Το πάρσιμο της Πόλης

Καθώς έχουμε  αύριο  την  αποφράδα επέτειο της Άλωσης, σκέφτηκα να βάλω αποσπάσματα από τρία χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, στα οποία παρατίθενται αποσπάσματα από ένα κείμενο του 1515, ανώνυμου χρονογράφου, που ιστορεί την Άλωση. Το κείμενο από το οποίο παραθέτει αποσπάσματα ο Βάρναλης βρίσκεται στο «Χρονικόν περί των Τούρκων σουλτάνων (κατά τον βαρβερινόν ελληνικόν κώδικα 111)» και πρώτος τα είχε αναδείξει ο Γ. Βαλέτας στην  Ανθολογία της δημοτικής πεζογραφίας. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα έχω συμπεριλάβει  στον τόμο Ιστορικά, που κυκλοφόρησε πέρυσι, και εκεί επέλεξα να μονοτονίσω τα αποσπάσματα (ενώ τα αρχαία που παραθέτει σε άλλα σημεία ο Βάρναλης τα έχω σε πολυτονικό) αφού πρόκειται για δημώδη γλώσσα.

Τα  χρονογραφήματα του  Βάρναλη δημοσιεύτηκαν τον Μάιο του 1953 στην εφημερίδα Προοδευτικός Φιλελεύθερος,  όταν πλησίαζε η επέτειος των 500 ετών από την  Άλωση. Οι πλαγιογραφές και οι επεξηγήσεις σε παρένθεση είναι επίσης του Βάρναλη. 

…..Τα χρονογραφικά κείμενα της «αλώσεως» δεν έχουνε και μεγάλ’ ιστορική αξία. Άλλα είναι γραμμένα από φραγκόφιλους κι άλλ’ από τουρκόφιλους (υπαλλήλους των Φράγκων ή των Τούρκων). Έχουνε βέβαια ενδιαφέρον, αλλά μένουν έξω από την ουσία του θέματος.

Υπάρχει όμως κι ένα λαϊκό κείμενο κάποιου άγνωστου χρονογράφου του 1515, γραμμένο με πολλή ζωντάνια ύφους και γλώσσας, που αξίζει τον κόπο να παραθέσουμε απ’ αυτό μερικά κομμάτια, γιατί ’ναι όχι μονάχα ωραίο παρά κι αποκαλυπτικό. Μας αποκαλύπτει ποια παράδοση επικρατούσε στο σκλαβωμένον ελληνισμό λίγα χρόνια μετά την άλωση:

«Και ακαρτερούσανε την ημέρα του πολέμου με φόβο πολύ. Και κάπου εκοιτάξανε να φύγουνε να πάνε όξω εις τα χωρία, να κρυφτούνε αλλού, να γλιτώσουνε. Και ευρίσκανε αφορμή και ελέγανε, ότι εμείς ειμάστενε πτωχοί ανθρώποι και πα να δουλέψουμε να ζήσομε. Και οι καπεταναίοι τούς εκρατούσανε σαν περί στανέο (= με το στανιό) απάνω εις τα τείχια…

Και πού είναι εκείνοι οι Ρωμαίοι, οι ανδρειωμένοι, εκείνοι οι θαυμαστοί, οπού ορίζανε τον κόσμο με το σπαθί τους;

Τότε έκαμε ο βασιλεύ Παλαιολόγος και εμάζωξε το ψωμί και το εμέραζε εισέ όλη τη χώρα εις τις φαμιλίες, διά να μη ευρίσκουνε πρόφαση να λέγουνε, ότι ψωμί δεν έχουμε σπίτια μας και πάμε να δουλέψουμε. Και κάποιοι άρχοντες, αβάροι (= φιλοχρήματοι) αδιάκριτοι, εκρύβανε τα στάρια διά να τα πουλήσουνε ακριβά, να μαζώξουνε φλωριά και δεν εβάλανε στο νου τους, πως θέλουν τα πάρει οι εχθροί μαζί με τη ζωή τους. Και άλλοι τα εκρύβανε…

Τότε οι πολεμιστάδες δεν ακούανε μηδέ υποτασσοντήσανε των καπεταναίων τους μηδέ με βρισίες μηδέ με παρακάλεσες μηδέ με ραβδίες μηδέ με άλλο. Μόνε έκαμνε καθείς ό,τι ήθελε. Αλλά μηδέ διά τον βασιλέα δεν εκάμασι και τον υβρίζανε ομπρός του και αυτός εκαμανέτονε, πως δεν τα ακούει.

Και ο πρώτος καπετάνιος των πολεμιστάδων, οπού ήτανε, ως είπαμε, ο Ιωάννης ο Γιουστουνιάς, ακαρτέρειε ανδρείως την ημέρα του πολέμου, οπού έμελλε να κάμει ο σουλτάν Μεχεμέτης και έκαμε και εφτιάσανε τον τοίχο, οπού ήτανε μισοχαλασμένος από τις λουμπαρδές της μεγάλης λουμπάρδας, όπου είχανε οι Τούρκοι.

Τότε εζήτησε ο ρηθείς Γιουστουνιάς τον κυρ Λούκα (σημ. το Νοταρά) οπού εκράτει τα άρματα της βασιλείας, ότι να του δώσει τις λουμπάρδες να τις εβάλει απάνω εις τα τειχία να πολεμά τους εχθρούς. Κι ο κυρ Λούκας τις αρνήθη κι ο Γιουστουνιάς του είπε: «Ω τραδιτόρο και επίβουλε, εδά σε σκοτώνω με το σπαθί οπού βαστώ…»

Advertisement

Πώς ήταν τα ελληνικά πριν από 500 και πριν από 1000 χρόνια; (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Πριν από δυο μήνες είχαμε δημοσιεύσει μια πρώτη συνεργασία του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου και πριν από ένα μήνα ένα δεύτερο δικό του άρθρο. Το σημερινό είναι το τρίτο άρθρο αυτής της συνεργασίας.

Το σημερινό άρθρο είναι συνένωση δύο μικρότερων άρθρων, που είχαν αρχικά δημοσιευτεί εδώ και εδώ και προέρχονται απο παλιότερες δημοσιεύσεις του Ν.Νικολάου στον ιστότοπο Quora.com, στον οποίο συνήθιζε να γράφει δίνοντας απαντήσεις σε γλωσσικά θέματα.

 

Στην Κβόρα κάποτε τέθηκαν τα ερωτήματα: Πώς ήταν η γλώσσα σας πριν 1000 χρόνια; Και πώς ήταν πριν 500 χρόνια;

Για να απαντήσεις αυτήν την ερώτηση για τα ελληνικά, δόξα να ’χει ο Γιαραμπής, υλικό υπάρχει· και πριν 1000 χρόνια, και πριν 500, οι πρόγονοί μας ήταν πολυγραφότατοι.

Από την άλλη, για να απαντήσεις αυτήν την ερώτηση για τα ελληνικά συγκεκριμένα, μπαίνει το αιώνιο γλωσσικό ζήτημα. Γιατί ήταν μεν πολυγραφότατοι οι πρόγονοί μας, αλλά δεν ήταν πολυγραφότατοι στη γλώσσα που μιλούσανε.

Εδώ μπαίνει βέβαια μεγάλη συζήτηση για το αν τελικά καλά κάνουμε που θεωρούμε τη λόγια γλώσσα που γράφανε οι περισσότεροι (και που επηρέαζε τα γραφόμενα και των υπολοίπων) κάτι το ξένο και το τεχνητό, κάτι που δεν ήταν πραγματικά «η γλώσσα μας». Γλώσσα της οικογενειακής εστίας των περισσότερων δεν ήτανε. Κάποιες εστίες πάντως φαίνεται πως ήταν και παλαιότερα καθαρολόγες· ο αναγεννησιακός ελληνιστής Φραγκίσκος Φίλελφος π.χ., ενώ μεμψιμοιρεί για την κατάντια της δημώδους που είδε στην Πόλη και στο Μωριά («η ίδια η γλώσσα έχει τόσο εκφυλιστεί, που δεν θυμίζει σε τίποτα την αρχαία και σοφότατη Ελλάδα. Βαρβαρότατοι όλοι τους με τρόπους πραγματικής βαρβαρίας»), αναγνωρίζει το 1451, στην Πόλη που έμενε, πως «οι αυλικοί κρατούν τη σεμνότητα και την αβρότητα της αρχαίας λαλιάς· ιδίως οι αριστοκράτισσες, οι οποίες, επειδή δεν έχουν καμιά ανταλλαγή με ξένους άντρες, χρησιμοποιούν την αυτούσια και αγνή ελληνική γλώσσα ακέραια.»

Πανουργίαι υψηλόταται του Μπερτόλδου

Το σαββατοκύριακο που μας πέρασε ήμουν στη Θεσσαλονίκη και επισκέφτηκα φυσικά τη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου. Το χάρηκα πάρα πολύ, διότι δεν είναι μια έκθεση όπως εκείνες του Ζαππείου: υπάρχουν βεβαίως περίπτερα εκδοτικών οικων και αγοράζεις βιβλία, όμως γίνονται συνεχώς εκδηλώσεις, ομιλίες και παρουσιάσεις, πολλες ταυτόχρονα, που ένιωθα σαν παιδί σε μαγαζί με παιχνίδια, μεγάλη δυσκολία είχα να διαλέξω τι θα παρακολουθήσω.

Τελικα προτίμησα να ρίξω το βάρος στις συζητήσεις με γνωστούς και φίλους, που είτε συμμετείχαν στην έκθεση είτε ειχαν πάει κι αυτοί ως θεατές. Ομως παρακολούθησα και λίγες παρουσιάσεις, ανάμεσά τους κι αυτήν που αφορούσε τις νέες εκδόσεις του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών, με ομιλητές τον Γ. Κεχαγιόγλου και την Σωτηρια Σταυρακοπούλου. Σε δική της επιμέλεια και το καινούργιο βιβλίο Πανουργίαι υψηλόταται του Μπερτόλδου, που θα σας παρουσιάσω σήμερα.

Η έκδοση αυτή είναι ενταγμένη στη σειρά «Παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας», το 11ο βιβλίο της σειράς. Πέρυσι είχαμε παρουσιάσει ένα άλλο βιβλίο της ίδιας σειράς, τον Έπαινο των γυναικών, κατά σύμπτωση πάλι σε επιμέλεια της Σωτ. Σταυρακοπούλου. Όλα τα βιβλία της σειράς χαρακτηρίζονται από υποδειγματική επιμέλεια, εκτενή εισαγωγή και επίμετρο, ενώ, το είχαμε συζητήσει και παλιότερα, υπάρχει αντικριστά και η μετάφραση του κειμένου στα σημερινά νεοελληνικά, μια επιλογή που ίσως ξενίσει κάποιους -αφού το κείμενο πολύ μικρή δυσκολία πρέπει να παρουσιάζει για τον σημερινό αναγνώστη.

Ο Μπερτόλδος είναι το πρωτο πεζό κείμενο της σειράς του ΙΝΣ. Οι επιμελητές έχουν θέσει ως όρο απαράβατο τα κείμενα που παρουσιάζονται στη σειρά να μην ξεπερνούν τους 1000 στίχους τα έμμετρα ή τις περίπου 30 σελίδες τα πεζά κι αυτό σήμαινε ότι δεν παρουσιάζεται ολόκληρο το κείμενο αλλά ανθολογούνται τα καλύτερα κομμάτια. Εκδοτική απόφαση είναι αυτή, που συζητιέται.

Δεν είναι πρωτότυπο ελληνικό κείμενο, αλλά ανώνυμη μετάφραση από το ιταλικό Le sottilissime astuzie di Bertoldo (1606) του Iταλού Giulio Cesare dalla Croce, που κι αυτο βασίζεται σε παλιότερα αναγεννησιακά κείμενα (στην Εισαγωγή θα βρείτε άφθονες πληροφορίες). Η ελληνική μετάφραση τυπώθηκε σε βιβλίο το 1646 και εγινε δημοφιλέστατο λαϊκό ανάγνωσμα επί αιώνες, με πάμπολλες εκδόσεις. Ο μεταφραστής πάντως έχει και μερικά λαθάκια που δείχνουν όχι τέλεια γνώση της ιταλικής -για παράδειγμα, στο Προοίμιο (θα το δείτε πιο κάτω), το l’esercito di Serse το αποδίδει «άσκησην του Ξέρξου» ενώ πρόκειται για τον στρατό, την εκστρατεία.

Ο Μπερτόλδος βεβαια εχει μεταφραστεί πολλές φορές στα ελληνικά -η επισκόπηση της βιβλιογραφίας υπάρχει στο βιβλίο. Πολύ καλή είναι η έκδοση του Α. Αγγέλου στη εξαιρετικη παλιότερη σειρά της ΝΕΒ, η οποια μαλιστα περιλαμβάνει και τις περιπέτειες του Μπερτολδίνου, γιου του Μπερτόλδου (επόμενο έργο του ίδιου συγγραφέα) ενώ στα google books μπορειτε να βρειτε μια απο τις αμέτρητες επανεκδόσεις της πρώτης μετάφρασης, με κάποιες διορθώσεις σε σχέση με το αρχικό κείμενο (με χρονολογία 1836).

Ο Μπερτόλδος είναι ένας κακάσχημος αλλά πανέξυπνος χωρικός, που καταφθάνει με τον γάιδαρό του στην αυλή του βασιλιά της Λομβαρδίας. Ο βασιλιάς, για να διασκεδάσει μαζί του, του κάνει αλλεπάλληλες ερωτήσεις και του βάζει διάφορες δοκιμασίες, στις οποιες αυτός καταφέρνει και αντεπεξέρχεται χάρη στην ευστροφία του. Το ίδιο γίνεται στη συνέχεια με τη βασίλισσα. Όλο το βιβλίο είναι μια σειρά από τέτοια επεισόδια. Θριαμβευτης τελικά ο Μπερτόλδος προσλαμβάνεται αυλικός σύμβουλος του βασιλιά -αλλά αμάθητος στο καλό φαΐ και στην καλοπέραση αρρωσταίνει κι όταν οι γιατροί της αυλής δεν σκέφτονται να του χορηγησουν το συνηθισμένο του φάρμακο, φασόλια με κρεμμύδια, πεθαίνει και θάβεται με μεγάλες τιμες.

Ο Μπερτόλδος, σαν δημοφιλέστατο ανάγνωσμα, άφησε ίχνη και στη γλώσσα, κυρίως ως μπερτόδουλος (παρετυμολογία με το δούλος). Ήρωας με το ονομα Μπερτόδουλος υπάρχει στον Καπετάν Μιχάλη του Καζαντζάκη, ενώ τον υπουργο της κυβέρνησης Στεφανόπουλου (αποστατών) Χρήστο Αποστολάκο τον έλεγαν Μπερτόδουλο κοροϊδευτικά επειδή κυκλοφορούσε φορώντας μια μπέρτα. Αυτά, το 1965-66.

Το μοτίβο του έξυπνου δούλου ή υπηρέτη που συντροφεύει τον αριστοκράτη αφέντη του υπάρχει, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, σε πολλά αλλα κλασικά έργα, επώνυμα και ανώνυμα, από τον βίο του Αισώπου έως τον Δον Κιχώτη ή τον Καραγκιόζη, για να μην αναφερω και τον Τζιβς του Wodehouse. Στο επίμετρο, η Σ. Σταυρακοπούλου βρίσκει επίσης αναλογίες με τις αστείες διηγήσεις του Νασρεντίν Χότζα και τον κ. Κόινερ του Μπρεχτ ενώ θυμίζει ότι τον Μπερτόλδο τον έχει διασκευάσει στη σκηνή και ο Γιώργος Σκούρτης.

Ο Μπερτόλδος διαβάζεται και σήμερα, αλλά αμφιβάλλω αν θα γελάσουν πολλοί με τις «υψηλότατες πανουργίες» του. Όπως έχω γράψει και όταν παρουσίασα τον Φιλόγελο, που είναι ένας ακόμα πρόγονος του Μπερτόλδου, δεν γελάμε με τα ίδια πραγματα που γελούσαν οι προπροπροπροπαππούδες μας.

Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο του ΙΝΣ είναι μια πολύ καλή δουλειά, που αξίζει να το προσέξουν όσοι ενδιαφέρονται για τα παλιότερα νεοελληνικά κείμενα.

Να μου επιτραπεί εκτός από τους επαίνους να επισημάνω κι ένα λαθάκι. Στη σελ. 53, σε μια επισκόπηση των αναφορών στον Μπερτόλδο από λογοτέχνες, διαβάζουμε: «Σε κείμενα του Κώστα Βάρναλη, το 1892, και του Μ.Ι.Γεδεών, την ίδια εποχή, βρίσκουμε αναφορές στους ‘πλανεμπόρους’, τους πλανόδιους βιβλιοπώλες/γυρολόγους (colporteurs), που διακινούσαν μαζί με τις άλλες ‘φυλλάδες’ και τον Μπερτολδο.»

Πιθανόν να έχει γραψει ο Βάρναλης για τον Μπερτολδο αλλά όχι το 1892 όταν ήταν 8-9 χρονών. Όμως, μια και το έφερε η κουβέντα, να αναφέρω δυο συναντήσεις Βάρναλη και Μπερτόλδου που τις βρίσκω στα κιτάπια μου:

* Στην Αληθινή απολογία του Σωκράτη, ο Β. κάνει έναν ωραίο αναχρονισμό, αφού βάζει τον Σωκράτη να λέει (σε ενα απόσπασμα όχι κολακευτικό για τη συλλογική σοφία): Κι αν είσαστε κολλημένοι πεντακόσοι διαλεχτοί σοφοί (Σωκράτηδες να πούμε), δε θα κάνατε μισό Μπερτόλδο· όχι τώρα που ’σαστε πεντακόσοι Μπερτόλδοι.

* Σε ένα χρονογράφημα της εποχής του πολέμου του 1940, ο Βάρναλης αναρωτιέται «αν οι γενναίοι φασίστες θα μπούνε στην Ελλάδα όπως μπήκε κάποτε ο συμπατριώτης τους ο Μπερτόλδος στο δωμάτιο του βασιλιά του: με τη ράχη».

Παραθέτω, πρώτα, το προοίμιο του Μπερτολδου, αφενός στο πρωτότυπο και αφετέρου σε μετάφραση σε σημερινή γλώσσα:

Εδώ, ω φιλάνθρωπε διαβαστά, δεν σου διηγούμαι την κρίσην του Πάριδος, μήτε την αρπαγήν της Ελένης, μήτε τον εμπρησμόν της Τροίας, αλλ’ ούτε το πέρασμα του Αινείου εις την Ιταλίαν, όχι τας μεγάλας πλάνας του Οδυσσέως, όχι τα μαγικά έργατα της Κέρκης, όχι τον χαλασμόν της Καρθαγένης, όχι την άσκησην του Ξέρξου, όχι τας δοκιμάς του Αλεξάνδρου, όχι την δύναμην του Πύρρου, όχι τους θριάμβους του Μάριου, όχι τα θαυμαστά τραπέζια του Λουκούλου, όχι τας μεγάλας μοίρας του Σιπιόνου, μήτε τα νικητήρια του Καίσαρος, μήτε την τύχην του Οτταβιάνου, επειδή και αι Ιστορίαι τέτοια καμώματα μας φανερώνουσιν, διαβάζοντές τας με πολλήν ηδο­νήν. Όμως, αν καλά και της παρισταίνω ομπροσθά έναν χωριάτην άσχημον και τε­ρατώδη, αλλά επιμελή και πανούργον, και νουν υψηλότατον, εις τόσον ότι, συγκρίνοντας και ομοιάζοντας την ασχημάδιαν του κορμιού του με την ομορφάδαν της ψυ­χής του, ημπορείς να ειπείς, καλέ μου διαβαστά, ότι αυτός ομοιάζει ενός σακιού από χοντρόπανον, ενδυμένον από μέσα με μετάξιον και χρυσάφιον. Εδώ θέλεις ακούσει πανουργίας, νεύματα, αποφάσεις, επιχειρήματα, παροιμίας και στρατηγήματα (ήγουν πανουργεύματα των σολδάτων) υψηλότατα, τα οποία δεν παρακινούσι μόνον να θαυ­μάζει τινάς, αλλά να έβγει από τον νουν του. Λοιπόν, διάβασε τούτο το βιβλίον, διατί από τούτο θέλεις εβγάλει γλυκά ξεφαντώματα και ακαρτερήματα, επειδή και το έργον είναι πολλά αρεστόν και χαρούμενον.

Και η «μετάφραση»:

Στο βιβλίο αυτό, καλοπροαίρετε αναγνώστη, δεν σου διηγούμαι την απόφαση του Πάρη, ούτε την αρπαγή της Ελένης, ούτε την πυρπόληση της Τροίας, μα ούτε την αποβίβαση του Αινεία στην Ιταλία, ούτε τις πολύχρονες περιπλανήσεις του Οδυσσέα, ούτε τις μαγικές πράξεις της Κίρκης, όχι την καταστροφή της Καρχηδόνας, όχι την εκστρατεία του Ξέρξη, όχι τα κατορθώματα του Αλέξανδρου, όχι τη δύ­ναμη του Πύρρου, όχι τους θριάμβους του Γάιου Μάριου, όχι τα θαυμαστά συμπό­σια του Λούκουλου, όχι τη μεγαλειώδη μοίρα του Σκιπίωνα του Αφρικανού, μήτε τα επινίκια του Ιούλιου Καίσαρα, μήτε την καλοτυχία του Οκταβιανού Αύγουστου, επειδή τέτοιες πράξεις μάς τις προβάλλουν τα ιστορικά έργα, που τα διαβά­ζουμε με μεγάλη τέρψη. Ωστόσο, μολονότι σας παρουσιάζω έναν χωριάτη άσχη­μο και τερατόμορφο, αλλά ενεργητικό και πανούργο, και με μυαλό οξυδερκέστατο, τόσο, που αν συγκρίνεις και παραβάλεις την ασχήμια του κορμιού του με την ομορφιά της ψυχής του, μπορείς να πεις, καλέ μου αναγνώστη, ότι αυτός μοιάζει με ένα τσουβάλι υφασμένο από χοντρό πανί, ντυμένο όμως από μέσα με φόδρα μεταξωτή και χρυσή. Εδώ θα ακούσεις πανουργίες, υπαινιγμούς, αποφθέγματα, εγχειρήματα, παροιμίες και στρατηγήματα εξυπνότατα, που όχι απλώς παρακι­νούν κάποιον να θαυμάσει, αλλά τον κάνουν και να χάσει το μυαλό του. Λοιπόν, διάβασε τούτο το βιβλίο, γιατί θα κερδίσεις από αυτό γλύκες απολαύσεις και προσ­δοκίες, μια και το έργο είναι αξιαγάπητο και διασκεδαστικό.

* Ασφαλώς το σημερινό κείμενο διαβάζεται πιο εύκολα, αλλά το πρωτότυπο έχει το άρωμα της εποχής και ίσως η αφέλεια της γλώσσας να βοηθάει στο κωμικό αποτέλεσμα. Τα επόμενα αποσπάσματα τα παραδίδω μόνο στο πρωτότυπο, χωρίς μετάφραση.

Ομορφάδες του Μπερτόλδου.

Ο μισέρ Μπερτόλδος ήτον τέτοιος: μικροπρόσωπος, χοντροκέφαλος, ολοστρόγγυλος σαν φούσκα, το μέτωπόν του ζαρωμένον. Τα μάτια του κόκκινα σαν φωτία, τα φρύ­δια του μακρά και άγρια σαν γουρουνότριχες, τα αυτιά του γαϊδουρινά, μεγα­λόστομος, στραβόστομος, με τα χείλη κρεμασμένα κάτω σαν του αλόγου, τα γένια του συχνά και πολλά αποκάτω εις το πιγούνι του, και έπεφταν σαν εκείνα του τράγου, η μύτη του στραβή και ασηκωμένη απάνω με τες τρύπες της μύτης πλατείες. Τα δόντια του όξω σαν των καπρίων, με τρία ή τέσσαρα χοντρά αποκά­τω εις τον λαιμόν, τα οποία, οπόταν εμίλουνε, εφαινόντησαν σαν τόσα τσουκά­λια οπού να έβραζαν. Είχε τα ποδάρια του τραγίτικα, μακρά και πλατέα σαν του Σάτυρου, και όλον του το κορμίον μαλλιαρόν, τα καλτσούνια του ήτον από χοντρόν μπαμπάκιον, όλα μπαλωμένα, τα παπούτσια του υψηλά και στολισμένα με χοντρά κομμάτια. Εις κοντολογίαν, ετούτος ήτον όλως διόλου το εναντίον του Ναρ­κίσσου.

* με τρία ή τέσσαρα χοντρά = τρία-τέσσερα εξογκώματα

Πανουργία ομορφότατη του Μπερτόλδου, εις το να γυρίσει ομπροσθά εις τον βασιλέα κατά τον τρόπον οπού του είπεν.

 

Ήλθε το ταχύ, και ο Μπερτόλδος εφάνη ομπροσθά εις τον βασιλέα, τυλιμένος μέσα σε ένα δίχτυον οπού ψα­ρεύουν, και ο βασιλεύς, σαν τον είδεν εκεί μέσα, λέγει του:

Βασιλεύς: Διατί εσύ εφάνης ομπροσθά μου έτσι;

Μπερτόλδος: Δεν μου είπες εσύ ότι εγώ να γυρίσω τούτην την ταχινήν σε σέναν έτσι, να μην είμαι μήτε γυμνός μήτε εντυμένος;

Β: Ναι, είπα.

Μπ: Και νά ’μαι, τυλιμένον σε τούτο το δίχτυον, με το οποίον μέ­ρος από τα μέλη μου σκεπάζονται και μέρος φαίνονται.

[…]

Β: Πόσους χρόνους έχεις εσύ;

Μπ: Όποιος μετρά τους χρόνους του, κάνει λογαριασμόν με τον θάνατον.

Β: Ποιον είναι το ασπρύτερον πράγμα οπού να είναι;

Μπ: Η ημέρα.

Β: Περισσότερον από το γάλα;

Μπ: Περισσότερον από το γάλα, και από το χιόνι ακόμα.

Β: Αν εσύ δεν με κάμεις να το ιδώ ετούτο, θέλω να κάμω να σε δεί­ρουν δυνατά.

Μπ: Ω δυστυχία και κακοριζικία των αυλών!

* τούτην την ταχινήν = σήμερα το πρωί

Πανουργία υψηλότατη του Μπερτόλδου, διά να μην πάρει ραβδιές.

Επήγε το λοιπόν ο Μπερτόλδος και έπιασεν ένα σίκλον γάλα και κρυφά τον ήφερεν εις την κάμαραν του βασιλέως και έκλεισεν όλα τα παραθύρια, και ήτον μεσημέριον, και, εμβαίνοντας ο βασιλεύς εις την κάμαραν, εσυνέβη να σκουντρίσει εις τον άνωθεν σίκλον του γάλατος και το ξαναγύρισεν όλον και ολίγον έλειψεν να μην πέσει με το μούτρον εις την γην. Όθεν, όλος θυμωμένος έκαμε να ανοίξουν τα παραθύρια και, βλέποντας εκείνον το γάλα χυμένον εις την γην και εκείνος πως εχτύπησε σε εκείνον τον σίκλον, άρχισεν να χουάζει, λέγοντας:

Β: Ποιος εστάθη εκείνος οπού έβαλεν εκείνον τον σίκλον το γάλα εις την κάμαράν μου και έκλεισεν τα παραθύρια, διά να σκουντρίσω εγώ μέσα;

Μπ: Εγώ εστάθηκα εκείνος, διά να σου δείξω πως η ημέρα είναι πλέον άσπρη και πλέον καθαρή από το γάλα. Διατί, αν ίσως και το γάλα ήτον ασπρύτερον από την ημέραν, εκείνο ήθελε σου ψέξει εις την κάμεραν, και δεν ήθελες κτυπήσει εις τον σίκλον, σαν έκαμες.

Β: Εσύ είσαι ένας πονηρός χωριάτης και κάθε καλαθιού ηυρίσκεις το χέρι του. Αμή τις είναι εκείνος οπού έρχεται εδώ; Αυτός είναι χωρίς άλλον ένας στελμένος από την βασίλισσαν και κρατεί μίαν γραφήν εις το χέρι του. Τραβίσου κάμπο­σον σε μίαν μερίαν, διά να καταλάβω τό λέγει ετούτος.

σίκλος: κουβάς

να σκουντρίσω: να σκοντάψω

Ο πανδοχέας και ο Χάρος (μεσαιωνική διήγηση)

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα σύντομο μεσαιωνικό κείμενο, ένα πεζό κείμενο γραμμένο γύρω στα 1600 από ανώνυμο συγγραφέα, σε κάποια από τις βενετοκρατούμενες περιοχές του ελληνόφωνου χώρου.  Ταυτόχρονα, θα σας ανακοινώσω, αν δεν την ξέρατε, μια πολύ ευχαριστη είδηση για μας τους κυβερνοπόντικες.

Και ξεκινάω από την ευχαριστη είδηση. Πριν από μερικές μέρες, το Κέντρο Ελληνικης Γλώσσας έθεσε σε λειτουργία τον ιστότοπο «Δημώδης Γραμματεία» στον οποίο περιλαμβανονται, σχολιασμένα, τα σημαντικότερα έργα της μεσαιωνικής ελληνικής γραμματείας (ή ίσως όλα) από τον Διγενή Ακρίτη ως την πτώση του Χάντακα το 1669.

(c) Salisbury & South Wiltshire Museum; Supplied by The Public Catalogue Foundation

Πρόκειται για έναν θησαυρό με έργα που είναι πολύ σημαντικά, αν όχι όλα για τη λογοτεχνική τους αξία πάντως για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τον Ιμπέριο και Μαργαρώνα και τον Λίβιστρο και Ροδάμνη έως τον Ερωτόκριτο και την Ερωφίλη, περνώντας από την Παιδιόφραστο διήγηση των τετραπόδων ζώων, τον Πωρικολόγο, τον Σπανό ή τον Πτωχοπρόδρομο.

Ομολογώ πως πολύ πρόσφατα το έμαθα το νέο κι έτσι δεν εχω προφτάσει να περιηγηθώ στον πλουσιότατο ιστότοπο (για να γκρινιάξω στα επουσιώδη, νομίζω πως το παραφόρτωμα με εικόνες κτλ. δυσκολευει την περιήγηση). Κι έτσι, δεν έχω ελέγξει αν τα εκτενή έργα σαν κι αυτά που προανέφερα περιλαμβανονται ολόκληρα (το πιθανότερο) ή σε αποσπάσματα.

Πάντως, για κάθε κείμενο έχει γίνει πολλή δουλειά, με εισαγωγές και γλωσσικές-πραγματολογικές σημειώσεις, αντλημένες απο τους θησαυρούς των έντυπων εκδόσεων του Κέντρου. Αξίζει να περιπλανηθείτε στον ιστότοπο.

Σαν πρόγευση θα παρουσιάσω ίσως το μικρότερο από τα κείμενα του ιστότοπου. Πράγματι, αν δείτε τον κατάλογο των κειμένων, στον τιτλο Λαϊκές αφηγήσεις αντιστοιχούν δύο πολύ σύντομες ιστορίες, από τις οποίες θα σας παρουσιάσω τη μεγαλύτερη, τη δεύτερη. (Την πρώτη που είναι και «άσεμνη» ίσως τη δούμε άλλη φορά γιατί θέλω να τη συσχετίσω με άλλα κείμενα).

Παραθέτω από την εισαγωγή:

Με τον τίτλο «Λαϊκές αφηγήσεις» αναφερόμαστε συμβατικά σε δύο σύντομα πεζά κείμενα που εντοπίστηκαν στον πολύ σημαντικό για τα έμμετρα έργα του (π.χ. Ερωτικόν ενύπνιον και Ιστορία και όνειρο του Φαλιέρου, Διήγησις Βελισαρίου κ.ά.) κώδικα Neap. gr. III B 27 (= Ν). Τα κείμενα παραδίδονται ανώνυμα και άτιτλα, και γλωσσικά παρουσιάζουν κάποια κρητικά ιδιωματικά στοιχεία, ωστόσο γενικά παραπέμπουν στον ευρύτερο βενετοκρατούμενο/δυτικοκρατούμενο χώρο (Κεχαγιόγλου 2001, 212), ενώ, σύμφωνα με μία άλλη –τοπικά περισσότερο εστιασμένη– άποψη, είναι γραμμένα στο ιδίωμα που μιλούσαν κατά τον 16ο-17ο αιώνα στην Πελοπόννησο, δηλαδή στη νότια Ελλάδα και στα γύρω νησιά (di Benedetto Zimbone 1988, 153-154), που πάλι τα τοποθετεί σε μια επικράτεια με ισχυρές βενετικές/φράγκικες επιρροές. Όπως υποστηρίζει η Anna di Benedetto Zimbone (1988, 152), η οποία τα μελέτησε και τα εξέδωσε, με βάση παλαιογραφικές ενδείξεις του κώδικα στον οποίο σώζονται, τα κείμενα πρέπει να χρονολογηθούν ανάμεσα στο δεύτερο μισό του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα (πρβλ. Κεχαγιόγλου 2001, 213, όπου πριμοδοτείται το τελευταίο τέταρτο του 16ου αι.). Η κατά προσέγγιση χρονολόγηση –χαρακτηριστικό των περισσότερων έργων της πρώιμης νεοελληνικής γραμματείας– οφείλεται στο γεγονός ότι οι «Λαϊκές αφηγήσεις» προστέθηκαν εκ των υστέρων στον ήδη καταρτισμένο σε ενιαίο σώμα σύμμεικτο κώδικα (di Benedetto Zimbone 1988, 152-153).

Ερωτόκριτος

Μεθαύριο είναι του Αγίου Βαλεντίνου, γιορτή των ερωτευμένων υποτίθεται. Το ιστολόγιο άλλες χρονιές αδιαφορούσε για τη γιορτή, μια και το έθιμο, εμείς οι παλιότεροι, το μάθαμε όταν πια είχαμε μεγαλώσει -πέρυσι όμως βάλαμε ποιήματα για τη μέρα των ερωτευμένων, και φέτος είπα να αφιερώσω ένα άρθρο στον Ερωτόκριτο, το αριστούργημα αυτό της κρητικής ποίησης, που όχι λίγοι λόγιοι το έχουν παραλληλίσει με την Ιλιάδα, όπως ο Μαλακάσης που τον αποκάλεσε «Όμηρο της Ρωμιοσύνης», ενώ ο Σεφέρης έγραψε ότι η γλώσσα του είναι «η τελειότερα οργανωμένη γλώσσα που άκουσε ο μεσαιωνικός και ο νεότερος ελληνισμός».

Βέβαια πολλοί καθαρευουσιάνοι τον απέρριψαν. «Εξάμβλωμα» τον χαρακτήρισε ο Κοραής και τον παρομοίασε με την ασκημομούρα υπηρέτρια [δυσειδή θεράπαινα] που μόνο καλό έχει ότι μας μπάζει στην κάμαρα της πανέμορφης αρχοντοπούλας, της αρχαίας, ενώ ο Οικονόμος εξ Οικονόμων βρήκε πολλές αρετές στο έργο αλλά έψεξε την «ακάθαρτον και ακαλλιέργητον» γλώσσα του, την ίδια γλώσσα που ο Κοδρικάς αποκάλεσε «δυσειδή».Κάποιοι επιχείρησαν να τον μεταφράσουν στην καθαρεύουσα (Διονύσιος Φωτεινός, «Νέος Ερωτόκριτος», 1818 και αλλοι).

Ο Ροΐδης στα Είδωλα παινεύει τη γλώσσα του Ερωτόκριτου και γράφει: «Εις την μακροτέραν της Ιλιάδος εποποιίαν του Κορνάρου ούτε πεντήκοντα ηδυνήθημεν να σημειώσωμεν ξένας λέξεις…» Παραξενεύτηκε ο Πολυλάς, πώς χαρακτηρίζει τον Ερωτόκριτο (περίπου 10.000 στίχοι) μακρότερο από την Ιλιάδα (15.690), αλλά ο Ροΐδης απάντησε ότι 5600 στίχοι της Ιλιάδας είναι επαναλήψεις.

Ο Γ. Χατζηδάκης, καθαρευουσιάνος μεν αλλά κρητικός, παίνεψε το έργο του Κορνάρου και το παραλλήλισε κι αυτός με τον Όμηρο: «όπως ελέχθη περί του Ομήρου ότι απ’ αρχής μέχρι τέλους ‘έπαινος αρετής εστίν’, ούτω λεκτέον και περί του Ερωτοκρίτου».

Ο έπαινος των γυναικών (Ακατάλληλον δι’ ανηλίκους)

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα εκτενές απόσπασμα από τον «Έπαινο των γυναικών», όπως λέγεται ένα από τα πρώιμα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ένα απόσπασμα που το χαρακτήρισα «ακατάλληλον δι’ ανηλίκους» επειδή έχει ως θέμα του τις εξωσυζυγικές περιπέτειες των γυναικών, που τις περιγράφει χωρίς περιφράσεις και περιστροφές.

Από μια άποψη, το σημερινό άρθρο συναρτάται με το πρόσφατο άρθρο μας για τα συζυγικά κέρατα, ενώ έμμεσα σχετίζεται και με το άρθρο που είχαμε δημοσιεύσει την προπερασμένη Κυριακή για την ανάγκη ή όχι μεταγλώττισης ή μετάφρασης του Παπαδιαμάντη.

Αλλ’ ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. «Ο έπαινος των γυναικών» είναι ένα ανώνυμο δημώδες στιχούργημα που υπολογίζεται ότι γράφτηκε στα τέλη του 15ου αιώνα (την περίοδο 1485-1500) στην Κρήτη, αλλά μας παραδίδεται από ένα και μοναδικό χειρόγραφο που βρέθηκε στην Κέρκυρα και πάντως περιέχει σχετικά λίγους κρητικούς ιδιωματισμούς. Αποτελείται από 735 οχτασύλλαβους στίχους, γενικά ομοιοκατάληκτους.

Ο ανώνυμος ποιητής στο προοίμιο δηλώνει ότι σκοπός του είναι να εξετάσει «τα κακά τα’χουν [που έχουν] εις τα φυσικά τους» οι γυναίκες, και για να τις εξετάσει τις χωρίζει σε τρεις κατηγορίες: ανύπαντρες κοπέλες, παντρεμένες γυναίκες, και χήρες. Ωστόσο η μερίδα του λέοντος, περίπου 450 στίχοι από τους συνολικούς 735, αφιερώνεται στις παντρεμένες γυναίκες. Ο ανώνυμος ποιητής ξεκινάει από το ελάττωμα της φιλαρέσκειας και προχωράει σε άλλα «τυπικά γυναικεία» ελαττώματα και χαρακτηριστικά, όπως η συζυγική απιστία, η φιληδονία ή η κακία και η πονηριά. Βλέπουμε δηλαδή ότι ο τίτλος είναι ειρωνικός: πουθενά δεν επαινεί τις γυναίκες ο ανώνυμος ποιητής, μόνο τις κακολογεί.

«Αντιγυναικεία» έργα του τύπου αυτού υπάρχουν αρκετά στη δυτικοευρωπαϊκή λογοτεχνία, αλλά δεν έχει βρεθεί κάποιο που να αποτέλεσε το πρότυπο του «Επαίνου». Πάντως, όσο υπερβολικό κι αν είναι το κατηγορητήριο κατά των γυναικών, δείχνει ότι το έργο είναι γραμμένο σε μια εποχή όπου η γυναίκα είχε αρχίσει να αμφισβητεί την πατρική και συζυγική εξουσία -και ταυτόχρονα κινείται ολοφάνερα σε αστικό περιβάλλον, μάλλον στον Χάνδακα, στο σημερινό Ηράκλειο πρέπει να γράφτηκε.

Όπως θα δείτε, το στιχούργημα δεν διεκδικεί δάφνες για την τέχνη του, ούτε και για την τεχνική του. Είναι αξιόλογο επειδή υπάρχει, θα λέγαμε. Πάντως δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία, όσο κι αν πρέπει να τα φιλτράρουμε, παίρνοντας υπόψη την υπερβολή και την προκατάληψη του ποιητή.

Η γλώσσα του ποιήματος είναι η δημώδης γλώσσα των αρχών των Νεότερων χρόνων -μια γλώσσα μικτή, όπου στον καμβά της πρώιμης νεοελληνικής υπάρχουν λόγια στοιχεία καθώς και κάποιοι αρχαϊσμοί. Ιδιωματικοί τύποι όπως είπαμε υπάρχουν, αλλά είναι μάλλον λιγοστοί.

Ο Έπαινος των γυναικών κυκλοφόρησε πριν από μερικά χρόνια σε υποδειγματική έκδοση από το πρωτοπόρο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών της Θεσσαλονίκης, σε πλουσιότατη επιμέλεια της Σωτηρίας Σταυρακοπούλου. Η έκδοση είναι ενταγμένη στη σειρά «Παλιότερα κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας», πέμπτος τόμος της σειράς. Εγώ ομολογώ ότι το έργο το πληροφορήθηκα από κάποια αποσπάσματα που δημοσίευσε πριν από κανένα χρόνο ο φίλος Τάσος Καπλάνης στην Αυγή, όταν για ένα μήνα είχε αναλάβει την εκ περιτροπής θέση του ανθολόγου. Ο Τάσος έχει κάνει και κάποια εργασία για τον Έπαινο, αλλά δεν την έχω δει.

Φυσικά υπάρχει εκτενής πρόλογος, πλούσια εικονογράφηση, επίμετρο με παράλληλα κείμενα, ενώ ανάμεσα στις ενότητες του ποιήματος η επιμελήτρια παρεμβάλλει μικρά, πολύ ενδιαφέροντα δοκίμια που φωτίζουν διάφορα θέματα που θίγονται στο ποίημα. Ξαναλέω, πρόκειται για έκδοση υποδειγματική, όπως όλες σχεδόν του ΙΝΣ -αν ήταν να επισημάνω μια έλλειψη, θα ανέφερα ότι δεν υπάρχει γλωσσάρι και ότι το γλωσσικό-λεξιλογικό τμήμα αναπτύσσεται πολύ λιγότερο από το πραγματολογικό. Η ετυμολογία απουσιάζει εντελώς.

Αλλά δεν υπάρχει μεγάλη ανάγκη για γλωσσάρι, για τον απλό λόγο ότι η επιμελήτρια έκανε μια ασυνήθιστη επιλογή: αντικριστά στο κείμενο παραθέτει μετάφρασή του στη σημερινή νεοελληνική -γι’ αυτό είπα ότι το σημερινό άρθρο συνδέεται με εκείνο για τη μεταγλώττιση του Παπαδιαμάντη. Αναδημοσιεύω κι εγώ τη μετάφραση πλάι στο πρωτότυπο (με τη βοήθεια του Στάζιμπου για τα τεχνικά) κι εσείς θα κρίνετε αν είναι περιττή, απαραίτητη ή απλώς χρήσιμη.

Σκόρπιους στίχους του Επαίνου μπορείτε να βρείτε στο Διαδίκτυο, κυρίως εδώ. Προτίμησα να μην κορφολογήσω στίχους και αποσπάσματα, αλλά να παραθέσω ένα ενιαίο εκτενές απόσπασμα, τους στίχους 208 έως 325, δηλαδή σχεδόν το ένα έκτο του συνόλου. Έτσι θα πάρετε μια αντικειμενική εικόνα -βέβαια, το ενιαίο απόσπασμα είναι πιο βαρετό από τα κορφολογήματα. Να σημειωθεί ότι δεν έκανα μετατροπή σε μονοτονικό, για τον απλό λόγο ότι το βιβλίο είναι ήδη τυπωμένο μονοτονικά, όπως άλλωστε πρέπει να τυπώνονται τα πρώιμα νεοελληνικά κείμενα. Το φως σε ό,τι αφορά τη φιλολογία στην Ελλάδα έρχεται από τον Βορρά, εδώ και 90 χρόνια. Στο τέλος λέω μερικά λεξιλογικά.

Και άλλες όταν παντρευτούν, θέλουν δια να ποπευτούν δοκιμάζουν και άλλους θέλουν, να σκολάσουν πλέο δε θέλουν. Φαίνεται της σαν το μέλι και γοργά πάει εις το μπουρδελι, νέον, γέρον, δεν την μέλει, βάνει και μικρόν κοπέλι και τον άνδρα της ου θέλει, επειδή τον έχει ως τρέλη. Και όσες έναι οπού το κάμαν τούτο το κακόν το πράμαν, δύσκολα δια να το αφήσουν, ειμή μόνο ν’ αστοχήσουν ή να πάρουσιν ζουλιάρην ή κακόν μαλωματάρην ή κανένα παλληκάριν να ’χει φρόνεσην και χάρην και καλά να την φυλάσσει ότι να μη τον γελάσει. Αμή, όσα θέλει ας την φυλάει, δεν μπορεί να το απαλλάγει και τον κόπον μόνον χάνει, αμή αυτήν δεν τηνε πιάνει, ειμή μόνο αν εστεκέτο πάντα να μη κοιμιζέτο και να την αγκαλιαζέτο, μετά κείνην να σφαλιέτο, εις σετούκι να έμπει απέσω. Και να πει ότι: «Θε να πέσω», ή ότι: «Κόπτει με να χέσω, και να ράψω και να κλώσω», να την πει: «Κάμε το αυτού ένα και άλλον, και ας κτυπούν.» Και αν ειπεί: «Να κατουρήσω, δεν πορώ δια να τουρήσω», να την λέει ώς και αυτό: «Εδαυτού σε το κρατώ, πάντα σου δια να το κάμνεις και από την μοιχείαν να λείπεις.» Και αν ειπεί: «Και αν πεινάσω και καμπόσο να διψάσω, πού να το εύρω να χορτάσω εδώ μέσα οπό πλαντάσσω;», να την πει: «Εγώ, μά τ’ άγια, και μά τα μυστήρια τα άγια, δύνομαι να σε χορταίνω και σφικτά να σε βασταίνω.» Κι αν αυτή το στεργηθεί εκεί μέσα να σταθεί, πρέπει να μη κοιμηθεί και ποσώς μη πλανεύει, ώστα ζει να την θωρεί, νύκτα ημέρα ως ημπορεί, και έτοιμος με το σπαθί να την κρατεί, μη γαμηθεί· τότες έναι δυνατό να μηδέν κερατωθεί. Αμή αλλέως δεν έχει φύση άνθρωπος να την κρατήσει την γυνήν την πομπεμένην και την μουτζοπαντρεμένην και την άλλην την καμένην οπού ευρέθη εγκαστρωμένη. Αμή αν θέλεις να κοιμάσαι, πάντοτες αυτή πλανά σε. Μερικές εις το κρεβάτι έχουν καύχους, και κτυπά τη, και τον άνδρα ωσάν προβάτο έχει τον και ωσάν κτημάτο. Άτυχος, ουδέ γρικά τη ‘τι μαγεύει τον με κάτι, και πίσω άλλος πελεκά τη. Λέει το ότι δοικά τη, αμή εκείνη λέει πάντα: «Βάρει! Μόνον αν επλάντα! Ο κρουσμένος σαν κοιμάται, ως το ξύλον δεν γρικάται.» Δεν σας λέγω όταν λείπει ο άνδρας εις την μαύρην λύπη τότε έχει τον καιρόν να χορεύει τον χορόν· βλέπει τον ωσάν ξερόν, λέγει: «Θε να ’βρω να χαρώ με άλλον, νέον τρυφερόν, να με ποίσει ωσάν πτερό ‘λαφρικήν και γλυκασμένην την καρδιά μου την καμένην.» Την αλήθεια, τέτοιον πράγμα δεν εφάνηκεν εις γράμμα, οπού κάμνουν οι γυναίκες, να ’ναι ξενοπηδημένες. ‘Δέτε μόνο αν έχει γνώση η γυναίκα να μετρήσει ένα, δύο και τα τρία (ναι, μα την Οδηγητρία!), ήγουν την ζωήν που ζούμεν και το πλέον, οπού γρικούμεν, και το τρίτον, την τιμήν τους, πόναι πλέο από την ζωήν τους. Αμή εκείνες ’δέ θυμούνται, ουδέ τάσσου, ουδέ φοβούνται να μηδέν τας εγρικήσουν και τας κάρας τους τσακίσουν, ήγου οι βαριομοιριασμένοι, οι άνδρες των οι μαγεμένοι. Μόνον λέγουν ας χορτάσουν, κίνδυνον ποσώς δεν τάσσουν, δεν φοβούνται να τας πιάσουν, ουδέ καν να τας γρικήσουν, και εντροπήν ουδέν ψηφούν να ποπεύονται κρυφά. Και όταν έλθει να την φτάσει, θέλει διά να την πιάσει, έναι νόμος δια να χάσει το προικιόν της, αν πλαντάζει· τότες απομένει γδούρια και πηδούν τη τα γαδούρια.

Και άλλες, όταν παντρευτούν, το πάνε φιρί φιρί να ντροπιαστούν· δοκιμάζουν και άλλους ποθούν, δεν θέλουν πια να σταματήσουν. Της φαίνεται σαν το μέλι και γρήγορα καταλήγει στο μπουρδέλο, νέο, γέρο, δεν τη νοιάζει, παίρνει και μικρό αγόρι· και ο άντρας της δεν της αρέσει, επειδή τον θεωρεί τρελό. Και όσες το έκαναν τούτο το κακό το πράμα, δύσκολο να το αφήσουν, παρά μόνο αν κάνουν λάθος και πάρουν άντρα ζηλιάρη ή κακό καβγατζή ή κανένα νεαρό που να έχει σύνεση και δύναμη και να τη φυλάει καλά για να μην τον απατήσει. Αλλά, όσο θέλει ας τη φυλάει, δεν μπορεί να ξεφύγει απ’ αυτό και μόνο χάνει τον κόπο του, αυτή δεν τη συγκρατεί, παρά μόνο αν στεκόταν πάντα ξύπνιος και την αγκάλιαζε και κλεινόταν μαζί της κι έμπαινε μέσα σε σεντούκι. Και αν του έλεγε «Θα ξαπλώσω», ή «Μου έρχεται να χέσω, και να ράψω και να κλώσω», να της απαντούσε: «Κάνε το εδώ και το ένα και το άλλο, κι ας χτυπούν απέξω.» Και αν έλεγε «Να κατουρήσω, δεν μπορώ να αντέξω», να της έλεγε ακόμη κι αυτό: «Ορίστε, εδώ σου το κρατώ, πάντα να το κάνεις και να αποφεύγεις τη μοιχεία.» Και αν έλεγε: «Κι άμα πεινάσω και διψάσω πολύ, πού θα βρω να χορτάσω εδώ μέσα που πλαντάζω;», να της απαντούσε: «Εγώ, μά τα ιερά, και μά τ’ άγια μυστήρια, μπορώ να σε χορταίνω και να σε βαστάω σφιχτά.» Και αν εκείνη το δεχτεί να μείνει εκεί μέσα, πρέπει αυτός να μην κοιμάται και καθόλου να μην ξεγελιέται, να την προσέχει όσο ζει, νύχτα μέρα, όπως μπορεί, κι έτοιμος με το σπαθί να την κρατάει, για να μη γαμηθεί· τότε είναι δυνατό να μη φορέσει κέρατα. Μα, αλλιώς, δεν έχει φυσική δύναμη ο άντρας να την κρατήσει τη γυναίκα την ξευτελισμένη και τη διαπομπευμένη σύζυγο και την άλλη την καημένη που βρέθηκε γκαστρωμένη. Πάντως, αν θέλεις να κοιμάσαι, αυτή πάντα θα σε εξαπατά. Μερικές στο κρεβάτι έχουν αγαπητικούς, και την πηδάνε, και τον άντρα της σαν πρόβατο τον έχει και σαν ζώο. Ο κακότυχος, ούτε καν την ακούει, γιατί τον μαγεύει με κάτι, και ύστερα άλλος την κανονίζει. Λέει ότι την εξουσιάζει, αλλά εκείνη λέει συνέχεια: «Απαύτωνέ με! Αχ, και μόνο να ψοφούσε! Ο κερατάς όταν κοιμάται, είναι αναίσθητος σαν το ξύλο.» Δεν σας λέω τί γίνεται όταν λείπει ο άντρας της· στη μαύρη λύπη μέσα τότε έχει τον καιρό να χορεύει τον ερωτικό χορό· βλέπει τον άντρα της σαν ψοφίμι, λέει: «Θα βρω για να χαρώ άλλον, νέο τρυφερό, να μου κάνει σαν φτερό ελαφριά και γλυκαμένη την καρδιά μου την καημένη.» Αλήθεια, τέτοιο πράγμα δεν έχει γραφτεί ακόμα, αυτό που κάνουν οι γυναίκες, που πηδιούνται με ξένους. Δείτε μόνο αν έχει μυαλό η γυναίκα να μετρήσει το ένα, δύο και τρία (ναι, μά την Παναγιά την Οδηγήτρια!), δηλαδή πρώτον τη ζωή που ζούμε, δεύτερον την αντίληψη που έχουμε, και, τρίτον, την τιμή τους, που είναι πιο πάνω κι από τη ζωή τους. Αλλά εκείνες τίποτε δεν λογαριάζουν, ούτε υπόσχονται, ούτε φοβούνται μήπως τις πάρουν είδηση και τσακίσουν τα κεφάλια τους, εννοώ οι κακότυχοι οι άντρες τους οι μαγεμένοι. Το μόνο που λένε είναι οι ίδιες να χορτάσουν, κίνδυνο καθόλου δεν σκέφτονται, δεν φοβούνται μήπως τις τσακώσουν, ούτε καν μήπως τις πάρουν χαμπάρι, και καθόλου δεν θεωρούν ντροπή το να ξευτελίζονται κρυφά. Μα όταν συμβεί να τη βρει, και να την πιάσει στα πράσα, ο νόμος είναι να χάσει την προίκα της, αν σκάσει από πόθο· τότε απομένει φτωχή και την πηδούν τα γαϊδούρια.

208   210                   220                   230                   240                   250                   260                   270                   280                   290                   300                   310                   320         325

Μερικά λεξιλογικά:

* Στον στίχο 324, στην απόδοση, παραλείπω την επεξηγηματική προσθήκη της επιμελήτριας: [και συνουσιαστεί με άλλον] επειδή μου χαλάει τη στοίχιση.

* Μια γενική παρατήρηση, ότι σε πολλές περιπτώσεις τα μπ, ντ γράφονται π, τ (ποπευτούν αντί πομπευτούν, σετούκι αντί σεντούκι, πορώ αντί μπορώ και άλλα πολλά). Δεν είδα κάπου μια αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ή μια εξήγησή του, αν είναι δηλαδή σύμβαση της γραφής ή αν έχει πραγματική βάση -ίσως όμως να υπήρχε αναφορά και να μην την πρόσεξα.

* Στίχος 217, «επειδή τον έχει ως τρέλη». Η επιμελήτρια μεταφράζει «επειδή τον θεωρεί τρελό». Δεν ξέρω αν ο τύπος «τρέλης» υπάρχει ή αν έγινε για χάρη της ομοιοκαταληξίας, αλλά αναρωτιέμαι γιατί απορρίφθηκε ο απλός παρατονισμός (που τέτοιους έχει πολλούς χάρη της ρίμας στο ποίημα) δηλαδή «επειδή τον έχει ως τρελή». Αλλά λέξη «τρέλλης» υπάρχει όπως με πληροφορεί το σχ. 21 οπότε εδώ μάλλον κακώς αναρωτήθηκα.

* Στίχος 243, «να τουρήσω». Πρόκειται πάλι για τη γραφή τ αντί για ντ. Ο τύπος είναι «να ντουρήσω», από το ρήμα «ντουρώ», αντέχω, και αλλού «διατηρούμαι», που είναι δάνειο από το βενετικό durar, ιταλικό durare. Να σημειώσουμε ότι και το κοινό «φτουράω» προέρχεται μάλλον από το λατ. obduro.

* 269 «μουτζοπαντρεμένη» Σύνθετο που μας θυμίζει την πρακτική της διαπόμπευσης των μοιχαλίδων -φυσικά για τη μούντζα αξίζει να γραφτεί άρθρο, να δούμε πότε θ’ αξιωθώ.

* 275 «καύχους». Καύκος και καύχος ο αγαπητικός, καύκα και καύχα η αγαπητικιά. Και για τη λέξη αυτή αξίζει άρθρο, μεταξύ άλλων επειδή η ετυμολογία της είναι σκληρό καρύδι που αντιστέκεται -μπορεί πάντως να έχει σχέση με το ποτήρι τον καύκο (του γνωστού βυζαντινού συνθήματος Πάλιν τον καύκον έπιες…) Στην Κύπρο οι λέξεις καύκος και καύκα είναι σε χρήση -ο αστικός μύθος λέει ότι το 1970 το τελωνείο απέρριψε βιβλίο του Κάφκα που ερχόταν από Ελλάδα επειδή το θεώρησαν άσεμνο αφού μιλούσε για ερωμένες (καύκα, νόμισε ο τελώνης).

* 275 «κτυπά τη» – μια από τις πολλές λέξεις για την ερωτική πράξη. Βλ. και «βαράει» ή «πελεκάει» αμέσως πιο κάτω, ενώ ο κερατωμένος σύζυγος λέγεται «κρουσμένος»

* 309 «ουδέ τάσσου» [τάσσουν] Η επιμελήτρια το μεταφράζει «υπόσχονται», και εκ πρώτης όψεως αυτό φαίνεται λογικό, αφού τάσσω = τάζω, αλλά το νόημα δεν βγαίνει. Στον στίχο  315 πιο κάτω, το «κίνδυνον ποσώς δεν τάσσουν» αποδίδεται πειστικά «κίνδυνο καθόλου δεν σκέφτονται», οπότε εικάζω ότι αυτό είναι και εδώ το νόημα, οι γυναίκες «δεν σκέφτονται/νοιάζονται, δεν φοβούνται». Δυστυχώς η έκδοση του μεσαιωνικού λεξικού του Κριαρά δεν έχει φτάσει ως το Τ ακόμα (ο 19ος τόμος τελειώνει στο σιργ-) οπότε δεν μπορώ να ανατρέξω εκεί, βρίσκω όμως την ίδια σημασία, τάσσω= σκέφτομαι, νοιάζομαι και στον Πόλεμο της Τρωάδας:

Ἐξ ὅ, τι καὶ ἂν ἐχάσασιν οἱ Ἕλληνες ἀπάρτι,
ὅλον ἐλησμονῆσαν το, τίποτε δὲν τὸ τάσσουν

οπότε πείθομαι ότι το διαβάζω σωστά.

* 324 «απομένει γδούρια», αποδίδεται «φτωχή», αλλά είναι λιγάκι πιο έντονο. Γδούρης είναι ο πάμφτωχος, που δεν του έχει απομείνει τίποτα, που τον «έχουν γδάρει» μεταφορικά. Αυτή είναι άλλωστε και η ετυμολογία της λέξης, αφού προέρχεται από το εκδόριον, εκδούριν και το κδ τρέπεται σε γδ. Εδώ, η μοιχαλίδα που σκάει από τον πόθο και συνουσιάζεται με άλλον βάσει του νόμου χάνει την περιουσία της (και την προικώα, υποθέτω) οπότε μένει επί ξύλου κρεμάμενη, τσίτσιδη, όχι απλώς φτωχή. Στο Χρηστικό λεξικό του ιδιώματος της Μυκόνου, του Π. Κουσαθανά, βρίσκω ότι «γδούρι» σημαίνει α) κουρεμένος γουλί, β) γυμνός, ολότελα χαμένος σε τυχερό παιχνίδι.

Οπότε, το μοναδικό παράπονο από αυτή την έξοχη έκδοση είναι πως δεν είχε δέκα σελιδούλες παραπάνω με μερικά γλωσσικά σχόλια σαν κι αυτά που σημείωσα.

 

 

Το παράπονο του άτυχου Ναυπλιώτη

Κι ενώ στην Ιαπωνία το κακό τρίτωσε, με σεισμό, τσουνάμι και πυρηνικό ατύχημα, ενώ ο πρωθυπουργός μας επέστρεψε τροπαιούχος από την σύνοδο κορυφής και αρχίζει να κρεμάει πωλητήρια στα ασημικά της χώρας, ενώ όλοι συνωστίζονται να σώσουν τον λαό της Λιβύης, δεν παύει σήμερα να είναι Κυριακή, μέρα σχόλης ακόμα, οπότε σκέφτηκα να κάνω μια εντελώς ανεπίκαιρη ανάρτηση και να παρουσιάσω τα προβλήματα ενός άτυχου πατριώτη μας, ενός Ναυπλιώτη. Εντελώς ανεπίκαιρη, επειδή τα γεγονότα που παρουσιάζει, όχι και πολύ καθαρά είναι η αλήθεια, ο Ναυπλιώτης συνέβηκαν πριν από… 560 ολόκληρα χρόνια, το σωτήριο έτος 1450-51. Αλλά αν όντως ήταν άτυχος, ή μόνο άτυχος, ή αν έφταιγε κι εκείνος που δεν μπορούσε να κρατήσει το στόμα του κλειστό, αυτό θα το κρίνετε εσείς.

Το κείμενο το βρήκα τυχαία σε μια δικτυοπλάνησή μου, σε μια ιστοσελίδα της Νταϊάνας Ράιτ, που είναι μια καταπληκτική ιστορικός, ειδική στον Μοριά της Ενετοκρατίας, με ένα θαυμάσιο ιστολόγιο που μόλις τώρα ανακάλυψα.  Στην εξεύρεση του κειμένου πρέπει να έχει βάλει το χέρι του και ο φίλτατος Νίκος Νικολάου, ο Οπουτζής. Να μνημονέψουμε εδώ και τον Λιγουριώτη αρχιμανδρίτη και ερευνητή Γεώργιο Χώρα, που εξέδωσε το κείμενο το 1998.

Πούτζον θα πει πηγάδι

Αν μη τι άλλο, η σειρά 1821 του Σκάι κατάφερε να στρέψει το ενδιαφέρον στην Επανάσταση του 21, οπότε αν πράγματι τη δημιούργησαν «εθνομηδενιστές» (για να δανειστώ την ορολογία των εθνικιστών) τούς ήρθε μπούμερανγκ, αφού το 1821 στάθηκε το ιδρυτικό γεγονός της σημερινής Ελλάδας και χάρη στη σειρά τους το ιδρυτικό αυτό γεγονός ήρθε πάλι στην επικαιρότητα.

Είτε με αφορμή τις αγριότητες εναντίον του Τατσόπουλου, είτε για άλλο λόγο, παρατηρώ ότι κυκλοφορεί αρκετά στα ιστολόγια τώρα τελευταία ένα πιπεράτο μικροεπεισόδιο του Εικοσιένα· λογάριαζα έτσι κι αλλιώς να το σχολιάσω, όμως ένας φίλος μού έστειλε ένα βιντεάκι και με ρώτησε αν όντως έτσι ειπώθηκε.

Το βιντεάκι είναι εδώ, αν και πρέπει να σας προειδοποιήσω ότι εγώ προσωπικά βρήκα απεχθή τα καμώματα του δημοσιογράφου που λέει «δεν λέω εγώ για πούτσο, ο Κολοκοτρώνης το είπε». (Πιο αναξιοπρεπές θέαμα μια φορά θυμάμαι· τότε που ο Άδωνης διαφήμιζε το βιβλίο του Πλεύρη, τάχα χωρίς να δείχνει τον τίτλο).

Τέλος πάντων, ο δημοσιογράφος δεν μεταφέρει σωστά τα λόγια –αλλά το θέμα δεν είναι εκεί, είναι ότι το «ρώτησα τον πούτσο μου» δεν το είπε ο Κολοκοτρώνης, όπως μας λέει ο δημοσιογράφος, το είπε ο Καραϊσκάκης. Ανακρίβεια νούμερο ένα σχετικά με αυτό το επεισόδιο.

Τα σπριντ των σπρεντ

Επειδή σε λίγη ώρα φεύγω και θα λείψω για μερικές μέρες, δεν θα μπορέσω να απαντήσω σε τυχόν σχόλια, εκτός ίσως από τα πολύ πρώτα. Έχετε τις θερμότερες ευχές μου για καλές γιορτές και καλώς εχόντων των πραγμάτων θα τα πούμε λίγο πριν από την πρωτοχρονιά.

Ευχαρίστως ομολογώ ότι τον τίτλο τον έχω κλέψει από σχετικά πρόσφατο άρθρο του Στάθη Σταυρόπουλου στην Ελευθεροτυπία, που παντρεύει επιδέξια τις δυο αυτές λέξεις, που μοναχά κατά ένα γράμμα διαφέρουν και που θα βρίσκονταν κοντά-κοντά στο λεξικό, αν είχαν τα λεξικά μας συμπεριλάβει τη νεότερη απ’ αυτές, το σπρεντ.

Βέβαια, κι οι δυο λέξεις είναι δάνεια, όχι αυτόχθονες ελληνικές. Το σπριντ πρέπει να μπήκε στη γλώσσα μας στη δεκαετία του 1950, από την αθλητική δημοσιογραφία, ενώ το σπρεντ, που ποτέ να μην έμπαινε, ακούστηκε από πέρσι τόσο έντονα με τη σημασία που μας έχει κάτσει βραχνάς. Διότι παλιότερα, σπρεντ λέγαν κάτι νόστιμους ή τέλος πάντων αθώους πολτούς, που τους άλειβες στο ψωμί, μεζέδες, αλοιφές που τις λέγαμε. Αυτό θα πει άλλωστε το αγγλικό ρήμα spread, απλώνω ή αλείβω. Και αυτό το άπλωμα είναι και η βασική έννοια που βρίσκεται πίσω από το σπρεντ στην ορολογία της οικονομικής, διότι σπρεντ είναι η διαφορά από μια τιμή βάσης –και στην προκείμενη περίπτωση η διαφορά με την οποία δανείζεται ένα ευρωπαϊκό κράτος σε σύγκριση με τα γερμανικά επιτόκια που είναι το σημείο αναφοράς. Και τα σπρεντ, ως γνωστόν, έχουν ξεκινήσει ξέφρενο σπριντ.

Μπεργαδής και Σαχλίκης σε κόμικς

Η σημερινή μέρα, δεύτερη των Χριστουγέννων, είναι μέρα για χουζούρι, για ραχάτι, για ανάπαυση -πολύ περισσότερο που φέτος πέφτει και Κυριακή. Τον παλιό τον καιρό, προπολεμικά ας πούμε, που οι εφημερίδες έβγαζαν εφτά φύλλα την εβδομάδα, μόνο τη δεύτερη μέρα του Πάσχα και των Χριστουγέννων έβγαινε φύλλο. Λογικό είναι και τα περισσότερα ιστολόγια να μην έχουν δημοσίευση σήμερα.

Από την άλλη, όταν έχουμε άνεση χρόνου μπορούμε να διαβάσουμε και κάτι που θα το προσπερνούσαμε υπό άλλες συνθήκες. Οπότε, σήμερα θα σας παρουσιάσω ένα πείραμα που έκανε με τους φοιτητές του στην Κύπρο ο φίλος Τάσος Καπλάνης (γράφει συχνά και στο ιστολόγιό μας ως ΤΑΚ), τη μετατροπή πρώιμων νεοελληνικών κειμένων σε κόμικς.