Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 15 – Επίκουρος

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη πέμπτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ

Στο μεταίχμιο μεταξύ του κλασικού ελληνικού πολιτισμού, που ήταν η πιο λαμπρή και γόνιμη περίοδος της ελληνικής σκέψης, και του ελληνιστικού πολιτισμού, εμφανίζεται το έργο ενός άλλου μεγάλου φιλοσόφου, κατά μία και πλέον γενιά νεότερου από τον Αριστοτέλη. Σε αντίθεση με τον γίγαντα των Σταγείρων, ο φιλόσοφος αυτός δεν ήταν επιφανούς καταγωγής ούτε έζησε μέσα στα πλούτη και τις τιμές. Ήταν γόνος άσημης οικογένειας, έμεινε πάντα φτωχός, και το έργο του καταστράφηκε συστηματικά, σε σημείο που να μην έχουν φτάσει ώς εμάς παρά ελάχιστα σπαράγματα. Μολονότι δεν μπορεί να υπάρξει σύγκριση των δύο περιπτώσεων, γιατί πρόκειται για ανόμοια μεγέθη, ο δεύτερος αυτός σοφός επηρέασε πολύ περισσότερο από τον Αριστοτέλη τη σκέψη της αρχαιότητας.

Ο Επίκουρος γεννήθηκε στη Σάμο το 342 π.Χ., την εποχή δηλαδή που ο Αριστοτέλης, σαράντα δύο χρονών, αναλάμβανε την εκπαίδευση του Αλέξανδρου. Ο πατέρας του ο Νεοκλής, γραμματοδιδάσκαλος το επάγγελμα, ήταν αθηναίος πολίτης και είχε σταλεί εκεί μαζί με άλλους φτωχούς Αθηναίους ως κληρούχος, καθώς η Σάμος τότε ανήκε στην αθηναϊκή επικράτεια. Παρά τα περιορισμένα οικονομικά του μέσα, ο Νεοκλής φρόντισε να μορφωθεί πολύ καλά ο γιος του, ο οποίος δεκατεσσάρων ετών μαθήτευσε κοντά σ’ έναν φιλόσοφο, οπαδό του Δημόκριτου.

Δεκαεννιά χρονών και μετά τη στρατιωτική του θητεία, που την έκανε στην Αθήνα, έπαθε σοβαρή πάθηση της κύστης και του στομάχου, που τον βασάνισε σε όλη την υπόλοιπη ζωή του. Δώδεκα χρόνια πάλεψε μόνος του με τον πόνο, τη φτώχεια και την περιπλάνηση σε ξένα μέρη. Το σκληρό αυτό σχολείο τον εξόπλισε με σπάνια και εκλεπτυσμένη ευαισθησία και απέραντη αγάπη στον άνθρωπο, και τον οδήγησε στην απόφαση να γίνει με τη φιλοσοφία του ο βοηθός και το στήριγμα των πασχόντων.

Άρχισε να διδάσκει φιλοσοφία το 310 π.Χ. στη Λέσβο, όπου έμεινε μερικά χρόνια. Κατόπιν εγκαταστάθηκε για λίγο στη Λάμψακο του Ελλησπόντου, για να καταλήξει τελικά το 306 στην Αθήνα, όπου και έζησε ώς το τέλος της ζωής του. Η εποχή που έζησε ήταν πολύ άσχημη από κάθε πλευρά. Ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η κατάρρευση του απέραντου κράτους του έσβησαν την ελπίδα για μια ενωμένη και ειρηνική οικουμένη, όπου θα γινόταν σταδιακά η συγχώνευση των πολιτισμών της Ελλάδας και της Ασίας. Αντί για ενότητα προέκυψε πολυδιάσπαση και κατακερματισμός, αντί για ειρήνη αδιάκοποι και συνεχώς αγριότεροι πόλεμοι. Μέσα στα σαράντα έξι χρόνια που πέρασε ο Επίκουρος στην Αθήνα, η πόλη γνώρισε έξι πολέμους, τέσσερις εισβολές και πολιορκίες, τέσσερις αλώσεις και κατοχές. Οι θεσμοί του αθηναϊκού πολιτεύματος, που λειτουργούσαν ικανοποιητικά επί τρεις αιώνες, κατέρρευσαν. Τα πολιτικά κόμματα δεν είναι παρά ομάδες ανθρώπων που επιζητούν πάση θυσία την εξουσία, για να μπορούν να νέμονται προς ίδιον όφελος το δημόσιο χρήμα. Οι απλοί άνθρωποι ζούσαν μέσα στην ανασφάλεια, την αβεβαιότητα και τον φόβο.

Από αυτόν τον φόβο θέλησε να ελευθερώσει τον άνθρωπο ο Επίκουρος, όχι με κούφιες παρηγοριές και ψεύτικες ελπίδες, αλλά βοηθώντας τον να δει τη ζωή από τη δική του σκοπιά, να γνωρίσει τον εαυτό του και την πραγματική φύση των πραγμάτων, να απολαύσει τις απλές χαρές της ζωής και να κερδίσει έτσι τελικά την εσωτερική γαλήνη και ηρεμία. Και όπως φαίνεται, το πέτυχε. Οι οπαδοί του σε λίγες δεκαετίες μετά τον θάνατό του ήταν ήδη αρκετές χιλιάδες, και τρεις αιώνες αργότερα γέμιζαν ολόκληρες πόλεις. Ένας από τους μεγαλύτερους, αν όχι ο μέγιστος από τους ρωμαίους ποιητές, ο Λουκρήτιος, τρεις αιώνες μετά μιλά για τον μεγάλο δάσκαλο με θαυμασμό και αγάπη.

Advertisement

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 14 – Αριστοτέλης

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά τούτη τη φορά η δημοσίευση μετατεθηκε κατά μία ημέρα.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη τέταρτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ο Πλάτων, όπως κι ο δάσκαλός του ο Σωκράτης, είχε κι αυτός πολλούς μαθητές. Αντίθετα όμως με τον μεγάλο δάσκαλό του, ο Πλάτων ίδρυσε φιλοσοφική σχολή, την Ακαδημία, που ονομάστηκε έτσι από τη γειτνίαση της με το ιερό του Ακάδημου, κοντά στον Κηφισό. Ανάμεσα στους επιφανέστερους μαθητές του Πλάτωνα ήταν κι ο Αριστοτέλης.

Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε το 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής. Καταγόταν, και από το σόι του πατέρα του και από το σόι της μητέρας του, από πολύ παλιά γενιά, από τους Ασκληπιάδες της Μεσσηνίας, οι οποίοι μετά την κατάκτηση της πατρίδας τους από τους Σπαρτιάτες σκόρπισαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ένας κλάδος εγκαταστάθηκε στη Χαλκίδα της Εύβοιας, άλλος στην Αττική, άλλοι στα νησιά του Αιγαίου. Από τον κλάδο της Χαλκίδας καταγόταν η μητέρα του Αριστοτέλη, που λεγόταν Φαιστίς, ενώ ο πατέρας του, ο Νικόμαχος, καταγόταν από έναν άλλο κλάδο, παλαιότερο, που βαστούσε από τον ομηρικό Μαχάωνα, γιο του Ασκληπιού, και είχε εγκατασταθεί στα Στάγειρα. Ο Νικόμαχος ήταν Ασκληπιάδης και κατά το γένος και κατ’ επάγγελμα. Ήταν γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα, παππού του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ο Αριστοτέλης είχε την ατυχία να χάσει μικρός τον πατέρα του, ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος δάσκαλός του. Το 367 π.Χ., σε ηλικία δεκαεπτά χρονών, ήρθε στην Αθήνα και έγινε μαθητής του Πλάτωνα, που ήταν τότε εξηντάρης. Στην Ακαδημία έμεινε συνολικά είκοσι ολόκληρα χρόνια, και ενώ ακόμη φοιτούσε στη σχολή, άρχισε να γράφει τα πρώτα φιλοσοφικά του δοκίμια με μορφή διαλόγων, να κάνει διαλέξεις και γενικά να θεωρείται ως ο μελλοντικός διάδοχος του Πλάτωνα, με κύριους ανταγωνιστές του τον Χαλκηδόνιο Ξενοκράτη και τον Αθηναίο Σπεύσιππο. Όταν όμως ο Πλάτων πέθανε το 348 και ανέκυψε το θέμα της διαδοχής του, προτιμήθηκε ο Σπεύσιππος, που δεν ήταν μέτοικος, όπως ο Αριστοτέλης και ο Ξενοκράτης, αλλά γνήσιος Αθηναίος και επιπλέον ανιψιός του ιδρυτή της σχολής.

Ο Αριστοτέλης τότε έφυγε από την Αθήνα και για τρία χρόνια δίδαξε στην Άσσο, στη μικρασιατική ακτή απέναντι από τη Λέσβο. Το 345 π.Χ. έφυγε από την Άσσο και πήγε στη Μυτιλήνη, όπου ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή. Ίσως σχεδίαζε να μείνει μόνιμα εκεί, αν στα 342 π.Χ. δεν τον καλούσε ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας για να του αναθέσει την εκπαίδευση του γιου του, του Αλέξανδρου. Έτσι ο Αριστοτέλης εγκαταστάθηκε στην Πέλλα για επτά ολόκληρα χρόνια, μέχρι τη δολοφονία του Φίλιππου και την άνοδο στο θρόνο του Αλέξανδρου.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 13 – Ήταν Έλληνας διανοητής ο Πλάτων;

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά τούτη τη φορά η δημοσίευση μετατεθηκε κατά δυο μερες.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Ο σημερινός τίτλος θέτει ένα ερώτημα που, οπως αναγνωρίζει και ο πατέρας μου, μπορει να ακουστεί βλάσφημο. Ας πούμε ότι τον επέλεξα για να τραβήξω την προσοχή, αντί για έναν ουδέτερο τίτλο, οπως «Πλάτων».

Πλάτων. Γεννήθηκε στην Αθήνα και ανήκε σε επιφανή αριστοκρατική αθηναϊκή οικογένεια. Πατέρας του ήταν ο Αρίστων, ο οποίος καταγόταν από το γένος του Κόδρου, και μητέρα του η Περικτιόνη, η οποία καταγόταν από το γένος του νομοθέτη Σόλωνα. Η Περικτιόνη ήταν αδελφή του Χαρμίδη και ανιψιά του Κριτία, που και οι δύο ανήκαν στους Τριάκοντα Τυράννους. Αδελφοί του Πλάτωνα ήταν ο Αδείμαντος και ο Γλαύκων. Ο ίδιος λεγόταν Αριστοκλής, αλλά αργότερα ονομάστηκε Πλάτων, γιατί είχε ευρύ στέρνο και πλατύ μέτωπο. Γνώρισε τον Σωκράτη σε ηλικία 20 ετών και έμεινε κοντά του μέχρι τον θάνατο του μεγάλου δασκάλου (399 π.Χ.). Ο άδικος θάνατος του Σωκράτη αποτέλεσε το κίνητρο που τον έσπρωξε να καταπολεμήσει τον χαρακτήρα και τις λειτουργίες της αθηναϊκής δημοκρατίας, και να προτείνει με το έργο Πολιτεία την υποκατάστασή της με άλλο πολίτευμα.

Μετά τη θανάτωση του Σωκράτη για λίγο καιρό κατέφυγε στα Μέγαρα, κοντά στον συμμαθητή του τον Ευκλείδη. Ύστερα γύρισε στην Αθήνα, και για δέκα χρόνια ασχολήθηκε με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων, τα οποία φέρουν τη σφραγίδα της σωκρατικής φιλοσοφίας. Στη συνέχεια ταξίδεψε στην Αίγυπτο και στην Κυρήνη, όπου σχετίστηκε με τον μαθηματικό Θεόδωρο, και τέλος στον Τάραντα της Ιταλίας, όπου γνώρισε τους Πυθαγόρειους, από τη φιλοσοφική σκέψη των οποίων επηρεάστηκε αποφασιστικά. Μετά πέρασε στη Σικελία. Στην αυλή του βασιλιά των Συρακουσών Διονυσίου Α΄ γνώρισε τον αδελφό του τον Δίωνα, με τον οποίον συνδέθηκε φιλικά. Η φιλία όμως αυτή προκάλεσε τις υποψίες του Διονυσίου για συνωμοσία, και γι’ αυτό έδιωξε τον Πλάτωνα από τη Σικελία. Στην επιστροφή του πιάστηκε στα ανοιχτά της Αίγινας, μεταφέρθηκε στο νησί και κινδύνεψε να πουληθεί ως δούλος αλλά τον εξαγόρασε ο Κυρηναίος φίλος του, ο Αννίκερις.

Επιστρέφοντας στην Αθήνα άνοιξε το 387 π.Χ. φιλοσοφική σχολή κοντά στο ιερό του Ακάδημου, που γι’ αυτό ονομάστηκε Ακαδημία. Η σχολή συνέχισε να λειτουργεί και η ακτινοβολία της ήταν μεγάλη ώς τις αρχές του πρώτου αιώνα π. Χ., αλλά κατά το τέλος της ελληνιστικής εποχής είχε μετατραπεί σε Σκεπτική σχολή.

Για δεύτερη φορά ταξίδεψε στην αυλή των Συρακουσών, και με τον φίλο του τον Δίωνα προσπάθησαν να προσηλυτίσουν στις ιδέες τους τον νέο ηγεμόνα Διονύσιο Β΄. Η προσπάθεια απέτυχε και ο Πλάτων γύρισε στην Αθήνα. Για τρίτη φορά πήγε στη Σικελία το 361 π.Χ., με σκοπό να συμφιλιώσει τον Δίωνα με τον Διονύσιο. Και πάλι, όχι μόνο απέτυχε, αλλά κινδύνεψε και η ζωή του. Τον έσωσε η επέμβαση του Πυθαγόρειου Αρχύτα, ενώ ο Δίων δολοφονήθηκε το 353 π.Χ.. Έτσι ο Πλάτων έχασε τον άνθρωπο στον οποίο στήριξε τις ελπίδες του για την επιβολή των πολιτικών του ιδεών. Από τότε και μέχρι τον θάνατό του ασχολήθηκε με τη διδασκαλία και με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων.

Τα έργα του Πλάτωνος είναι 36 και όλα, εκτός από την Απολογία, διαλογικά. Και στη συγγραφή ο φιλόσοφος μιμήθηκε τη διδασκαλία του Σωκράτη, ο οποίος δίδασκε διαλογικά. Οι διάλογοί του επιγράφονται με το όνομα κάποιου από τα διαλεγόμενα πρόσωπα, π.χ. Τίμαιος, Γοργίας, Πρωταγόρας κλπ. Τρεις μόνο διάλογοι, το Συμπόσιο, η Πολιτεία και οι Νόμοι, τιτλοφορούνται από το περιεχόμενό τους. Σε όλους τους διαλόγους τη συζήτηση διευθύνει ο Σωκράτης. Στους παλαιότερους διαλόγους διατηρεί την εικόνα του πραγματικού Σωκράτη, ενώ στους νεότερους κάτω από το πρόσωπο του δασκάλου κρύβεται ο ίδιος ο μαθητής. Το σύνολο του πλατωνικού έργου διακρίνεται σε τρεις περιόδους με βάση τη χρονολογική σειρά:

α) Περίοδος νεότητας (400-387 π.Χ.): Απολογία, Κρίτων, Χαρμίδης, Πρωταγόρας, Λάχης, Ευθύφρων, Ιππίας Μείζων, Ιππίας Ελάσσων, Ίων, Λύσις.

β) Περίοδος ωριμότητας (386-367 π.Χ.): Μενέξενος, Κρατύλος, Ευθύδημος, Γοργίας, Μένων, Παρμενίδης, Φαίδων, Φαίδρος, Πολιτεία, Συμπόσιον, Θεαίτητος.

γ) Περίοδος γήρατος (366-348 π.Χ.): Σοφιστής, Πολιτικός, Φίληβος, Κριτίας, Τίμαιος, Νόμοι, Έβδομη επιστολή.

Η πλατωνική φιλοσοφία είναι δυϊστική, χωρίζοντας τον κόσμο σε μία υλική και μία ιδεατή σφαίρα ύπαρξης. Αυτό γίνεται με την εισαγωγή της θεωρίας των ιδεών, οι οποίες κατά τον Πλάτωνα είναι τα αιώνια αρχέτυπα των αισθητών, υλικών πραγμάτων, υπερβατικά σχήματα τα οποία γίνονται αντιληπτά μόνο με τη λογική και όχι με τις αισθήσεις. Τα αισθητά αντικείμενα τα θεωρεί κατώτερα, υλικά και φθαρτά είδωλα των ιδεών, οι οποίες τα μορφοποιούν. Έτσι π.χ. κάθε άλογο είναι υλικό στιγμιότυπο, ή αντανάκλαση, της άυλης ιδέας «άλογο», η οποία συγκεντρώνει τα αναλλοίωτα και κοινά χαρακτηριστικά όλων των αλόγων (αφηρημένες έννοιες όπως η δικαιοσύνη ή η ομορφιά έχουν επίσης τις δικές τους αρχετυπικές ιδέες).

Ο Πλάτων λοιπόν αναγνωρίζει δύο διαφορετικούς κόσμους, τον αισθητό, ο οποίος διαρκώς μεταβάλλεται και βρίσκεται σε αδιάκοπη ροή κατά τον Ηράκλειτο, και τον νοητό κόσμο, τον αναλλοίωτο, δηλαδή τις ιδέες, οι οποίες υπάρχουν σε τόπο επουράνιο. Αυτές είναι τα αρχέτυπα του ορατού κόσμου, τα αιώνια πρότυπα και υποδείγματα τα οποία συντηρούν τη μορφή των υποκείμενων υλικών σωμάτων. Πρόκειται δηλαδή για ένα δυϊστικό, ιεραρχικό μεταφυσικό σύστημα.

Ο Πλάτων ανέπτυξε συστηματικά τις διδασκαλίες του Πυθαγορισμού, δίνοντας μεγάλη σημασία, όπως και ο Πυθαγόρας, στα μαθηματικά, τα οποία έβλεπε ως «παράθυρο» στον κόσμο των ιδεών, αφού ασχολούνται με άυλες και αναλλοίωτες έννοιες οι οποίες διαμορφώνουν τον κόσμο. Κατηγορήθηκε ότι με τη θεωρία των ιδεών αποκάλυπτε «τα μυστικά των Μυστηρίων» στα οποία προφανώς ήταν μυημένος.

Η γνωσιολογία του ήταν καθαρά ορθολογική, καθώς πίστευε ότι μόνο με τον νου μπορούν να προσεγγιστούν οι ιδέες, και άρα η πραγματική, βαθύτερη φύση του κόσμου. Η εμπειρία των αισθήσεων για τον Πλάτωνα ήταν από αβέβαιη έως ψευδής, ενώ αντιθέτως η λογική διερεύνηση αποκάλυπτε έμφυτη γνώση, ενόραση των ανάλογων υπερβατικών ιδεών, η οποία προϋπήρχε με λανθάνουσα μορφή στον νου λόγω της θείας καταγωγής της ψυχής πριν την ενσάρκωσή της. Υψηλότερη ιδέα θεωρούσε την ιδέα του Αγαθού, από την οποία απέρρεαν όλες οι άλλες.

Στην ψυχή ο Πλάτωνας διακρίνει τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Γι’ αυτό και αναγνωρίζει τρεις αρετές, τη σοφία, την ανδρεία και τη σωφροσύνη, η καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί και σε ένα από τα τρία μέρη της ψυχής. Τις τρεις αυτές αρετές της ψυχής τις παραλληλίζει με τις τρεις χορδές της λύρας, την υπάτη, τη μέση και τη νήτη. Αλλά οι τρεις αυτές αρετές πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά, ώστε το λογιστικό ως θείον να κυβερνά, το θυμοειδές να υπακούει σ’ αυτό ως βοηθός, και τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, για να μην επιχειρεί να άρχει αυτό, αφού είναι το πιο άπληστο και το κατώτερο μέρος της ψυχής. Από τη σωστή ανάπτυξη των αρετών αποτελείται η δικαιοσύνη, η οποία είναι αρμονία και των τριών τους μαζί.

Επειδή και η πόλη αποτελεί μία αντανάκλαση του ανθρώπου, διακρίνει και σ’ αυτήν τρία γένη: το βουλευτικό, το πολεμικό και το χρηματικό, τα οποία αντιστοιχούν προς τα τρία μέρη της ψυχής. Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στην πόλη πρέπει να υπάρχει η δικαιοσύνη, δηλαδή η αρμονία, που κατορθώνεται όταν και στην πόλη το καθένα από τα γένη εκτελεί το δικό του έργο και δεν επιδιώκει τα ξένα.

Ο Πλάτων δεν αναφέρει πουθενά στα γραπτά του τον Δημόκριτο ή τους άλλους ατομικούς φιλοσόφους, μολονότι έπρεπε να γνωρίζει καλά την ατομική θεωρία, αφού σε ορισμένους διαλόγους (κυρίως στον Τίμαιο και τους Νόμους) καταπολεμούνται απόψεις οι οποίες ανήκουν στους ατομικούς. Σύμφωνα μάλιστα με μία πληροφορία, ο Πλάτων θέλησε να κάψει όσα βιβλία του Δημόκριτου μπόρεσε να συγκεντρώσει, τον συγκράτησαν όμως την τελευταία στιγμή οι Πυθαγόρειοι Αμύκλας και Κλεινίας, με το επιχείρημα ότι τα βιβλία του Δημόκριτου υπήρχαν ήδη στα χέρια πολλών.

Παρά τη μεγάλη διαφορά που χωρίζει το πλατωνικό σύστημα από το ατομικό, υπάρχουν σημεία στα οποία οι δύο θεωρίες παραδόξως συγκλίνουν. Έτσι, ο Πλάτων δανείστηκε από τον Δημόκριτο την έννοια της ιδέας, η οποία αποτελεί το κέντρο του πλατωνικού συστήματος. Απλώς απέκοψε την ταύτιση της μορφής με τα υλικά σώματα και την ανύψωσε σε έναν ξεχωριστό και αληθέστερο κατά τη γνώμη του κόσμο. Αλλά και η πλατωνική αντίληψη της μαθηματικής δομής των στοιχείων της φύσης, αποτελεί συνδυασμό της ατομικής θεωρίας και της πυθαγόρειας αριθμολογίας: η έννοια των ατμήτων επιπέδων φαίνεται να αντλεί την έμπνευσή της κατευθείαν από την ατομική έννοια των ατμήτων ελάχιστων μεγεθών. Η επίδραση του Πλάτωνα στην εξέλιξη των φιλοσοφικών θεωριών υπήρξε πάρα πολύ μεγάλη. Όλοι σχεδόν οι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι επηρεάστηκαν από αυτόν, είτε αποδεχόμενοι τις απόψεις του είτε απορρίπτοντάς τες. Ο μαθητής του ο Αριστοτέλης διαμόρφωσε ένα τμήμα του έργου του ως απάντηση στον πλατωνισμό.

Στα τέλη του 5ου αιώνα, μαζί με το τέλος του Χρυσού Αιώνα της Αθήνας, σημειώνεται μια σοβαρή τομή στην εξέλιξη του ελληνικού πνεύματος. Η τομή αυτή λέγεται Σωκράτης. Ο Πλάτων υπήρξε ο διασημότερος μαθητής του, αλλά όπως προανέφερα δεν είμαστε βέβαιοι αν απέδωσε με πιστότητα και ειλικρίνεια τις ιδέες του δασκάλου του. Άλλωστε από τα μέσα του 19ου αιώνα τέθηκε το ερώτημα.

Η επίδραση της σωκρατικής διδασκαλίας, σε συνδυασμό με τη συναισθηματική φόρτιση, είχαν επηρεάσει τη σκέψη του Πλάτωνα κατά τη συγγραφή των διαλόγων αυτών, όπως είναι εύλογο και όντως εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει από τους ίδιους τους διαλόγους. Είναι εξάλλου γνωστό, και μας επιτρέπει ο ίδιος ο Πλάτων να αντιληφθούμε, ότι ο θάνατος του Σωκράτη ήταν το συγκλονιστικότερο γεγονός της ζωής του έως τότε, ίσως και ολόκληρης της ζωής του ώς το τέλος της. Ένα ανεξιλέωτο έγκλημα των Αθηναίων, για το οποίο ο ίδιος ποτέ δεν τους συγχώρησε, όπως μας αφήνει να εννοήσουμε στην Έβδομη επιστολή του. Υπό το κράτος αυτών των συναισθημάτων και σε χρόνο περισσότερο από μια δεκαετία γράφει τους δέκα πρώτους διαλόγους, που η έρευνα δέχεται ως «σωκρατικούς». Μετά, όπως είναι φυσικό, απαλλάσσεται από τη συναισθηματική φόρτιση που του προκάλεσε ο θάνατος του Δασκάλου, αλλά και από την επιρροή της σωκρατικής διδασκαλίας.

Ήταν έλληνας διανοητής ο Πλάτων;

Το ερώτημα εκ πρώτης όψεως μοιάζει βλάσφημο. Ο θείος Πλάτων, από τα μεγαλύτερα μυαλά που γέννησε αυτός ο τόπος, και να αμφισβητείται η ελληνικότητα του;

Κατ’ αρχήν βεβαίως κανείς δεν αμφισβήτησε την ελληνικότητά της καταγωγής του. Γόνος παλαιότατης και επιφανέστατης αθηναϊκής οικογένειας, ήταν χωρίς αμφιβολία Έλλην εξ Ελλήνων. Το ερώτημα δεν αναφέρεται στην καταγωγή του αλλά στο περιεχόμενο της φιλοσοφίας του. Θα μπορούσε να μπει διαφορετικά: η πλατωνική φιλοσοφία έχει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος;

Ας θυμηθούμε τα πέντε χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος:

– Η αγάπη για το ωραίο.
– Το μέτρον.
– Η ευθύτητα και η παρρησία.
– Ο ανθρωπισμός.
– Ο έρως της ελευθερίας.

Χωρίς αμφιβολία το πρώτο χαρακτηρίζει, αν όχι τη φιλοσοφία, οπωσδήποτε όμως το ύφος και την τεχνική του Πλάτωνα. Η πλατωνική καλλιέπεια είναι αναμφισβήτητη. Η υψηλή λογοτεχνική αξία των πλατωνικών κειμένων είναι το μεγαλύτερό τους προσόν. Αλλά και το ωραίο, αυτό καθεαυτό, δεν τον αφήνει ασυγκίνητο. Η περιγραφή του κάλλους του νεαρού Χαρμίδη στον Φαίδρο είναι απαράμιλλη.

Για το μέτρον επίσης, μπορούμε να πούμε πως ο Πλάτων το τηρεί με συνέπεια. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, από το έργο του λείπουν οι υπερβολές και οι περιττολογίες.

Το ίδιο όμως δεν συμβαίνει πάντα και παντού με την ευθύτητα. Ο Πλάτων, αντίθετα από τους περισσότερους έλληνες φιλοσόφους και ποιητές, δεν είναι ευθύς στα θέματα που εξετάζει. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον έρωτα, όπως τον αντιμετωπίζει στο Συμπόσιο και στον Φαίδρο. Για τον Πλάτωνα η μεγαλύτερη και δυνατότερη συγκίνηση που νιώθει στη ζωή του ο άνθρωπος, ντύνεται με περίπλοκες μυστικιστικές έννοιες. Γίνεται θεία δωρεά που προϋπάρχει στην ανθρώπινη ψυχή, πριν αυτή φυλακιστεί στο φθαρτό της σώμα. Πόσο διαφορετικά (και πόσο πιο ανθρώπινα) περιγράφει τον έρωτα ο Όμηρος, μιλώντας π.χ. για τον Έκτορα και την Ανδρομάχη, ή ακόμα περισσότερο η Σαπφώ, στα αθάνατα ποιήματά της, υποδείγματα της ελληνικής ευθύτητας.

Όσο για τον ανθρωπισμό, ο Πλάτων απομακρύνεται ακόμα περισσότερο από τις αρχές του ελληνικού πνεύματος. Δυσπιστεί στον άνθρωπο, δεν τον έχει ικανό για μεγάλα έργα. Εκ των προτέρων τον αποκλείει από την κατανόηση της βαθύτερης ουσίας του κόσμου. Είναι δεμένος με την πλάτη στον τοίχο μιας σπηλιάς. κι όσα βλέπει να διαδραματίζονται στον απέναντι τοίχο. είναι οι αντανακλάσεις όσων γίνονται στην πραγματικότητα, όχι η ίδια η πραγματικότητα, που θα μείνει για πάντα έξω από τον έλεγχο του.

Ο Πλάτων πιστεύει πως μέσα στον άνθρωπο υπάρχει ένα στοιχείο κακό, που μόνο η θεία χάρη θα μπορούσε να το εξαλείψει, αλλά αυτό συμβαίνει πολύ σπάνια. Για τον Πλάτωνα το ανθρώπινο σώμα είναι η φυλακή και το βάρος της ψυχής. Όλα αυτά ηχούν σ’ εμάς οικεία, γιατί μεσολάβησαν δυο χιλιάδες χρόνια χριστιανισμού, αλλά βρίσκονται πολύ μακριά από τον ελληνικό ανθρωπισμό, που ήθελε τον άνθρωπο μέτρο των πάντων, και που πίστευε πως τίποτα δεν είναι τόσο θαυμαστό όσο ο άνθρωπος.

Ο Πλάτων δεν υπήρξε πολίτης με την έννοα που έδιναν στον όρο οι σύγχρονοί του, και όπως υπήρξε ο δάσκαλός του. Όπως φαίνεται δεν έλαβε ποτέ μέρος σε εκστρατεία, δεν πήρε δημόσια αξιώματα, δεν συμμετείχε στην Εκκλησία του Δήμου. Ουσιαστικά αποστρεφόταν τη Δημοκρατία και δεν πίστευε στην ελευθερία. Η κοινωνία που προτείνει στην Πολιτεία ή στους Νόμους είναι μια ταξική κοινωνία, με πολλά δάνεια στοιχεία από την αιγυπτιακή και τη σπαρτιατική. Οι άνθρωποι στην πλατωνική κοινωνία είναι απόλυτα διαστρωματωμένοι και έχουν αυστηρά καθορισμένα καθήκοντα, άφθονες υποχρεώσεις και ελάχιστα δικαιώματα. Ουσιαστικά ζουν σε περιβάλλον στρατώνα, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να κάνουν κάτι με δική τους πρωτοβουλία, δεν ορίζουν την περιουσία τους, δεν εκλέγουν ούτε ελέγχουν τους άρχοντες τους, δεν κατέχουν ούτε καν τα παιδιά τους, τα οποία η Πολιτεία εκπαιδεύει όπως αυτή θέλει και έχει το δικαίωμα να τα θανατώνει όταν κρίνει ότι μπορεί να γίνουν βάρος της.

Στην Πολιτεία που προτείνει, και όπου «θα κυβερνούν οι φιλόσοφοι», θα υπάρχει ένα ειδικό σώμα ασφαλείας (που το ονομάζει χαρακτηριστικά «Νυκτερινόν Ξύλλογον») το οποίο με τους κατασκόπους του θα παρακολουθεί όλους τους ανθρώπους. Αν κάποιος καταγγελθεί ότι επιδιώκει να μάθει κάτι πέραν των όσων τού έχει καθορίσει η ταξική του προέλευση, ή ότι γενικώς παραβιάζει τους σιδερένιους νόμους, τα όργανα του «Ξυλλόγου» θα τον συλλαμβάνουν και θα τον στέλνουν για πέντε χρόνια στο «Σωφρονιστήριον», σε αυστηρή απομόνωση και συνεχή αναμόρφωση, «επί νουθετήσει τε και τη της ψυχής σωτηρία». Αν στο διάστημα αυτό ανανήψει, έχει καλώς: διαφορετικά, μετά τα πέντε χρόνια θα θανατώνεται. Για τους υπότροπους, τους άθεους ή τους «μιαρούς ασεβείς», η ποινή θα είναι η άμεση θανάτωση και η εγκατάλειψη των πτωμάτων τους άταφων εκτός των ορίων της πολιτείας.

Δείγμα του αυταρχισμού και της μισαλλοδοξίας του Πλάτωνα είναι και η προαναφερθείσα απόπειρά του να κάψει τα βιβλία του μεγάλου Αβδηρίτη.

Ο Νίτσε ονόμασε τον Πλάτωνα «προϋπάρξαντα χριστιανό» και ο Ένγκελς τον θεωρεί τον μεγάλο πρόδρομο του χριστιανισμού. Ο χαρακτηριστικότερος εκπρόσωπος της πλατωνικής φιλοσοφίας του 1ου αιώνα, ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς, ελληνόφωνος Εβραίος, για τον οποίο έλεγαν «ή Φίλων πλατωνίζει ή Πλάτων φιλωνίζει», αναπτύσσει τόσο πολλές χριστιανικές ιδέες στη φιλοσοφία του, (όπως το ότι ο Θεός είναι ο Λόγος και πλήθος άλλα), ώστε πολλοί θεολόγοι του Μεσαίωνα τον θεωρούσαν χριστιανό και κάποιοι είχαν επινοήσει μια (πλαστή όπως αποδείχτηκε) αλληλογραφία του με τον Παύλο.

Ο Πλάτων δεχόταν την αθανασία της ψυχής, που οι περισσότεροι έλληνες φιλόσοφοι (και ο Αριστοτέλης) τη θεωρούσαν φθαρτό συστατικό του σώματος. Πίστευε πως ο άνθρωπος κουβαλά κάποιο είδος προπατορικού αμαρτήματος (σύλληψη αδιανόητη για το σύνολο των ελλήνων διανοητών), απεχθανόταν την υλικότητα του σώματος και τις αδυναμίες που αυτή συνεπάγεται, προέτρεπε την περιφρόνηση του σώματος και κήρυσσε τον ασκητισμό και την αφιέρωση των ανθρώπων σε μιαν επίμονη, αδιάκοπη μελέτη του θανάτου και προετοιμασία τους γι’ αυτόν. Πόσο αλλόκοτα ηχούσαν αυτά στα αυτιά των Ελλήνων, φαίνεται από μια περικοπή του Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια, όπου ο μαθητής, αναφερόμενος σαφώς στον δάσκαλό του, διδάσκει πως ο άνθρωπος με τον θάνατό του χάνεται οριστικά και αμετάκλητα, και ότι ο πλούτος, η καλή εμφάνιση, η καλή οικογένεια και μια λογική διάρκεια της ζωής είναι προϋποθέσεις της ευτυχίας.

Ο Πλάτων προσπάθησε να εφαρμόσει τις θεωρίες του στην πράξη αλλά στην κυρίως Ελλάδα δεν βρήκε απήχηση ούτε καν στη Σπάρτη, την οποία τόσο θαύμαζε. Εκτιμώντας τις πολιτικές απόψεις του Δίωνα, τυράννου των Συρακουσών, κατέφυγε στην αυλή του, αλλά γρήγορα απογοητεύτηκε και γύρισε πίσω. Ξαναπήγε στις Συρακούσες όταν την εξουσία πήρε ο θαυμαστής του, ο Διονύσιος Β΄, αλλά και πάλι γύρισε στην Αθήνα απογοητευμένος. Οι βασιλείς δεν εννοούσαν να φιλοσοφήσουν ούτε να αφήσουν τους φιλόσοφους να βασιλέψουν.

Ο κυνικός φιλόσοφος Διογένης, κήρυκας της απόλυτης και απεριόριστης ελευθερίας, αντιμετώπισε τον Πλάτωνα με το χαρακτηριστικό του χιούμορ και την σατιρική του διάθεση. Πλήθος σχετικά ανέκδοτα έχουν φτάσει ώς εμάς.

Όταν ο Πλάτων έδωσε τον περίφημο ορισμό του ανθρώπου «Ζώον δίπουν άπτερον», ο Διογένης μάδησε έναν πετεινό και τον εμφάνισε στην αγορά λέγοντας: «Ιδού ο άνθρωπος του Πλάτωνος».  Ύστερα από αυτό ο Πλάτωνας προσέθεσε στον ορισμό και το «πλατώνυχον».

Περιγελώντας την αγάπη της πολυτέλειας που είχε ο (θεωρητικά ασκητικός) Πλάτων, μπήκε μια μέρα σπίτι του και με τα ξυπόλητα (και βρόμικα) πόδια του πατούσε στα χαλιά, λέγοντας:  «Πατώ τον του Πλάτωνος τύφον» (δηλαδή τη βλακεία, την έπαρση του Πλάτωνα).

Ο Πλάτων, θέλοντας να του ανταποδώσει τα συνεχή πειράγματα, όταν τον είδε κάποτε να πλένει λάχανα για να τα φάει, του είπε ειρωνικά: «Αν πήγαινες με τον Διονύσιο, δεν θα έπλενες τώρα λάχανα». Ο Διογένης όμως δεν του τη χάρισε: «Κι εσύ αν έτρωγες λάχανα, δεν θα χρειαζόταν να κολακεύεις τον Διονύσιο» του είπε αμέσως. (Πλάτων θεασάμενος αὐτὸν λάχανα πλύνοντα, προσελθὼν ἡσυχῆ εἴποι αὐτῷ, εἰ Διονύσιον ἐθεράπευες, οὐκ ἂν λάχανα ἔπλυνες· τὸν δ’ ἀποκρίνασθαι ὁμοίως ἡσυχῆ, καὶ σὺ εἰ λάχανα ἔπλυνες,  οὐκ ἂν Διονύσιον ἐθεράπευες).

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 12 – Σωκράτης Σωφρονίσκου Αλωπεκήθεν

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δωδέκατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Σωκράτης Σωφρονίσκου Αλωπεκήθεν

Ο τρίτος μεγάλος φιλόσοφος του 5ου π.Χ. αιώνα είναι χωρίς αμφιβολία ο Σωκράτης. Γεννήθηκε το 469 π.Χ. στην Αθήνα, στον δήμο Αλωπεκής (κάπου μεταξύ Γλυφάδας και Ηλιούπολης). Πατέρας του ήταν ο λιθοξόος Σωφρονίσκος και μητέρα του η μαμή Φαιναρέτη. Ο Σωκράτης στην αρχή ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του, αλλά τον περισσότερο καιρό σύχναζε στις παλαίστρες, στα γυμναστήρια και στην αγορά Ήταν έξυπνο παιδί με κοφτερό μυαλό, αλλά απείθαρχο και επαναστατικό, θα λέγαμε σήμερα, στοιχείο.

Όσα ξέρουμε προέρχονται για τη ζωή του Σωκράτη κατά κύριο λόγο από τον Διογένη τον Λαέρτιο (Βίοι Φιλοσόφων) και τον Πορφύριο (Φιλοσόφου Βίος) και δευτερευόντως από τον Ξενοφώντα και τους πλατωνικούς Διαλόγους.

Ήταν δεκαεφτά χρονών όταν τελείως τυχαία άλλαξε κυριολεκτικά η ζωή του. Έτυχε, εκείνη τη μέρα, να περάσει από το εργαστήριο όπου δούλευε ο νεαρός Σωκράτης ο φιλόσοφος Αρχέλαος, και να τον ακούσει να υπερασπίζεται τα δικαιώματα των εργαζομένων στο μαρμαράδικο με τέτοια επιχειρήματα και τόση εξυπνάδα, που εντυπωσιάστηκε και ζήτησε να τον πάρει μαθητή του. Αυτός δέχτηκε και ακολούθησε τον φιλόσοφο στη Σάμο. Δεν ξέρουμε πόσα χρόνια έζησε στη Σάμο, ξέρουμε όμως πως κοντά στον Αρχέλαο μορφώθηκε καλά.

Μελετώντας τα βιβλία των παλαιών και των σύγχρονών του σοφών απέκτησε πολλές γνώσεις. Σχεδόν είκοσι χρονών γύρισε στην Αθήνα όπου έμεινε όλη τη ζωή του. Στο Άστυ γνώρισε τον Πρωταγόρα, τον Ιππία, τον Πρόδικο, τον Γοργία και άλλους σοφιστές, τους οποίους από την αρχή καταπολέμησε για τα νεωτεριστικά τους κηρύγματα. Επιδόθηκε ολοκληρωτικά στη βελτίωση των νέων και των άλλων πολιτών της πατρίδας του, και σύντομα βρέθηκε πλαισιωμένος από πλήθος μαθητές, πολλοί από τους οποίους ήταν συνομήλικοί του.

Το βιβλίο και το μαχαίρι που το κρατάμε στο χέρι

Το σημερινό μας άρθρο, που δεν θα είναι και πολύ μεγάλο, πηγάζει από μια ερώτηση που μου έκανε φίλος. Μου κάνουν κατά καιρούς ερωτήσεις γλωσσικές και άλλες, κι όταν κρίνω πως το θέμα έχει ευρύτερο ενδιαφέρον μπορεί να τις παρουσιάσω, μαζί με την απάντησή μου, στο ιστολόγιο -είτε πολλές ερωταπαντήσεις μαζί, είτε ειδικό άρθρο αφιερωμένο σε μια συγκεκριμένη απορία.

Αυτό θα κάνω και σήμερα, αν και δεν έχω συγκρατήσει την απάντηση που έδωσα -διότι, αν θυμαμαι καλά, είπα στον φίλο μας ότι «αξίζει άρθρο».

Με ρώτησε λοιπον ένας φίλος πώς έγινε και η λέξη εγχειρίδιο σημαίνει δύο τόσο διαφορετικά πράγματα: ένα φονικό όπλο, μαχαίρι ή ξιφίδιο αλλά και ένα βιβλίο, συχνά διδακτικό.

Πράγματι, συμφωνα με το ΛΚΝ, η λέξη «εγχειρίδιο» έχει δύο βασικές σημασίες: I.(λόγ.) αγχέμαχο όπλο με λαβή και με δίκοπη και πολύ μυτερή λεπίδα· (πρβ. στιλέτο). II. βιβλίο που εκθέτει με αυστηρά συστηματικό τρόπο τις βασικές και πιο έγκυρες γνώσεις μιας επιστήμης: Διδακτικά / σχολικά εγχειρίδια. ~ ιστορίας / φιλοσοφίας.

Αγχέμαχο θα πει όπλο που χρησιμοποιείται για μάχη σώμα με σώμα, από το αρχαίο επίρρ. άγχι = κοντά, απ’ όπου και η αγχιστεία. Αλλά αυτά θα τα πούμε άλλη φορά, ας συνεχίσουμε τώρα τον γύρο των λεξικών.

Το Χρηστικό Λεξικό πρωτοτυπεί και βάζει πρωτη σημασία του βιβλίου και δεύτερη του όπλου, διότι έχει ως κριτηριο τη χρήση -και πράγματι, όταν θα μιλήσουμε σήμερα για εγχειρίδιο κατά πάσα πιθανότητα θα εννοούμε το βιβλίο, όχι το μαχαίρι.

Πάντως, η πρώτη σημασία της λέξης είναι το οπλο. Ή μάλλον, για να ακριβολογούμε, στην αρχαιότητα η λέξη αρχικά εμφανίζεται ως επίθετο, ο εγχειρίδιος. Στις Ικέτιδες του Αισχύλου βρίσκουμε την πρώτη χρονολογικά μνεία της λέξης:

τίν’ ἂν οὖν χώραν εὔφρονα μᾶλλον
τῆσδ’ ἀφικοίμεθα
σὺν τοῖσδ’ ἱκετῶν ἐγχειριδίοις
ἐριοστέπτοισι κλάδοισιν;

Μετάφραση δεν χρειάζεται βέβαια, αφού η γλώσσα είναι μία και ενιαία, πάντως λέει ότι έφτασαν σε τούτη τη χώρα κρατώντας στα χέρια τα ζωσμένα με ταινίες κλαδιά της ικεσίας. Εδώ το εγχειρίδιος είναι επίθετο στο κλάδος.

Ωστόσο, πολύ γρήγορα εμφανίζεται και το ουσιαστικοποιημένο επίθετο, το εγχειρίδιον, το οποίο αρχικά έχει μία και μονη σημασία, το μαχαίρι, το ξιφίδιο. Πολύ εύλογη η επέκταση της σημασίας για ένα όπλο που κρατιεται στο χέρι και σε μεγάλο βαθμό κρύβεται και στο χέρι.

Η αρχαιότερη (νομίζω) εμφάνιση της λέξης στον Ηρόδοτο, σε μια σκαμπρόζικη ιστορία, για τον Κανδαύλη και τη γυναίκα του -ξέρετε, τον Κανδαύλη που κοκορευόταν πόσο όμορφη γυναίκα έχει και πίεζε τον υπηρέτη του τον Γύγη να τη δει γυμνή, και τελικά κατάντησε κερατάς, και μαλιστα όχι κερατάς και δαρμένος αλλά σφαγμένος, διότι η γυναίκα εξοργίστηκε και έδωσε στον Γύγη ένα εγχειρίδιο και οταν έπεσε ο Κανδαύλης να κοιμηθεί ο Γυγης τον έσφαξε και πήρε και τον θρόνο: Καί μιν ἐκείνη ἐγχειρίδιον δοῦσα κατακρύπτει ὑπὸ τὴν αὐτὴν θύρην. Καὶ μετὰ ταῦτα ἀναπαυομένου Κανδαύλεω ὑπεκδύς τε καὶ ἀποκτείνας αὐτὸν ἔσχε καὶ τὴν γυναῖκα καὶ τὴν βασιληίην Γύγης·

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 11 – Δημόκριτος ο Αβδηρίτης

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η ενδέκατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Δημόκριτος ο Αβδηρίτης

Ο δεύτερος μεγάλος «γενικός» φιλόσοφος της αρχαιότητας [έχει προηγηθεί βιογραφικό σκαρίφημα του Ηράκλειτου] είναι χωρίς αμφιβολία ο Δημόκριτος. Εννέα χρόνια νεότερος από τον Σωκράτη, ο Δημόκριτος γεννήθηκε το 460 π.Χ. στα Άβδηρα της Θράκης, που ήταν ιωνική αποικία (των Κλαζομενών) και η τρίτη πλουσιότερη πόλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας, αφού έδινε ετήσιο φόρο 15 τάλαντα. Ο πλούτος των Αβδήρων οφειλόταν στη μεγάλη γεωργική παραγωγή τους και στο γεγονός ότι το λιμάνι τους ήταν η εμπορική πύλη της Θράκης. Φαίνεται πως γι’ αυτόν τον λόγο οι λοιποί Έλληνες, και προπάντων οι Αθηναίοι, ζήλευαν τους Αβδηρίτες, γιατί η αρχαία ανεκδοτολογία τούς παρουσιάζει σαν ανόητους και γελοίους.

Ο Δημόκριτος ήταν το τρίτο παιδί μιας πολύ πλούσιας οικογένειας. Ο πατέρας του, για το όνομα του οποίου δεν είμαστε βέβαιοι, αφού άλλοι τον αναφέρουν ως Ηγησίστρατο, άλλοι ως Αθηνόκριτο και κάποιοι ως Δαμάσιππο, ήταν κάτι σαν τραπεζίτης στα Άβδηρα, και λέγεται ότι φιλοξένησε στο σπίτι του τον Ξέρξη, όταν το 480 ο Μέγας Βασιλεύς, βαδίζοντας εναντίον της Ελλάδας, είχε στρατοπεδεύσει στα Άβδηρα για να ξεκουράσει τον στρατό του. Σύμφωνα δε με ορισμένους συγγραφείς, ο νεαρός Δημόκριτος πήρε τα πρώτα μαθήματα θεολογίας και αστρονομίας από κάποιους χαλδαίους μάγους της ακολουθίας του πέρση μονάρχη. Αυτό βεβαίως είναι μύθος, που πλάστηκε με σκοπό να συνδέσει την ελληνική φιλοσοφία με τα δόγματα της Ανατολής, γιατί ο Δημόκριτος γεννήθηκε πολλά χρόνια μετά το πέρασμα του Ξέρξη από τα Άβδηρα.

Από τη νεανική του ηλικία ο Δημόκριτος έδειξε την κλίση του προς τη μελέτη και την έρευνα της φύσης. Χαρακτηριστικό είναι το ανέκδοτο που παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος, και το οποίο φανερώνει τον βαθμό αφοσίωσης του Δημοκρίτου στον στοχασμό: «ήταν τόσο φιλόπονος και μελετηρός, ώστε έφτιαξε ένα δωμάτιο στον κήπο του σπιτιού του και κλείστηκε εκεί μέσα διαβάζοντας συνεχώς, χωρίς να βγει έξω παρά μόνο μια φορά, όταν ο πατέρας του ήταν να θυσιάσει ένα βόδι, που το έδεσε έξω από το δωμάτιό του, και σαν ήρθε η ώρα της θυσίας, τον έβγαλε για να την παρακολουθήσει».

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 10 – Ο Αναξαγόρας και οι σοφιστές

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Στις πόλεις της Αιολίδας και της Ιωνίας   αναπτύχθηκε για πρώτη φορά η επική και η λυρική ποίηση και η φιλοσοφική σκέψη. Όταν όμως οι Πέρσες υπέταξαν τις πόλεις της μικρασιατικής ακτής και των απέναντι νησιών, η πνευματική αυτή άνθηση άρχισε να ασφυκτιά και να μαραίνεται. Όπως γράφω σε προηγούμενα κεφάλαια, για να απαλλαγούν από την περσική τυραννία, πολλοί διανοητές της Ιωνίας έφυγαν από την πατρίδα τους. Μερικοί μετανάστευσαν στη Μεγάλη Ελλάδα, όπου ίδρυσαν σχολές και διέδωσαν τις απόψεις τους, άλλοι όμως προτίμησαν την Αττική, κοντινότερη και πλησιέστερη στη γλώσσα και την κοινή ιστορία.

Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος. Ο κυριότερος από τους Ίωνες αυτούς διανοητές ήταν ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος. Γεννήθηκε στις Κλαζομενές της Ιωνίας στα 500 π.Χ. Καταγόταν από πλούσια και αριστοκρατική οικογένεια, ο ίδιος όμως, όταν έγινε είκοσι χρονών, παραμέλησε τελείως την πατρική περιουσία και αφιερώθηκε σε φιλοσοφικές σπουδές. Η μόρφωσή του ήταν στέρεη και βαθιά, αγνοούμε όμως ποιους είχε δασκάλους. Από πολύ νωρίς τον μάγεψε η μελέτη του έναστρου ουρανού, και η συμβολή του στην εξέλιξη της αστρονομίας είναι τεράστια.

Σε ηλικία σαράντα ετών ήρθε στην Αθήνα κι αμέσως έγινε φίλος του Περικλή, που ήταν τότε στην αρχή της λαμπρής πολιτικής σταδιοδρομίας του. Ο Αναξαγόρας έγινε μέλος του πνευματικού κύκλου που δημιουργήθηκε γύρω από τον ηγέτη της δημοκρατίας και στον οποίο συμμετείχαν επίσης ο Ηρόδοτος, ο Ιπποκράτης και οι νεαροί τότε Ευριπίδης και Σωκράτης, καθώς και οι μεγάλοι σοφιστές που περνούσαν από την Αθήνα.

Ο Αναξαγόρας έφερε πάνω στην κατάλληλη στιγμή την ιωνική σκέψη στην Αθήνα, το νέο πνευματικό κέντρο που είχε αρχίσει να δημιουργείται στην κυρίως Ελλάδα. Ο Ευριπίδης αλλά και ο Σωκράτης επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τη σκέψη του Αναξαγόρα, που τον θεωρούσαν δάσκαλό τους (μολονότι ο Πλάτων, για δικούς του λόγους, αποσιωπά την προσωπική γνωριμία του Σωκράτη με τον Αναξαγόρα).

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 9 – Ο Πυθαγόρας και οι Ελεάτες φιλόσοφοι

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η ένατη. Η προηγούμενη συνέχεια, που είχε κατ’ εξαίρεση δημοσιευτεί Τετάρτη, βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα δημιουργών.

 

Πυθαγόρας Μνησάρχου Σάμιος

Η εγκατάσταση και η δράση του Ξενοφάνη στην Ελέα, σηματοδοτεί την τάση να μεταναστεύσει η φιλοσοφία από την Ιωνία στην Κάτω Ιταλία, όπου άκμαζαν σπουδαίες ελληνικές πόλεις. Στην τάση αυτή εντάσσεται και η περίπτωση του Πυθαγόρα. Συνομήλικος του Ξενοφάνη (γεννήθηκε κι αυτός το 570), έφυγε από την πατρίδα του και επί τριάντα χρόνια ταξίδεψε σε πολλές χώρες, για να εγκατασταθεί τελικά στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας.

Ο Πυθαγόρας καταγόταν από επιφανή οικογένεια της Σάμου. Το όνομα Πυθαγόρας του το έδωσαν οι γονείς του προς τιμήν της Πυθίας που προφήτευσε τη γέννηση του. Ο Διογένης Λαέρτιος (Βίοι Φιλοσόφων, βιβλίο όγδοο) αναφέρει για τον Πυθαγόρα ότι : «Νεαρός ακόμη, παρακινημένος από τη φιλομάθειά του, έφυγε από την πατρίδα του για να μυηθεί σε όλες τις ελληνικές και βαρβαρικές τελετές. Πήγε και στην Αίγυπτο, και τότε ο Πολυκράτης τον σύστησε με επιστολή του στον Άμαση. Έμαθε τέλεια τα αιγυπτιακά, όπως λέει ο Αντιφών στο Περί των εν αρετή πρωτευσάντων, και επισκέφθηκε τους Χαλδαίους και τους μάγους. Κατόπιν στην Κρήτη με τον Επιμενίδη κατέβηκε στο Ιδαίον Άντρον, αλλά και στην Αίγυπτο είχε μπει στα άδυτα. Έτσι γνώρισε τα μυστικά για τους θεούς. Στη συνέχεια επέστρεψε στη Σάμο, επειδή όμως βρήκε την πατρίδα του τυραννοκρατούμενη από τον Πολυκράτη, έφυγε και πάλι».

Λέγεται πως επισκέφθηκε την Αραβία, τη Φοινίκη, τη Συρία, τη Χαλδαία, τις Ινδίες, την Αίγυπτο αλλά και τη Γαλατία. Ο Πυθαγόρας υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους και κατά τον Ηράκλειτο «από όλους τους ανθρώπους ο πλέον ενδελεχής ερευνητής» Τελικά, πενηντάρης πλέον εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα, σημαντική πόλη της Μεγάλης Ελλάδας, διάσημη για τους γιατρούς της, και εκεί έγινε διδάσκαλος.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 8 – Οι Ίωνες διανοητές

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά επειδή χτες ήθελα να βάλω ένα άρθρο για την Τρίτη και 13, μετέθεσα εκτάκτως το άρθρο του πατέρα μου για σήμερα.

Η σημερινή συνέχεια είναι η ογδοη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Σήμερα περνάμε στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα δημιουργών.

Οι Ίωνες διανοητές

Στην Ιωνία, τον τόπο που ο πολυταξιδεμένος Ηρόδοτος θεωρούσε ως το ωραιότερο μέρος της οικουμένης, άνθισε για πρώτη φορά το ελληνικό πνεύμα. Αυτό δεν έγινε τυχαία. Τα λιμάνια της Ιωνίας, η Μίλητος, η Πριήνη, η Έφεσος, η Σμύρνη, ήταν από αμνημονεύτων χρόνων το σταυροδρόμι χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων, γιατί πολλές από τις πόλεις αυτές υπήρξαν μινωικές και μυκηναϊκές αποικίες πριν επανεποικιστούν από Ίωνες και Αιολείς.

Σπουδαιότερη πόλη της Ιωνίας κατά τον 6ον αιώνα ήταν η Μίλητος, στις εκβολές του ποταμού Μαιάνδρου, όπου μπορούμε να πούμε πως γεννήθηκε η φιλοσοφία. Σημαντική επίσης και μακροβιότερη ήταν και η Έφεσος. Τον 6ον αιώνα στα λιμάνια της Μιλήτου μπορούσες να συναντήσεις πλοία από όλες τις μεσογειακές πόλεις και ανθρώπους κάθε φυλής και γλώσσας.

Εκεί έφταναν έμποροι από τα βάθη της Μικρασίας και από πιο μακριά, κι από εκεί ξεκινούσαν πλοία για όλα τα λιμάνια της Μεσογείου και του Εύξεινου. Στην Ιωνία δεν συγκεντρώθηκε μόνο μεγάλος πλούτος αλλά και πάμπολλες πληροφορίες και γνώσεις. Η κοινωνία των ιωνικών πόλεων ήταν η πιο ανοιχτή κοινωνία της εποχής της, και το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη συσσώρευση πλούτου και γνώσεων, έβαλε τον σπόρο από τον οποίο άνθισε η Φιλοσοφία.

Στη Μίλητο λοιπόν εμφανίστηκαν οι τρεις πρώτοι φιλόσοφοι, που επειδή ασχολήθηκαν κατά κύριο λόγο με τη φύση, ονομάστηκαν από τον Αριστοτέλη φυσικοί ή φυσιολόγοι: ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης.

Θαλής Εξαμύου Μιλήσιος. Τοποθετείται στο μεταίχμιο μεταξύ των επτά σοφών και των πρώτων φιλοσόφων. Ο Πλάτων, ο οποίος δεν τον πολυσυμπαθούσε, τον θεωρεί έναν από τους επτά σοφούς, πρακτικό αστρονόμο και γεωμέτρη, ερευνητή της φύσης και επινοητή πολλών τεχνικών διατάξεων. Η άποψη αυτή βρίσκει σύμφωνο τον Αριστοτέλη και υιοθετείται από τον Διογένη τον Λαέρτιο. Άλλοι συγγραφείς εντούτοις τον θεωρούν φιλόσοφο, και μάλιστα ιδρυτή της φιλοσοφίας.

Γεννήθηκε γύρω το 625 π.Χ., και κατά μία παράδοση ο πατέρας του ήταν φοινικικής καταγωγής. Δεν είναι γνωστό κανένα βιβλίο του, και όπως φαίνεται πιθανότερο, δεν έγραψε τίποτα.

Ο Θαλής προσπάθησε να εξηγήσει την προέλευση του κόσμου χωρίς προσφυγή στο μύθο και σε υπερφυσικές δυνάμεις. Κατά τον Αριστοτέλη, δίδασκε ότι τα πάντα οφείλουν την αρχή τους στο νερό, που αποτελεί και το ουσιώδες συστατικό τους. Η ίδια η γη γεννήθηκε από το νερό και πλέει πάνω σ’ αυτό. Η ιδέα αυτή, όσο κι αν σήμερα φαίνεται απλοϊκή, αποτελεί εντούτοις το πρώτο μεγάλο βήμα για την ανθρώπινη σκέψη. Σημασία δεν έχει η (λανθασμένη) αναγωγή της αρχής των πάντων στο νερό, όσο η αναγωγή της αρχής των πάντων σε ένα, και μάλιστα υλικό στοιχείο. Είναι η πρώτη γνωστή διατύπωση του φιλοσοφικού μονισμού.

Αγαπητέ Αντονιόνι…, του Ρολάν Μπαρτ (συνεργασία της Αθανασίας Παπαδημητρίου)

Το ιστολόγιο δεν είναι σινεφίλ, έχει όμως φίλους που είναι. Παρουσιάζω σήμερα ένα σημαντικό κείμενο, που μου το έστειλε η φίλη Αθανασία Παπαδημητρίου, μια επιστολή του Ρολάν Μπαρτ προς τον σκηνοθέτη Μικελάντζελο Αντονιόνι.

Η επιστολή δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 1980 στο τεύχος 311 του περίφημου περιοδικού Cahiers du cinéma, λίγες εβδομάδες μετά τον αδόκητο θάνατο του Μπαρτ (τον παρέσυρε το φορτηγάκι ενός στεγνοκαθαριστηρίου ενώ βάδιζε). Στο τέλος, η μεταφράστρια παραθέτει και την απάντηση που είχε αρχίσει να γράφει ο Αντονιόνι όταν έμαθε τον θάνατο του Μπαρτ.

Το κείμενο υπάρχει μεταφρασμένο στο Διαδίκτυο, αλλά εδώ το παρουσιάζουμε εξαντλητικά σχολιασμένο, με σχόλια της μεταφράστριας που δεν θα τα βρείτε αλλού και που βοηθούν στην κατανόηση -μια πολύ σοβαρή δουλειά που θα άξιζε να εκδοθεί, πιστεύω.

Το πρωτότυπο, για όποιον θέλει, είναι εδώ.

Αγαπητέ Αντονιόνι,[1]

Στην τυπολογία του, ο Νίτσε[2] διακρίνει δύο τύπους: του ιερέα και του καλλιτέχνη. Από ιερείς σήμερα να φάν’ κι οι κότες: όχι μόνο όλων των θρησκειών, μα κι έξω απ’ αυτές. Αλλά από καλλιτέχνες;  Θα ήθελα, αγαπητέ Αντονιόνι, να μου επιτρέψετε για μια στιγμή να δανειστώ μερικά στοιχεία απ’ το έργο σας, στοιχεία  που θα μου επιτρέψουν να καθορίσω τις τρεις δυνάμεις ή, αν το προτιμάτε, τις τρεις αρετές που ορίζουν τον  καλλιτέχνη. Τις αναφέρω ευθύς αμέσως: η ενάργεια, η σοφία και η πιο παράδοξη όλων, η τρωτότητα.

Σε αντίθεση με τον ιερέα, ο καλλιτέχνης ξαφνιάζεται και θαυμάζει· η ματιά του μπορεί να εμπεριέχει κριτική αλλά δεν είναι καταγγελτική. Ο καλλιτέχνης δεν νιώθει πικρία. Επειδή ακριβώς είστε  καλλιτέχνης, το έργο σας είναι ανοιχτό στη Νεωτερικότητα. Οι περισσότεροι αντιλαμβάνονται τη Νεωτερικότητα σαν ένα πολεμικό λάβαρο ενάντια στον παλιό κόσμο και στις παρωχημένες αρχές του. Για σας όμως δεν αποτελεί το στατικό όρο μιας εύκολης αντιπαράθεσης αλλά αντιθέτως μια ενεργή δυσκολία ν’ ακολουθήσετε τις αλλαγές του Χρόνου, όχι πια στο επίπεδο της επίσημης Ιστορίας, αλλά στο εσωτερικό αυτής της ταπεινής Ιστορίας όπου η ύπαρξη του καθενός από μας συνιστά το μέτρο.

Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους (Δημ. Σαραντάκος) 9 – Κράτης και Ιππαρχία

Εδώ και λίγο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Γνώση. Οι δημοσιεύσεις αυτές συνήθως γινονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η ένατη αλλά φυσικά πρόκειται για αυτοτελείς ιστορίες.  Η προηγούμενη δημοσίευση βρίσκεται εδώ. Ξεκινήσαμε με ιστορίες από τον Ηρόδοτο μετά από τον Λουκιανό και στη συνέχεια περάσαμε σε ιστορίες από τον Διογένη Λαέρτιο, που βρίσκονται στο έργο του «Βίοι φιλοσόφων». Κατ’ εξαίρεση, στη σημερινή ιστορία προσθέτω ένα δικό μου υστερόγραφο.

Όπως θα θυμόμαστε ίσως από το σχολείο, ένας από τους επιφανέστερους μαθητές του Σωκράτη ήταν ο Αντισθένης, που μετά το θάνατο του Δασκάλου, ίδρυσε δικιά του φιλοσοφική σχολή. Μαθητής του ήταν ο περίφημος Διογένης ο Κύων, που έγινε πολύ γνωστότερος από τον δάσκαλό του, αφού από αυτόν ονομάστηκε η φιλοσοφική σχολή του Αντισθένη, Κυνική. Η Κυνική Σχολή φιλοσοφίας είναι πολύ ενδιαφέρουσα έκφανση της αρχαίας σκέψης, γιατί μας πρότεινε έναν  τελείως πρωτότυπο τρόπο διαβίωσης και ένα ιδεώδες που είχε ευρύτατη απήχηση και αξιοπρόσεκτη ιστορική διάρκεια. Οι μεγάλες μορφές της Κυνικής Σχολής, ο Αντισθένης, ο Διογένης, ο Κράτης, πάντα θα εντυπωσιάζουν για την προσήλωσή τους στις αρχές που διακήρυτταν, για τη συνέπεια και την ειλικρίνειά τους.

Ο Κράτης ήταν μαθητής του Διογένη και ανέπτυξε ακόμα περισσότερο τη φιλοσοφία της «αυτάρκειας», της απάρνησης των υλικών αγαθών και κάθε περιουσίας, καθώς και της αδιαφορίας προς τις καθιερωμένες αρχές συμπεριφοράς. Η διαφορά του Κράτητα προς τον Αντισθένη και τον Διογένη βρίσκεται στο ότι τις απόψεις του τις διατύπωνε με μειλίχιο τρόπο, χωρίς το απότομο ύφος του πρώτου και την προκλητική ειρωνεία του δεύτερου.

Ο Κράτης άκμασε γύρω στα μέσα του 4^ου αιώνα της Αρχαιότητας, ήταν δηλαδή περίπου σύγχρονος με τον Αριστοτέλη και τον Επίκουρο. Γεννήθηκε στη Θήβα και ο πατέρας του Ασκώνδας ήταν πολύ πλούσιος. Ο Κράτης όμως από τη στιγμή που ενστερνίστηκε τις απόψεις του Διογένη, μοίρασε το μερίδιο της περιουσίας που κληρονόμησε  στους φτωχούς και πέταξε στη θάλασσα, όσα μετρητά είχε (ή σύμφωνα με άλλους συγγραφείς τα κατέθεσε σε έναν τραπεζίτη για να τα δώσει στα παιδιά που θα αποχτούσε, εφ΄ όσον όμως δεν θα γίνονταν και αυτά φιλόσοφοι, γιατί ως φιλόσοφοι δε θα είχαν ανάγκη περιουσίας). Από τότε ζούσε με πολύ πενιχρά μέσα, σαν γνήσιος μαθητής του Διογένη.

Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους (Δημ. Σαραντάκος) 8 – Διογένης ο κύων

Εδώ και λίγο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Γνώση. Οι δημοσιεύσεις αυτές συνήθως γινονται κάθε δεύτερη Τρίτη, οπότε σήμερα είναι η σειρά για δημοσίευση, έστω κι αν είναι μέρα αργίας.

Η σημερινή συνέχεια είναι η όγδοη αλλά φυσικά πρόκειται για αυτοτελείς ιστορίες.  Η προηγούμενη δημοσίευση βρίσκεται εδώ. Ξεκινήσαμε με ιστορίες από τον Ηρόδοτο μετά από τον Λουκιανό και στη συνέχεια περάσαμε σε ιστορίες από τον Διογένη Λαέρτιο, που βρίσκονται στο έργο του «Βίοι φιλοσόφων». Η σημερινή ιστορία βασίζεται στο 6ο βιβλίο, παρ. 20-81.

Διογένης ο κύων

Ο Διογένης ο Σινωπεύς, που ονομάστηκε «κύων» (δηλαδή σκύλος) είναι ο επιφανέστερος εκπρόσωπος της κυνικής σχολής, που ίδρυσε ο Αντισθένης, ένας από τους πιο διαπρεπείς μαθητές του Σωκράτη. Οι κυνικοί φιλόσοφοι πρέσβευαν την απεριόριστη αμφισβήτηση των πάντων, απέρριπταν κάθε εξουσία και θέλανε την απόλυτη ελευθερία του ανθρώπου.

Ο Διογένης γεννήθηκε στη Σινώπη του Πόντου αλλά πολύ νέος ήρθε στην Αθήνα και έγινε μαθητής του Αντισθένη. Λέγεται ότι οι Σινωπείς τον εξόρισαν γιατί παραχάραξε το τοπικό νόμισμα. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι ακολούθησε στην εξορία τον πατέρα του Ικεσία, επόπτη του νομισματοκοπείου της Σινώπης, όταν αυτός κατηγορήθηκε σαν παραχαράκτης. Πάντως, όταν αργότερα κάποιοι τον κατηγόρησαν λέγοντας «οι Σινωπείς σε καταδίκασαν να φύγεις» εκείνος απάντησε «κι εγώ τους καταδίκασα να μείνουν».

Ο Διογένης πίστευε πως ο άνθρωπος είναι από τη Φύση εφοδιασμένος με όλα όσα χρειάζεται και δεν έχει ανάγκη από περιττά πράγματα. Μόνος του δημιουργεί για τον εαυτό του πλήθος τεχνητές ανάγκες και επιθυμίες, που τελικά τον υποδουλώνουν. Εφαρμόζοντας στην πράξη τις αρχές του κυκλοφορούσε στην Αθήνα ξυπόλυτος, φορώντας  χειμώνα καλοκαίρι το ίδιο ρούχο και μόνο στα μεγάλα κρύα δανειζόταν από κάποιο φίλο του ένα μανδύα και είχε στην πλάτη του ένα σακούλι όπου έβαζε τίποτε τρόφιμα και ένα τάσι για να πίνει νερό. Όταν μάλιστα, μια μέρα είδε ένα παιδί να πίνει νερό από τη βρύση χρησιμοποιώντας τις παλάμες του, το πέταξε κι αυτό. Κοιμόταν χωρίς να μεταχειρίζεται στρωσίδια μέσα σε ένα … πιθάρι, που άλλοτε το κυλούσε στη Βασίλειο Στοά κι άλλοτε στο Μητρώο, κάτω από την Ακρόπολη.