Το οδόφραγμα (απόσπασμα από το βιβλίο του Έντσο Τραβέρσο)

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα  απόσπασμα από το βιβλίο «Επανάσταση. Διανοητική και πολιτισμική ιστορία» του Ιταλού ιστορικού Έντσο Τραβέρσο, για τον οποίο έχουμε μιλήσει  κι άλλες φορές  στο ιστολόγιο (παράδειγμα 1 και παράδειγμα 2) Θα με πείτε  μεροληπτικό, επειδή το βιβλίο το εκδίδουν οι Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου,  όπου εκδίδω κι εγώ τα γλωσσικά μου βιβλία, και το έχει μεταφράσει ο φίλος Νίκος Κούρκουλος, αλλά νομίζω ότι είναι πολύ ενδιαφέρον  βιβλίο.

Όταν σκεφτόμαστε τις επαναστάσεις του 19ου και του 20ού αιώνα, ένα από τα πρώτα σύμβολα που έρχεται στο νου μας είναι  το οδόφραγμα -ιδίως στο Παρίσι. Οπότε, διάλεξα ακριβώς να παρουσιάσω την ενότητα εκείνη που αναφέρεται στα οδοφράγματα, ως σύμβολο και ως  μέσο της επανάστασης (σελ. 216-224 του βιβλίου). Αναδημοσιεύω το κείμενο χωρίς τις βιβλιογραφικές υποσημειώσεις, για να είναι πιο ελαφρύ.

Ωστόσο, αφού εδώ λεξιλογούμε, πρέπει να πούμε δυο λόγια για τη λέξη «οδόφραγμα». Στα ελληνικά, σύμφωνα  με  την καταγραφή του Κουμανούδη, που πιθανώς επιδέχεται βελτίωση, εμφανίζεται από το 1863. Η γαλλική λέξη είναι barricade, δάνειο  από  το ισπανικό barricada, από το barrica = το βαρέλι. Ο λόγος είναι ότι έφτιαχναν  οδοφράγματα γεμίζοντας  μεγάλα βαρέλια  με πέτρες και χώματα. 

Η  ελληνική λέξη πλάστηκε λοιπόν  από  λόγιους  όχι ως  μεταφραστικό δάνειο αλλά για να αποδώσει την έννοια, και τη βρίσκω πετυχημένη. 

Σημειώνω  ακόμα το Οδόφραγμα της Δερύνειας στη  διαιρεμένη  Λευκωσία, και την τροτσκιστική εφημερίδα «Οδόφραγμα».  Αλλά πολλά έγραψα  εγώ, δίνω τον λόγο στον Τραβέρσο. 

Με πλάγια στοιχεία παρουσιάζω παραθέματα άλλων  συγγραφέων,  τα οποία στο βιβλίο έχουν τυπωθεί  με εσοχή και με άλλη γραμματοσειρά.

Σύμβολα της επανάστασης: Το οδόφραγμα

Οι απαρχές των οδοφραγμάτων είναι αβέβαιες, όμως τα πρώτα που ξέρουμε με σιγουριά υψώθηκαν στο Παρίσι το 1588, σε μια Γαλλία ρημαγμένη από τους θρησκευτικούς πολέμους, όταν ο πληθυσμός ξεσηκώθηκε για να εμποδίσει την είσοδο των στρατευμάτων του Ερρίκου του Γ΄. Επανεμφανίστηκαν στη Σφενδόνη, εξήντα χρόνια αργότερα, για να εξαφανιστούν ως τη Γαλλική Επανάσταση, όταν είχαν μια σύντομη παρουσία το Μάη του 1795 (Πρεριάλ του έτους ΙΙΙ), στις ταραχές ενάντια στη θερμιδοριανή Συμβατική. Το οδόφραγμα φτιάχνεται με ετερόκλητα αντικείμενα –αναποδογυρισμένα αμάξια, έπιπλα, βαρέλια, ξηλωμένα πλακόστρωτα, κλπ– για να φράξει το δρόμο στις στρατιωτικές δυνάμεις που προσπαθούν να ξαναπάρουν τον έλεγχο της πόλης. Επινόηση του πλήθους, κυριάρχησε στις επαναστάσεις του 19ου αιώνα, από το 1830, στο Παρίσι κατά την Ιουλιανή Επανάσταση αλλά και στη Βέλγικη Επανάσταση, και μετά το 1848, λίγο-πολύ παντού στην Ευρώπη. Έφτασε στο απόγειό του με την Παρισινή Κομμούνα, πριν γνωρίσει σταδιακή παρακμή. Εμφανίστηκε όμως ξανά στη Ρωσία το 1905 και το 1917, στο Βερολίνο το 1919, στη Βαρκελόνη το 1936 και 1937, σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις το 1944 και 1945, και ξανά στο Παρίσι το Μάη του 1968, όπου όμως η φύση του είχε αλλάξει αφού, στερημένο από κάθε πρακτική ή στρατιωτική λειτουργία, διατηρούσε μόνο μια συμβολική διάσταση.

Αν το οδόφραγμα σημάδεψε τόσο βαθιά τα πνεύματα κι αν έμεινε τόσο καιρό χαραγμένο στη συλλογική μνήμη, αυτό οφείλεται κυρίως στον ανώνυμο και θεαματικό χαραχτήρα του. Χωρίς αρχηγούς και χωρίς αποφάσεις από τα πάνω, είναι αυθόρμητη δημιουργία του πλήθους που, σε έκτακτες καταστάσεις, δείχνει μια ικανότητα για αυτοοργάνωση ανυποψίαστη για εκείνους τους παρατηρητές που έχουν συνηθίσει να βλέπουν σ’ αυτό έναν από τη φύση του υποταγμένο πληθυσμό. Στις Αναμνήσεις του (γραμμένες το 1850), ο Τοκβίλ περιγράφει τη σχολαστική μέθοδο που χρησιμοποιούσαν για να υψώσουν οδοφράγματα στους δρόμους του Παρισιού κοντά στο Δημαρχείο, τις μέρες του Ιουνίου του 1848. Η κοινωνική, ψυχολογική και υπαρξιακή απόσταση που τον χωρίζει από τους εξεγερμένους εργάτες δίνει στα λόγια του το ύφος μιας εντομολογικής περιγραφής:

Advertisement

Μνήμη Ροβήρου Μανθούλη (1929-2022)

Πριν από δύο μήνες έφυγε από τη ζωή πλήρης ημερών ο σημαντικός σκηνοθέτης και συγγραφέας Ροβήρος Μανθούλης. Δεν είχα μπορέσει τότε να γράψω κάτι στο ιστολόγιο. Ένας φίλος του ιστολογίου, που μας διαβάζει από ένα γαλατικό χωριό, που γνώριζε τον εκλιπόντα, προθυμοποιήθηκε να μας στείλει το υλικό για τη σημερινή δημοσίευση. Έτσι, θα παρουσιάσουμε σήμερα την εισαγωγή από το βιβλίο του Ρ. Μανθούλη «Το ημερολόγιο του εμφύλιου διχασμού 1900-1974» (εκδόσεις Καστανιώτη).

Πρώτα όμως ένα σύντομο βιογραφικό.

Ο Ροβήρος Μανθούλης γεννήθηκε στην Κομοτηνή το 1929. Μεγάλωσε στην Αθήνα, όπου γνώρισε, από πρώτο χέρι, τη μεταξική δικτατορία, την Κατοχή, την Αντίσταση και τον Εμφύ­λιο Πόλεμο. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στην Πάντειο, κινηματο­γράφο και θέατρο στο Πανεπιστή­μιο Syracuse της Νέας Υόρκης, διε­θνείς σχέσεις στη Σχολή Maxwell του ίδιου Πανεπιστημίου.

Έχει βραβευθεί τρεις φορές στο Φε­στιβάλ Θεσσαλονίκης, καθώς και από την Ένωση Κριτικών, για την ταινία «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ». Το πραξικόπημα του 1967 τον βρήκε στο Φεστιβάλ της Ιέρ και στις Κάνες, με την ταινία «Πρόσωπο με πρόσω­πο». Η χούντα την απαγόρευσε και του αφαίρεσε το διαβατήριο.

Η γαλ­λική τηλεόραση του πρότεινε συ­νεργασία, η οποία κράτησε πολλά χρόνια. Γύρισε πολλά εθνολογικά ντοκιμαντέρ και στις πέντε ηπεί­ρους, την ταινία «Μπλουζ με σφιγ­μένα δόντια» στην Αμερική, καθώς και τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα στα Ιεροσόλυμα, έργο που μεταδόθηκε πενήντα φο­ρές από τη γαλλική τηλεόραση. Γι’ αυτή την ταινία άρχισε να συλλέγει το υλικό που οδήγησε στο παρόν Ημε­ρολόγιο του Εμφύλιου Διχασμού.

Με την επάνοδο της δημοκρατίας στην Ελλάδα, από τη θέση του γενι­κού διευθυντή Προγράμματος και Εκπομπών, συνέβαλε στη μετατρο­πή του ΕΙΡΤ σε ΕΡΤ και, αργότερα, της ΥΕΝΕΔ σε ΕΡΤ2. Ανάμεσα στις πρόσφατες ταινίες του περιλαμβά­νονται: «Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πό­λεμος», «Η δικτατορία των συνταγ­ματαρχών», «Η δική μου Γιάφα» (με θέμα τη διασπορά των Παλαιστινίων) και η ελληνογαλλική συμπαραγωγή «Lilly’s story», που πήρε μέρος στο Φεστιβάλ Βενετίας. Έχει μετάσχει σε κριτικές επιτρο­πές πολλών διεθνών φεστιβάλ, εξέ­δωσε έξι βιβλία, προϊόν των εμπει­ριών και των ιστορικών του μελε­τών, και χρημάτισε, για μια δεκαετία, εκλεγμένος πρόεδρος της ελληνι­κής κοινότητας του Παρισιού. Τι­μήθηκε με το Μετάλλιο της Πόλεως του Παρισιού για τη συμβολή του στη διάδοση των ελληνικών γραμ­μάτων και τεχνών στη Γαλλία.

Η εισαγωγή του Ροβήρου Μανθούλη από το βιβλίο του

Μου δόθηκε η ευκαιρία να γυρίσω μερικές ταινίες που αγγί­ζουν την πολιτική ιστορία της χώρας μας, την οποία ωστόσο έ­χω ζήσει και ο ίδιος από κοντά, πολύ κοντά. Οι ταινίες αυτές εί­ναι: «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ», «Πρόσωπο με πρόσωπο», «Η Ελ­λάδα του Καραμανλή», «Οι ναυαγοί της Ιστορίας», «Ακυβέρνη­τες πολιτείες» (από το σχεδόν αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Στρατή Τσίρκα), «Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος», «Βίοι πα­ράλληλοι του Εμφυλίου», «Η δικτατορία των συνταγματαρχών» και το  —σχεδόν αυτοβιογραφικό— «Lilly’s story». Μερικές άλλες ταινίες, παράλληλα, οι οποίες απαιτούν ιστορική τεκμηρίωση, α­ναφέρονται στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά, την Γαλλία, την Αγγλία, την (τότε) Σοβιετική Ένωση, την Ιταλία, τη Ρουμα­νία, την Ιρλανδία, την Αυστραλία, την Κούβα, την Αργεντινή, την Αίγυπτο, τον Λίβανο, την Ιορδανία, το Ισραήλ και την επικρά­τεια της Παλαιστίνης, πρόσφατα. Προσθέτω δύο ακόμα έρευνες, για το Κυπριακό πρόβλημα και για την ανάμιξη της ελληνικής χούντας στο σκάνδαλο του Γουότεργκεϊτ, που οδήγησε στην α­ποπομπή του Νίξον από την προεδρία των ΗΠΑ. Πριν κατα­πιαστώ με το σενάριο τους, φρόντιζα πάντα να συλλέξω όλα εκείνα τα ιστορικά δεδομένα που σχετίζονται κάθε φορά με το θέμα και να τα καταγράψω με μια ημερολογιακή διάταξη, χρόνο με το χρόνο, μήνα με το μήνα, μέρα με τη μέρα όπου χρειαζόταν, ακόμα και ώρα με την ώρα καμιά φορά. Υπάρχει ο κίνδυνος, σε μια ταινία, τόσο η δράση όσο και οι διάλογοι ή η αφήγηση να είναι ανακριβείς ως προς την ιστορική αλήθεια, αν δεν βρεθεί τρό­πος να ελέγχονται διαρκώς.

Οι ταινίες, όπως και τα μυθιστορήματα, είναι, ή πρέπει να εί­ναι, μαρτυρίες μιας εποχής, μιας γενιάς, ενός μέρους της ανθρω­πότητας. Ο ιστορικός μελετάει τα γεγονότα μέσα από τα ντο­κουμέντα, ο σκηνοθέτης μέσα από τον άνθρωπο που τα έζησε. Οι ιστορικοί ειδικεύονται συνήθως σε ένα μέρος της Ιστορίας και έ­χουν ως σημείο αναφοράς τις χρονολογίες που αντιστοιχούν σ΄ αυτό το κομμάτι. Όμως ο άνθρωπος, όπου και αν βρίσκεται, εί­ναι συνισταμένη πολλών συντεταγμένων της Ιστορίας, πολλές από τις οποίες δεν είναι ορατές δια γυμνού οφθαλμού. Ένα ημε­ρολόγιο πρέπει να συμπεριλαμβάνει όλα τα γεγονότα που μπο­ρεί να υποψιαστεί κανείς πως είναι καθοριστικά για την εποχή του. Όταν καταχωρηθούν χρονολογικά και έρθουν δίπλα-δίπλα γεγονότα που μοιάζουν άσχετα μεταξύ τους, συμβαίνει καμιά φορά να βρεθείς μπροστά σε αποκαλυπτικές ιστορικές εκπλή­ξεις. Αυτός είναι ένας πρόσθετος λόγος που με έκανε να ξεκι­νάω κάθε φορά με την προετοιμασία ενός όσο γινόταν πιο ολο­κληρωμένου ημερολογίου. Χρονολόγιο θα ήταν ο σωστός όρος, αν το προσωπικό βίωμα δεν συνόδευε τις τρέχουσες ημερομη­νίες —τουλάχιστον από το 1936 και ύστερα— και αν δεν συμπλη­ρωνόταν από τα βιώματα των γονιών μου, προσφύγων του 1922, και ιδιαίτερα του πατέρα μου, που έζησε έντονα τον Α’ Παγκό­σμιο Πόλεμο, στη μνήμη του οποίου και αφιερώνεται το παρόν πόνημα.

Αδιευκρίνιστα μεζεδάκια

Το πολυσυλλεκτικό άρθρο τούτης της εβδομάδας παίρνει τον τίτλο του από μια λέξη που κέρδισε κάμποση δημοσιότητα τις προηγούμενες μέρες στο Τουίτερ. Πράγματι, μετά τη δημοσιοποίηση της πράξης αρχειοθέτησης για την υπόθεση του Άδωνη Γεωργιάδη, πολλοί πρόσεξαν ότι υπήρχε αναφορά σε αδιευκρίνιστες καταθέσεις ή αδιευκρίνιστα ποσά, οπότε η ετικέτα #αδιευκρίνιστο_ποσό έπαιξε για αρκετές μέρες. Στο Φέισμπουκ, ένας φίλος που ξέρει ότι εδώ βγάζουμε τη Λέξη της Χρονιάς, πρότεινε τη λέξη «αδιευκρίνιστο» σαν μια πρώτη υποψηφιότητα. Αλλά βέβαια, κάθε θάμα τρεις ημέρες, που λέει η παροιμία. Ήδη η ετικέτα που τρεντάρει στο Τουίτερ άλλαξε (τώρα είναι το #καταπληκτική_ποιότητα_ζωής, από το γνωστό τουίτ του πρωθυπουργού και αύριο κάτι άλλο θα βρεθεί). Οπότε, το «αδιευκρίνιστο», προς το παρόν, αξιώνεται απλώς έναν από τους 52 μεζεδοτίτλους της χρονιάς, κάτι είναι ιι αυτό.

* Μια και έγινε κουβέντα για την «πράξη αρχειοθέτησης», εγώ πρόσεξα και κάτι ακόμα που ταιριάζει με την ύλη του σημερινού άρθρου.

Στο απόσπασμα σελίδας της εικόνας, κάποιος άλλος έχει τονίσει ένα απόσπασμα, αλλά η δική μου προσοχή βρίσκεται αλλού, πιο κάτω από την υπογράμμιση, στο τέλος της παραγράφου:

αποδοχή αιτηθέντων αυξήσεων

Λάθος βέβαια, αφού οι αυξήσεις είναι θηλυκές και η μετοχή αρσενική (θα έπρεπε «αιτηθεισών»), αλλά ίσως και διπλό λάθος, αν το ρήμα «αιτούμαι» δεχτούμε πως είναι μόνο αποθετικό, άρα δεν έχει παθητική φωνή, οπότε η «αιτηθείσα» είναι αυτή που ζήτησε, όχι αυτή που ζητήθηκε. (Συμφωνείτε σ’ αυτό;)

Τώρα, το έγγραφο το υπογράφει, και μάλλον το συνέταξε, κάποιος ανώτατος δικαστικός. Να τον πούμε αγράμματο; Δεν πείθει. Θα τον πούμε βέβαια απρόσεχτο, τσαπατσούλη, αλλά μήπως είναι και κατι άλλο; Μήπως δηλαδή η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο δικαστικός δεν είναι (πια;) ένα καλορυθμισμένο εργαλείο;

* Στο ίδιο κείμενο, πάνω από την υπογράμμιση, θα δείτε κάπου ένα «εξ’ ουδενός» με απόστροφο, που είναι βέβαια περιττή -πιο σωστά, είναι λάθος και, όπως είχα ακούσει, παλιά στη Νομική σε κόβανε για μια τέτοια απόστροφο, αν και αυτό μπορεί να είναι μύθος.

* Φίλος στέλνει λινκ σε άρθρο της ΕφΣυν για μια ενδιαφέρουσα συνομιλία του Πρίμο Λέβι με έναν νεαρό μαθητή, που βέβαια έγινε πριν από πολλά χρόνια. Ο φίλος παραπονιέται που μένει αμετάφραστο το «λάγκερ». Προφανώς έτσι θα είναι και στο πρωτότυπο ιταλικό κείμενο, αλλά άλλα πράγματα είναι γνωστά στον μέσο Έλληνα αναγνώστη του 2022 και άλλα στον μέσο Ιταλό αναγνώστη του 1973. Οπότε, μάλλον θα έπρεπε να αποδοθεί «στρατόπεδο» («…συγκέντρωσης» ίσως) αφού σήμερα λάγκερ είναι συνήθως η μπίρα.

Μεζεδάκια της τρίτης δόσης

Της τρίτης δόσης, είτε τη λέτε αναμνηστική αν είστε της παλαιάς σχολής είτε ενισχυτική, αν αποδίδετε το αγγλικό booster.

Tης τρίτης δόσης, που από 13 Δεκεμβρίου, δηλαδή από Δευτέρα, θα έχετε συνέπειες αν δεν την έχετε κάνει και έχει παρέλθει εφτάμηνο από τη δεύτερη, εφόσον είστε άνω των 60 ετών. Αυτό βέβαια είχε ειπωθεί μία φορά στις 30 Νοεμβρίου και μετά το ξαναείπαν προχτές -κι ας είναι εντελώς αδύνατο κάποιος να βρει ραντεβού τις αμέσως επόμενες μέρες.

Τι συνέπειες θα έχουν όσοι εξηντάχρονοι+ δεν έχουν κάνει τρίτη δόση και έχει περάσει 7μηνο από τη δεύτερη; Δεν θα ισχύει το εμβολιαστικό πιστοποιητικό τους, άρα θα μπουν σε ιδιότυπο λοκντάουν, ή «λοκντάνουν» όπως το θέλει το σουπεράκι του Σκάι.

Εγώ έχω προγραμματίσει την τρίτη δόση μου ακριβώς στο 7μηνο, αλλά θεωρώ ότι είναι μεγάλο ατόπημα αυτή η ανακοίνωση, αν μη τι άλλο διότι εξομοιώνει τον πολίτη που έχει κάνει δύο δοσεις με τον ανεμβολίαστο πολίτη. Όμως αυτά τα συζητάμε σε άλλα άρθρα μέσα στην εβδομάδα, σήμερα είναι Σάββατο κι έχουμε μεζεδάκια.

* Και συνεχίζω τριτοδοσικά. Σε άρθρο για την τρίτη δόση, που θεωρείται «οχυρό», διαβάζω τοποθέτηση του καθηγητή Νίκου Τζανάκη: «Τα νούμερα είναι τρομακτικά για να αμφισβητήσει κανείς την αξία των εμβολίων».

Καταλαβαίνουμε βεβαια τι εννοεί, αλλά θα ήθελα να εξετάσουμε αυτό το συντακτικό σχήμα, που είναι μετεξέλιξη του σχήματος «τουτού» που το έχω πει παλιότερα, δηλαδή του «πολύ ωραία για να είναι αληθινά» (too good to be true, too X to Y). Ήδη, αυτές οι δομές θεωρούνται αγγλισμός (ή γαλλισμός), και παρόλο που έχουν μπει στη γλώσσα τουλάχιστον από τις αρχές του 20ού αιώνα, πολλοί τις θεωρούν ξενικές και δυνητικά αμφίσημες (διαβάζει πολύ για να αποτύχει στις εξετάσεις -τι σημαίνει;).

Λέω μετεξέλιξη, διότι αρχικά στο πρώτο σκέλος της πρότασης υπήρχε ένα «πολύ» ή «πάρα πολύ», αλλά πλέον το βλέπω και με απλά επίθετα, έστω κι αν πρόκειται για επίθετα που περιέχουν έτσι κι αλλιώς την υπερβολή, όπως εδώ το «τρομακτικά». Το σημειώνω λοιπόν, σαν ένα σχετικά πρόσφατο φαινόμενο. Και αναγνωρίζω ότι η δομή αυτή είναι οικονομική, παρόλο που εγώ θα προτιμούσα τη δομή «Τα νούμερα είναι τόσο εντυπωσιακά, που κανείς δεν μπορεί να αμφισβητεί την αξία των εμβολίων».

Από τα 400 χτυπήματα στη Διπλή ταυτότητα

Ο τίτλος του σημερινού άρθρου αναφέρει δυο τίτλους ταινιών που έχουν τουλάχιστον ένα κοινό στοιχείο. Επίτηδες χρησιμοποίησα το «που» για την αμφισημία του -διότι κοινά στοιχεία δεν έχουν μόνο οι δυο ταινίες αλλά και οι τίτλοι των ταινιών.

Για να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, πρόκειται για την ταινία «Τα 400 χτυπήματα» (Les 400 coups) του Φρανσουά Τρυφό (Truffaut) και την «Διπλή ταυτότητα» (Double Indemnity) του Μπίλι Γουάιλντερ.

Οι δυο ταινίες μπορεί να πει κανείς ότι έχουν κάμποσα κοινά στοιχεία. Ας πούμε, είναι και οι δυο ασπρόμαυρες -κάτι αναμενόμενο για τη δεύτερη, που γυρίστηκε το 1944 αλλά κάπως λιγότερο για την πρώτη, που είναι συνομήλική μου, γυριστήκαμε και οι δυο το 1959.

Είναι επίσης ταινίες που θεωρούνται κλασικές, καθώς έχουν περάσει τη δοκιμασία του χρόνου με επιτυχία και εξακολουθούν να είναι αγαπημένες πολλών -και περιλαμβάνονται και σε πολλούς καταλόγους των 100, 200 ή 500 καλύτερων ταινιών όλων των εποχών.

Αυτές οι δυο ταινίες βρίσκονται λοιπόν σε έναν τέτοιο κατάλογο, που μας τον γνώρισε πριν από καμιά εικοσαριά μέρες ο φίλος μας ο Αθεόφοβος σε σχόλιό του, το οποίο παρέπεμπε σε παλιότερο άρθρο του. Αν δείτε το άρθρο του Αθεόφοβου, περιλαμβάνει έναν κατάλογο με τις 250 καλύτερες ταινίες όλων των εποχών όπως προέκυψαν από τον συγκερασμό των κατατάξεων σε τέσσερις ιστοτόπους. Επειδή ο κατάλογος αυτός εκφράζει τις απόψεις τόσο κριτικών όσο και του κοινού περιέχει και αρκετές υπερπαραγωγές -αλλά ο Αθεόφοβος στο άρθρο του έχει ενσωματώσει και έναν άλλο κατάλογο με 100 ταινίες από το περιοδικό Sight and Sound, με σαφώς πιο σινεφίλ προσανατολισμό (ενώ υπάρχει και λινκ προς παλαιότερο άρθρο του με άλλον κατάλογο 100 ταινιών, από το Cahiers du Cinema).

Στον διακοσοπενηντάρη κατάλογο «του Αθεόφοβου» τα 400 χτυπήματα βρίσκονται στην 27η θέση ενώ η Διπλή ταυτότητα στην 39η θέση.

Επειδή τώρα τελευταία περνάω φάση κινηματογραφοφιλική και βλέπω πολλές ταινίες, έχω πάρει τον κατάλογο των 250 ταινιών και κοιτάζω εκει για να διαλέγω ταινίες -κι έτσι, πριν από μερικές μέρες είδα και τις δύο ταινίες του τίτλου.

Τη Διπλή ταυτότητα την είχα ξαναδεί πριν απο καμιά τριανταριά χρόνια και πρέπει να βρίσκεται σε μια κούτα με βιντεοταινίες γραμμένες από την τηλεόραση. Η εν λόγω κούτα δεν θυμάμαι πού βρίσκεται: ή στην αποθήκη μου ή την έχω δώσει σε σινεφίλ φίλο. Επίσης σε μιαν άλλη ζωή είχα διαβάσει και το σχετικά γνωστό αστυνομικό μυθιστόρημα του James M. Cain πάνω στο οποίο βασίστηκε η ταινία -αλλά δεν θυμάμαι καθόλου το βιβλίο.

Τα 400 χτυπήματα ομολογώ πως δεν τα είχα δει. Αλλά είναι γνωστό πως στην κινηματογραφοφιλική παιδεία μου έχω τεράστια κενά. Ήξερα όμως περί τίνος πρόκειται.

Αλλά θα πείτε, εμείς εδώ λεξιλογούμε. Θα είναι αμιγώς σινεφίλ το σημερινό άρθρο ή θα έχει και γλωσσική πτυχή;

Θα έχει -και εδώ είναι το τελευταίο κοινό στοιχείο των δύο ταινιών, ή μάλλον το πρώτο κοινό στοιχείο που έχουν οι τίτλοι τους, εννοώ τους ελληνικούς τίτλους: και οι δυο είναι κακομεταφρασμένοι.

Βασίλης Αλεξάκης, Μια γλώσσα για να γελάω και μια γλώσσα για να κλαίω

Πριν από μερικές μέρες έφυγε από τη ζωή ο συγγραφέας Βασίλης Αλεξάκης, στα 77 του χρόνια (γεννημένος Χριστούγεννα του 1943).

Ο Αλεξάκης κατέχει μοναδική θέση στα γράμματά μας επειδή όχι μόνο έζησε σε δυο χώρες, Ελλάδα και Γαλλία, αλλά και έγραψε σε δυο γλώσσες, ελληνικά και γαλλικά, και μάλιστα από ένα σημείο και μετά έγραφε τα βιβλία του άλλοτε στα γαλλικά και άλλοτε στα ελληνικά (ανάλογα με τους ήρωες, όπως έχει πει) και στη συνέχεια τα ξανάγραφε στην άλλη γλώσσα. Τα μετέφραζε, αλλά επειδή, όπως έχει πει, η μετάφραση είναι «μια πολύ αυστηρή ανάγνωση», ξαναγράφοντας το κάθε βιβλίο το βελτίωνε.

Επιπλέον, στα περισσότερα βιβλία της ωριμότητάς του παίζουν κεντρικό ρόλο η γλώσσα, οι γλωσσικές αναζητήσεις και οι γλωσσικές συζητήσεις, δηλαδή οι ήρωές του πολύ συχνά συζητούν για τη γλώσσα, αναφέρουν ετυμολογικές πληροφορίες ή συγκρίνουν πώς λέγεται μια λέξη ή μια έκφραση στα ελληνικά, στα γαλλικά και σε άλλες γλώσσες. Aκόμα και οι τίτλοι αρκετών από τα βιβλία του έχουν γλωσσικό θέμα: Η πρώτη λέξη, Οι ξένες λέξεις, Η μητρική γλώσσα.

Βέβαια, ίσως το πιο γνωστό βιβλίο του να είναι το Τάλγκο, το πρώτο που έγραψε απευθείας στα ελληνικά (1980). Είναι το πιο γνωστό, επειδή έγινε ταινία, Ξαφνικός έρωτας. Θυμάμαι που το διαβάσαμε όντας φοιτητες και οι κοπέλες της παρέας μας απορούσαν πόσο καλά ο συγγραφέας εξέφραζε τον γυναικείο τρόπο σκέψης -γιατί η αφηγήτρια είναι γυναίκα.

Γυρω στο 2008-9 με είχε αναζητήσει μέσω κοινών γνωστών και κάναμε από το τηλέφωνο μια συζήτηση για διάφορους γλωσσικούς μύθους που κυκλοφορούν στην Ελλάδα. Γράφω ένα βιβλίο, μου είχε πει. Το βιβλίο αυτό ήταν Η πρώτη λέξη -το έγραψε πρώτα στα γαλλικά, αφού εκτυλίσσεται στο Παρίσι, έστω κι αν η αφηγήτρια είναι Ελληνίδα. Οι ήρωες είναι οι περισσότεροι Γάλλοι ή Έλληνες της Γαλλίας. Σε ένα σημείο του βιβλίου, κάποιος αναφέρει τους ελληναράδικους γλωσσικούς μύθους -ας πούμε για τα εκατομμύρια των ελληνικών λέξεων- που είχαμε συζητήσει στο τηλέφωνο με τον Αλεξάκη.

Στο βιβλίο αυτό ο Μιλτιάδης, αδελφός της αφηγήτριας, δικαιολογώντας την προτίμηση της κόρης του να μιλάει γαλλικά, παρόλο που και οι δυο γονείς της είναι Έλληνες, λέει ότι «Τη μητρική γλώσσα δεν τη δίνει η μάνα, τη δίνει η γειτονιά». Αυτό το είχε εκφράσει και ο ίδιος ο Αλεξάκης σε πολλές συνεντεύξεις.

Σε κάποια άλλη συνέντευξη είχε πει κάτι που το έχω επαληθεύσει και με άλλους που ζουν στα ξένα. Όταν, λέει, ζεις πολλά χρόνια στα ξένα χωρίς ευκαιρία να χρησιμοποιείς τη γλώσσα σου, αρχίζεις πια να σκέφτεσαι στην ξένη γλώσσα που τη μιλάς καθημερινά, ωστόσο υπάρχουν τρία πράγματα που παραμενουν στη μητρική γλώσσα:  οι αριθμοί τηλεφώνου, οι λογαριασμοί που κάνεις με το μυαλό σου και οι βλαστήμιες.

Βέβαια, από ένα σημείο και μετά ο Αλεξάκης άρχισε να έρχεται συχνότερα στην Ελλάδα, κατάκτησε ξανά τη μητρική του γλώσσα, όπως θα δείτε παρακάτω, συνέχισε όμως να μοιράζεται ανάμεσα στις δυο χώρες, έως τα τελευταία χρόνια που αγκυροβόλησε μόνιμα στην Αθήνα. Η δεύτερη πατριδα του πάντως τον τίμησε με περισσότερα βραβεία από την πρώτη, αν και έχει τιμηθεί και στην Ελλάδα με Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος.

Το 2013 μου είχε αναθέσει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να διοργανώσω μια σειρά σεμινάρια για ελληνομαθείς μεταφραστές, που μετέφραζαν από άλλες γλώσσες προς την ελληνική, οπότε ζήτησα από τον Αλεξάκη να μας κάνει μια ομιλία, ακριβως για τη μοναδική του θέση ανάμεσα στις δυο γλώσσες και για τη μοναδική του ιδιότητα να είναι μεταφραστής του εαυτού του. Η ομιλία αυτή είχε τίτλο «Μια γλώσσα για να γελάω και μια γλώσσα για να κλαίω», που τον έχει χρησιμοποιήσει και άλλες φορές σε ομιλίες του. Ηχογράφησα την ομιλία, με ερασιτεχνικά όμως μέσα κι έτσι με πολύ κακή ποιότητα ήχου. Την παραθέτω στα επόμενα, μαζί με την αρχή των ερωτήσεων -παραλείπω άλλη μια ώρα ηχογράφησης επειδή γίνεται συζήτηση που ακούγεται πολύ δύσκολα. Οι πολλές ερωτήσεις που έγιναν βέβαια δείχνουν ότι το θέμα μας είχε γοητεύσει.

Επειδή ακριβώς ο ήχος είναι πολύ κακός, έχω απομαγνητοφωνήσει με μεγάλη, αλλά όχι απόλυτη, πιστότητα τα όσα είπε εκείνη τη μέρα, στις 7 Νοεμβρίου 2013, ο Αλεξάκης, Αν περιοριστείτε στο γραπτό δεν θα χάσετε σχεδόν τίποτε, αλλά ακούστε λίγο και το ηχητικό αν δεν έχετε άλλη φορά ακούσει τον γλυκύτατο αυτόν άνθρωπο να μιλάει. Ή, μπορείτε να τον δείτε εδώ, στη γαλλική τηλεόραση, στη θρυλική εκπομπή Apostrophes του Μπερνάρ Πιβό, το 1989, μετά την έκδοση του βιβλίου του Παρίσι-Αθήνα -ή μάλλον Paris-Athènes.

Μια γλώσσα για να γελάω και μια γλώσσα για να κλαίω (ομιλία του Βασίλη Αλεξάκη)
Πήγα πολύ νέος στη Γαλλία και εκεί έμαθα τη γλώσσα, γιατί τα γαλλικά που ήξερα ήταν τα γαλλικά του σχολείου. Λοιπόν, δεν ήξερα καλά τη γλώσσα όταν πήγα στη Γαλλία, ένα σωρό πράγματα δεν τα καταλάβαινα, παρακολουθούσα με δυσκολία τα μαθήματα, στη σχολή δημοσιογραφίας στη Λιλ. Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, όταν έφτασα στο σταθμό της Λυών στο Παρίσι, διότι εκείνη την εποχή δεν ταξιδεύαμε με αεροπλάνα, όταν έφτασα λοιπόν στον σταθμό κάποιος με ρώτησε τι ώρα είναι, που είναι κάτι πολύ εντυπωσιακό διότι στους σιδηροδρομικούς σταθμούς έχει παντού πολλά μεγάλα ρολόγια. Και εγώ είπα ότι είναι minuit (μεσάνυχτα) και ο Γάλλος που με είχε ρωτήσει με διόρθωσε αμέσως, διότι ήταν μέρα. Όχι minuit μου λέει, midi. Minuit c’est l’heure du crime. Και για μένα, που ήθελα να γράψω μυθιστορήματα, διότι αυτή ήταν ανέκαθεν η επιθυμία μου, η δημοσιογραφία δεν με ενδιέφερε ιδιαίτερα, αυτή η φράση ήταν μια πολύ καλή αρχή.

Αυτοπροστατευόμενα μεζεδάκια

Τα μεζεδάκια της προηγούμενης εβδομάδας ήταν περιορισμένα από τα μέτρα περιορισμού που επιβάλλονταν σε διάφορες περιοχές της χώρας, τούτα εδώ είναι αυτοπροστατευόμενα, παίρνοντας αφορμή από μια φράση του προχτεσινού διαγγέλματος του πρωθυπουργού.

Eίπε λοιπόν ο πρωθυπουργός ότι το δίλημμα είναι «αυτοπροστασία ή καραντίνα». Θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε αρκετά το περιεχόμενο του μηνύματός του, αλλά όχι σήμερα, σήμερα κάνουμε γλωσσικά και ευτράπελα σχόλια, όχι συζήτηση επί της ουσίας.  Οπότε, από την αυτοπροστασία δανειζόμαστε τον τίτλο του σημερινού βδομαδιάτικου άρθρου μας, κι έτσι έχουμε «αυτοπροστατευόμενα μεζεδάκια».

* Κι επειδή ο πρωθυπουργός ξεκίνησε το διάγγελμα λέγοντας ότι βρισκόμαστε «σε μια κρίσιμη καμπή της μάχης με την πανδημία», ενώ κατά σύμπτωση ο ανιψιός του πρωθυπουργού, που είναι και δήμαρχος Αθηναίων, επέρριψε τις ευθύνες για την κακή κατάσταση του γκαζόν της Ομόνοιας στις κάμπιες που το έφαγαν, πολλοί φωτοσοπιστές στα σόσιαλ άρπαξαν την ευκαιρία και παρώδησαν το σουπεράκι της ΕΡΤ μετατρέποντας την καμπή σε κάμπια όπως εδώ. Κι έτσι, είμαστε σε μια κρίσιμη κάμπια (Και μια κάμπια τόση, με το συμπάθειο, θα μπορούσαμε να πούμε).

Να θυμίσουμε ότι η κάμπια στα αρχαία ή στην καθαρεύουσα λέγεται «κάμπη» και πιθανώς συνδέεται με το ρήμα «κάμπτω», απ’ όπου παράγεται και η καμπή -αλλά αυτό αξίζει ίσως να αναπτυχθεί σε ξεχωριστό άρθρο.

* Κατά τα άλλα, και επειδή αυτή η κυβέρνηση περισσότερο από τις προηγούμενες δείχνει να κινείται με βάση τις συμβουλές επικοινωνιολόγων και για τα μικρά και για τα μεγάλα, αναρωτιέμαι τι να σκέφτηκαν οι επικοινωνιολόγοι του πρωθυπουργού όταν τον συμβούλεψαν να φορέσει πένθιμη μοβ γραβάτα για το διάγγελμά του;

* Mεγάλη γκάφα των ΕΛΤΑ. Ήταν να εκδοθούν γραμματόσημα για τα 2500 χρόνια των Θερμοπυλών και της Σαλαμίνας, αλλά τελικά «για τεχνικούς λόγους» κυκλοφόρησε μόνο το σχετικό με τη Σαλαμίνα.

Οι τεχνικοί λόγοι ήταν ότι στο γραμματόσημο για τις Θερμοπύλες, που είχε το επίγραμμα του Σιμωνίδη, υπήρχαν όχι ένα αλλά δύο ορθογραφικά λάθη στο αρχαίο περσικό κείμενο, τα οποία δεν τα πρόσεξε κανείς ανευθυνοϋπεύθυνος του οργανισμού, αλλά εντοπίστηκαν (υποθέτω από πολλούς πολίτες και πάντως στο ιστολόγιο σε σχόλιο μέσα στη βδομάδα) μόλις τα ΕΛΤΑ έδωσαν στον Τύπο εικόνες των νέων γραμματοσήμων 2-3 μέρες πριν από την προγραμματισμένη κυκλοφορία.

Όπως βλέπετε, το «κείνων» έγινε «κοινων» -έτσι όπως είναι άτονο, θα το πούμε «κοινών» άραγε;- ενώ η τελευταία λέξη, το «πειθόμενοι» απέκτησε ωμέγα αντί για όμικρον έτσι που να φαντάζει πιο αρχοντική -το όμικρον είναι για την πλέμπα.

Ντροπή τους, μια δουλειά είχε να κάνει κάποιος και όπως φαίνεται δεν την έκανε. Αλλά να περάσει από τόσα μάτια (ή δεν πέρασε από τόσα μάτια;) και να μην το δουν; Τέτοιο κάζο δεν θυμάμαι τα τελευταία κάμποσα χρόνια στα ΕΛΤΑ, και πέρα από το πλήγμα στο γόητρο του οργανισμού φαντάζομαι ότι θα υπάρχει και όχι αμελητέα οικονομική ζημία αφού το γραμματόσημο είχε τυπωθεί.

Υπάρχουν φτηνά πράγματα στη Γαλλία;

To 1980, με τον φίλο μου τον Θέμη, πήραμε την απόφαση να πάμε διακοπές ένα μήνα με το Ιντερέιλ, έναν θεσμό που τότε ήταν πολύ δημοφιλής στους νέους ή τουλάχιστον στους φοιτητές. Με ένα προσιτό αντίτιμο, που δεν θυμάμαι καθόλου πόσο ήταν, έπαιρνες μια κάρτα που σου εξασφάλιζε δωρεάν χρήση όλων των σιδηροδρόμων της Ευρώπης για 30 μέρες. (Όλων; Υπήρχανε και κάποιες εξαιρέσεις, αλλά ήταν η ευλογημένη εποχή πριν από το κύμα των ιδιωτικοποιήσεων, οπότε οι εξαιρέσεις ελάχιστα επηρέαζαν). Στη δική σου χώρα όμως, ή μάλλον στη χώρα όπου αγόραζες την κάρτα, ίσχυε μόνο έκπτωση 50%, όχι δωρεάν χρήση, γι’ αυτό οι Αμερικανοί που έρχονταν με Ιντερέιλ προτιμούσαν να ξεκινούν από το Λουξεμβούργο.

Ήταν λοιπόν ένας προσιτός τρόπος για να γυρίσει κανείς την Ευρώπη. Φυσικά, μέναμε σε ξενώνες νεότητας, Youth hostel, αφού φυσικά βγάζαμε και τη σχετική κάρτα, εκτός από τους τυχερούς που είχαν να φιλοξενηθούν κάπου. Και βέβαια, όλα μας τα πράγματα τα είχαμε στο τεράστιο σακίδιο της πλάτης, εύκολα ρούχα πλύνε-βάλε και κυρίως λιγοστά. Αν έκανα το ίδιο ταξίδι σήμερα θα είχα οπωσδήποτε μαζί μου κινητό και ταμπλέτα, ίσως και το λάπτοπ, καθώς και κάμποσα καλώδια και φορτιστήρια, αλλά τότε δεν υπήρχαν τέτοια πράγματα και μόνο μια παλιομηχανή είχα μαζί μου και λιγοστές φωτογραφίες τράβηξα.

Tην εποχή εκείνη υπήρχαν και περιορισμοί συναλλαγματικοί -δεν θυμάμαι πόσα μπορούσαμε να πάρουμε μαζί μας, νομίζω 240 δολάρια, αλλά ήταν λίγα για ένα τέτοιο ταξίδι. Πήραμε βεβαίως κρυφά και λίγα παραπάνω, αλλά δεν είχαμε γενικώς και πολλά λεφτά. Νομίζω ότι έφυγα με 400 δολάρια, κρυμμένα και φανερά. Είχαμε κάνει το σχέδιο να μην αλλάζουμε τόπο διαμονής κάθε μέρα, αλλά να μένουμε από 3 έως 6 μέρες σε μεγάλες κυρίως πόλεις.

Αλλάξαμε τρένο στο Βελιγράδι και πρώτος σταθμός μας ήταν η Βουδαπέστη, όπου θα μέναμε σε κάτι φοιτητικές εστίες μέσα στην πόλη. Εκεί είχα έναν γνωστό γνωστού, που ήταν κι αυτός Κνίτης και σπούδαζε στη Βουδαπέστη, και μας διευκόλυνε να γίνουμε δεκτοί, νομίζω τζάμπα. Αγγλικά τότε μιλούσαν ελάχιστοι, οπότε έπρεπε να τα βγάλουμε πέρα με νοήματα, κέσενεμ και κέρεμ (ευχαριστώ, παρακαλώ) και «γκέρεγκ κέρεκ α τελεφονχόζ» (τον έλληνα φοιτητή στο τηλέφωνο) για να καλέσω τον γνωστό γνωστού σε περίπτωση που συνέβαινε κάτι. Αλλά όλα πήγαν μια χαρά, η δε Βουδαπέστη εκτός από πανέμορφη ήταν και προσιτή για τα ισχνά βαλάντιά μας.

Την τελευταία μέρα έπρεπε να αδειάσουμε το χόστελ νωρίς, αλλά το τρένο για το Μόναχο, που ήταν ο επόμενος προορισμός μας, έφευγε στις 6 το απόγευμα. Για να μην τριγυρνάμε ολη μέρα στην πολη με τα σαμάρια, πήγαμε στον σταθμό των τρένων, αφήσαμε τα σακίδιά μας στην αίθουσα φύλαξης αποσκευών κι έτσι απαλλαγμένοι από το βάρος αρχίσαμε τις βόλτες. Γυρίσαμε στον σταθμό 20 λεπτά πριν από την αναχώρηση και με τρόμο είδαμε μια τεράστια ουρά στην παραλαβή των αποσκευών -αυτό δεν το είχαμε υπολογίσει!

Αφού είδαμε ότι με τον ρυθμό που προχωρούσε η ουρά ήταν αδύνατο να προλάβουμε το τρένο, πήγα μπροστά και με αγγλικά και με νοήματα προσπάθησα να πείσω τον υπεύθυνο ότι επειγόμαστε, και σε μια στιγμή που εκείνος κοίταζε αλλού μπήκα μέσα στο χώρο με τα σακίδια, που ήταν καμιά πεντακοσαριά, βρήκα το δικό μου και του Θέμη και όλος χαρά ξαναβγήκα έξω και είπα στον φίλο μου να βιαστούμε για να μη χάσουμε το τρένο για το Μόναχο.

Συνωστισμός στη Ριβιέρα

Το Σάββατο που μας πέρασε, σύμφωνα με τα κανάλια, επικράτησε «απίστευτος συνωστισμός» στο Παλαιό Φάληρο και σε άλλα σημεία της «αθηναϊκής Ριβιέρας». Παρόλο που δεν μένω πολύ κοντά στην παραλία, μου αρέσει όταν πέφτει ο ήλιος να κάνω τη βόλτα μου στα σημεία του «απίστευτου συνωστισμού», κι αν τύχαινε να μ’ έχει πετύχει η καραντίνα στην Ελλάδα μπορεί να’μουν κι εγώ ανάμεσα στους συνωστιζόμενους -όμως έχω άλλοθι, είμαι πολύ μακριά, δυστυχώς.

Για να πω την αμαρτία μου, τον όρο «αθηναϊκή Ριβιέρα» τον ήξερα βέβαια, αλλά καθόλου δεν μου αρέσει και δεν τον χρησιμοποιώ, μου φαίνεται όρος γεννημένος από το μάρκετινγκ. Πάντως, έχει καθιερωθεί, σε σημείο να έχει αποκτήσει λήμμα στη Βικιπαίδεια, ελληνική τε και αγγλική. Είναι δηλαδή η περιοχή από τον Πειραιά ως το Σούνιο -η παραλιακή που τη λέγαμε πριν μεγαλοπιαστούμε.

Καμαρώνω ότι την έχω περπατήσει όλην, από το Πέραμα ως το Λαύριο, αν και φυσικά σε πολλές δόσεις, όχι μονομιάς -και φυσικά σε πολλά σημεία είναι αδύνατο να πας παραλιακά αφού πολυτελείς βιλάρες έχουν κλέίσει κάθε πρόσβαση, ενώ σε ένα-δυο μέρη απαγορεύεται με πινακίδα της τροχαίας η είσοδος σε όσους δεν είναι κάτοικοι ή προσκαλεσμένοι.

Γιατί Ριβιέρα; Γιατί έτσι έχει επικρατήσει να ονομάζεται η ακτογραμμή που έχει ωραίες πλαζ, ακριβά σπίτια, κέντρα διασκέδασης. Η γαλλική Ριβιέρα είναι αυτή που τη λέγαμε παλιά Κυανή Ακτή (οι Γάλλοι έτσι τη λέμε ακόμα) αλλά τώρα έχουν πληθύνει οι ανά τον κόσμο ριβιέρες, έχει και στην Αλβανία (με εξαιρετικές παραλίες με πολύ όμορφα χρώματα αλλά, λένε, και κιτσάτα κτίρια -στο Βουθρωτό να πάτε).

H λέξη ριβιέρα είναι ιταλικής ετυμολογίας, και ιταλική ήταν η πρώτη Riviera, η παραλιακή περιοχή γύρω από τη Γένοβα -ουσιαστικά από τη Λα Σπέτσια ως τη Μασσαλία, σε εποχές που τα σύνορα δεν ήταν τα σημερινά. Στα ιταλικά, σημαίνει «όχθη» -ίδια ρίζα με το γαλλικό rivière και το αγγλ. river, από το λατιν. ripa.

Tέλος πάντων, εμένα η αγαπημένη μου Ριβιέρα είναι το σινεμά στα Εξάρχεια.

Κουκούνι

Στο διάγγελμά του για την πανδημία του κορονοϊού, ο πρωθυπουργός, ανάμεσα στ’ άλλα, είπε:

Οι συναθροίσεις αποτελούν τις μεγαλύτερες παγίδες. Γι’ αυτό και τις απαγορεύουμε. Μένουμε, λοιπόν, σπίτι. Αυτό που άλλοτε το είπαν cocooning και έγινε τάση και μόδα για τους νέους, σήμερα είναι ανάγκη και χρέος για όλους.

Η συμβουλή είναι σωστή, βέβαια, αλλά εμείς εδώ υποτίθεται ότι λεξιλογούμε, έστω και υπό τη δαμόκλεια σπάθη του κορονοϊού, οπότε θα σταθούμε, αρχικά, όχι στο πράγμα αλλά στη λέξη, σε «αυτό που άλλοτε το είπαν cocooning».

Τι είναι το κοκούνινγκ; Οι παλιότεροι (αλλά όχι πολύ πολύ παλιοί) θα το θυμούνται, αλλά δεν ξέρω αν το ξέρουν και οι πιο νέοι, ας πούμε οι κάτω των σαράντα -θα έλεγα «κάτω των 30» αλλά πόσοι μας διαβάζουν (και σχολιάζουν) σε αυτήν την ηλικιακή κατηγορία;

Αν δεν ξέρετε τη λέξη, δεν θα βρείτε ορισμό της στα συνήθη λεξικά, αλλά το slang.gr τη λημματογραφεί και την ορίζει με αρκετό μπρίο:

Από το αγγλικό cocooning, όπου cocoon = το κουκούλι του μεταξοσκώληκα, της κάμπιας κλπ.

Κάνω κοκούνινγκ σημαίνει αποκηρύσσω για ένα διάστημα φίλους, παρέες, μπαράκια κλπ και κλείνομαι μέσα στο προστατευτικό περίβλημα του σπιτιού μου όπου έχω προηγουμένως αποθηκεύσει:

1. ποσότητα έτοιμων φαγητών, παγωτού και σοκολάτας ικανή να αντιμετωπίσει την επαύριο πυρηνικού ολοκαυτώματος.
2. ένα καπνοχώραφο τσιγάρα, ή/και μια φυτεία – αναλόγως
3. τα ‘Φιλαράκια’ – την πλήρη σειρά DVD 1994-2004, δηλ. 238 επεισόδια (πιστέψτε με, το έχω ψάξει).

Για το διάστημα που διαρκεί το κοκούνινγκ απλώς σέρνομαι από το κρεβάτι στο ψυγείο και από το ψυγείο στον καναπέ μπροστά στην τηλεόραση και τούμπαλιν. Δεν απαντώ στο τηλέφωνο και φυσικά δεν βγαίνω έξω – δεν έχω λόγο να πάω καν στο περίπτερο ή στην Έβγα διότι αυτά τα έχω προβλέψει.

Μεταμπρεξιτικά μεζεδάκια

Από τα μεσάνυχτα της Παρασκευής, το Ηνωμένο Βασίλειο δεν είναι πια μέλος της ΕΕ -μ’ άλλα λόγια, συντελέστηκε το Μπρέξιτ, αν και πίσω έχει η αχλάδα την ουρά, αφού μέσα σε 11 μήνες (παρά δύο μέρες, λέει ο ακριβολόγος) οι δυο πλευρές πρέπει να συμφωνήσουν τη μελλοντική τους σχέση -κάτι που, κανονικά, παίρνει χρόνια.

Το σημερινό εβδομαδιαίο πολυσυλλεκτικό μας άρθρο, που δημοσιεύεται ετεροχρονισμένο διότι χτες που ήταν η συνηθισμένη του μέρα έπεφτε πρώτη του μηνός και είχαμε το μηνολόγιο, είναι το πρώτο μετά το Μπρέξιτ -οπότε, ο τίτλος είναι αναμενόμενος. Ωστόσο, δεν έχουμε μεζεδάκια για το Μπρέξιτ.

* Και ξεκινάμε με ένα μαργαριτάρι που είναι αρμοδιότητα του ληξιάρχου της Νομανσλάνδης.

H φυλή Amazon, λοιπόν, κέρδισε αγωγή εναντίον εταιρείας πετρελαίου και μπόρεσε να διασώσει χιλιάδες στρέμματα τροπικού δάσους.

Μακάρι να αληθεύει η είδηση -διότι συνήθως τέτοια αισιόδοξα νέα από μακρινές χώρες δεν είναι πάντοτε αληθινά- αλλά το όνομα της φυλής ασφαλώς δεν είναι Amazon, δεν έχει αρχίσει (ακόμα) ο κολοσσός του ηλεμπορίου να εμπορεύεται ή να σπονσοράρει εθνότητες.

Απλώς, το αγγλικό ήταν Amazon Tribe Wins Lawsuit Against Oil Company… Το όνομα της φυλής, παρεμπιπτόντως, είναι Waorani.

* Kαι συνεχίζουμε νομανσλανδιανά, αποκαλύπτοντας μια μεγάλη χώρα που μέχρι τώρα παρέμενε άγνωστη. Το εύρημα το ψάρεψε ο φίλος Δρ. Ζίμπενμαλ και το ανακοίνωσε στο Φέισμπουκ και σας το μεταφέρω εδώ. Ξέρετε ποια είναι η Αλμεγλένη;

Δεν ξέρετε, οπότε το λογικό είναι να το γκουγκλίσετε. Και αν το γκουγκλίσετε, παίρνετε τα εξής αποτελέσματα.

Το ερώτημα που τίθεται σχετικά με τις πολιτικές που ακολουθούν είναι η αντικατάσταση αντικειμένων αντικατάστασης και αντιπαράθεσης στην Αλμεγλένη.

ή

Σχετικά με την Αλμεγλένη, οι διαμαρτυρόμενοι διαμαρτύρονται για την κατηγορία των δράσεων της Γαλλικής Δράσης, οι οποίοι επιστρέφουν στην κατηγορία των …

Αν προσέξετε τα ευρήματα στο Γκουγκλ, πρόκειται για κείμενα γαλλικά, που μεταφράστηκαν από κάποιο ιδιαίτερα ατζαμίδικο μηχανάκι, το οποίο για κάποιο λόγο την Allemagne, τη Γερμανία δηλαδή, επέλεξε να τη μεταμορφώσει σε Αλμεγλένη.

Πώς και γιατί έγινε αυτό, δεν το ξέρω -άβυσσος η ψυχή των μεταφραστηριών.

Οι μποέμ και η ζωή τους

Πολλές φορές στο ιστολόγιο παρουσιάζω βιβλία που έτυχε να διαβάσω και να τα βρήκα ενδιαφέροντα -συνήθως πρόκειται για καινούργια βιβλία, με την έννοια ότι έχουν εκδοθεί σχετικά πρόσφατα.

Θα κάνω μιαν εξαίρεση σήμερα και θα παρουσιάσω ένα βιβλίο παλιό. Πόσο παλιό; Οι γνώμες διίστανται -ή, όπως το πάρει κανείς. Το βιβλίο που έχω στα χέρια μου εκδόθηκε το 1993, όμως αποτελεί επανέκδοση αφού η ίδια μετάφραση (διότι περί μετάφρασης πρόκειται) είχε αρχικά κυκλοφορήσει το 1935.

Ωστόσο, έχει κυκλοφορήσει και παλιότερη μετάφραση του ίδιου βιβλίου, γύρω στα 1893 -ενώ το πρωτότυπο είναι του 1851.

Πρόκειται για το βιβλίο του Ερρίκου Μυρζέ (Henri Murger) «Σκηνές μποέμικης ζωής» (Scènes de la vie bohème), που κυκλοφόρησε το 1993 από τον εκδοτικό οίκο της Εστίας. Αν το είχα μάθει τότε θα είχα σπεύσει να το αγοράσω, αλλά στην προϊντερνετική εποχή τα νέα δεν κυκλοφορούσαν εύκολα κι έτσι μού ξέφυγε -ζούσα και τότε στο εξωτερικό. Τα Χριστούγεννα, το εντόπισα στο βιβλιοπωλείο Πολιτεία, στον πάγκο με τις προσφορές κι έτσι το πήρα -6 ευρώ, κελεπούρι.

Όπως φαίνεται και από το εξώφυλλο του Κυριτσόπουλου, το βιβλίο είχε τυπωθεί στη δεκαετία του 1990, όπως είπαμε όμως πρόκειται για ξανατύπωμα μιας μετάφρασης που είχε γίνει το 1935 από τον δημοσιογράφο Κ.Θ.Παπαλεξάνδρου, και είχε διανεμηθεί (σε δύο τόμους) από την εφημερίδα «Ηχώ της Ελλάδος». Η παλιά έκδοση διέφερε ελάχιστα στον τίτλο: Σκηνές της μποέμικης ζωής.

Όμως, ενώ καμιά από τις δύο εκδόσεις δεν είχα διαβάσει, το βιβλίο ήταν το αγαπημένο μου. Το είχα ακούσει πολλές φορές όταν ήμουν παιδί. Βλέπετε, το βιβλίο του Murger, σε αριστοτεχνική μετάφραση του Εμμ. Ροΐδη, το αγαπούσε πολύ ο παππούς μου και συνήθιζε να μου διαβάζει  εκτενή αποσπάσματα, επεξηγώντας πού και πού -σπάνια όμως- κάποια δύσκολη λέξη της ροϊδικής περίτεχνης καθαρεύουσας. Κάποια στιγμή το διάβασα κι εγώ, σε εκείνη την παλιά έκδοση του 1893. Όμως, ο φίλος Δημήτρης Ραπτάκης με πληροφόρησε ότι και η μετάφραση του Ροΐδη ξανακυκλοφόρησε περί το 1995, από τον Καστανιώτη, αν και είναι πια εξαντλημένη.

Το βιβλίο παρουσιάζει λοιπόν σκηνές από τη ζωή των μποέμ στο Παρίσι του 1850 και ουσιαστικά πρόκειται για το βιβλίο που ευθύνεται, άμεσα και έμμεσα, για την πλατιά διάδοση της λέξης σε πολλές γλώσσες. Οπότε, ας λεξιλογήσουμε επιτροχάδην -αν και θ’ άξιζε χωριστό άρθρο.

Στα γαλλικά, Bohème είναι ο Βοημός, ο καταγόμενος από τη Βοημία, περιοχή της σημερινής Τσεχίας. Ωστόσο, από το πρώτο μισό του 15ου αιώνα ο όρος χρησιμοποιήθηκε επίσης για τους Τσιγγάνους, τους Ρομά, οι οποίοι κακώς θεωρήθηκαν ότι κατάγονται από εκεί, πιθανώς επειδή εμφανίστηκαν στην Δυτική Ευρώπη ερχόμενοι από τη Βοημία. Στους επόμενους αιώνες, η σημασία του όρου διευρύνεται και φτάνει να σημαίνει κάθε άτομο που ζει ζωή έξω από κανόνες.

Γύρω στο 1830, εμφανίζεται μια ειδικότερη σημασία: bohème είναι πια ο φτωχός νέος καλλιτέχνης ή διανοούμενος, που ζει χωρίς σταθερούς πόρους και έξω από τα πλαίσια της κοινωνίας. Τότε εμφανίζεται και ο Μυρζέ με το βιβλίο του, που συμβάλλει όπως είπαμε (και θα δούμε πώς) στη διεθνοποίηση του όρου. Στα ελληνικά η λέξη γίνεται διάσημη με τη μετάφραση του Ροΐδη. Ο δημοσιογράφος Μήτσος Χατζόπουλος, αδελφός του Κώστα, υιοθετεί το ψευδώνυμο «μποέμ», ενώ πολλά είναι τα ρεμπέτικα που υμνούν τη ζωή του μποέμη ή της μποέμισσας -πιο γνωστό αυτό του Σέμση, που το τραγουδούν ο Στράτος και ο Στελλάκης. Θα τολμήσω να πω ότι στη λογοτεχνία τυπικός μποέμ δεν ήταν μόνο ή τόσο ο Τεύκρος Ανθίας, όσο ο Γιώργος Κοτζιούλας, που ειδικά προπολεμικά έζησε ζωή φτωχού διανοούμενου -και έγραψε και ποίημα με τίτλο Μποέμ που μάλιστα μελοποιήθηκε μετά τον θάνατό του και βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.

Ο Μυρζέ ήταν μποέμ και έγραψε τις περιπέτειες τις δικές του και των φίλων του. Έτσι, ο ποιητής Ροδόλφος, ο ένας από τους τέσσερις της παρέας των μποέμ, είναι βασισμένος πάνω στο πρόσωπο του Μυρζέ. Οι άλλοι τρεις, ο μουσικός Σωνάρ, o ζωγράφος Μάρκελος και ο φιλόσοφος Γουστάβος Κολίν, αντιστοιχούν επίσης σε πραγματικά πρόσωπα, που όλοι έπαιξαν κάποιο μικρό ρόλο στα γράμματα και τις τέχνες του 19ου αιώνα στη Γαλλία.

Στη γιορτή της Ουμανιτέ

Το περασμένο Σάββατο σας είχα ενημερώσει, διότι το ιστολόγιο δεν κρατάει (πολλά) μυστικά, ότι ταξίδεψα στα περίχωρα του Παρισιού. Είχα πάει στη γιορτή της Ουμανιτέ, της ιστορικής εφημερίδας του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας. Ιστορική, διότι μετράει 115 χρόνια ζωής: την ίδρυσε το 1904 ο Ζαν Ζορές, ο σοσιαλιστής ηγέτης που έπεσε δολοφονημένος από έναν εθνικιστή το 1914· από το 1920 έγινε όργανο του Κομμουνιστικού Κόμματος, και εξακολουθεί ως σήμερα να βρίσκεται πολύ κοντά του.

Η γιορτή της Ουμανιτέ τα τελευταία χρόνια γίνεται σε ένα πάρκο κοντά στην Κουρνέβ, έναν από τους σχετικά λίγους πλέον δήμους της περιφέρειας του Παρισιού, της κάποτε «κόκκινης ζώνης», που εξακολουθούν να έχουν κομμουνιστή δήμαρχο. Το κάποτε κραταιό Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας έχει τα τελευταία 35 χρόνια μπει σε περίοδο αργής αλλ’ αδυσώπητης παρακμής -στις πρόσφατες ευρωεκλογές έμεινε στο 2,5% αν και στις εθνικές εκλογές, εξαιτίας του ιδιόμορφου γαλλικού εκλογικού συστήματος με μονοεδρικές περιφέρειες και εκλογή σε δύο γύρους, διατηρεί ακόμα κοινοβουλευτική ομάδα, έστω και με δυσκολία. Ωστόσο, όπως τα παλιά αρχοντικά που έχουν ρημάξει αλλά ακόμα στέκουν όρθια, έχει κάτι κρατήσει από τα παλιά μεγαλεία.

Ουμανιτέ, humanité, θα πει «ανθρωπότητα», αλλά θα πει και «ανθρωπιά». Οι Γάλλοι αγαπούν να συγκόπτουν τις μεγάλες λέξεις, οπότε χαϊδευτικά τη λένε «Ουμά», Huma. Τη γιορτή της Ουμανιτέ τη λένε Fête de l’Huma. Η γιορτή της Ουμανιτέ αποτέλεσε το πρότυπο για το φεστιβάλ της ΚΝΕ μετά τη δικτατορία, και, εμμέσως, για όλες τις γιορτές νεολαίας των άλλων κομμάτων, που αντέγραψαν το φεστιβάλ της ΚΝΕ. Η ψυχή πίσω από το πρώτο φεστιβάλ της ΚΝΕ ήταν η Ιωάννα Καρυστιάνη (και άλλοι πολλοί που κακώς δεν τους αναφέρω). Πήγαινα ανελλιπώς σε όλα τα φεστιβάλ της ΚΝΕ μέχρι που έφυγα από την Ελλάδα, συνήθως μάλιστα συμμετείχα και στο στήσιμο ή το ξεστήσιμο. Τώρα πηγαίνω σπάνια, δεν είμαι στην Ελλάδα στα τέλη Σεπτεμβρίου -μια αναπλήρωση είναι κι η γιορτή της Ουμά.

Η γιορτή δεν είναι μόνο πολιτικό γεγονός, είναι και καλλιτεχνικό -εμφανίζονται γνωστά ονόματα. Πρόπερσι, που είχα επίσης πάει, ήταν ο Ίγκι Ποπ και πολλοί άλλοι. Τους φετινούς δεν τους ήξερα, διότι από ξένη μουσική έχω μείνει στους Τζένεσις -πάντως στην κεντρική σκηνή, από νωρίς που πέρασα, γινόταν το αδιαχώρητο. Φυσικά υπάρχει εισιτήριο και όχι ευκαταφρόνητο: 49 ευρώ για το τριήμερο που κρατάει η γιορτή, που δεν είναι πολλά αν πας και τις τρεις μέρες αλλά και μία μέρα να πας πάλι 49 δίνεις. Βέβαια, οι οργανώσεις του κόμματος δίνουν σε προπώληση εισιτήρια κάπου στα 28 ευρώ αλλά εγώ το αποφάσισα τελευταία στιγμή να πάω.

Τα μυστήρια της πλατείας Πιγκάλ

Ωραίος τίτλος για αστυνομικό μυθιστόρημα, δεν βρίσκετε; Ταιριαστό θα ήταν, θα μπορούσε να το έχει γράψει ο Σιμενόν -βέβαια θα έδινε κάποιον άλλο τίτλο, αλλά ο Έλληνας εκδότης, για πιο εμπορικό, θα τον άλλαζε, για να παραπέμψει στα Μυστήρια των Παρισίων, το μυθιστόρημα του Ευγενίου Σύη (Sue, όπως η Πέγκυ) που ηταν μεγάλο σουξέ στην εποχή του και περίγραφε τον υπόκοσμο του Παρισιού δίνοντας αφορμή να εμφανιστούν και ανάλογα «Μυστήρια» και στην ελληνική, για την Κωνσταντινούπολη. Ταιριάζει και με την πλατεία Πιγκάλ, που ήταν από τις μάλλον πονηρές περιοχές του Παρισιού το πάλαι ποτέ.

Αλλά τέτοιο μυθιστόρημα δεν έχει γραφτεί, απ’ όσο ξέρω. Κι ο τίτλος είναι δικός μου, επειδή το υπόλοιπο άρθρο δεν είναι. Δεν εννοώ ότι αναδημοσιεύω έτοιμο άρθρο από αλλού, αλλά ότι στηρίζομαι στη δουλειά που έκαναν άλλοι, εδώ και χρόνια, στο μεταφραστικό φόρουμ Λεξιλογία.

Το ζαχαροπλαστείο της φωτογραφίας, βέβαια, πήρε το όνομά του από την παριζιάνικη πλατεία, την πλατεία Πιγκάλ (place Pigalle). Tο Παρίσι είναι πάντοτε συνδεδεμένο και με τη μόδα και με τη γαστρονομία.

Πιγκάλ, άλλωστε, ήταν και το όνομα ενός κινηματογράφου στο κέντρο της Αθήνας -στα Πατήσια θαρρώ.

Όμως, πέρα από εμπορικές ονομασίες, η λέξη «πιγκάλ» στα καθ’ημάς, σημαίνει και κάτι άλλο, ένα αντικείμενο απαραίτητο μεν αλλά που γι’ αυτό αποφεύγουμε να μιλάμε και πολύ περισσότερο να το εκθειάζουμε.

Πιγκάλ είναι το βουρτσάκι με το οποίο καθαρίζουμε την τουαλέτα. Πώς άραγε το άδοξο αυτό εργαλείο πήρε το φινετσάτο όνομα της παριζιάνικης πλατείας;

Το ερώτημα τέθηκε χτες ή προχτές στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ, οπου κάποιο μελος δημοσίευσε τη φωτογραφία που βλέπετε και αναρωτήθηκε πώς είναι δυνατόν να διαλέξουν ένα τόσο αταίριαστο όνομα.

Ωστόσο, όπως προέκυψε από τη συζήτηση, πολύς κόσμος αγνοούσε ότι το βουρτσάκι λέγεται έτσι ή το είχε μάθει σχετικά πρόσφατα. «Στη Θεσσαλονίκη δεν το λέγαμε» είπε κάποιος. Να το μολογήσω, ούτε κι εγώ ήξερα πως το βουρτσάκι λέγεται έτσι και έφτασα τα πενήντα μου και το έλεγα, εντελώς πεζά και αντιτουριστικά, βουρτσάκι, αλλά πριν από κάμποσα χρόνια έγινε στη Λεξιλογία η σχετική συζήτηση και από τότε εξευρωπαΐστηκα.