Ο δαίμονας και τα πολλά ποδάρια του

Τότε που ήμουν νέος, κάθε φορά που μια εφημερίδα ή ένα περιοδικό έκανε ένα τυπογραφικό λάθος το χρέωνε στον δαίμονα του τυπογραφείου. Πέρασαν οι δεκαετίες, η τυπογραφική τεχνολογία άλλαξε άρδην και τα τυπογραφεία μεταμορφώθηκαν, αλλά ο δαίμονας έμεινε στον θρόνο του, αν και καμιά φορά τον έβλεπες να τον συστήνουν ως «δαίμονα της φωτοσύνθεσης». Με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και τους επεξεργαστές κειμένου, με τις πολλές καινούργιες δυνατότητες και με τις διάφορες νέες τεχνολογίες αλλά και με το Διαδίκτυο, ο δαίμονας έχει αποκτήσει πολλά ποδάρια, όπως έξυπνα είχε πει παλιότερα ο φίλος Παντελής Μπουκάλας.

Ο δαίμονας του τυπογραφείου, που θα τον δείτε να αναφέρεται στην ονομαστική και αρχαιοπρεπέστερα ως «δαίμων» του τυπογραφείου, θεωρείται λοιπόν υπεύθυνος για τα τυπογραφικά λάθη. Να ξεκαθαρίσουμε εδωπέρα πως όταν λέμε τυπογραφικό λάθος δεν εννοούμε κάθε λάθος που μπορεί να εμφανιστεί σε μια εφημερίδα ή σε μια ιστοσελίδα. Ένα πραγματολογικό λάθος δεν μας απασχολεί, και δεν θα χρεωθεί στον δαίμονα, ούτε ένα μεταφραστικό λάθος, το ίδιο και μια ακυρολεξία, μια ανακολουθία ή μια ασυναρτησία. Κανονικά, τυπογραφικό λάθος είναι εκείνο που μεταβάλλει το κείμενο του συντάκτη και το κάνει να εμφανιστεί διαφορετικά στο τυπωμένο χαρτί. Με αυτόν τον στενό ορισμό, αν ο συντάκτης δώσει ένα κείμενο με ένα ορθογραφικό λάθος και ο στοιχειοθέτης το διορθώσει, θα πρέπει να το θεωρήσουμε τυπογραφικό λάθος, αλλά δεν θα φτάσουμε σε τέτοια υπερβολή. Υποθέτουμε ότι στη λειτουργία του τυπογραφείου (ή του εκδοτικού οίκου) περιλαμβάνεται και η τυπογραφική διόρθωση -αν και η διόρθωση μπορεί με τη σειρά της να εισάξει (σικ, ρε) λάθη στο κείμενο, όπως θα δούμε παρακάτω.

Αυτά βέβαια ίσχυαν κυρίως σε άλλες εποχές, αφού σήμερα αφενός οι διορθωτές κοντεύουν ν’ αποτελέσουν είδος προς εξαφάνιση και αφετέρου όλος ο κόσμος έχει αρχίσει να πληκτρολογεί, οπότε θα ήταν ίσως ακριβέστερο να μιλάμε για «λάθος πληκτρολόγησης».

Φυσικά, τα περισσότερα τυπογραφικά λάθη είναι βαρετά και μόνο τον διορθωτή ή τον συντάκτη τους ενδιαφέρουν -αν, ας πούμε, αντί «δέχεται» γράψεις «δέχεραι» ή αν αντί για «που» αντιμεταθέσεις σε «πυο» (το κάνω συχνά αυτό). Από την άλλη, και κυρίως τέτοια θα δούμε στο σημερινό άρθρο, είναι πολύ γουστόζικο το «μυθικό» (με την έννοια ότι μπορεί να είναι και μπεντροβάτο) τυπογραφικό λάθος «Ο κύριος υπουργός δέρεται εις το γραφείον του εκάστην Παρασκευήν», που μπορεί να μην δικαιολογείται σήμερα, αφού το Ρ από το Χ είναι μακριά στο πληκτρολόγιο, αλλά ίσως ήταν πιο πιθανό την εποχή της τυπογραφικής κάσας. (Μια πρώτη ένδειξη ότι η φύση των λαθών αλλάζει).

Θα δούμε στο άρθρο αυτό μερικά από τα πάμπολλα κατορθώματα του Δαίμονα, τόσο στην παραδοσιακή του μορφή όσο και στη σημερινή, όπου έχει μετατραπεί σε πολύποδα. Παίρνω κάποιο υλικό από το βιβλίο του Ηρακλή Κακαβάνη «Ο δαίμων του τυπογραφείου» (εκδόσεις Προσκήνιο), στην παρουσίαση του οποίου είχα πάρει μέρος, καθώς και από το αρχείο μου ή από τα όσα έχουμε γράψει στο ιστολόγιο. Πολύ θα χαρώ να συμπληρώσετε το άρθρο με δικά σας παραδείγματα.

Αλλά πρώτα, γιατί μιλάμε για δαίμονα του τυπογραφείου; Η τυπογραφία εμφανίστηκε με τον Γουτεμβέργιο τον 15ο αιώνα, και βέβαια τα πρώτα βιβλία που τυπώθηκαν ήταν η Βίβλος και άλλα ιερά βιβλία. Τα τυπογραφικά λάθη στους πρώτους αιώνες της τυπογραφίας ήταν πάρα πολλά και πολλά από αυτά καίρια. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι από μια Βίβλο του 1631 που ονομάστηκε Wicked Bible (μοχθηρή να την πούμε; ) επειδή στις δέκα εντολές, και συγκεκριμένα στην εντολή Thou shalt not commit adultery, είχε παραλείψει το ΝΟΤ, σαν να λέμε πρόσταζε τον πιστό χριστιανό να μοιχεύει. Παρόλο που οι αρχές αμέσως μάζεψαν και έκαψαν τα περισσότερα «αμαρτωλά» αντίτυπα, κάποια σώθηκαν και έφτασαν ώς τις μέρες μας, αφού προηγουμένως έγιναν συλλεκτικό αντικείμενο ανά τους αιώνες.

Η καλύβα του μπαρμπα-Σελήμ (Κείμενο του Πήτερ Μάκριτζ)

Τα βιβλία του Πήτερ Μάκριτζ (Peter Mackridge) για την ελληνική γλώσσα, με τελευταίο το Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα, 1766-1976 όπως είναι ο τίτλος της ελληνικής του έκδοσης, τα ξέρουν όλοι όσοι ασχολούνται με τη γλώσσα, αλλά κάπως λιγότερο γνωστές είναι οι μεταφράσεις (προς τα αγγλικά) διαλεχτών έργων της ελληνικής λογοτεχνίας που έχει κάνει -με πιο πρόσφατο βιβλίο τρία διηγήματα του Βιζυηνού που κυκλοφόρησαν φέτος από τις εκδόσεις Αιώρα, με τίτλο Thracian Tales.

Θα ακολουθήσει η έκδοση της μετάφρασης στα αγγλικά του Μοσκώβ Σελήμ, από τον ίδιο εκδότη και σε χωριστό τόμο. Καθώς μετέφραζε το βιβλίο, ο Πήτερ Μάκριτζ εντόπισε ένα πολύ διασκεδαστικό λάθος στο ελληνικό κείμενο, που αναπαράγεται στις περισσότερες εκδόσεις της νουβέλας του Βιζυηνού (αν και όχι σε όλες), έγραψε λοιπόν ένα μικρό κείμενο που μου το έστειλε -έχω τη χαρά και την τιμή να έχω ηλαλληλογραφία μαζί του. Του ζήτησα την άδεια να το παρουσιάσω εδώ (το κείμενο το έχει κοιτάξει και η κ. Ελένα Κουτριάνου, ειδική στον Βιζυηνό).

Πράγματι, το θέμα ταιριάζει πολύ στα ενδιαφέροντα του ιστολογίου και το παρουσιάζω με πολλή χαρά και όχι λίγο καμάρι: πώς «γεννήθηκε» από παρανάγνωση μια νέα λέξη. Νομίζω πως θα σας ενδιαφέρει το μικροφιλολογικό αυτό εύρημα, που πρώτη φορά δημοσιοποιείται εδώ. Το παραθέτω χωρίς φυσικά να αλλάξω τίποτα: απλώς πρόσθεσα το απόκομμα της Εστίας, που το βρήκα στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Η καλύβα του μπάρμπα-Σελήμ

Προς τον κ. Νίκο Σαραντάκο.

Στην πρώτη συνἐχεια της πρώτης δημοσίευσης του «Μοσκώβ Σελήμ» του Γ. Βιζυηνού (εφ. Εστία, 28 Απριλίου 1895, σ. 4) υπάρχει ένα διασκεδαστικό λάθος. Πρόκειται για την τελευταία λέξη της εξής πρότασης:

«Ο οικίσκος ούτος, ξυλόπηκτος μάλλον ή ξυλόπλεκτος καθ’ άπαντα αυτού τα μέρη, ήτο προφανής απομίμησις των πενιχρών κατοικιών, τας οποίας οι ρώσοι χωρικοί ονομάζουσι «Ιόμπα».»

Αφηρωισμένα μεζεδάκια

Ο τίτλος (και) του σημερινού άρθρου προέρχεται φυσικά από την ανασκαφή της Αμφίπολης -και δεν είναι η πρώτη φορά που τα σαββατιάτικα μεζεδάκια μας τιτλοδοτούνται από αυτή την πηγή, ούτε θα είναι, υποψιάζομαι, η τελευταία. Άλλωστε, εδώ και αρκετόν καιρό, σχεδόν κάθε βδομάδα έχουμε κάποιο μεζεδάκι από την Αμφιπολιάδα. «Τελείωσε η εποχή της μεταπολίτευσης, ζούμε στην εποχή της αμφιπολίτευσης», που έλεγε κι ένας φίλος στο Φέισμπουκ. Και τα σημερινά μας μεζεδάκια οφείλουν πολλά στην Αμφίπολη λοιπόν.

Θα το ξέρετε βέβαια, ότι στην ανασκαφή βρέθηκε τάφος και «εντός και εκτός του τάφου» (σύμφωνα με την επίσημη διατύπωση) ανθρώπινος σκελετός, πράγμα που εύλογα συζητήθηκε πολύ και προκάλεσε πολλά σχόλια.

Βέβαια, σε πολλά έντυπα γράφτηκε ότι βρέθηκε «σκελετός νεκρού» που μου θυμίζει λίγο τα «δύο πτώματα νεκρά» του Μποστ, αλλά το χρεώσαμε στη συγκίνηση της στιγμής.

Από την άλλη, η λέξη που προκάλεσε πολλές συζητήσεις και έδωσε και τον τίτλο στα σημερινά μας μεζεδάκια, είναι ο αφηρωισμός. Σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση του υπουργείου, «πρόκειται για μνημείο αφηρωϊσμένου νεκρού, δηλαδή, θνητού στον οποίον αποδόθηκαν λατρευτικές τιμές από την κοινωνία της εποχής του».

Ξεκινώντας από την παρωνυχίδα, τα διαλυτικά στη λέξη «αφηρωισμός» είναι περιττά, δεν υπάρχει κανένας δίφθογγος με το ω και το ι ώστε να χρειάζονται διαλυτικά -αλλά από την κ. Παναγιωταρέα δεν θα γυρέψουμε σωστή ορθογραφία.

Προχωράμε στην ουσία. στις  λέξεις «αφηρωισμός, αφηρωίζω, αφηρωισμένος», λέξεις άγνωστες στους περισσότερους -κι αν πάει κανείς να ερμηνεύσει με την κοινή λογική και με την ετυμολογία, χωρίς συμφραζόμενα, τον αφηρωισμένο νεκρό, δεν αποκλείεται να συμπεράνει ότι πρόκειται για ήρωα που έπαψε να δοξάζεται, που τον αποκαθήλωσαν από το βάθρο, τον «απο-ηρωοποίησαν».

Ωστόσο, όπως σωστά έσπευσε να εξηγήσει η ανακοίνωση, αφηρωισμός σημαίνει ακριβώς το αντίθετο, το να λατρεύεται δηλαδή κάποιος ως ήρωας -ο όρος είναι αρκετά γνωστός στην ειδική ορολογία των αρχαιολόγων και γενικά όσων ασχολούνται με την ελληνική αρχαιότητα.

Βλέπετε, είναι η διπρόσωπη πρόθεση «από», που μπορεί να σημαίνει είτε την ομοίωση με κάτι είτε την αφαίρεση μιας ιδιότητας -και, όπως έχουμε ξαναπεί, συμβαίνει κάποτε η ίδια λέξη να σημαίνει δύο αντίθετα πράγματα: η απόφραξη μπορεί να είναι είτε το βούλωμα (ιδίως των αρτηριών στην ιατρική ορολογία) είτε το ξεβούλωμα (ιδίως των αποχετεύσεων) -αλλά αυτά τα έχουμε συζητήσει παλιότερα, οπότε σας παραπέμπω στο σχετικό άρθρο.

* Αλλά για την Αμφίπολη ειπώθηκαν πολλές χοντράδες -καθώς αναζωπυρώθηκε η θεωρία ότι ο νεκρός του τάφου είναι ο Μεγαλέξαντρος -ενδεχόμενο εντελώς απίθανο με βάση όλη τη βιβλιογραφία. Μου λένε, αλλά δεν το άκουσα με τ’ αυτιά μου και δυσκολεύομαι να το πιστέψω, ότι στον ΑΝΤ-1 θεωρήθηκε αξιοσημείωτο το γεγονός ότι το μήκος του τάφου ήταν 3,23 μέτρα και η σύμπτωση με το 323 π.Χ. που είναι η χρονολογία θανάτου του Μεγαλέξαντρου, λες και μετρούσαν οι αρχαίοι με το σημερινό μετρικό σύστημα ή λες και είχαν προβλέψει το σημερινό σύστημα χρονολόγησης (όλα τα είχαν προβλέψει, ακούγεται μια φωνή απο το βάθος).

* Και βέβαια, η Γ.Γ. του Υπουργείου Πολιτισμού δεν παρέλειψε να ενημερώσει τον… αρχιεπίσκοπο κ. Ιερώνυμο για τα ευρήματα της ανασκαφής -αναρωτιέμαι αν μόνο σε μένα φαίνεται εξωφρενική η είδηση αυτή. Βέβαια, ο κ. Ιερώνυμος είναι αρχαιολόγος, αλλά αρχαιολόγος είναι και ο θείος μου ο Περικλής και ως τώρα η κυρία Μενδώνη δεν τον έχει επισκεφτεί να τον ενημερώσει. Μπορεί να μην έχει το τηλέφωνό του -αν διαβάζει κανείς από το ιδιαίτερο γραφείο της, ας στείλει μέιλ στο ιστολόγιο να δώσω τη διεύθυνση και το τηλέφωνο του θείου.

Νοεμβρίου μαρτυρολόγιον -πριν από 125 χρόνια

Από τον προηγούμενο μήνα άρχισα να παρουσιάζω κάθε αρχή του μηνός το Ημερολόγιο του Ρωμηού 1889. Τα ημερολόγια αυτά ήταν ένα πολύ συνηθισμένο είδος εντύπου από το 1880 ως το 1930 περίπου. Κυκλοφορούσαν τον Δεκέμβριο και είχαν το ημερολόγιο της επόμενης χρονιάς, συνήθως με μια σελίδα για κάθε μήνα, διανθισμένο με διάφορες χρήσιμες πληροφορίες και με κάποια στιχουργήματα ή ανέκδοτα. Σταδιακά, προστέθηκε και φιλολογική ύλη, κι έτσι στα επόμενα ημερολόγια το ημερολογιακό στοιχείο είχε περάσει στο περιθώριο ή και απουσίαζε εντελώς -όπως, ας πούμε, στο Ημερολόγιο του Μπουκέτου, που έβγαλε γύρω στα 8 ετήσια τεύχη από το 1925 έως το 1932 (το έχω παρουσιάσει εδώ).

Ημερολόγια τέτοια βγαίνουν ακόμα, πολυσέλιδα και φιλολογικά. Με ένα από αυτά, το Λεσβιακό ημερολόγιο, έχω συνεργαστεί κι εγώ ως εκ πατρός Λέσβιος.

Ο Σουρής, όσο έβγαζε τον Ρωμηό, την έμμετρη εβδομαδιαία εφημερίδα του, έβγαλε και μερικά “Ρωμηού ημερολόγια”, αν και όχι κάθε χρόνο (Στην Ανέμη υπάρχουν τρία ή τέσσερα). Το “Ρωμηού ημερολόγιον με το μαρτυρολόγιον” του 1889, που λογικά θα κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1888.

Γραμμένο ολόκληρο από τον Σουρή (“Εργασία του Σουρή τύποις αδελφών Περρή) είχε 36 σελίδες και απαρτιζόταν μόνο από το έμμετρο και σατιρικό “μαρτυρολόγιο” του κάθε μήνα (“Των μηνών η δωδεκάς / με προσθέσεις μερικάς”), με λίγα σκίτσα από τον σκιτσογράφο του Ρωμηού, χωρίς να έχει καν σελίδες με ημερολόγιο.

Όπως μπορείτε να δείτε, ήταν όλο έμμετρο, από τον τίτλο ίσαμε την αναφορά της τιμής στο οπισθόφυλλο: Εις μεν το εσωτερικόν λεπτά πενήντα η τιμή εις δε το εξωτερικόν εξήντα με προπληρωμή.

Κανονικά, το «μαρτυρολογικό» άρθρο έχω σκοπό να το δημοσιεύω την 1η του μηνός, μαζί με το Μηνολόγιον του αντίστοιχου μήνα -επειδή όμως αυτό τον μήνα είμαι μακριά από τη βάση μου και δεν μπορώ να ετοιμάσω κάποιο φιλολογικό άρθρο σήμερα Κυριακή, όπως κάνω συνήθως, παρουσιάζω το μαρτυρολόγιο σήμερα.

Εκδότες και μπανάνες

Χτες και προχτές έγινε στην Αθήνα μια πολύ ενδιαφέρουσα διημερίδα, που τη διοργάνωσαν οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, ένα σχετικά καινούργιο συνεταιριστικό εγχείρημα στον χώρο των εκδόσεων, με θέμα: «Το ελληνικό βιβλίο στην κρίση: Σκέψεις για το παρελθόν, παρατηρήσεις για το παρόν, ιδέες για το μέλλον». Πολύ θα ήθελα να παρακολουθήσω ολόκληρη την εκδήλωση, αλλά τελικά μπόρεσα μόνο να ακούσω μερικές ομιλίες χτες το μεσημέρι. Επίσης, αγόρασα ένα βιβλίο του εκδοτικού οίκου που διοργάνωσε την εκδήλωση, το «Στη χώρα των βιβλίων» της Άννας Καρακατσούλη, που σκιαγραφεί την εκδοτική ιστορία του Βιβλιοπωλείου της Εστίας από το 1885 ως το 2010. Το βιβλίο έχει κυκλοφορήσει από τα τέλη του 2011, αλλά πρόσφατα απέκτησε νέα επικαιρότητα μετά το κλείσιμο του Βιβλιοπωλείου της Εστίας -πριν από λίγο καιρό είχα αναδημοσιεύσει ένα άρθρο της Μ. Θεοδοσοπούλου, όπου γίνεται λόγος και για το βιβλίο αυτό.

Δεν θα μιλήσω πολύ για το βιβλίο γιατί δεν έχω διαβάσει παρά τις πρώτες 50 περίπου σελίδες, ωστόσο να πω ότι είναι πολύ ενδιαφέρον και καλογραμμένο -μάλιστα, σημείο των καιρών, το χάρτινο βιβλίο συμπληρώνεται από ένα αρχείο Excel (που μπορεί κανείς να το κατεβάσει από εδώ, και χωρίς βέβαια να έχει αγοράσει το βιβλίο!) Αν και εστιάζεται στην Εστία (pun intended, θα έλεγε ένας αγγλοτραφής), επειδή ο συγκεκριμένος εκδοτικός οίκος είχε δεσπόζουσα θέση στον ελληνικό χώρο, ουσιαστικά αποτελεί και μια εξιστόρηση της εκδοτικής δραστηριότητας στη χώρα μας, των σχέσεων ανάμεσα σε εκδότες και συγγραφείς, και της πνευματικής κίνησης γενικά.

Επειδή όμως πρέπει να γκρινιάξω και λίγο, έχω να παρατηρήσω ότι βρήκα κάμποσα λαθάκια στα παραθέματα από κείμενα της εποχής (κάποιες λέξεις μου φαίνεται να μη διαβάστηκαν σωστά) και ότι ο μονοτονισμός των αποσπασμάτων (με τον οποίο συμφωνώ απόλυτα, ακόμα και για όσα είναι γραμμένα σε μάλλον βαριά καθαρεύουσα) δεν έγινε πάντοτε σωστά. Αυτό να το πω σαν γενική αρχή: όταν μονοτονίζουμε καθαρεύουσα, πρέπει να βάζουμε τόνο και σε άλλα μονοσύλλαβα, όχι μόνο στα ή και πού. Για παράδειγμα, αν έχεις «εν» που σημαίνει «ένα» πρέπει να το τονίσεις για να ξεχωρίζει από την πρόθεση. Ή, αν έχεις την αντωνυμία «ας» (= τις οποίες) πρέπει να την τονίσεις για να διακρίνεται από το μόριο. Τέλος πάντων, αν αξιωθώ να το διαβάσω ολόκληρο θα στείλω κάποια διορθωτικά στους εκδότες.