Τα ελληνόψυχα χημικά στοιχεία (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το όγδοο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.

Το σημερινό άρθρο έχει θέμα που μου θυμίζει την… προηγούμενη ζωή μου όταν ήμουν χημικός μηχανικός, αφού εξετάζει τα ονόματα κάποιων χημικών στοιχείων και για ποιον λόγο διαφέρουν στα αγγλικά, μια διαφορά που προκαλεί και γουστόζικα μεταφραστικά μαργαριτάρια όταν κάποιος κάνει λόγο για… σόδιο ή ποτάσσιο. Όσο για τη διάκριση της ονοματολογίας ανάμεσα σε μέταλλα και σε αμέταλλα δεν είμαι βέβαιος αν την έχουν προσέξει πολλοί. Στη συνέχεια, εξετάζονται και ονόματα άλλων χημικών στοιχείων. Δίνω όμως τον λόγο στον Νικολάου.

Αρχική δημοσίευση στα αγγλικά στο ιστολόγιο του Νικολάου.

Τέθηκε κάποτε στην αγγλόφωνη Κβόρα η ερώτηση, «γιατί οι αγγλόφωνοι δε λένε τα χημικά στοιχεία Νάτριο, Κάλιο, Σιλίκιο, αλλά Σόδιο, Ποτάσσιο, Σίλικο;»

Η ερώτηση αυτή μου κέντρισε το ενδιαφέρον αρκετά, ώστε να το ψάξω στη Βικιπαίδεια.

Η προτίμηση που έχουν τα αγγλικά για τα ονόματα Σόδιο, Ποτάσσιο, και τα γερμανικά για τα ονόματα Νάτριο, Κάλιο, εξηγείται πολύ απλά. Ο Άγγλος χημικός Humphry Davy, που απομόνωσε πρώτος το νάτριο και δεύτερος το κάλιο, τα βάφτισε Σόδιο και Ποτάσσιο το 1807. Σόδιο, γιατί απομονώθηκε από τη σόδα, και ποτάσσιο, γιατί απομονώθηκε από την ποτάσσα, τη φυτική στάχτη, όρο αγγλικό από τα ολλανδικά. Ο Γερμανός χημικός Ludwig Wilhelm Gilbert, αντιπρότεινε τα ονόματα Νατρόνιο και Κάλιο. Νατρόνιο, γιατί βρίσκεται και στο νάτρο, και κάλιο, από το αλκάλιο, που αρχικά σήμαινε κι αυτό φυτική στάχτη, και ως όρος προήρθε από τα αραβικά. (Το δε Κάλιο αντιστοιχεί στο όνομα που του δόθηκε από τον πρώτο που το απομόνωσε, τον πάλι Γερμανό Martin Heinrich Klaproth το 1797.)

Η διαμάχη που ακολούθησε την επόμενη δεκαετία δίχασε Γερμανοσουηδούς και Αγγλογάλλους. Οι Αγγλογάλλοι τήρησαν τα ονόματα του Άγγλου, και οι Γερμανοσουηδοί τήρησαν τα ονόματα του Γερμανού. Τα σύμβολα των διαφόρων χημικών στοιχείων είναι πατέντα του Jöns Jakob Berzelius, και ο Μπερζέλιους, σουηδός ων, ασπάστηκε τα γερμανικά ονόματα με τα σύμβολα Na και K.

Και αν κοιτάξει κανείς την κατανομή των ονομάτων του νατρίου και του καλίου στις ευρωπαϊκές γλώσσες, διαπιστώνει πως όντως διαχωρίζει τη δυτική και την κεντροανατολική Ευρώπη. Τα γαλλικά, τα ιταλικά, τα ισπανικά και τα πορτογαλικά πήραν τα αγγλικά ονόματα. Από την Ολλανδία μέχρι τη Ρωσία, οι υπόλοιπες γλώσσες πήραν τα γερμανικά, αν και υπάρχουν εξαιρέσεις: τα ρουμάνικα και τα τούρκικα αποδείχθηκαν γαλλόφρονα. Τα ελληνικά σε πολλά ήταν και αυτά γαλλόφρονα, αλλά στο συγκεκριμένο ζήτημα γερμανοφρονήσαμε.

Η σκόνη που σκότωνε καλόγερους

Επειδή σήμερα ταξιδεύω, αναδημοσιεύω με κάποιες αλλαγές ένα παλιότερο άρθρο, που αρχικά είχε δημοσιευτεί πριν από έξι χρόνια (και βάλε), ελπίζοντας ότι οι μεν δεν θα το ξερουν και οι δε δεν θα το θυμούνται πολύ καλά.

Ο τίτλος είναι, βέβαια, πολλαπλά παραπλανητικός. Πιο σωστό θα ήταν «Το ημιμέταλλο που δήθεν πήρε το όνομά του επειδή κάποιοι καλόγεροι λέγεται ότι δηλητηριάστηκαν από δαύτο», αλλά παραείναι μακρύ για τίτλος και μαρτυράει και το θέμα. Διότι, φαντάζομαι, θα καταλάβετε για ποιο πράγμα σας μιλάω.

Η… φονική σκόνη για την οποία θα μιλήσουμε σήμερα, είναι ένωση ενός στοιχείου που ανήκει σε μια μεσοβέζικη κατηγορία χημικών στοιχείων, που είναι και δεν είναι μέταλλα  ή ίσως πότε είναι και πότε δεν είναι. Πολλοί τα λένε «ημιμέταλλα» και άλλοι επαμφοτερίζοντα. Μερικά από αυτά έχουν αρκετά ενδιαφέρουσα ιστορία, αλλά τούτο εδώ έχει σίγουρα την πιο συναρπαστική, που ξεκινάει από την αρχαία Αίγυπτο.

Οι Αιγύπτιες της παλιάς εκείνης εποχής (που όταν έχτιζαν πυραμίδες, εμείς κοιτούσαμε με ανοιχτό το στόμα) δεν διέφεραν πολύ από τις σημερινές και αγαπούσαν πολύ να βάφουν τα μάτια τους. Στα αιγυπτιακά, αυτή η σκόνη με την οποία βάφονταν, που ήταν σκόνη θειούχου αντιμονίου, ονομαζόταν στιμ, και από εκεί πέρασε στα αρχαία ελληνικά ως στίμμι ή στίβι.

Η λέξη έχει αρκετές εμφανίσεις στη γραμματεία· για παράδειγμα, στη μετάφραση των εβδομήκοντα της Βίβλου, στον Ιεζεκιήλ (23:40) διαβάζουμε για μια γυναίκα η οποία μόλις έβλεπε από μακριά να έρχονται άντρες λουζόταν και έβαφε τα μάτια της· εκεί χρησιμοποιείται το ρήμα στιβίζομαι, ενώ αλλού το στιμίζομαι ή στιμμίζομαι, όπως όταν η Ιεζάβελ «ήκουσεν και εστιμίσατο τους οφθαλμούς αυτής» (Βασ.Δ’, 9.30). Μάλιστα, το στίμμι ή στίβι το είπαν και πλατυόφθαλμον, επειδή κάνει τα μάτια να φαίνονται πιο μεγάλα.

Η μάσκαρα που σκότωνε καλόγερους

Τίτλος πολλαπλά παραπλανητικός, βέβαια. Πιο σωστό θα ήταν «Το ημιμέταλλο που δήθεν πήρε το όνομά του επειδή κάποιοι καλόγεροι λέγεται ότι δηλητηριάστηκαν από δαύτο», αλλά παραείναι μακρύ για τίτλος και μαρτυράει και το θέμα. Διότι, φαντάζομαι, θα καταλάβετε για ποιο πράγμα σας μιλάω.

Πρόκειται για ένα στοιχείο που ανήκει σε μια μεσοβέζικη κατηγορία χημικών στοιχείων, που είναι και δεν είναι μέταλλα  ή ίσως πότε είναι και πότε δεν είναι. Πολλοί τα λένε «ημιμέταλλα» και άλλοι επαμφοτερίζοντα. Μερικά από αυτά έχουν αρκετά ενδιαφέρουσα ιστορία, αλλά τούτο εδώ έχει σίγουρα την πιο συναρπαστική, που ξεκινάει από την αρχαία Αίγυπτο.