Μεζεδάκια μετά την κηδεία

Μετά την κηδεία βέβαια  προσφέρουν κόλλυβα, καφέ και κονιάκ, ίσως αργότερα ψαρόσουπα στους τεθλιμμένους συγγενείς και στους προσκαλεσμένους. Αλλά εμείς, πολλές μέρες πια μετά την κηδεία του Τέως, μόνο μεζεδάκια μπορούμε να προσφέρουμε -σε όλους όμως, όχι μόνο στους λίγους.

Βέβαια, μεζεδάκια σχετικά με τον θάνατο του Τέως σερβίραμε και στο αντίστοιχο άρθρο του περασμένου Σαββάτου, ενώ ομολογώ πως δεν παρακολούθησα την κηδεία κι έτσι δεν κατέγραψα αστοχήματα που ασφαλώς θα ακούστηκαν. Διάβασα πάντως ότι έδωσαν και πήραν τύποι όπως «του εκλιπών» και «της βασιλομήτωρ» και διάβασα και μερικές αντιδράσεις και ίσως κάνω από βδομάδα έναν γενικό σχολιασμό.

Οπότε, παρά τον τίτλο, τα σημερινά μεζεδάκια θα είναι αβασίλευτα.

Και ξεκινάω με ένα βουλευτικό μεζεδάκι, από τον Βασίλη Οικονόμου, βουλευτή της ΝΔ (παλιότερα του ΠΑΣΟΚ, μετά της ΔΗΜΑΡ).

O κ. βουλευτής επαίρεται για τις «ακατάληπτες ποντιακές ρίζες» του.

Προφανώς ήθελε να πει «ακατάλυτες» ρίζες, αλλά τα μπέρδεψε κι έγραψε κάτι ακατάληπτο!

* Φίλος στέλνει άρθρο του Σκάι (με πηγή το ΑΠΕ) για μεγάλες επιτυχίες του υπουργού Τουρισμού. Ο φίλος καταρχάς δηλώνει ενοχλημένος από αμετάφραστους όρους όπως high spenders, homeporting, city break, κι έπειτα με ρωτάει ποιες είναι οι «χώρες της Σαουδικής Αραβίας»:

Επιπλέον, στο πλαίσιο της τουριστικής ανάπτυξης της Μακεδονίας, ο κ. Κικίλιας ανέφερε ότιθα πραγματοποιήσει ταξίδια εξοικείωσης για την προώθηση του τουριστικού προϊόντος σε χώρες της Σαουδικής Αραβίας με στόχο το 2023 να πραγματοποιηθούν για πρώτη φορά πτήσεις από τις χώρες αυτές.

Προφανώς εννοεί χώρες της αραβικής χερσονήσου. Αναρωτιέμαι αν την κοτσάνα πρέπει να τη χρεώσουμε στον κ. Κικίλια ή στο ΑΠΕ.

* Κι ένα υποτιτλιστικό, που το έχω από την περασμένη εβδομάδα.

O φίλος μας ο Jago, που το αλίευσε, μου λέει ότι είναι από ένα επεισόδιο του Criminal Minds στο Disney+. Πώς ο Ripper από Αντεροβγάλτης έγινε Σπαστήρας, δεν το ξέρω. Εκτός βέβαια αν το πρωτότυπο είχε κάτι άλλο και είναι σωστός ο υπότιτλος.

* Κι άλλο ένα υποτιτλιστικό, από την ταινία «Επικηρυγμένος Βασιλιάς» στο Netflix.

Ο φίλος που το στέλνει λέει «ίσως το θεωρήσεις ασήμαντο».

Δεν είναι και σημαντικό, θα ήθελα όμως να σχολιάσω κάτι.

Το πρόβλημα εδώ δεν είναι η «λανθασμένη» προστακτική κατά τη γνώμη μου. Είναι, περισσότερο, η επιλογή της προστακτικής. Δεν μπορώ να φανταστώ τον εαυτό μου να λέει ούτε «Επέμενε» ούτε «επίμενε»,  εδώ που τα λέμε ούτε «επέμεινε» ούτε «επίμεινε» (αν και αυτός ο τύπος κάαααπως λιγότερο εξωτικός μού ακούγεται). Θέλω να πω, θα έλεγα «Να επιμείνεις» ή κάτι τέτοιο, αν διάλεγα αυτό το ρήμα.

* Μου λέει φίλος:

Advertisement

Κάνε βαριά καρδιά ναύτη μάγκα…

Κάποιοι θ’ αναγνωρίσουν τον «στίχο» του τίτλου. Τη λέξη τη βάζω σε εισαγωγικά, με την έννοια οτι δεν είναι στίχος από ποίημα επώνυμου ποιητή -μάλλον στην ανώνυμη δημιουργία πρέπει να τον κατατάξουμε, αν και αυτός ο όρος συνήθως παραπέμπει σε παλαιότερες εποχές και μορφές κοινωνικής οργανωσης.

Τον στίχο αυτό εγώ δεν τον ήξερα ή, αν τον είχα ακούσει στα νιάτα μου, τον είχα ξεχάσει. Τις προάλλες όμως, που είχαμε μια ωραία μάζωξη με εκλεκτούς φίλους του ιστολογίου, ο φίλος μας ο Κόρτο απάγγειλε αυτόν τον στίχο, απαντώντας σε άλλον στίχο που είχε απαγγείλει ο φίλος μας ο Γιάννης Μαλλιαρός.

Ξαναλέω, δεν είναι στίχοι από ποίημα κάποιου γνωστού ποιητή, είναι αποσπάσματα από μαθητικά μνημοτεχνικά ποιηματάκια, απ’ αυτά που χρησιμοποιούν οι μαθητές της δευτεροβάθμιας για να βοηθιούνται να θυμούνται διάφορες έννοιες της χημείας -στην προκειμένη περίπτωση, την ηλεκτροχημική σειρά των μετάλλων.

Για να πω την αμαρτία μου, εγώ τέτοια μνημοτεχνικά ποιηματάκια δεν χρησιμοποιούσα ως μαθητής. Ό,τι ήταν να μάθω απέξω, το μάθαινα απέξω. Τα περισσότερα τα έχω ξεχάσει, αν και θυμάμαι -και μπορώ να απαγγείλω, αν προκληθώ- τους δώδεκα ελάσσονες προφήτες του Ισραήλ (γράφω από μνήμης τώρα: Ωσηέ, Αμώς, Μιχαίας, Ιωήλ, Οβδιού, Ιωνάς, Ναούμ, Αββακούμ, Σοφονίας, Αγγαίος, Ζαχαρίας, Μαλαχίας, που το άκουσμά του προκαλούσε θυμηδία).

Τέτοια ποιηματάκια υπήρχαν, και μας βάζανε να μαθαίνουμε, για τις δασυνόμενες λέξεις, όπως το: Άδης, άγιος, αγνός, αδρός, αίμα και αβρός, αλλά έχω ξεχάσει πώς πάει στη συνέχεια και άλλωστε στην πράξη, επειδή διάβαζα πολύ, σχεδόν πάντα θυμόμουν αν παίρνει δασεία μια λέξη, κι όταν δεν θυμόμουν προσπαθούσα να τη συνθέσω: ορμή… να δούμε, εφόρμηση, άρα παίρνει δασεία. Ευτυχώς ο άγιος Κριαράς μάς γλίτωσε από τέτοιες βλακείες. (Αυτό το είχα γράψει στο πρώτο μου βιβλίο, το Γλώσσα μετ’ εμποδίων, κι απ’ ό,τι μου είπε αργότερα κάποιος γλωσσολόγος, ο Κριαράς σχολίασε: ακόμα δεν πέθανα και βάλθηκε να με αγιοποιήσει;).

Τώρα που μεγαλώνω και ξεχνάω, έχω κάποιους κανόνες για να θυμάμαι τα PIN, π.χ. Άλωση του Σπαλάτου (δεν ξέρω πότε έγινε και αν αλώθηκε, αλλά είναι ένας τετραψήφιος αριθμός που αρχίζει από 14..) ή «2x-2» για ένα τετραψήφιο ΡΙΝ με αυτή τη σχέση ανάμεσα στα δύο διψήφια μέρη του, π.χ. 4021 (το δικό μου είναι διαφορετικό).

Αλλά ποιηματάκια για τη χημεία δεν θυμάμαι να ήξερα, οπότε μου κίνησε το ενδιαφέρον ο Γιάννης Μ. που, δεν θυμάμαι τωρα με ποιαν αφορμή, απάγγειλε:

Και βάσανα μεγάλα μια ζωή χρυσή σηκώνει σαν μολύβι. Η Βίκη υδράργυρο απατά.

εξηγώντας ότι κάθε συλλαβή του ποιήματος θυμίζει κάποιο χημικό στοιχείο, κάποιο μέταλλο, με την ηλεκτροχημική σειρά τους.

Και – το Κ (κάλιο)

βά – το Ba (βάριο)

σα – το Ca (ασβέστιο, αν και προφέρεται Κα και οχι Σα)

να – το Na (νάτριο)

μεγ – το Mg (μαγνήσιο)

άλα – το Al (αργιλιο)

μια/μνια – το Mn (μαγγάνιο)

ζωή  – το Zn (ψευδάργυρος)

χρυσή – το Cr (χρώμιο)

ση-      το Fe (σίδηρος)

κώ-      το Co (κοβάλτιο)

νει –      το Νi (νικέλιο)

σαν –    το Sn (κασσίτερος)

μολύβι – το Pb (μόλυβδος)

Η          – το Η2 (υδρογόνο)

Βί        – το Bi (βισμούθιο)

κη        – το Cu (χαλκός)

Υδράργυρο – ο Hg (υδράργυρος)

α                 – το Ag (άργυρος)

πατ            – το Pt (λευκόχρυσος)

ά    – το Au (χρυσός)

Το μέταλλο των Νίκων

Όπως ξέρετε πολλοί, σε μιαν άλλη ζωή ήμουν χημικός μηχανικός. Τώρα πια λεξιλογώ μόνο, και τη χημεία την έχω αφήσει ν’ αραχνιάζει, αν και στο ιστολόγιο έχουμε γράψει μερικά άρθρα (όχι πολλά) για χημικά στοιχεία, από γλωσσική βεβαίως άποψη εξετασμένα.

Και το σημερινό άρθρο θα είναι αφιερωμένο σ’ ένα μέταλλο, όχι πολύτιμο καθαυτό αλλά που τελευταία αποκτά στρατηγική σημασία, ένα μέταλλο που το θυμήθηκα χτες το μεσημέρι, καθώς είδα μια διαφήμιση στο καθαριστήριο της γειτονιάς (εδώ στο Λουξεμβούργο). Θα μπορούσα να είχα γράψει νωρίτερα άρθρο για το μέταλλο αυτό, θα έλεγε κανείς πως το χρωστούσα, αφού είναι το μέταλλο των Νίκων.

Για να μην με πείτε μυστικοπαθή, βάζω τη φωτογραφία του, κι αν δεν το αναγνωρίσατε αμέσως θα σας το φανερώσω, είναι το νικέλιο.

Το χημικό στοιχείο Νικέλιο είναι μέταλλο, με ατομικό αριθμό 28 και σύμβολο το Ni. Ειναι σκληρό, πιο σκληρό από τον σίδηρο και, όπως δείχνει η φωτογραφία, έχει χρώμα αργυρόλευκο και αν στιλβωθεί λάμπει έντονα.

Το νικέλιο είναι ανθεκτικό στην οξείδωση και γι’ αυτό μια από τις πιο γνωστές χρήσεις του είναι η νικέλωση ή επινικέλωση, που είναι η κάλυψη ενός μεταλλικού αντικειμένου με ένα λεπτό στρώμα από νικέλιο, ώστε το αντικείμενο να μην οξειδώνεται εύκολα. Έχουμε επινικελωμένα σκεύη, έχουμε και τα νίκελ του αυτοκινήτου -διότι τα (επι)νικελωμένα εξαρτήματα λέγονται και νίκελ, όπως νίκελ λέγεται και το ίδιο το νικέλιο.

Ο παππούς μου, ο Νίκος Σαραντάκος ή Άχθος Αρούρης, ερασιτέχνης χημικός (σόι πάει το βασίλειο) είχε μαζί με τα αδέρφια του ανοίξει ένα επινικελωτήριο στη δεκαετία του 1930, αν και το εγχείρημα αποδείχτηκε βραχύβιο διότι με το κίνημα του 1935 έκοψαν οι δουλειές, επιστρατεύτηκε ο ένας αδελφός και, τελικά, ο παππούς επέστρεψε στην υπαλληλία.

Η νικέλωση είναι η πιο παλιά χρήση του νικελίου, όμως δεν είναι πολύτιμο γι’ αυτό το λόγο το μέταλλο, κι ας δίνει εντυπωσιακή στιλπνότητα στα διάφορα μαραφέτια. Χρησιμοποιείται βέβαια και σε νομίσματα, αλλά, πολύ περισσότερο, στην παραγωγή ανοξείδωτου χάλυβα και σε άλλα κράματα. Επίσης σε μαγνήτες, μια που είναι ένα από τα τέσσερα σιδηρομαγνητικά μέταλλα -με το κράμα AlNiCo, με αλουμίνιο και κοβάλτιο. Και τώρα που οι μπαταρίες πάσης φύσεως αποκτούν καίρια σημασία, το νικέλιο προβλέπεται να έχει τεράστια ζήτηση, γι’ αυτό και παγκοσμίως ανεβαίνει η τιμή του.

Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε -δεν θα λεξιλογήσουμε για το νικέλιο;

Φυσικά.

Μεζεδάκια με σαγιονάρες

Με σαγιονάρες, στον απόηχο του χτεσινού άρθρου και, γενικότερα, του περιστατικού στη δεξίωση της περασμένης Κυριακής. Αλλά με σαγιονάρες επίσης επειδή είναι καλοκαίρι, καύσωνας και ραστώνη, και δεν στείλατε κι εσείς πολύ υλικό γι’ αυτό και η σημερινή πιατέλα θα είναι λειψή.

Και αφού όσοι μπορούν φεύγουν για διακοπές, στελνω μια φωτογραφία που μου έστειλε φίλος που πήρε το πλοίο για νησί του Βορείου Αιγαίου.

Σε κάποιο σημείο του πλοίου, μπροστά σε μια κλειστή πόρτα, υπάρχει η προειδοποιητική πινακίδα που βλέπετε.

Παρακαλούμε μην εισέρχεστε μέσα

(Έξω όμως μπορείτε να εισέρχεστε).

Η αγγλική πινακίδα περιορίζεται στο do not enter χωρίς να προσδιορίζει inside.

* Χτεσινό από ανακοίνωση του Υπουργείου Παιδείας.

Η ανακοίνωση για ένα πρόγραμμα διδακτικής της τουρκικής γλώσσας καταλήγει ως εξής:

Η ημερομηνία έναρξης υποβολής αιτήσεων εκδήλωσης ενδιαφέροντος αρχίζει στις 15 Σεπτεμβρίου 2022 και λήγει στις 31 Οκτωβρίου 2022.

Αλλά βέβαια η «ημερομηνία έναρξης» της υποβολής των αιτήσεων δεν αρχίζει στις 15/9 ούτε λήγει στις 31/10. Η ημερομηνία δεν είναι χρονικό διάστημα, είναι χρονική στιγμή. Η ημερομηνία έναρξης είναι η 15η Σεπτεμβρίου 2022.

Η προθεσμία για την υποβολή των αιτήσεων λήγει στις 31/10/2022. Ή, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να υποβάλλουν αιτήσεις από την 15/9/22 έως την 31/10/22.

Λεπτομέρειες, ίσως, αλλά με την τωρινή διατύπωση υπάρχει ημερομηνία έναρξης της υποβολής αιτήσεων αλλά όχι ημερομηνία λήξης. Αν πάει κανείς να υποβάλει αίτηση τα Χριστούγεννα θα γίνει άραγε δεκτός;

* Λάθος σε πινακίδα ή λογοπαίγνιο;

Η πινακίδα υπόσχεται φρέσκα χοιροποίητα donuts.

Από χοιρινό κρέας, άλλωστε;

Ή μήπως είναι «χηροποίητα», αν τα έφτιαξε κάποιος χήρος ή κάποια χήρα;

* Και με όλο το θάρρος, θέλω να επισημάνω ένα λαθάκι σε πρόσφατο κείμενο του Ευάγγελου Βενιζέλου.

Στο πρόσφατο άρθρο του για το βουλευμα σχετικά με την υπόθεση Νοβάρτις (π.χ. εδώ στην Καθημερινή, διότι το πρωτότυπο στα Νέα διατίθεται μόνο σε συνδρομητές) ο μεγαλύτερος πολιτικός που έβγαλε η Θεσσαλονίκη μετά τον Άκη Τσοχατζόπουλο (έτσι τον λέει ο Θεόφιλος Σιχλετίδης) γράφει:

Σε αυτή τη μοναδική διάσκεψη, που ας υποθέσουμε ότι είχε πολύωρη διάρκεια, αξιολογήθηκε μια τεράστια σε όγκο δικογραφία, η άκρως επιμελής και επίπονη δικανική εργασία της αρεοπαγίτη – ανακρίτριας κας Κωνσταντίνας Αλεβιζοπούλου που διήρκησε πολλούς μήνες….

Παρωνυχίδα ασφαλώς, αλλά το «διήρκησε» είναι λάθος, έστω κι αν το κάνουν αρκετοί. Ο αόριστος του «διαρκώ» μπορεί να είναι «διάρκεσε» (δεν είναι υποχρεωτική η εσωτερική αύξηση), μπορεί να είναι «διήρκεσε», αλλά όχι «διήρκησε». Δεν λέμε «*έχει διαρκήσει» αλλά «έχει διαρκέσει». (Στο TLG βέβαια βρίσκω πέντε «διήρκησε/διήρκησεν» πλάι σε καμιά διακοσοπενηνταριά «διήρκεσε/διήρκεσεν»).

* Στο ίδιο απόσπασμα και σε σχέση με τον τίτλο της δικαστικού, προσέξτε το «της αρεοπαγίτη-ανακρίτριας», όπου το ένα σκέλος του είναι έμφυλο και το άλλο επίκοινο. Να δούμε ποιο σκέλος θα τραβήξει το άλλο, κι αν κάποτε θα καθιερωθεί ο τύπος «της αρεοπαγίτισσας».

Προβαλεντινικά μεζεδάκια

Τη Δευτέρα έχουμε του αγίου Βαλεντίνου, το σαββατοκύριακο που προηγείται ο άγιος θα τιμηθεί δεόντως, ας τον τιμήσουμε κι εμείς βάζοντας τον τίτλο στο σαββατιάτικο πολυσυλλεκτικό μας άρθρο, παρόλο που δεν θα έχουν θέμα ερωτικό τα μεζεδάκια μας.

Και ξεκινάμε με μια οθονιά από ιστότοπο αγοραπωλησιών.

Μου λέει ο φίλος που στέλνει την εικόνα:

Έχει πλάκα που τα ονόματα των ευγενών αερίων, είναι μεν ελληνικές λέξεις, αλλά όσον αφορά τη χρήση τους ως βιομηχανικά κυκλοφορούν στην ελληνική πιάτσα με εισαγόμενη προφορά.

Πιο γνωστή η συγκόλληση με «αργκόν». Κανείς δε λέει «αργόν» ή «αργό».

Βάζω στοίχημα πως και ο φωτισμός «νέον» δεν λέγεται έτσι λόγω καθαρεύουσας αλλά προέρχεται από τα αγγλικά. Αυτό όμως που βρήκα νομίζω ότι αξίζει να μπει στα μεζεδάκια: Φιάλη χελιού!

Δίκιο έχει ο φίλος. Ας πούμε, λέμε για «λάμπες νέον», με το νέον άκλιτο, ενώ αντίστοιχα λέμε «αλογόνου, φθορίου» κτλ. άρα θα έπρεπε να πούμε «λάμπες νέου». Ίσως παίζει ρόλο ότι το «νέο» και το «αργό» υπάρχουν ως επίθετα στη γλώσσα.

Αλλά πού θα πάει, κάποτε θα θυμηθώ ότι σε μιαν άλλη ζωή ήμουν χημικός και θα βάλουμε ένα άρθρο για τα ευγενή αέρια.

Όσο για τη «φιάλη χελιού» είναι πράγματι εντυπωσιακό μαργαριτάρι -θα καταλάβατε ότι πρόκειται για «φιάλη ηλίου» (helium). Ελπίζω να έγινε από μεταφραστήρι.

* Όταν η ζωή αντιγράφει την τέχνη.

Σχολιάστηκε πολύ στα σόσιαλ η φωτογραφία με τον Πούτιν και τον Μακρόν να κάθονται στις δυο άκρες ενός τεράστιου τραπεζιού, κάτι που δεν έγινε τυχαία, αφού ο Μακρόν, διαβάζω, αρνήθηκε να κάνει το ρωσικό τεστ PCR.

Αμέτρητα ήταν τα μιμίδια που κυκλοφόρησαν. Ένας φίλος μου θυμήθηκε μιαν ανάλογη σκηνή σε ταινία του Βέγγου, στο 5ο λεπτό του βίντεο:

* Τίτλος σε άρθρο: Κωστής Χατζηδάκης: Ο πατέρας μου παντρεύτηκε την πρώτη γυναίκα του ενώ ήξερε ότι έχει καρκίνο και θα πέθαινε σε 1 μήνα

Αμάλγαμα και μάλαμα

Το σημερινό μας άρθρο ξεκινάει από μια ερώτηση αναγνώστη, που μου υποβλήθηκε με μέιλ, και που μου φάνηκε ότι αξίζει να αναπτυχθεί σε ξεχωριστό άρθρο.

Η ερώτηση ήταν για τη λέξη «αμάλγαμα» και την ετυμολογία της, διότι ο φίλος που την υπέβαλε βρήκε διαφορετικές απόψεις σε διάφορες πηγές όπου ανέτρεξε.

Αμάλγαμα είναι, καταρχάς, το κράμα υδραργύρου με άλλα μέταλλα. Με αυτή τη σημασία, τη λέξη «αμάλγαμα» την ακούμε κυρίως σε οδοντιατρικά συμφραζόμενα. Αμάλγαμα είναι το υλικό που χρησιμοποιείται στα γκρίζα οδοντιατρικά σφραγίσματα. Τα τελευταία χρόνια, υπάρχει διεθνής τάση να σταματήσει να χρησιμοποιείται το οδοντιατρικό αμάλγαμα για τα σφραγίσματα, διότι ο υδράργυρος έχει βλαβερές επιπτώσεις στον οργανισμό -όμως οι ρητίνες που χρησιμοποιούνται ως εναλλακτική λύση είναι ακριβότερες. Τα συνοψίζει αυτά το άρθρο αυτό της Ιατρονέτ, αν και είναι του 2013, οπότε δεν ξέρω αν υπάρχει κάτι νεοτερο -όποιος ξέρει ας μας πει στα σχόλια.

Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε δεν θα πούμε περισσότερα για τα οδοντιατρικά -είπα, περιμένω τα σχόλιά σας, ούτε για τις άλλες τεχνολογικές χρήσεις αμαλγαμάτων.

Η λέξη όμως, πέρα από την κυριολεκτική, έχει και μεταφορική σημασία. Όπως λένε τα λεξικά, αμάλγαμα είναι επίσης ένα συνολο στοιχείων, κάτι που προέρχεται από ανάμιξη πολλών και διαφορετικών στοιχείων ή προσώπων. Λέμε, για παράδειγμα (οι φράσεις από το ΜΗΛΝΕΓ):
Ο νέος του δίσκος είναι ένα αμάλγαμα παραδοσιακής μουσικής και σύγχρονων ήχων
Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν ένα αμάλγαμα εθνών και πολιτισμών

Να θυμηθούμε και τον στίχο του Ελύτη «Νυν των λαών το αμάλγαμα και ο μαύρος Αριθμός».

Επίσης, στη γλωσσολογία, αμάλγαμα λέγεται, όπως μεταφέρω από το ΜΗΛΝΕΓ, η συνδήλωση δύο ή περισσότερων γραμματικών σημασιών με το ίδιο μορφολογικό στοιχείο (π.χ. στη λέξη «πατέρες» δηλώνονται με το ίδιο μορφολογικό στοιχείο, την κατάληξη -ες, τόσο η ονομαστική πτώση όσο και ο πληθυντικός αριθμός).

Όπως προκύπτει από τα σώματα κειμένων, και όπως επισημαίνει το ΛΚΝ, συνήθως στη μεταφορική χρήση της λέξης «αμάλγαμα» υπάρχει μια υπόρρητη θετική χροιά.

Η μέρα του 21

Σημερα ο μήνας έχει 21. Έχουμε δηλαδή 21 Φεβρουαρίου του 2021 ή αλλιώς 21/02/2021, μια μέρα με δύο 21άρια. Με το σημερινό άρθρο συνεχίζουμε μια παράδοση του ιστολογίου.

Οι ταχτικοί θαμώνες ίσως να θυμούνται ότι στις 12 Δεκεμβρίου του 2012 (στις 12/12/12) είχα γράψει ένα άρθρο για τη Μέρα με τα τρία δωδεκάρια, συνεχίζοντας μια παράδοση που ήδη μετρούσε τέταρτο χρόνο, αφού στις 11/11/2011 είχαμε τη μέρα με τα τρία εντεκάρια, στις 10/10/ 2010 είχαμε γράψει για τη  μέρα με τα τρία δεκάρια και στις 9/9/2009 για  την αντίστοιχη μέρα με τα τρία εννιάρια. Η ωραία αυτή παράδοση κινδύνεψε να σταματήσει το 2013, διότι μέρα με τρία 13άρια δεν υπάρχει, αφού δεν έχουμε δέκατο τρίτο μήνα, τελικά όμως σκέφτηκα ότι η 13/3/13 ήταν μια καλή προσέγγιση κι έτσι έγραψα το άρθρο για τα δεκατριάρια, και στο ίδιο πατρόν το 2014 το άρθρο για τα δεκατεσσάρια, στις 14/4/14. Στις 15/5/15 αγρόν ηγόραζα, κι έτσι το αντιστοιχο άρθρο με τα δεκαπεντάρια το έβαλα τελικά στις 15 Οκτωβρίου, αλλά το 2016 επανήλθα στην κανονικότητα κι έτσι είχαμε το άρθρο για τα δεκαεξάρια στις 16/6/16 και το άρθρο για τα δεκαεφτάρια στις 17/7/17. Το άρθρo για τα δεκαοχτάρια θα έπρεπε να δημοσιευτεί στις 18 Αυγούστου, αλλά λόγω ραστώνης δημοσιεύτηκε στις 18/9/18. Πρόπερσι είχαμε το άρθρο για τα δεκαεννιάρια στις 19/9/19, ενώ το πέρυσι το άρθρο για τα εικοσάρια στις 20/10/20.

Το φετινό άρθρο θα ήταν ίσως καλύτερο να δημοσιευτεί στις 21/01/2021, αλλά περί άλλα ετύρβαζα τότε. Κι έτσι, δημοσιεύεται σήμερα, παρόλο που είναι Κυριακή. Ελπίζω οι φίλοι της λογοτεχνίας, που θα περίμεναν σήμερα κάτι λογοτεχνικό, να μη μου κρατήσουν μούτρα.

Επίσης, να γίνει φανερό ότι το σημερινό άρθρο αφορά τον αριθμό 21 σε όλες τις εκφάνσεις του και όχι το Εικοσιένα, δηλαδή το 1821. Θα αναφερθούμε και σε αυτό, αλλά όχι μόνο.

Λοιπόν, ο αριθμός 21 έχει ενδιαφέρον από αρκετές απόψεις. Καταρχάς, είναι γινόμενο δύο πρώτων αριθμών, του 3 και του 7, όχι του 2 ή του 5. Είναι επίσης αριθμός Φιμπονάτσι -οι οποίοι είναι 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13 και 21 δηλ. ο καθένας είναι άθροισμα των δύο προηγούμενων. Παρακαλούνται οι αριθμολάτρες του ιστολογίου να μας αναλύσουν τους αριθμούς Φιμπονάτσι.

Το 21 είναι επίσης τριγωνικός αριθμός -ο 6ος τριγωνικός αριθμός, που εκφράζεται και ως 1+2+3+4+5+6 = 21 (ή 6 x 7/2). Άρα, 21 είναι και το άθροισμα των αξιών ενός ζαριού.

Στον καιρό του κορονοϊού

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στη στήλη μου στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς αλλαγές.

Στον καιρό του κορονοϊού

Ποια άλλη θα μπορούσε να είναι η λέξη της επικαιρότητας -όχι του μήνα, μα και της χρονιάς τουλάχιστον; Ο μήνας που ανέτειλε βρίσκει τη χώρα αλλά και όλη την Ευρώπη, όπως και τον μισό πλανήτη σε πανδημία, σε καραντίνα, σε καθεστώς περιορισμού κινήσεων. Επιστήμονες απ’ όλον τον κόσμο προσπαθούν να βρουν εμβόλιο, εργοστάσια παράγουν με φρενήρη ρυθμό μάσκες και ιατρικά εφόδια, εμείς θα λεξιλογήσουμε για τον κορονοϊό.

Κορονοϊοί υπάρχουν πολλοί, αυτός που μας πολιορκεί είναι ο Covid-19. Κορονοϊός ήταν, ας πούμε, και ο ιός του SARS το 2003 ή του MERS το 2012, με κοινό στοιχείο ότι όλοι προκαλούν λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος.

Το αγγλικό του όνομα είναι coronavirus. Λέγεται έτσι επειδή, αν τον κοιτάξουμε στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, φαίνεται σαν να έχει στην επιφάνειά του μια σειρά εξογκώματα που σχηματίζουν ένα είδος στεφάνης ή στέμματος (που μοιάζει και με το αστρικό στέμμα του ήλιου και των πλανητών). Αυτό το corona του αγγλικού όρου είναι παρμένο από τα λατινικά όπου corona είναι, όχι απρόσμενα, το στέμμα, αυτό που εμείς λέμε κορόνα.

Από το 1976 γράφουμε «κορόνα» και όχι «κορώνα» όπως το γράφαμε παλιότερα, διότι πρόκειται για δάνειο, ή μάλλον για αντιδάνειο, αφού το λατινικό corona ανάγεται στο αρχαίο «κορώνη», που ήταν αφενός η κουρούνα και αφετέρου κάθε λογής κυρτά ή καμπύλα αντικείμενα, σαν το ράμφος της κουρούνας. Για παράδειγμα, στο α της Οδύσσειας, ο Τηλέμαχος θύρην δ᾿ ἐπέρυσσε κορώνῃ
ἀργυρέῃ, δηλαδή «τράβηξε την πόρτα απ’ τ’ ασημένιο κρικέλι», που μεταφράζει ο Ζ. Σίδερης.

Η λέξη πέρασε στα λατινικά όπου corona σήμαινε στεφάνη και από εκεί στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες με τη σημασία «στέμμα». Από εκεί επέστρεψε ως αντιδάνειο μέσω ιταλικών στα ελληνικά, κορόνα, με τη σημασία καταρχάς του στέμματος.

Κορόνα φορούσαν οι εστεμμένοι, οι βασιλιάδες· οι κοινοί θνητοί έλεγαν, και ακόμα λένε, «σ’ έχω κορόνα στο κεφάλι μου» προς το έτερόν τους ήμισυ ιδίως, είτε ειλικρινά είτε χαριτολογώντας, για να δείξουν σε πόσο μεγάλη εκτίμηση το έχουν.

Αλχημιστές και μέταλλα, και πάλι για τις λέξεις της χημείας

Ταξίδευα χτες και προχτές, οπότε δεν προλάβαινα να γραψω φρέσκο άρθρο. Στις περιπτώσεις αυτές, καταφεύγω σε επαναλήψεις, κι αυτο θα κάνω και σήμερα.

Διάλεξα λοιπόν να παρουσιάσω ένα παλιό άρθρο, αρχικά δημοσιευμένο πριν από δέκα χρόνια (παρά δυο μήνες) στο ιστολόγιο, ένα άρθρο που αρχικά είχα δημοσιεύσει στο περιοδικό Το φαινόμενο του Λουξεμβούργου, που έβγαζε επί πολλά χρόνια η εδώ ελληνική κοινότητα -ένα άρθρο στο οποίο θυμάμαι αυτά που μάθαινα σε μιαν άλλη ζωή, τότε που ήμουν χημικός μηχανικός.

Οπότε, το αναδημοσιεύω -και βάζω και στο τελος ένα σχόλιο που είχε κάνει στην αρχική δημοσίευση ο αξέχαστος πατέρας μου.

Εκτός από μάθημα στο γυμνάσιο και το λύκειο, βαρετό για μερικούς και ενδιαφέρον, ίσως και συναρπαστικό, για άλλους, η χημεία, μια επιστήμη συνυφασμένη με την καθημερινή ζωή μας, έχει επίσης πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία. Στο σημερινό μας σημείωμα, βέβαια, δεν θα σας ταλαιπωρήσω με χημικούς τύπους και αντιδράσεις, που άλλωστε δεν θυμάμαι και πολλούς, για να πω τη μαύρη αλήθεια, ύστερα από τόσα χρόνια μακριά από τα θρανία, αλλά θα εξετάσω λεξιλογικά το θέμα, θα μιλήσουμε δηλαδή για τις λέξεις της χημείας.

Και επειδή αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις, επιβάλλεται να ξεκινήσουμε το ταξίδι μας από την ίδια τη λέξη «χημεία». Το κακό όμως είναι ότι η ετυμολογία της λέξης δεν είναι τόσο ξεκάθαρη όσο θα θέλαμε. Σύμφωνα με μια εκδοχή, η αρχή βρίσκεται στο τοπωνύμιο Χημία δηλαδή την Αίγυπτο (η λέξη απαντά στον Πλούταρχο), που αποτελεί εξελληνισμό της κοπτικής λέξης kem (μαύρος, επειδή η γη της Αιγύπτου είναι μαύρη και εύφορη). Ωστόσο, επικρατέστερη φαίνεται η άποψη ότι η αρχή βρίσκεται στη λ. χυμός ή χύμα (υγρό). Πράγματι, οι πρώτες ενασχολήσεις των «χυμευτών» αφορούσαν τη φαρμακευτική και τους χυμούς ή τα αφεψήματα φυτών, και στα πρωτοβυζαντινά κείμενα βρίσκουμε πράγματι τη γραφή χυμεία. Στη συνέχεια, έγιναν διάσημοι οι Αλεξανδρινοί αλχημιστές, που αναζητούσαν τον τρόπο να συνθέτουν χρυσό και άργυρο, με αποτέλεσμα να συμφυρθεί η χυμεία με την Χημία και να επικρατήσει τελικά η γραφή χημεία, με σημασία την προσπάθεια κατασκευής χρυσού. Όπως λέει και το βυζαντινό λεξικό Σούδα, Χημεία είναι «η του αργύρου και χρυσού κατασκευή, ής τα βιβλία διερευνησάμενος ο Διοκλητιανός έκαυσεν», θυμίζοντάς μας ότι ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός, γύρω στο 300 μ.Χ. κυνήγησε τους αλχημιστές της Αιγύπτου.

Διότι είναι γεγονός ότι οι αλχημιστές της Αιγύπτου, με κορυφαίο τον Ζώσιμο τον Πανοπολίτη είχαν από τον 3ο κιόλας αιώνα αναπτύξει τη χημεία, ή, όπως λέει ο ίδιος ο Ζώσιμος, «την ιεράν και θείαν τέχνην της του χρυσού και αργύρου ποιήσεως». Όταν κυριεύουν την Αίγυπτο οι Άραβες, δανείζονται τις γνώσεις των Αλεξανδρινών μαζί και τη λέξη. Τώρα, η σκυτάλη της επιστημονικής πρωτοπορίας περνάει στους Άραβες, που ονομάζουν kimiya τη φιλοσοφική λίθο αλλά και την τέχνη της αναζήτησής της. Η λέξη, μαζί με το αραβικό άρθρο, al-kimiya, περνάει στα μεσαιωνικά λατινικά, alchimia, και από εκεί στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες (alchemy, alchimie, κτλ.) απ’ όπου επέστρεψε και στα ελληνικά ως αντιδάνειο. Βέβαια, όταν με τον καιρό αναπτύχθηκε η επιστήμη της χημείας, η αλχημεία έμεινε να σημαίνει τις αναζητήσεις των αλχημιστών, ενώ στη νεότερη χρήση έχει πάρει (συνήθως στον πληθυντικό) τη σημασία του συνδυασμού ετερόκλητων στοιχείων με ανορθόδοξο τρόπο, με σκοπό την παραπλάνηση, όπως λ.χ. όταν η αντιπολίτευση κατηγορεί την κυβέρνηση ότι προσπαθεί «με στατιστικές αλχημείες» να εμφανίσει μειωμένη την ανεργία.

Γλευκόζη, αυτή η άγνωστη (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και κάμποσο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το δωδέκατο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων άρθρων.

Τη λέξη γλευκόζη μάταια θα την αναζητήσετε στα λεξικά. Ούτε καν γκουγκλίζεται -αν δοκιμάσετε «γλευκόζη» στο γκουγκλ, θα σας ρωτήσει αν εννοείτε «γλυκόζη». Το γιατί είπαμε γλυκόζη και όχι γλευκόζη θα μας το πει σήμερα ο Νικολάου μαζί με άλλα ζητήματα της προφοράς του ύψιλον.

Του δινω λοιπόν τον λόγο -εγώ απλώς πρόσθεσα την εικόνα, που την πήρα από τη Βικιπαίδεια.

Αρχική δημοσίευση εδώ.

Η κανονική απόδοση του ύψιλον, στα αρχαιοελληνικά δάνεια στις δυτικές γλώσσες, είναι ως <y> σε όσες γλώσσες έχουν το γράμμα αυτό στο κανονικό τους ρεπερτόριο. Ισχύει δηλαδή για τα γαλλικά, τα αγγλικά και τα γερμανικά, αλλά όχι τα ιταλικά και τα ισπανικά. Και είναι βέβαια κληρονομιά από τα λατινικά, που και αυτά απέδιδαν το ύψιλον με <y>, γιατί αλλιώς προφερόταν το ύψιλον τω καιρώ εκείνω, και αλλοιώς το <i>. (Και καταπώς έχουμε ξανασχολιάσει εδώ, η διαφορετική προφορά του ύψιλον κράτησε στα ελληνικά μέχρι τουλάχιστον το 1030, και κατά τόπους μέχρι και το δωδέκατο αιώνα.)

Οι φράγκοι αποδέχονται πως η προφορά του ύψιλον στην αττική διάλεκτο, στην κοινή, και στον πρώιμο μεσαίωνα, ήταν ο φθόγγος που το διεθνές φωνητικό αλφάβητο αποδίδει ως, τι άλλο, /y/· διαβάζεται έτσι για παράδειγμα το <y> στα σουηδικά και τα νορβηγικά, αλλά μάλλον θα σας είναι πιο γνώριμος ο φθόγγος ως το γαλλικό <u> ή το γερμανικό <­ü>.

(Η σύμβαση <Χ> αποδίδει το γράμμα στη γλωσσολογία, σε αντίθεση με το /X/, που αποδίδει το φώνημα, και το [X] που αποδίδει το φθόγγο. Βέβαια οι περισσότεροι γλωσσολόγοι αποφεύγουν να ασχοληθούν με τη γραφή της γλώσσας, οπότε η σύμβαση <Χ> σε ελάχιστους γλωσσολόγους είναι γνωστή.)

Στα γερμανικά και το <y> προφέρεται έτσι: το Hypothese προφέρεται σαν να γραφόταν Hüpotese. Τυχαίνει και στα παλαιοαγγλικά να είχε αυτήν την αξία το <y>: το church «εκκλησία» προέρχεται από το παλαιοαγγλικό cyrice, το κυριακόν δώμα. Αλλά στα παλαιογαλλικά ήδη έτυχε το <y> να προφέρεται σαν το <i> και όχι το <u>. Και έτσι τα γαλλικά και τα αγγλικά (που δέχτηκαν γαλλική ορθογραφία όταν εισέβαλαν οι Νορμανδοί) το προφέρουν /i/. Οι γάλλοι προφέρουν το Hypothèse σαν να γραφόταν Ipotese.

Αν και βέβαια τα αγγλικά έχουν τη μουρλαμάρα να προφέρουν το μακρό /i/ σαν /ai/ (όρα Μεγάλη Φωνηεντική Μεταβολή), και την ακόμα πιο μεγάλη μουρλαμάρα να διακρίνουν τα φωνήεντα σε ελληνολατινικά μακρά ή βραχέα, για λόγους που δεν είχαν τίποτα μα τίποτα να κάνουν με τις αρχαίες γλώσσες (όρα Παραδοσιακή αγγλική προφορά της λατινικής, με όλες τις απανωτές εξαιρέσεις. Στα αγγλικά π.χ. το y του hypothesis καταλήγει μακρό /ai/, μόνο και μόνο γιατί είναι αρχικό το ύψιλον—το <h> δεν μετράει. Το ίδιο γίνεται με το i στο idea. Αλλά όχι με το inertia, γιατί οι προθέσεις… είναι λέει εξαίρεση πάνω στην εξαίρεση.)

Τα ελληνόψυχα χημικά στοιχεία (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το όγδοο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.

Το σημερινό άρθρο έχει θέμα που μου θυμίζει την… προηγούμενη ζωή μου όταν ήμουν χημικός μηχανικός, αφού εξετάζει τα ονόματα κάποιων χημικών στοιχείων και για ποιον λόγο διαφέρουν στα αγγλικά, μια διαφορά που προκαλεί και γουστόζικα μεταφραστικά μαργαριτάρια όταν κάποιος κάνει λόγο για… σόδιο ή ποτάσσιο. Όσο για τη διάκριση της ονοματολογίας ανάμεσα σε μέταλλα και σε αμέταλλα δεν είμαι βέβαιος αν την έχουν προσέξει πολλοί. Στη συνέχεια, εξετάζονται και ονόματα άλλων χημικών στοιχείων. Δίνω όμως τον λόγο στον Νικολάου.

Αρχική δημοσίευση στα αγγλικά στο ιστολόγιο του Νικολάου.

Τέθηκε κάποτε στην αγγλόφωνη Κβόρα η ερώτηση, «γιατί οι αγγλόφωνοι δε λένε τα χημικά στοιχεία Νάτριο, Κάλιο, Σιλίκιο, αλλά Σόδιο, Ποτάσσιο, Σίλικο;»

Η ερώτηση αυτή μου κέντρισε το ενδιαφέρον αρκετά, ώστε να το ψάξω στη Βικιπαίδεια.

Η προτίμηση που έχουν τα αγγλικά για τα ονόματα Σόδιο, Ποτάσσιο, και τα γερμανικά για τα ονόματα Νάτριο, Κάλιο, εξηγείται πολύ απλά. Ο Άγγλος χημικός Humphry Davy, που απομόνωσε πρώτος το νάτριο και δεύτερος το κάλιο, τα βάφτισε Σόδιο και Ποτάσσιο το 1807. Σόδιο, γιατί απομονώθηκε από τη σόδα, και ποτάσσιο, γιατί απομονώθηκε από την ποτάσσα, τη φυτική στάχτη, όρο αγγλικό από τα ολλανδικά. Ο Γερμανός χημικός Ludwig Wilhelm Gilbert, αντιπρότεινε τα ονόματα Νατρόνιο και Κάλιο. Νατρόνιο, γιατί βρίσκεται και στο νάτρο, και κάλιο, από το αλκάλιο, που αρχικά σήμαινε κι αυτό φυτική στάχτη, και ως όρος προήρθε από τα αραβικά. (Το δε Κάλιο αντιστοιχεί στο όνομα που του δόθηκε από τον πρώτο που το απομόνωσε, τον πάλι Γερμανό Martin Heinrich Klaproth το 1797.)

Η διαμάχη που ακολούθησε την επόμενη δεκαετία δίχασε Γερμανοσουηδούς και Αγγλογάλλους. Οι Αγγλογάλλοι τήρησαν τα ονόματα του Άγγλου, και οι Γερμανοσουηδοί τήρησαν τα ονόματα του Γερμανού. Τα σύμβολα των διαφόρων χημικών στοιχείων είναι πατέντα του Jöns Jakob Berzelius, και ο Μπερζέλιους, σουηδός ων, ασπάστηκε τα γερμανικά ονόματα με τα σύμβολα Na και K.

Και αν κοιτάξει κανείς την κατανομή των ονομάτων του νατρίου και του καλίου στις ευρωπαϊκές γλώσσες, διαπιστώνει πως όντως διαχωρίζει τη δυτική και την κεντροανατολική Ευρώπη. Τα γαλλικά, τα ιταλικά, τα ισπανικά και τα πορτογαλικά πήραν τα αγγλικά ονόματα. Από την Ολλανδία μέχρι τη Ρωσία, οι υπόλοιπες γλώσσες πήραν τα γερμανικά, αν και υπάρχουν εξαιρέσεις: τα ρουμάνικα και τα τούρκικα αποδείχθηκαν γαλλόφρονα. Τα ελληνικά σε πολλά ήταν και αυτά γαλλόφρονα, αλλά στο συγκεκριμένο ζήτημα γερμανοφρονήσαμε.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 16 – Αλεξάνδρεια, ο φάρος της γνώσης

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη έκτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών και τώρα οδεύουμε προς το τέλος του. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Τα προηγούμενα έξι κεφάλαια του δευτέρου μέρους αυτού του βιβλίου ήταν αφιερωμένα στους έλληνες φιλοσόφους, από τους λαμπρούς Ίωνες και Ελεάτες, από τον Αναξαγόρα, τον Ηράκλειτο, τον Δημόκριτο και τον Σωκράτη, ώς τους διαδόχους του Πλάτωνα, του Αντισθένη και του Αριστοτέλη. Παρακολουθήσαμε πώς η φιλοσοφική σκέψη, στους τέσσερις αυτούς αιώνες βαθμιαία αποσπάστηκε όλο και πιο πολύ από τη ζωή, και πέρασε σε σφαίρες υπερβατικές, που ενδιέφεραν όλο και λιγότερους ανθρώπους.

Η ιωνική σαφήνεια και η αττική διαύγεια αντικαταστάθηκαν από έναν σκοτεινό και περίπλοκο μυστικισμό. Πολλές φιλοσοφικές σχολές, όπως οι Νεοπυθαγόρειοι και οι Στωικοί, παίρνουν με τον καιρό τη μορφή και το περιεχόμενο θρησκευτικών συλλόγων, με καθιερωμένες τελετουργίες, ακόμα και με ειδική χαρακτηριστική αμφίεση και εμφάνιση των μελών τους. Προετοιμάζεται η εποχή της πίστεως, που για χίλια και πάνω χρόνια θα αντικαταστήσει την εποχή του λόγου. Οι μόνοι που αντιστέκονται στην πορεία αυτήν είναι οι Επικούρειοι.

Πριν όμως φτάσουμε στην απόλυτη έκπτωση των φιλοσοφιών, όπως την περιγράφει καυστικά ο Λουκιανός στα θαυμάσια έργα του Βίων πράσις και Συμπόσιον ή Λαπίθαι, θα μεσολαβήσει ένα φωτεινό διάλειμμα δύο περίπου αιώνων, κατά το οποίο μεγαλουργεί, όχι πια η φιλοσοφία αλλά η επιστήμη, ενώ η λογοτεχνία (πεζογραφία και ποίηση) θα γνωρίσει κι αυτή μια πρόσκαιρη άνθηση. Αυτό όμως δεν θα γίνει στην παρακμασμένη Αθήνα αλλά σε μια καινούργια πόλη, στην Αλεξάνδρεια.

Από όλες (73 κατά μία παράδοση) τις Αλεξάνδρειες που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος, η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου είναι χωρίς αμφιβολία η λαμπρότερη, η ενδοξότερη και η μακροβιότερη, αφού εξακολουθεί ώς τις μέρες μας να σφύζει από ζωή. Ο στρατηγός του Αλέξανδρου, ο Πτολεμαίος ο Λάγου, την έκανε πρωτεύουσα της ελληνιστικής Αιγύπτου, και έμεινε επί χίλια χρόνια το μεγαλύτερο οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της Μεσογείου.

Ξεβλαχεμένα μεζεδάκια

Και χουντομεζεδακια θα μπορούσα να τα τιτλοφορήσω επειδή σήμερα έχουμε 21 Απριλιου, την 51η επέτειο της δικτατορίας του 1967, τελικά ομως άλλαξα γνωμη και προτίμησα να θυμίσω ένα μικροπεριστατικό της εβδομάδας που πέρασε, που προκάλεσε για μια-δυο μέρες μεγάλη τρικυμία στο ποτηράκι των κοινωνικών μέσων.

Σε μια συνέντευξη σε ένα κανάλι βήτα κατηγορίας, ο Πέτρος Κωστόπουλος δήλωσε ότι με τα περιοδικά του «ξεβλάχεψε» πολλούς Έλληνες που έψαχναν τότε την Ευρώπη -και προκάλεσε κύματα αγανάκτησης, ανάμεσα στ΄ άλλα και απο ανθρώπους που πριν από 10 χρόνια θα σκότωναν για να μπουν στα περιοδικά του. Ωστοσο, από σεμνότητα ο καλός εκδότης δεν είπε ότι με τα περιοδικά του φέσωσε περισσότερους απ’ όσους ξεβλάχεψε.

Εγώ το ΚΛΙΚ το έχω φυλλομετρησει μία φορά σε μια αίθουσα οδοντογιατρού -στη δεκαετία του 80 υπήρχαν περιοδικάρες, από το Τέταρτο, τον Πολίτη και τον Σχολιαστή ίσαμε τη Λέξη και το Αντί, που δεν αισθάνθηκα την ανάγκη να αγοράσω τα καθρεφτάκια του Κωστόπουλου.

Κατά τα άλλα, πρόσεξα ότι στα κοινωνικά μέσα πολλοί έκαναν λόγο για «ξεβλάχωμα» -επιρροή από το ξεβράχωμα προφανώς, αλλά κανονικά είναι ξεβλάχεμα. Για τους βλάχους χρωστάω άρθρο, αλλά το θέμα ειναι δύσκολο. Να σημειώσω πάντως ότι, όπως έχουμε γράψει στο ιστολόγιο, το πρόθημα ξε- δεν σημαίνει μονο την αντίθετη ενέργεια από του αρχικου ρηματος. Μπορεί να λειτουργεί και επιτατικά: για παράδειγμα, όταν ξεγυμνώνω ή όταν ξεκουφαίνω κάποιον τον γυμνώνω ή τον κουφαίνω εντελώς, δεν τον… ντύνω. Οπότε ίσως ο κ. Πέτρος να εννοούσε έτσι το «ξεβλαχεύω».

* Και προχωράμε. Συζητήθηκε αρκετά η συμβολική ενέργεια διαδηλωτών που προσπάθησαν να γκρεμίσουν το άγαλμα του Τρούμαν.

Την ενέργεια τη χαρακτηρισα συμβολική επειδή με αυτο το δέσιμο σκοινιων (εννοώ, σε αυτό το ύψος) και με αυτό το εργαλείο θα ήταν πολύ δύσκολο να γκρεμιστεί όντως το άγαλμα.

Αλλά ποιο εργαλείο χρησιμοποιεί ο διαδηλωτής; Σύμφωνα με την άριστη Καθημερινή, αλυσοπρίονο, βλ. και τον τίτλο της: «Με αλυσοπρίονο κατά αγάλματος Τρούμαν» (χωρίς οριστικό αρθρο, λες και υπάρχουν καμιά πενηνταριά αγάλματα του Τρούμαν στο λεκανοπέδιο να περιφέρονται).

Ωστόσο, το αλυσοπρίονο είναι αυτό, ο γκριζομάλλης φοιτητής κρατάει τροχό. Αλλά όταν υπάρχει αριστεία δεν είναι ανάγκη να ξέρεις γι’ αυτα που γράφεις.

* Ένας γκρινιάρης φίλος, βρίσκει αφορμή να γκρινιάξει ακόμα και σε ειδήσεις ευχάριστες. Μου στέλνει λινκ για ένα άρθρο ιατρικό, όπου αναγγέλλεται ότι «διαγνωστικό εμφύτευμα ανιχνεύει πρόωρα τον καρκίνο».

Το κουτί της Πανδώρας και άλλα «σοφά λάθη»

Την ιδέα για το σημερινό άρθρο την πήρα από μια πρόσφατη δημοσίευση του Χρίστου Γραμματίδη στο Φέισμπουκ, που αναφερόταν στο πρώτο από τα σοφά λάθη που θα δούμε.

Ο όρος «σοφά λάθη» που χρησιμοποιώ είναι εσκεμμένα ανακριβής, εξού και τα εισαγωγικά στον τίτλο. Ακριβέστερο θα ήταν να πούμε για «λαθη σοφών».

Γιατί τα λέω έτσι;

Για να απαντήσουμε, ας σκεφτούμε το κουτί της Πανδώρας. Ξέρετε, το γνωστό κουτί που η Πανδώρα άνοιξε, μη μπορώντας να αντισταθεί στην περιέργεια, με αποτέλεσμα να ξεχυθούν από μέσα όλα τα δεινά στον κόσμο μας, αρρώστιες, πείνα, πόλεμος -αλλά και η ελπίδα, το αντίδοτο στα δεινά.

Η έκφραση έχει μπει και στη γλώσσα μας. Όταν λέμε «άνοιξε το κουτί της Πανδώρας» εννοούμε ότι έθεσε σε κίνηση μια διαδικασία που αποδεικνύεται πηγή αλλεπάλληλων κακών.

Κι όμως, το «κουτί της Πανδώρας» είναι «λάθος». Στην ελληνική μυθολογία δεν ήταν κουτί αλλά πιθάρι. Ναι, πιθάρι.

Για την Πανδώρα και το πιθάρι της μας μιλάει ο Ησίοδος στο Έργα και ημέρες. Την Πανδώρα την έφτιαξαν οι θεοί, πανέμορφη και ποθητή, για να τιμωρήσουν τους ανθρώπους μετά την αποκοτιά του Προμηθέα που έκλεψε τη φωτιά. Με εντολή του Δία, ο Ερμής τη χάρισε για σύζυγο στον Επιμηθέα, τον αδελφό του Προμηθέα.

Στο σπιτικό του Επιμηθέα υπήρχε ένα πιθάρι και η Πανδώρα έβγαλε το «μέγα πώμα» του και το άνοιξε και…

ἀλλὰ γυνὴ χείρεσσι πίθου μέγα πῶμ’ ἀφελοῦσα ἐσκέδασ’, ἀνθρώποισι δ’ ἐμήσατο κήδεα λυγρά.

Λίγο πολύ καταλαβαίνουμε τι θέλει να πει, αφού η γλώσσα είναι μία και ενιαία, έτσι; Αλλά και να μην καταλαβαίνουμε το νόημα, πάντως βλέπουμε σαφώς ότι ο Ησίοδος χρησιμοποιεί τη λέξη «πίθος».

Πώς το πιθάρι έγινε κουτί; Χρειάστηκε να μεσολαβήσει ένας σοφός -γι’ αυτό και λέω για «σοφό λάθος».