξήντα ανθρώπους αχωρίστως να καθίσωσιν εις την κοινήν πόρταν επιστάται κατά την συνήθειαν και να επαγρυπνώσιν εις την φύλαξιν των νόμων και ευταξίαν της πόλεως, εκτελούντες ακριβώς τα χρέη των και φυλάττοντες απαραβάτως τα εξής νομικά κεφάλαια:

1ον. Να υπακούωσι με το προσήκον σέβας και να εκτελώσι τας διαταγάς του Καπιτάνου και της Εφορίας.

Κείμενα του Εικοσιένα – 2 : Δι’ ασήμαντον αφορμήν…

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, πριν από λίγο καιρό σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Σκοπεύω να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις τουλάχιστον έως τα τέλη Μαρτίου αλλά και πιθανώς ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το δεύτερο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Σήμερα θα παρουσιάσουμε ένα μικροεπεισόδιο από τον ξεσηκωμό -ένα ασήμαντο επεισόδιο, έναν καβγά δι’ ασήμαντον αφορμήν. Τον Οκτώβριο του 1824, στο Μεσολόγγι, που βρισκόταν εκείνη την περίοδο σε ανάπαυλα, μερικοί μαχητές τρωγόπιναν σε μια ταβέρνα. Είχαν αποθέσει τα άρματά τους μακριά, αλλά πάνω στην κουβέντα και στο μεθύσι μαλώσανε και ένας Σουλιώτης, ο Στράτος Ντόβας, τραυμάτισε επιπόλαια έναν άλλον ομοτράπεζο με το χαρμπί, το σουβλί που είχαν για να γεμίζουν τα (εμπροσθογεμή) ντουφέκια τους. Επενέβησαν οι άνθρωποι του πολιτάρχη και τους χώρισαν. Ο Στράτος με τους συνοδούς του στάθηκε σε ένα εργαστήρι. Πέρασε από εκεί ένας άλλος της αρχικής παρέας, ο Γουρνάρας, και ο Στράτος (ή ο ψυχογιός του) τον πυροβόλησαν χωρίς να τον πετύχουν -αλλά τραυμάτισαν έναν άσχετο νεαρό. Ο Γουρνάρας αντιπυροβόλησε τραυματίζοντας ελαφρά τον Στράτο.

Αυτό το περιστατικό αποτελεί αντικείμενο έξι εγγράφων που βρίσκονται στο Ιστορικό Αρχείο Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου (Τεύχος 4, σελ. 990-994). Τα παραθέτω ολόκληρα, παρολο που έχουν αρκετές επαναλήψεις. Πολλά απευθύνονται στον Μαυροκορδάτο, ο οποίος τότε απουσίαζε στο Λιγοβίτσι. Στα Ελληνικά Χρονικά δεν υπάρχει αναφορά στο επεισόδιο.

Στο επεισόδιο υποβόσκει η αντιπάθεια ανάμεσα σε Σουλιώτες και σε ντόπιους. Οι Σουλιώτες, έχοντας χάσει την πατρίδα τους, βρίσκονταν στο Μεσολόγγι και σε άλλα μέρη της Αιτωλοακαρνανίας, όπου συχνά αντιμετωπίζονταν σαν ξένο σώμα, με καχυποψία. Στο 5ο έγγραφο οι (Μεσολογγίτες) επιστολογράφοι ανησυχούν μήπως ο Μακρής (υποθέτω ότι είναι ο στρατηγός Δ. Μακρής) «το πάρει καπριτσιόζα» και ζητήσει εκδίκηση.

Στο τέλος εξηγώ ορισμένες λέξεις και αναφέρω ορισμένα βιογραφικά για έναν εκ των πρωταγωνιστών του επεισοδίου.

1ο έγγραφο:

Προς την έντιμον Επιτροπήν την ενεργούσαν κτλ.

Η Γενική Αστυνομία της Αιτωλίας

Κατά την διά ζώσης φωνής αναφοράν του Πολιτάρχου κυρίου Μήτσου Μαχαλιώτου, αναφέρομεν ως ακολούθως:

Σήμερον ο Στράτος Ντόβας, Δεντραμής Χοντροδήμας, Θεοδωρης Στραβοκωνσταντίνου, Γουρνάρας, πίνοντες εις τον καφενέν του Μορτζούνη, διά παλαιά πάθη, φαίνεται, εσυγχίσθησαν. Ο δε Στράτος Ντόβας μέ το γαρμπί του εκτύπησε τον Θεοδωρήν Στραβοκωνσταντή ολίγον τι εις τό στήθος του και ανακατώθησαν επάνω είς τον ρηθέντα καφε­νέν. Ο δε Πολιτάρχης αναβάς επάνω τους εξεχώρισε, και συνοδεύσας τον Στράτον με ανθρώπους του τον έστειλεν εις το σπίτι του μεθυσμένον όντα· όντες προς το εργαστήριον του Μπαμπίλη κατεπείσθησαν οι του Πολιτάρχου από τον Στράτον, και εκάθισαν εκεί διά να πιουν ρακί· απερνών εκείθεν ο Γουρνάρας εσήκωσε την πιστόλαν του και ετράβησε κατά του Στράτου, τον οποίον εκτύπησεν εις τον αριστερόν ώμον, και απέρασέν η μπάλα από το άλλο μέρος· τότε ανακατώθησαν και εκεί, και μόλις ο Πολιτάρχης ημπό­ρεσε να τους ξεχωρίσει χωρίς ν’ ακολουθήσει φόνος. Τον Γουρνάραν ο Πολιτάρχης παρέδωσεν εις τας χείρας του αρχηγού του, δηλ. του Φρουράρχου· ο δε Στράτος απέρασεν εις τον καπ. Σίψαν. Λαβόντες και την αναφοράν του Φρουράρχου θέλει σας άναφέρομεν. Μένομεν με σέβας.

Εν Μισολογγίω την 12 8βρίου 1824

Ο Γ. Αστυνόμος
Ι. Τομπακάκης (ΤΣ.)

Ο Γραμμ.
Π. Βενδραμής

Κείμενα του Εικοσιένα: 1 – Η ελληνοαλβανική συμμαχία

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα έχει κείμενα της εποχής του 1821. Σκοπεύω να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις τουλάχιστον έως τα τέλη Μαρτίου αλλά και πιθανώς ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Eπειδή η ιδέα μού ήρθε μόλις χτες, δημοσιεύω σήμερα ένα κείμενο για το οποίο ίσως θα έπρεπε να έχω κάνει περισσότερη προεργασία. Βέβαια, ευελπιστώ ότι η συλλογική σας σοφία θα σπεύσει να καλύψει τα κενά.

Ξεκινάμε λοιπόν με ένα κείμενο που υπέγραψαν, τον Σεπτέμβριο του 1821 στο Πέτα της Άρτας, οπλαρχηγοί της Ρούμελης μαζί με Σουλιώτες και με Αλβανούς, μια συμμαχία που απέβλεπε στη σωτηρία του Αλήπασα. Είχε προηγηθεί συνθήκη Αλβανων και Σουλιωτών τον Ιανουάριο του 1821 και τώρα η συμμαχία διευρύνεται.

Η ελληνοαλβανική αυτή συμμαχία, μια συμμαχία Χριστιανών και Μουσουλμάνων, ειχε κάποιες σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες, αλλά στάθηκε βραχύβια -όταν ο Ταχήρ Αμπάζης κατέβηκε στο Μεσολόγγι (για να κλείσει συμφωνία με τον Μαυροκορδάτο) και είδε τα τζαμιά πατημένα και τις τούρκισσες βιασμένες οι Αλβανοί τράβηξαν χέρι. Στη συνέχεια οι Αλβανοί οπλαρχηγοί προσκύνησαν και κάποιοι από αυτούς πήραν μέρος, με το μέρος των Τούρκων πια, στις πολεμικές επιχειρήσεις του Εικοσιένα.

Αλλά δεν έχω σκοπό να εξαντλήσω το θέμα, θα πείτε και στα σχόλια. Επιστρέφω στο κείμενο, που έχει μια ακόμα ιδιαιτερότητα. Καθώς είναι συνθήκη μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων, γράφεται σε δύο παρόμοιες αλλά όχι ταυτόσημες μορφές. Αυτή που θα δημοσιεύσω εδώ είναι το έγγραφο που υπέγραψαν οι Μουσουλμάνοι και απευθυνεται στους Χριστιανούς συμμάχους και που έχει μουσουλμανικούς όρκους. Υπάρχει και το δίδυμο έγγραφό του, που το υπογράφουν οι Χριστιανοί και το απευθύνουν στους Μουσουλμάνους συμμάχους και έχει χριστιανικούς όρκους.

Όπως θα δείτε, οι υπογράφοντες, που είχαν οι περισσότεροι μαθητεύσει στην αυλή του Αλήπασα, ναι μεν ορκίζονται να σώσουν τον Αλή από τον θανάσιμο κίνδυνο, αλλά εγγυώνται και τον τερματισμό των αυθαιρεσιών του.

Το έγγραφο «των μουσουλμάνων» περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Νέαρχου Φυσεντζίδη «Αυτόγραφοι επιστολαί των επισημοτέρων Ελλήνων οπλαρχηγών» (1893), που περιέχει κυρίως επιστολογραφικό υλικό από το αρχείο του Βαρνακιώτη (και αποσκοπεί, λέω εγώ, στην αποκατάσταση της μνήμης του). Το αναδημοσίευσε ο Παπαγιώργης στα Καπάκια (σελ. 82-3) αν και χωρίς λεξιλογικές εξηγήσεις και με ένα δυο λαθάκια. Το δίδυμο έγγραφο περιλαμβάνεται στο Αρχείο Μαυροκορδάτου, στον 1ο τόμο (σελ. 62), στον οποίο δεν έχω πρόσβαση αυτή τη στιγμή. Το βρίσκετε ομως και σε μια διατριβή εδώ.

Το έγγραφο των μουσουλμάνων είναι γραμμένο από ελληνομαθή αλβανό και έχει αρκετά ορθογραφικά λάθη (π.χ. μοικρός, κινιγούμεν, χωρύς), που προτίμησα να μην τα κρατήσω γιατί αποπροσανατολίζουν στην ανάγνωση (και είναι και μπελάς να γράφεις ανορθόγραφα). Το ελληνικό κείμενο, ενώ έχει επίσης πολλούς τουρκικούς ορους, δεν έχει τέτοια λάθη. Οπότε, μονοκοπανιά εκσυγχρόνισα και την ορθογραφία. Αποφάσισα να εξηγήσω τις άγνωστες λέξεις, που είναι πολλές, με αγκύλες αμέσως μόλις εμφανίζονται και όχι στο τέλος.

Συνθήκη μεταξύ Αλβανών και Ελλήνων

Ημείς οι υπογεγραμμένοι δίδομεν το γράμμα μας, των προεστών και καπιταναραίων οπού είναι εις το σιάρτι [συνθήκη] οπού έχομεν κάμει αναμεταξύ μας Τούρκοι και Ρωμαίοι, οπού εγίναμεν ένα σώμα και χωρισμό δεν έχομεν ο ένας από τον άλλον. Και έχομεν να τζαλιστήσομεν [να προσπαθήσουμε] με όλες τες δυνάμες μας χωρίς χιλέ [δόλο] και χωρίς κουσούρι· διά να εβγάλωμεν εις σελαμέτι [σωτηρία, να σώσουμε] τον Βεζίρ Αλή Πασιά εφένδην μας· και τον εαυτόν μας· και όποιος άνθρωπος, μεγάλος ή μικρός, ή Τούρκος ή Ρωμιός, ήθελεν γγίξει, ή πολεμήσει, κανέναν από ημάς, να ήμεθα όλοι εις την βοήθειάν του. Ημείς οπού εβουλώσαμεν [που βάλαμε τη βούλα μας] και υπογράψαμεν· και ανίσως κανένας από ημάς ήθελε γυρίσει και φανεί εναντίος, να ήμεθα όλοι επάνω του να τον χαλούμε και να τον κυνηγούμεν· και εβγαίνοντας ο Βεζιρ Αλή Πασιάς εις σελαμέτι ανίσως θελήσει να γγίξει κανέναν από ημάς ή Τούρκον ή Ρωμιόν, να μη το δεχθώμεν και να είμεθα όλοι Τούρκοι και Ρωμαίοι βοηθοί εκείνου οπού ήθελε γγιχθεί από μέρος του Αλή Πασιά· και ακόμη εις το εξής, όποιος ήθελε να μας γένει σύντροφος, ή Τούρκος ή Ρωμνιός, τον έχομεν και αυτόν μέσα εις την ιδίαν συντροφίαν.

Ο Μήτσος Μαυρομάτης και ο πληθυντικός της ευγενείας

Στις συζητήσεις που κάνω στα σόσιαλ, όταν συζητάω με αγνώστους προτιμώ να τους απευθύνομαι τον πληθυντικό. Το ίδιο άλλωστε κάνω και στο φαρμακείο ή στην τράπεζα ή στο περίπτερο, ακόμα κι όταν είναι αρκετά νεότερος ο άλλος. Οπότε, απαιτώ και τον πληθυντικό από τους άγνωστους συνομιλητές μου.

Εδώ όχι, εδώ είμαστε γνωστοί: οι περισσότεροι ταχτικοί θαμώνες έχουμε γνωριστεί και στην πραγματική ζωή και με όσους δεν έχουμε γνωριστεί από κοντά γνωριζόμαστε καλά στον κυβερνοχώρο, οπότε ο πληθυντικός δεν έχει θέση.

Κάποιες φορές, όταν δηλώνω την προτίμησή μου για πληθυντικό ευγενείας, βρίσκονται κάποιοι να μου θυμίσουν πως οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν πληθυντικό ευγενείας. Θα θυμάστε ίσως μια συζήτηση ανάμεσα στον Άδωνη Γεωργιάδη και τη Λιάνα Κανέλλη, όπου ο πρώτος ζήτησε πληθυντικό, η δεύτερη του απάντησε ότι οι αρχαίοι δεν είχαν πληθυντικό, και το βλήμα ο Άδωνης απάντησε το αμίμητο «είχαν όμως δυικό»! Εγώ δεν απαντάω έτσι σε όσους μου λένε αυτό για τα αρχαία. Δίκιο έχετε, τους απαντώ, οπότε αν μου μιλήσετε στα αρχαία ελληνικά χρησιμοποιήστε ενικό. Συνήθως ο συνομιλητής μου, που αρκετές φορές έχει αρχαιόπρεπο ψευδώνυμο, δεν συνεχίζει τη συζήτηση.

Άλλοι τονίζουν ότι και στα νεότερα ελληνικά είναι ξενόφερτος ο πληθυντικός, διότι ήρθε από τους γαλλοτραφείς λογίους μετά την ίδρυση του κράτους. Βέβαια και πάλι 200 χρόνια είναι αρκετά για να ριζώσει μια κοινωνική συνήθεια και να μη θεωρείται επείσακτη: τα κλαρίνα, τα κάλαντα, η χριστουγεννιάτικη γαλοπούλα ή το δέντρο των Χριστουγέννων είναι όλα νεότερα και κανείς δεν τα θεωρεί επείσακτα.

Πολλοί επηρεάζονται από τα αγγλικά, όπου δεν υπάρχει πληθυντικός ευγενείας. Βέβαια, δεν υπάρχει, επειδή ο τύπος του πληθυντικού έχει επικρατήσει και στον ενικό. Ο Σέξπιρ έχει το thou του ενικού, το οποίο όμως από τότε άρχισε να θεωρείται τραχύ κι έτσι περιθωριοποιήθηκε.

Αλλά παρέλειψα να κάνω μιαν ανασκόπηση του πληθυντικού ευγενείας. Στα αρχαία ελληνικά όπως είπαμε δεν υπάρχει, ούτε στα κλασικά λατινικά. Εμφανίζεται στα λατινικά της αυτοκρατορικής εποχής και ιδίως της ύστερης αρχαιότητας. Από εκεί περνάει σε αρκετές νεότερες γλώσσες (παρακάτω θα πούμε για τα ιταλικά), ενώ εμφανίζεται και στις σλαβικές γλώσσες, δεν ξέρω πώς και πότε. Περισσότερα, εδώ.

Όμως το ερώτημα παραμένει: πότε μπήκε στη γλώσσα μας ο πληθυντικός; Αν πάμε στο Εικοσιένα θα δούμε ότι πχ ο Μακρυγιάννης μιλάει στους πάντες στον ενικό, κι ας είναι βασιλιάδες ή πασάδες. Τα γράμματα που έστελναν στον Αλή Πασά, μπορεί να έχουν χίλιους δυο τεμενάδες, αλλά είναι στον ενικό, πχ Υψηλότατε και πολυχρονεμένε ντοβλετλή βεζίρ εφέντη μου, σκλαβικώς σε προσκυνώ και το χρυσό σου μέστι φιλώ και τον θεόν παρακαλώ διά το κάθε χαϊρλί μουράτι της καρδιάς σου, αμήν, αμήν

Τον προσκυνάει «σκλαβικώς» και του φιλάει το μέστι, είδος εσωτερικού υποδήματος, αλλά στον ενικό.

Στο αρχείο του Μαυροκορδάτου έχουμε αρκετές επιστολές που απευθύνονται στον Πρίγκιπα στον πληθυντικό, αλλά και άλλες στον ενικό. Θα σκεφτόταν λοιπόν κανείς ότι με τους Φαναριώτες ήρθε ο πληθυντικός στα μέρη μας.

Σε ένα βιβλίο που διάβασα πρόσφατα βρήκα παλαιότερα δείγματα. Πρόκειται για μια συλλογή κειμένων του Σπύρου Ασδραχά, με τίτλο Πρωτόγονη επανάσταση, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του ΕΑΠ πέρυσι, μαζί με το δικό μου «Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα». Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή για τους κλέφτες και τους αρματολούς, με ειδική έμφαση στο άσμα και στο πρόσωπο του Χρίστου Μηλιόνη.

Eκεί λοιπόν υπάρχουν δυο γράμματα στα οποία χρησιμοποιείται πληθυντικός ευγενείας το 1785, αρκετά νωρίτερα δηλαδή από τον ερχομό του Μαυροκορδάτου και των άλλων Φαναριωτών. Τα γράμματα έχουν και κάποιο ενδιαφέρον, ας πούμε γλωσσικό και ιστορικό, οπότε τα σκανάρισα και τα βάζω εδώ. Το 1785 λοιπόν ο Μήτσος Μαυρομάτης, προεστός στο Βραχώρι, γράφει στον Οθωμανό βαλή του Κάρλελι (που είδαμε χτες ότι είναι η Αιτωλοακαρνανία) και του ζητάει να μεσολαβήσει στον Βενετό προβλεπτή της Λευκάδας για μια υπόθεση ενός εξαδέλφου του.

Ο εξάδελφος του Μαυρομάτη είχε συνεταιριστεί με τον καπετάν Γιάννη Σταθά στην ενοικίαση προσόδων, ίσως απο κάποιο ιχθυοτροφείο. Ο Γιάννης Σταθάς δολοφονήθηκε και άφησε κάποιο χρέος στον συνεταίρο του και στη συνέχεια η μάνα του και ο γαμπρός του, που τον κληρονόμησαν, αρνούνταν να αναγνωρίσουν το χρέος. Δεδομένου ότι αυτοι έμεναν στην Πρέβεζα, ανήκαν σε άλλο κράτος, στη Βενετιά, γι’ αυτό και ήταν αναγκαία η μεσολάβηση του προβλεπτή. Στο βιβλίο υπάρχουν κι άλλα κείμενα για τον Σταθά και για τη μητέρα του που ενώ ήταν ιδιαίτερα μαχητική και δραστήρια δεν φαίνεται να άφησε πουθενά το όνομά της αφού όλοι την αποκαλούν Βασίλαινα.

Τα δυο γράμματα, στα οποία χρησιμοποιείται πληθυντικός.

1. Ο βαλής του Κάρλελι στον πρεβεδούρο της Αγια-Μαύρας:

Από εμένα τον Ομέραγα μουσελίμη και βαλή του Κάρλελι προς τον εξοχώτατον και περιπόθητόν μας φίλον οστραζορδινάριον και πρεβεδούρον της Αγίας Μαύρας, προβλεπτήν και εξουσιαστήν του κόρφου των δύο κάστρων της Πρέβεζας πέμπομεν τον φιλικόν και ακριβόν μας χαιρετισμόν.

Ο εξάδελφος του εδικού μας κυρ Μήτζου Μαυρομάτη Ζαφείρη Τζιτζόνης είχε ανακατευτεί εις δεκατιές καί σύνορα συντροφικώς με τον καπετάν Γιωργάκη επέρσι· και πριν τελειώσει τους λογα­ριασμούς του εσκοτώθηκε. Και τώρα η μητέρα του με τον γαμπρόν του τον Μπαγιάτζον, οπού είναι καθολικοί κληρονόμοι, δυστροπούν και δεν θέλουν να γροικήσουν τελείως λογαριασμόν, μόνον επροχτές οπού επήγεν εκεί του έλεγαν ξύλα κούτσουρα. Διά τούτο αποφά­σισα και τον στέλνω αυτού εις την εξοχότητά σας και παρακαλώ να προστάξετε την Βασίλαινα με τον γαμπρόν της να έλθουν αυτού εις την Αγίαν Μαύραν και ύστερα να βάλετε δυο-τρεις τιμημένους πραγματευτάδες να θεωρησουν τες υπόθεσές τους· και όταν δώ­σουν οι κριταί το δίκαιον εις τον άνωθεν Ζαφείρην, να στενέψετε την Βασίλαινα και τον γαμπρόν της διά να τον πληρώσουν. Και προσμένω την φιλικήν σας απόκρισιν περί τούτου. Ταύτα μεν και από τον θεόν σας προξενούμεν κάθε υγίειαν και ευτυχίαν.

1785, Σεπτεμβρίου 30, Βραχώρι

Στο αριστερό περιθώριο του φ. 1 υπογραφή και τύπος σφραγίδας στα τουρκικά· στο φ. 2 η διεύθυνση του παραλήπτη:

Τω εξοχωτάτω και περιποθήτω μας φίλω οστραζοδινάριω της Αγίας Μαύρας, προβλεπτή και εξουσιαστή του κόρφου των δύο κάστρων, Πρέβεζας και Βόνιτζας,

φιλικώς δοθήτω

Εις Αγίαν Μαύραν

 * Να σημειωθεί ότι ο τύπος «οστραζοδινάριε» που αποκαλούν τον πρεβεδούρο είναι το Provedditore Estraordinario, όπως ήταν ο τίτλος του (Ανώτερος Προνοητής). Αλλού θα βρείτε να τον λένε μέχρι και… σταβροδινάριο ή στραβοδινάριο.

2. Ο Μήτσος Μαυρομμάτης στον πρεβεδούρο της Αγίας Μαύρας

Εξοχώτατε αυθέντα μου οστραζοδινάριε, πρεβεδούρε της Αγίας Μαύρας, προβλεπτά και εξουσιαστά των δύο κάστρων του Κόλφου, Πρέβεζας και Βόνιτζας, την εξοχότητά σας δουλικώς προ­σκυνώ και φιλώ το τιμημένον σας χέρι.

Ο ενδοξότατος φίλος σας Μουσελίμαγας, σας γράφει και σας παρακαλεί με την φιλικήν του γραφήν διά κάποιαν διαφοράν οπού έχει ο εξάδελφός μου κυρ Ζαφείρης Τζιτζόνης με τη μητέρα του ποτέ καπετάν Γεωργάκη και με τον γαμβρόν της Παγιάτζον. Όθεν σας παρακαλώ και εγώ αυτού οπού έρχεται, να προστάξετε δύο τιμημένους κριτάδες να θεωρήσουν την υπόθεσίν τους και ό,τι ήθελαν αποφασίσει εκείνοι οι κριταί της υποθέσεως, τότε να στενεύσετε την Βασίλαιναν με τον γαμβρόν της να τον πληρώσουν καθώς απαιτεί το δίκαιον, οπού αυτοί είναι κληρονόμοι του αποθανόντος. Επροχθές έστειλα του ανθρώπου μου Πάνου Καλαμπόκη ταμπάκον οκάδες δώδεκα διά να σας τον στείλει, οπού μου είχετε παραγγείλει· και του έστειλα και άλλες δώδεκα, οπού γίνονται εικοσιτέσσαρες. Και αυτόν, ήγουν τες δώδεκα οκάδες, να τον δεχθήτε διά σημείον της ταπεινής μου ευλαβείας και τον άλλον θέλετε δώκει το κόστος του Καλαμπόκη, καθώς επροστά­ξετε· δεν ήτον μεγάλη η δουλειά, όμως τί να κάμω οπού έτζι με αποφασίσετε; Ταύτα, και μην έχοντας άλλο την ξαναπροσκυνώ με όλον το σέβας, φιλώντας το τιμημένον της χέρι.

1785 Π(αλαιό)ν έτ(ος) Οκτωβρίου 7. Βραχώρι.

Της εξοχότητάς της δούλος ταπεινός
Μήτζος Μαυρομάτης

Στο φ. 2 η διεύθυνση του παραλήπτη:

Τω εξοχωτάτω αυθέντη μου οστραζοδιναρίω πρεβεδούρω Αγίας Μαύρας, προβλεπτή και εξουσιαστή των κάστρων του Κόλφου

προσκυνητώς
Εις Αγίαν Μαύραν

Οποτε, ο Μαυρομάτης ή ο γραμματικός του αλλά και ο (Έλληνας, σχεδόν σίγουρα) γραμματικός του Οθωμανού αγά χρησιμοποιούν πληθυντικό στην αλληλογραφία τους με τον πρεβεδούρο -ο πρώτος προς ανώτερο, ο δεύτερος προς ίσον.

Σίγουρα θα υπάρχουν και παλαιότερα δείγματα και περιμένω να μου τα παρουσιάσετε στα σχόλια.

Πάντως, ο πληθυντικός του Καρλελιώτη προεστού δύσκολα θα οφείλεται σε γαλλική επιρροή. Μήπως είναι όμως βενετσιάνικη; Στα ιταλικά σήμερα ο πληθυντικός ευγενείας εκφράζεται με το τριτοπρόσωπο Lei, αλλά αν θυμάμαι καλά τις ιταλικές όπερες που μου αρέσουν, και που είναι ολες γραμμένες εκείνα περίπου τα χρόνια, ο τύπος ευγενείας είναι το voi, το β’ πληθυντικό. Οπότε, κάνω την υπόθεση ότι υπάρχει βενετσιάνικη επιρροή. Μπορεί να αλλάξω την υπόθεση μου με βάση τα ευρήματά σας ή να την ενισχύσω.

 

Μας κάνουν χάζι οι σκυλο-Μοραΐται (ένα γράμμα του 1823)

Μας ενδιαφέρουν πάντοτε τα δείγματα παλιότερων κειμένων, ιδίως όταν είναι γραμμένα σε γλώσσα που πλησιάζει την εκάστοτε δημώδη. Δημοσιεύω λοιπόν σήμερα μια επιστολή οπλαρχηγών της Ρούμελης που έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον αλλά και κάποιο ενδιαφέρον στο περιεχόμενό της.

Η κατάσταση στη Στερεά Ελλάδα διέφερε πολύ από τον Μοριά: η Στερεά ήταν πολύ περισσότερο εκτεθειμένη στις τουρκικές επιθέσεις από τον Βορρά, ενώ οι καπετάνιοι της ήθελαν να κρατήσουν τα αρματολίκια τους -παρόλο που από το 1822 είχε αποφασιστεί η διάλυσή τους. Ο Βλαχογιάννης στα σχόλια που κάνει στα Ενθυμήματα του Κασομούλη εξηγεί αρκετά τις αντιφάσεις και τα διλήμματα με τα οποία βρίσκονταν αντιμέτωποι οι οπλαρχηγοί της Ρούμελης.

Το καλοκαίρι του 1823 ο Μουσταή (Μουσταφά) πασάς της Σκόντρας, στρατιωτικός με μεγάλη αξία, κατεβαίνει για να υποτάξει τη Δυτική Στερεά και ν’ απειλήσει το Μεσολόγγι. Τελικά δεν θα τα καταφέρει, αλλά θα νικήσει τους Έλληνες στη μάχη της Καλιακούδας (28.8.1823). Ακόμα πιο σημαντική απώλεια ίσως είναι ότι στη -νικηφόρα για τους Έλληνες- αψιμαχία στο Κεφαλόβρυσο, μια βδομάδα νωρίτερα, σκοτώθηκε ο Μάρκος Μπότσαρης.

Η επιστολή που μας ενδιαφέρει έχει ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1823 και γράφεται από τον Προυσό, υπογράφουν δε γνωστοί καπεταναίοι της Ρούμελης, ανάμεσά τους και ο Γ. Καραϊσκάκης. Ξέρουμε ότι ο Καραϊσκάκης ήταν πολύ άρρωστος την εποχή εκείνη και τελικά έφυγε για την Κεφαλονιά να αναρρώσει. Η επιστολή υπάρχει στον τόμο «Τα Σπετσιωτικά«, σελ. 403-4, που μπορείτε να τον βρείτε και ονλάιν, και έχει πλήθος έγγραφα του αγώνα που βρέθηκαν στο αρχείο του νησιού και εκδόθηκαν τον 19ο αιώνα.

Τολμώ να σκεφτώ πως ο Βλαχογιάννης δεν είχε υπόψη του την επιστολή, διότι στην επιμέλεια των Ενθυμημάτων του Κασομούλη (τόμ. 1, σελ. 346) γράφει ότι «τίποτε δεν ξέρουμε τι έκανε ο Καραϊσκάκης και πού έμενε από τέλη Αυγούστου [μάχη Καλιακούδας] ως τέλη Οχτώβρη [που εμφανίζεται στο Λαζαρέτο του Αργοστολιού]». Στην προηγούμενη σελίδα ο Κασομούλης αναφέρει πως ο Καραϊσκάκης ήταν ημιθανής και είχε προσκαλέσει τον Στορνάρη να συναντηθούν «εις την μονήν…» αφήνοντας κενό το όνομα. Ξέρουμε πως ήταν η μονή Προυσού, πληροφορία που υπάρχει πχ. στη βιογραφία του Καραϊσκάκη από τον Φωτιάδη.

Το γράμμα (μονοτονίζω αλλά, ετσι για αλλαγή, δεν αλλάζω την ορθογραφία)

Αδελφοί, Καπετάν Οδυσσέα και Καπ. Πανουργιά, σας χαιρετούμεν

Το καταντήσαμε Τζορτζίνα το κριτήριο…

Στοιχηματίζω πως, στη φράση του τίτλου αρκετοί θα έχετε μια-δυο άγνωστες λέξεις και θα δυσκολεύεστε να βγάλετε νόημα, εκτός αν ξέρετε τη φράση, που είναι αρκετά διάσημη. Γκουγκλίζεται άλλωστε και ούτε έχω σκοπό να βάλω κουίζ, κάθε άλλο.

Αλλά να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Πριν από δυο περίπου εβδομάδες, που είχαμε τη γιορτή του αγίου Γεωργίου, είχα γράψει ότι υπάρχει μια φράση «με το όνομα Γεωργία ή παραλλαγή του, αλλά δεν την αναφέρω τώρα διότι θέλω να τη βάλω σε ξεχωριστό άρθρο». Ε, σήμερα ήρθε το πλήρωμα του χρόνου γι’ αυτό το άρθρο. Πρέπει όμως να πω πως τα περισσότερα που θα διαβάσετε τα έχω αντλήσει από μια συζήτηση που έγινε στην ομάδα «Τα υπογλώσσια» του Φέισμπουκ.

Τα «Ενθυμήματα στρατιωτικά» του Νικ. Κασομούλη είναι από τα πιο σημαντικά έργα που γράφτηκαν από αγωνιστές του 1821. Ο Κασομούλης (1795-1872) ήταν Μακεδόνας και στην αρχή του ξεσηκωμού έδρασε στη Μακεδονία, αλλά μετά την ήττα της επανάστασης εκεί κατέβηκε νοτιότερα, πολέμησε μαζί με τον Καραϊσκάκη και ήταν στο πολιορκημένο Μεσολόγγι -μάλιστα αυτός συνέταξε την απόφαση για την Έξοδο και είχε τον γενικό συντονισμό της. Στο νεοελληνικό κράτος ακολούθησε στρατιωτική σταδιοδρομία και το 1832 έγραψε τα Ενθυμήματα.

Σε αντίθεση με τον Μακρυγιάννη, που ήταν σχεδόν αγράμματος (έχουμε γράψει για το θέμα) ο Κασομούλης, που ήταν νοικοκυρόπουλο, είχε πάει σχολείο και ήξερε γράμματα -μάλιστα, κατά καιρούς εκτελούσε εκτάκτως χρέη γραμματικού ή τον περνούσαν για γραμματικό, εξαιτίας και της νεαρής του ηλικίας. Δυστυχώς, αντί να γράψει στη γλώσσα που μιλούσε, στο βιβλίο του προσπαθεί να μιμηθεί την καθαρεύουσα που είχε ήδη υιοθετηθεί στο νεοπαγές κράτος, με αποτέλεσμα να σολοικίζει διαρκώς. Πέρα από τα πολλά ορθογραφικά λάθη, μπερδεύει τις σημασίες λέξεων (πχ χρησιμοποιεί το «παραχωρώ» σαν να σημαίνει «υποχωρώ» και αντίστροφα), κάνει παρανοήσεις, τις μετοχές τις χρησιμοποιεί αφειδώς αλλά δεν προσέχει πάντοτε τη συμφωνία γένους και αριθμού, υπερδιορθώνει και παρετυμολογεί (πχ φρούδα αντί φρούτα). Ο Βλαχογιάννης, που εξέδωσε και του Κασομουλη τα Ενθυμήματα, πλάι στου Μακρυγιάννη και τόσων άλλων αγωνιστών, συνεχώς στις υποσημειώσεις του επισημαίνει τα γλωσσικά αστοχήματα του κειμένου.

Όμως ο Κασομούλης διασώζει διαλόγους και φράσεις των αγωνιστών, που τις μεταφέρει στο κείμενό του χωρίς πολύ σιδέρωμα. Επίσης, η απλή καθαρεύουσά του δεν είναι ομοιόμορφη, αφού συνεχώς η ζωντανή γλώσσα σηκώνει κεφάλι και διεκδικεί τα δικαιώματά της. Πχ πολύ συχνά παραλείπει την εσωτερική αύξηση στα σύνθετα ρήματα (π.χ. επίμενε, αντίτεινα) -αλλά δεν θα γράψω τώρα άρθρο για τη γλώσσα του Κασομούλη, αν και θα άξιζε (υποθέτω πως θα έχει γραφτεί).

Λοιπόν, στον πρώτο τόμο των Ενθυμημάτων (αν έχετε την τρίτομη έκδοση), ο Κασομούλης αφηγείται τη δίκη του Καραϊσκάκη, που έγινε τέλη Μαρτίου του 1824 στο Ανατολικό (Αιτωλικό σήμερα) με την κατηγορία της συνεννόησης με τους Τούρκους -συγκεκριμένα, ότι ειδοποίησε τον φίλο του Ομέρ Βρυώνη πως οι Έλληνες έχουν σκοπό να επιτεθούν στην Άρτα.

Δικαστές ήταν, με απόφαση του Μαυροκορδάτου, άλλοι οπλαρχηγοί, χρέη προέδρου είχε ο γηραιός Γαλάνης Μεγαπάνου ή Πάνος και ρόλο εισαγγελέα, ας πούμε, είχε ο Πορφύριος Άρτης.

Οπότε διαμείφθηκε ο εξής διάλογος, όπως τον καταγράφει ο Κασομούλης:

Τα ελληνικά ποιήματα του Τζελαλεντίν Ρουμί (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το έβδομο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.

Το σημερινό άρθρο αναφέρεται σε μια εντυπωσιακή μικροφιλολογική λεπτομέρεια -σε κάποια ποιήματα που έγραψαν στην ελληνική γλώσσα ο Τζελαλεντίν Ρουμί (ή Μεβλανά Ρουμί), κορυφαίος Πέρσης ποιητής και θεολόγος του 13ου αιώνα, πρόδρομος του κινηματος των σούφι, και ο γιος του ο Σουλτάν Βαλέντ. Ο Ρουμί δεν ήταν Έλληνας -το προσωνύμιο το πήρε επειδή εγκατασταθηκε στο Ικόνιο. Γνώριζε ομως ελληνικά. Τα υπόλοιπα θα μας τα πει ο Νίκος Νικολάου.

Αρχική δημοσίευση εδώ.

Μου τέθηκε στην Κβόρα το ερώτημα: «Πώς είναι τα ελληνικά ποιήματα του Ρουμί;»

Το ερώτημα μού τέθηκε από τον εκεί φίλο μου Muḥammad Ḵẖaṭīb Kāmrān (মুহম্মদ্ খতীব কাম্রান্), χωρίς καμιά δική μου προτροπή.

Μου το έθεσε το ερώτημα ο φίλος Χατίμπ, γιατί ήξερε πως είχα σχοληθεί με τους λίγους στίχους που έγραψε στα ελληνικά ο Τζελαλεντίν Ρουμί, «ο Ρωμιός» (αφού εγκαταστάθηκε στο Ικόνιο), και ο γιος του ο Σουλτάν Βαλέντ. Τους περισσότερούς τους ελληνικούς στίχους τους έχω βάλει στο ιστολόγιό μου: Greek Verses of Rumi & Sultan Walad, πάνε δέκα χρόνια τώρα. (Μια σχετικά πρόσφατη δημοσίευση στίχων του Βαλέντ δεν την συμπεριέλαβα.)

Τη σελίδα αυτή την ανάρτησα, πάνε δέκα χρόνια τώρα, γιατί την κύρια εργασία για τους στίχους, την πιο πρόσφατη απόπειρα να αποκρυπτογραφηθούν οι στίχοι, την βρήκα εντελώς κατά σύμπτωση, σε ανάτυπο από μικρό περιοδικό που αμφιβάλλω πόσο προσιτή παραμένει: Δημήτρης Δέδες, «Τα ελληνικά ποιήματα του Μαυλανά Ρουμή και του γιου του Βαλέντ κατά τον 13ον αιώνα», Τα Ιστορικά, τόμ. 10, τεύχ. 18-19 (Ιούνιος-Δεκέμβριος 1993), σσ. 3-22. Το ανάτυπο μού το έδωσε ο ίδιος ο Δέδες, που τον συνάντησα στο σπίτι της Βασιλικής Τσιούνη-Φάτση, ξαδέρφης του, που ο Γιώργος Μπαλόγλου κι εγώ την είχαμε επισκεφτεί για να συζητήσουμε την Παιδιόφραστο Διήγηση. Και κατάλαβα πως αν δεν το ανέβαζα στον ιστό εγώ, δεν θα το έβρισκε ποτέ κανείς εκτός Ελλάδας.

Ο Παπαδιαμάντης από τα ελληνικά στα ελληνικά (Σταύρος Ζουμπουλάκης)

Μέσα στις γιορτές των Χριστουγέννων βάλαμε, όπως κάθε χρόνο, διηγήματα του Παπαδιαμάντη -και αναπόφευκτα ήρθε η συζήτηση και στη γλώσσα του και αν αποτελεί εμπόδιο στην κατανόηση από τον σημερινό αναγνώστη (βέβαια, οι θαμώνες του ιστολογίου δεν βρίσκονται όλοι στην πρώτη νιότη, κι έτσι δεν αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα του αναγνωστικού κοινού).

Είχα σκοπό, και αν θυμάμαι καλά το είχα υπαινιχθεί σε κάποιο σχόλιο, αμέσως μετά τις γιορτές να ανεβάσω το σημερινό άρθρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη, που εξετάζει το πρόβλημα των ενδογλωσσικών μεταφράσεων γενικά, και ειδικότερα του Παπαδιαμάντη.

Το άρθρο το πήρα από το εξαιρετικό βιβλίο του Ζουμπουλάκη «Ο στεναγμός των πενήτων», με παπαδιαμαντικά δοκίμια. Θα θυμώσει ίσως ο συγγραφέας, διότι το κείμενό του το παρουσιάζω μονοτονισμένο, για προφανείς τεχνικούς λόγους (δεν έχω οσιάρ πολυτονικό) ενώ επίσης για τεχνικούς λόγους παραλείπω τις (ουσιαστικές) υποσημειώσεις -αλλά αυτό ίσως είναι και καλό, να υστερεί σε κάτι η διαδικτυακή έκδοση εφόσον πρόκειται για πρόσφατο βιβλίο: να πάτε να το πάρετε!

Το πρόβλημα του αν πρέπει να μεταφράζεται ενδογλωσσικά (να μεταγλωττίζεται θα έλεγαν κάποιοι) ο Παπαδιαμάντης (ή γενικά κάθε κείμενο του 19ου αιώνα γραμμένο στην καθαρεύουσα) δεν είναι η πρώτη φορά που τίθεται. Στο ιστολόγιο δεν θυμάμαι να το έχουμε ξανασυζητήσει, αλλά όταν το 2005 είχε εκδοθεί η μεταγλωττισμένη Πάπισσα Ιωάννα είχα γράψει ένα άρθρο στο οποίο είχα ταχθεί εναντίον της συγκεκριμένης μετάφρασης χωρίς να απορρίπτω την ιδέα της μετάφρασης γενικά -και είχα επίσης υποστηρίξει τις αντικριστές εκδόσεις (αριστερά το πρωτότυπο, δεξιά το μεταφρασμένο) όπως κάνει και ο Ζουμπουλάκης στο σημερινό άρθρο. Αν με ρωτούσατε σήμερα, θα είχα ακόμα λιγότερες επιφυλάξεις για τη μετάφραση του Παπαδιαμάντη ή του Ροΐδη -και καμία για άλλα κείμενα της καθαρεύουσας που δεν έχουν τόσο ιδιάζον ύφος.

Το δοκίμιο του Ζουμπουλάκη είναι εξαιρετικά καλογραμμένο, με νηφαλιότητα και με επιχειρήματα που μου φαίνονται πολύ γερά. Αλλά αυτό που μου αρέσει περισσότερο είναι ότι, ενώ ολοφάνερα δεν τον ευχαριστεί η κατάσταση που περιγράφει (ότι δηλαδή οι νέοι δυσκολεύονται με τα παλιότερα κείμενα) ούτε καταφεύγει σε ιερεμιάδες και ελεεινολογίες, ούτε ψάχνει να βρει ενόχους (το μονοτονικό, το ΠΑΣΟΚ, τον Φίλη), ούτε προτείνει ανεφάρμοστες και ατελέσφορες λύσεις όπως άλλοι (να πολλαπλασιαστούν οι ώρες διδασκαλίας των αρχαίων, να διδάσκονται τα αρχαία από το νηπιαγωγείο κτλ.). Οι προτάσεις του Ζουμπουλάκη (κι αν βιάζεστε, πηγαίνετε κατευθείαν στις αριθμημένες παραγράφους στο τέλος του κειμένου) είναι όλες εφαρμόσιμες και πολύ μελετημένες.

Το παράπονο του άτυχου Ναυπλιώτη

Κι ενώ στην Ιαπωνία το κακό τρίτωσε, με σεισμό, τσουνάμι και πυρηνικό ατύχημα, ενώ ο πρωθυπουργός μας επέστρεψε τροπαιούχος από την σύνοδο κορυφής και αρχίζει να κρεμάει πωλητήρια στα ασημικά της χώρας, ενώ όλοι συνωστίζονται να σώσουν τον λαό της Λιβύης, δεν παύει σήμερα να είναι Κυριακή, μέρα σχόλης ακόμα, οπότε σκέφτηκα να κάνω μια εντελώς ανεπίκαιρη ανάρτηση και να παρουσιάσω τα προβλήματα ενός άτυχου πατριώτη μας, ενός Ναυπλιώτη. Εντελώς ανεπίκαιρη, επειδή τα γεγονότα που παρουσιάζει, όχι και πολύ καθαρά είναι η αλήθεια, ο Ναυπλιώτης συνέβηκαν πριν από… 560 ολόκληρα χρόνια, το σωτήριο έτος 1450-51. Αλλά αν όντως ήταν άτυχος, ή μόνο άτυχος, ή αν έφταιγε κι εκείνος που δεν μπορούσε να κρατήσει το στόμα του κλειστό, αυτό θα το κρίνετε εσείς.

Το κείμενο το βρήκα τυχαία σε μια δικτυοπλάνησή μου, σε μια ιστοσελίδα της Νταϊάνας Ράιτ, που είναι μια καταπληκτική ιστορικός, ειδική στον Μοριά της Ενετοκρατίας, με ένα θαυμάσιο ιστολόγιο που μόλις τώρα ανακάλυψα.  Στην εξεύρεση του κειμένου πρέπει να έχει βάλει το χέρι του και ο φίλτατος Νίκος Νικολάου, ο Οπουτζής. Να μνημονέψουμε εδώ και τον Λιγουριώτη αρχιμανδρίτη και ερευνητή Γεώργιο Χώρα, που εξέδωσε το κείμενο το 1998.