Χοντρολογία (χρονογράφημα του Βριάρεω)

Εδώ και λίγο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα περισσότερα από τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες.

Ωστόσο, το σημερινό αποτελεί εξαίρεση. Δεν υπάρχει στα αποκόμματα που μου έστειλε ο Καλάργαλης, αλλά το βρήκα σε ένα τετράδιο που είχε ο παππούς μου, με κολλημένα αποκόμματα, που το είχε τιτλοφορήσει «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Για τον  λόγο αυτό, δεν ξέρω πότε ακριβώς δημοσιεύτηκε το συγκεκριμένο χρονογράφημα στον Δημοκράτη, πάντως το 1928-29. 

Και για συμπλήρωμα βάζω στο τέλος ένα ποίημα, που βρίσκεται κολλημένο στην ίδια σελίδα με το χρονογράφημα, και που το υπογράφει ο Ιξίων, ένα άλλο ψευδώνυμο του παππού. Δεν ξέρω ποιον «προοδευτικό» είχε στο νου του. 

ΧΟΝΤΡΟΛΟΓΙΑ

Και εγεννήθη το ερώτημα: Τι τρώνε οι χοντροί και παχαίνουν;

Εμείς που γεννηθήκαμε κοκαλιάρηδες και ξεραγκιανοί, που λέμε σε  καθέναν  που μας ρωτά «Γιατί’ σαι έτσι αδύνατος;» πως είναι «το σκαρί μας» τέτοιο, είναι φυσικό να βλέπουμε με φθόνο τον κάθε ιδιοκτήτην πελωρίας γαστρός, που μπορεί να συμπεριλάβει μέσα της δύο ολόκληρους αχαμνόοντας σαν κι εμάς. Και γι’ αυτό το ερώτημα, που πολλές φορές το θέσαμε στον εαυτό μας μόνοι μας, βρήκε έτοιμες απαντήσεις εκ μέρους όλων των κοκαλιάρηδων συμβούλων της υπαιθρίας μας συνελεύσεως.

Advertisement

Το πάρσιμο της Πόλης

Καθώς έχουμε  αύριο  την  αποφράδα επέτειο της Άλωσης, σκέφτηκα να βάλω αποσπάσματα από τρία χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, στα οποία παρατίθενται αποσπάσματα από ένα κείμενο του 1515, ανώνυμου χρονογράφου, που ιστορεί την Άλωση. Το κείμενο από το οποίο παραθέτει αποσπάσματα ο Βάρναλης βρίσκεται στο «Χρονικόν περί των Τούρκων σουλτάνων (κατά τον βαρβερινόν ελληνικόν κώδικα 111)» και πρώτος τα είχε αναδείξει ο Γ. Βαλέτας στην  Ανθολογία της δημοτικής πεζογραφίας. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα έχω συμπεριλάβει  στον τόμο Ιστορικά, που κυκλοφόρησε πέρυσι, και εκεί επέλεξα να μονοτονίσω τα αποσπάσματα (ενώ τα αρχαία που παραθέτει σε άλλα σημεία ο Βάρναλης τα έχω σε πολυτονικό) αφού πρόκειται για δημώδη γλώσσα.

Τα  χρονογραφήματα του  Βάρναλη δημοσιεύτηκαν τον Μάιο του 1953 στην εφημερίδα Προοδευτικός Φιλελεύθερος,  όταν πλησίαζε η επέτειος των 500 ετών από την  Άλωση. Οι πλαγιογραφές και οι επεξηγήσεις σε παρένθεση είναι επίσης του Βάρναλη. 

…..Τα χρονογραφικά κείμενα της «αλώσεως» δεν έχουνε και μεγάλ’ ιστορική αξία. Άλλα είναι γραμμένα από φραγκόφιλους κι άλλ’ από τουρκόφιλους (υπαλλήλους των Φράγκων ή των Τούρκων). Έχουνε βέβαια ενδιαφέρον, αλλά μένουν έξω από την ουσία του θέματος.

Υπάρχει όμως κι ένα λαϊκό κείμενο κάποιου άγνωστου χρονογράφου του 1515, γραμμένο με πολλή ζωντάνια ύφους και γλώσσας, που αξίζει τον κόπο να παραθέσουμε απ’ αυτό μερικά κομμάτια, γιατί ’ναι όχι μονάχα ωραίο παρά κι αποκαλυπτικό. Μας αποκαλύπτει ποια παράδοση επικρατούσε στο σκλαβωμένον ελληνισμό λίγα χρόνια μετά την άλωση:

«Και ακαρτερούσανε την ημέρα του πολέμου με φόβο πολύ. Και κάπου εκοιτάξανε να φύγουνε να πάνε όξω εις τα χωρία, να κρυφτούνε αλλού, να γλιτώσουνε. Και ευρίσκανε αφορμή και ελέγανε, ότι εμείς ειμάστενε πτωχοί ανθρώποι και πα να δουλέψουμε να ζήσομε. Και οι καπεταναίοι τούς εκρατούσανε σαν περί στανέο (= με το στανιό) απάνω εις τα τείχια…

Και πού είναι εκείνοι οι Ρωμαίοι, οι ανδρειωμένοι, εκείνοι οι θαυμαστοί, οπού ορίζανε τον κόσμο με το σπαθί τους;

Τότε έκαμε ο βασιλεύ Παλαιολόγος και εμάζωξε το ψωμί και το εμέραζε εισέ όλη τη χώρα εις τις φαμιλίες, διά να μη ευρίσκουνε πρόφαση να λέγουνε, ότι ψωμί δεν έχουμε σπίτια μας και πάμε να δουλέψουμε. Και κάποιοι άρχοντες, αβάροι (= φιλοχρήματοι) αδιάκριτοι, εκρύβανε τα στάρια διά να τα πουλήσουνε ακριβά, να μαζώξουνε φλωριά και δεν εβάλανε στο νου τους, πως θέλουν τα πάρει οι εχθροί μαζί με τη ζωή τους. Και άλλοι τα εκρύβανε…

Τότε οι πολεμιστάδες δεν ακούανε μηδέ υποτασσοντήσανε των καπεταναίων τους μηδέ με βρισίες μηδέ με παρακάλεσες μηδέ με ραβδίες μηδέ με άλλο. Μόνε έκαμνε καθείς ό,τι ήθελε. Αλλά μηδέ διά τον βασιλέα δεν εκάμασι και τον υβρίζανε ομπρός του και αυτός εκαμανέτονε, πως δεν τα ακούει.

Και ο πρώτος καπετάνιος των πολεμιστάδων, οπού ήτανε, ως είπαμε, ο Ιωάννης ο Γιουστουνιάς, ακαρτέρειε ανδρείως την ημέρα του πολέμου, οπού έμελλε να κάμει ο σουλτάν Μεχεμέτης και έκαμε και εφτιάσανε τον τοίχο, οπού ήτανε μισοχαλασμένος από τις λουμπαρδές της μεγάλης λουμπάρδας, όπου είχανε οι Τούρκοι.

Τότε εζήτησε ο ρηθείς Γιουστουνιάς τον κυρ Λούκα (σημ. το Νοταρά) οπού εκράτει τα άρματα της βασιλείας, ότι να του δώσει τις λουμπάρδες να τις εβάλει απάνω εις τα τειχία να πολεμά τους εχθρούς. Κι ο κυρ Λούκας τις αρνήθη κι ο Γιουστουνιάς του είπε: «Ω τραδιτόρο και επίβουλε, εδά σε σκοτώνω με το σπαθί οπού βαστώ…»

Ο Κάρολος (χρονογράφημα του Βριάρεω)

Εδώ και λίγο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες. Ο παππούς μου είχε στα χαρτιά του κρατήσει αρκετά από αυτά, σε ένα τετράδιο με κολλημένα αποκόμματα, που το τιτλοφορεί «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Επειδή τα περισσότερα  χρονογραφήματα είναι μικρά, συνήθως δημοσιεύω δύο. Σήμερα θα κάνω  μια εξαίρεση και θα βάλω μόνο ένα, παρόλο που δεν είναι μεγάλο, σκάρτες 500 λέξεις. Ο λόγος είναι,  φυσικά, πως είναι  επίκαιρο, αφού πριν από δέκα μέρες είχαμε τη στέψη  του Καρόλου του Γ’ και τώρα στο χρονογράφημα πρωταγωνιστεί ένας Κάρολος. Το χρονογράφημα  δημοσιεύτηκε στις 21 Δεκεμβρίου 1928 με τον υπέρτιτλο «Μυτιληναϊκοί περίπατοι».

Κι αφού αναφέραμε τον  Κάρολο της Μεγάλης Βρετανίας, να πω ότι φίλος μου με πήρε τηλέφωνο και με ρώτησε: Συμβαίνει συχνά, έλεγε, να κολλάμε προσωνύμια στους εστεμμένους: Λέων ο Σοφός,  Κωνσταντίνος ο Κοπρώνυμος, ή ο Πορφυρογέννητος ή ο Ιουστινιανός ο Β’ ο Ρινότμητος, ή στους Φράγκους ο Πιπίνος ο Βραχύς, o Λουδοβίκος ο Ευσεβής και πάει λέγοντας. Οπότε, πώς θα τον  λέγαμε τον Κάρολο; 

Στα σχόλια μπορείτε να προτείνετε προσωνύμια για τον Κάρολο -όχι του χρονογραφήματος αλλά των Ουίνδσορ.

Ο ΚΑΡΟΛΟΣ

Και άλλοτε νομίζω εξέφρασα την γνώμην μου περί μοιραίων ή καθιερωμένων ονομάτων και ανέφερα σχετικά παραδείγματα. Συμφώνως με αυτήν εις το όνομα «Κάρολος» πρέπει να ακούει βασιλεύς της Γαλλίας ή πρωταγωνιστών ήρως Γαλλικού μυθιστορήματος και ουδέποτε γιγαντιαίος, μαύρος σκύλος, ως εν προκειμένω. Αλλά βλέπετε ουδείς κανών άνευ εξαιρέσεως. Όπως μπορεί ένας κοσμικός κύριος να λέγεται Μεθό­διος, ενώ το όνομα αυτό πηγαίνει στους κληρικούς, έτσι κι ένας σκύλος ημπορεί να λέγεται Κάρολος χωρίς να εχρημάτισε ποτέ Βασιλεύς της Γαλλίας.

Αυτός λοιπόν ο σκύλος, ανήκων εις φίλτατον γείτονα, εισήλθε προχθές στο σπίτι μου ελευθερότατα «σαν στο σπίτι του», και με διάφορα εκφραστικά κου­νήματα της ουράς μου υπέδειξεν ότι πρέ­πει να τον φιλοξενήσω. Δεν είχα καμίαν αντίρρησιν, καίτοι δεν εγνώριζα α­κόμη εις ποίον ανήκει, να του πετάξω εξ απλής κυνοφιλίας μερικά ξεροκόμματα που περιφρονηθέντα από τους επαίτας —προτιμώντας δικαίως τούς παράδες- [εδώ λείπει μια αράδα μάλλον] και το έκαμα. Ο δε Κάρολος τα κατεβρόχθισεν αδιστάκτως. Αφού εξηντλήθησαν τα ξεροκόμματα του έριξα μίαν γενναίαν φέταν ψωμιού, που έλαβε κι αυτή την άγουσαν προς τον εντερικόν σωλήνα του σκύλου.

Ο Κάρολος ακόμη δεν εχόρτασε. Άμα είδε το ντουλάπι κλειόμενον εδιπλασίασε τας φιλοφρονήσεις και τα κουνήματα της ουράς και δεν εννοούσε να το κουνήσει από κοντά μου. Προσεπάθησα να τον πείσω ότι τα τρόφιμα ετελείωσαν αλλ’ αυτός είχε ιδεί το καρβέλι και, εάν μπορούσε να ομιλήσει, ασφαλώς θα με ηρώτα πώς τολμώ να θέλω «το σκυλί χορτάτο κι ακέριο το καρβέλι». Εγώ εξ άλ­λου έχων υπ’ όψει μου το «μη ρίπτετε τα όσια τοις κυσί» —και σήμερα δεν υπάρχει οσιότερον απ’ το ψωμί— επέμεινα αρνούμενος. Ήτο εύκολον να τον διώξω όπως ο κ. Βενιζέλος τον κ. Παπαναστασίου δηλαδή με μερικές κλοτσιές, αλλά ήμην οικτιρμονέστερος του πατρός της φυλής και απεφάσισα να του βουλώσω το στόμα όπως όπως. Το καταλληλότερον ήσαν τα σύκα που είχεν εν γαστρί το ερμάριον· του πέταξα δυο, αλλά προς μεγάλην μου κατάπληξιν τα κατεβρόχθισε· επηκολούθησαν άλλα δύο και κατόπιν άλλα. Δεν ήξευρα ότι οι σκύλοι τρώνε και σύκα και εσκέφθηκα να κάνω πειράματα περί της πιθανής παμφαγίας των. Του έριψα λοιπόν μια λεμονόκουπα την οποίαν εδάγκασε, την έπτυσε με προφανή δυσαρέσκειαν και εζήτησε διά του βλέμματος αντιφάρμακον.

Εθνική νόσος και Η απολογία του Νέρωνος (δυο χρονογραφήματα του Βριάρεω)

Εδώ και λίγο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες. Ο παππούς μου είχε στα χαρτιά του κρατήσει αρκετά από αυτά, σε ένα τετράδιο με κολλημένα αποκόμματα, που το τιτλοφορεί «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Όπως συνήθως κάνω, και σήμερα  θα βάλω δύο χρονογραφήματα, μια και είναι μικρά. Το πρώτο δημοσιεύτηκε στις 30 Αυγούστου 1928 και το δεύτερο την επόμενη μέρα, 31.8.1928, και τα δύο με τον υπέρτιτλο «Μυτιληναϊκοί περίπατοι».

Στο πρώτο χρονογράφημα γίνεται λόγος για την πανδημία της εποχής, τον Δάγγειο πυρετό. Ο διάλογος θα σας φανεί εντυπωσιακά όμοιος με απόψεις που ακούστηκαν πρόσφατα για την  πανδημία του κορονοϊού. Παρεμπιπτόντως, η λέξη «δάγγειος» (ή δάγκειος) είναι δάνειο από το γαλλ. dengue, με απώτερη αρχή τα σουαχίλι, λέει το λεξικό.

Στο δεύτερο χρονογράφημα  γνωρίζουμε μια από τις μανίες του μεσοπολέμου, που ήταν ο πνευματισμός. Εδώ ο Βριάρεως χρησιμοποιεί σαν τέχνασμα τον  πνευματισμό για να  επικρίνει τη  συμπεριφορά των συμπολιτών του σε μια πυρκαγιά. Κατά σύμπτωση πριν από λίγο καιρό είχαμε δημοσιεύσει και άλλο δικό του χρονογράφημα για πυρκαγιά.

ΕΘΝΙΚΗ ΝΟΣΟΣ

Εις ένα καθώς πρέπει κύκλον συνεζητείτο χθες η ετυμολογία της λέξεως Δάγγειος. Κάποιος έλεγεν ότι είναι Ιαπωνικής προελεύσεως και ο πυρετός και το όνομά του. Άλλος τον ήθελεν Αυστραλιανόν και άλλος ρωμαίικον. «Ο πυρετός αυτός προέρχεται από τα κουνούπια του Ιλισσού και λέγεται δάγγειος γιατί τα κουνούπια δαγκάνουν -«αυτό είναι».

Το μέγεθος του καλαμπουριού με έκανε να εξέλθω της ουδετερότητος.

—           Βρε αδερφέ δεν πας στην Αθήνα να τους γιάνεις όλους; του είπα. Δυο τέτοια καλαμπούρια να κάνεις θα μεταβάλεις την Αθήνα σε Βόρειο πόλο και, καθώς άκουσα, τα κουνούπια του Δαγγείου ψοφάνε στο κρύο.

Δεν εφάνηκε να πειράχθηκε αλλά εξηκολούθησε τη θεωρία του.

Σκοτώνουν τις αρκούδες όταν σκοτώσουν;

Ο τίτλος βέβαια παραφράζει την παλιά ταινία του Σίντνεϊ Πόλακ, Σκοτώνουν τ’ άλογα όταν γεράσουν (They Shoot Horses, Don’t they?), μια φράση που μπορεί να ερμηνευτεί με κάμποσους τρόπους στα ελληνικά όπου έχουμε ελευθερία στη σειρά των όρων της πρότασης, ας πούμε ότι τα άλογα σκοτώνουν όταν γεράσουν ή ότι κάποιοι όταν γεράσουν σκοτώνουν άλογα, αλλά ξέρουμε ότι η αναμενόμενη ερμηνεία είναι πως όταν τα άλογα γεράσουν κάποιοι (τα αφεντικά τους, ας πούμε) τα σκοτώνουν.

Αλλά εδώ θα συζητήσουμε για ένα ειδησάκι που έγινε γνωστό τις τελευταίες μέρες, ότι εκεί ψηλά στους Δολομίτες, στις Ιταλικές Άλπεις, ένας νεαρός κάτοικος της περιοχής, ο 26χρονος Αντρέα Πάπι, που είχε βγει για τζόγκιν στο βουνό, βρέθηκε νεκρός αφού δέχτηκε επίθεση αρκούδας. Από το γενετικό υλικό προσδιορίστηκε η ταυτότητα του ζώου που τον σκότωσε: είναι η 17χρονη θηλυκή αρκούδα JJ4, η οποία είχε επιτεθεί και είχε τραυματίσει δυο πεζοπόρους το 2020 (Διευκρινίζω πως η φωτογραφία που βλέπετε δεν εικονίζει την κατηγορούμενη αλλά άλλη αρκούδα για την οποία θα σας πω πιο κάτω).

Τότε οι αρχές της επαρχίας (πρόκειται για την αυτόνομη επαρχία του Τρεντίνο) είχαν αποφασίσει να θανατώσουν τη JJ4, αλλά ένα δικαστήριο είχε ακυρώσει την απόφαση. Μετά το νέο συμβάν, ο πρόεδρος της επαρχίας (ανήκει στη Λέγκα του Βορρά) δήλωσε και πάλι ότι πρέπει η ένοχη να θανατωθεί, ενώ επίσης αποφάσισε τη θανάτωση μιας αρσενικής αρκούδας (ενός αρκούδου δηλαδή), του MJ5, ο οποίος τον περασμένο μήνα είχε τραυματίσει έναν πεζοπόρο.

Οι αρκούδες επανεισάχθηκαν (σικ, ρε) στην επαρχία του Τρεντίνο πριν από καμιά εικοσαριά χρόνια, από τη Σλοβενία και το πείραμα πέτυχε αφού ο αρχικός μικρός πληθυσμός έχει πλέον φτάσει τα 120 άτομα. Ίσως να παραπέτυχε, αφού οι κάτοικοι της περιοχής διαμαρτύρονται -το σχέδιο της επανεισαγωγής υπέθετε πως οι αρκούδες θα διασπείρονταν σε όλη την περιοχή των ιταλικών Άλπεων, αλλά δεν είχε προηγηθεί διαβούλευση με τις ίδιες τις αρκούδες, οι οποίες προτιμούν να μένουν στην επαρχία του Τρεντίνο. Η κατηγορούμενη για φόνο, η JJ4, γεννήθηκε στην Ιταλία, από γονείς γεννημένους στη Σλοβενία.

Δικαστήριο υπερασπίστηκε την JJ4 και απέτρεψε τη θανάτωσή της, αλλά η ίδια η JJ4 δεν πέρασε βέβαια από δίκη. Στα ζώα δεν αναγνωρίζεται δικαιοπρακτική ικανότητα, έχουν όμως δικαιώματα. Ωστόσο, στην αρχαιότητα αλλά και στον Μεσαίωνα ήταν συνηθισμένο να γίνονται δίκες ζώων. Με την ευκαιρία, θυμήθηκα ένα σχετικό χρονογράφημα του Βάρναλη, που περιλαμβάνεται στον τόμο Ιστορικά, τον πιο πρόσφατο τόμο χρονογραφημάτων που έχω επιμεληθεί στις εκδόσεις Αρχείο, που δημοσιεύτηκε στον Προοδευτικό Φιλελεύθερο το 1951 (Ο Βάρναλης είχε γράψει ήδη σχετικό χρονογράφημα το 1939 στην Πρωία, αλλά το ξαναπαρουσίασε το 1951 με άλλο πρόλογο και επίλογο, που έχει υπαινιγμούς για το κλίμα της εποχής). Το παρουσιάζω εδώ, για να κάνω και λίγη γκρίζα διαφήμιση του βιβλίου:

Πάσχα (ένα χρονογράφημα του Βριάρεω)

Εδώ και λίγο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες. Ο παππούς μου είχε στα χαρτιά του κρατήσει αρκετά από αυτά, σε ένα τετράδιο με κολλημένα αποκόμματα, που το τιτλοφορεί «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Το σημερινό χρονογράφημα είναι, ας πούμε, επίκαιρο, μια και έχει τον τίτλο Πάσχα και αφηγείται μια πασχαλινή εκδρομή στην εξωτική Πεντέλη. Πιθανώς δημοσιεύτηκε τις μέρες κοντά στο Πάσχα του 1929 (που έπεφτε αργά, 5 Μαΐου), αλλά ούτε ο Καλάργαλης σημείωσε την ημερομηνία δημοσίευσης, ούτε ο παππούς μου στο τετράδιό του. Ο υπέρτιτλος του χρονογραφήματος είναι Αναμνήσεις. 

Αγνοώ ποιος ήταν ο δήμαρχος Πειραιώς που, όπως αναφέρεται στην αρχή, ήθελε να συγκροτήσει «πενταμελή επιτροπή από τρία άτομα» -αλλά βλέπουμε ότι ο Βαμβακούλας δεν ήταν ο πρώτος διδάξας!

ΠΑΣΧΑ

Οκταμελής παρέα ής προήδρευεν o Θείος Σταύρος, ιατρός των οδόντων και των ψυχών —των πρώ­των διά της επιστήμης και των δευτέρων δια της απαραμίλλου ευθυμίας του— απεφάσισεν εν πλήρει συμπνοία των έξ εγκεφάλων της να εορτάσει το Πάσχα διά μεγα­λειώδους εις Πεντέλην εκδρομης.

Λέγομεν δε «οκταμελής παρέα» με «έξ εγκεφάλους» όχι διότι μιμούμεθα τον άλλοτε Δήμαρχον Πειραιώς συγκροτούντα «πενταμε­λή επιτροπήν εκ τριών ατόμων», αλλά διότι ο Σταύρος ών χονδρός και τεράστιος ήξιζεν όσον δύο τουλάχιστον εκδρομείς αυξάνων ούτω τα επτά μέλη της παρέας εις οκτώ ενώ o υπηρέτης του Χρήστος ών ηλίθιος o δυστυχής περιόριζε τους εγκεφάλους εις έξ.

Η Πεντέλη είναι η προσφιλεστέρα ημίν αττική γωνία και δι’ άλλους λόγους αλλά και διότι ενθυμούμεθα πόσας αλησμονήτους ημέρας ή και νύκτας διήλθομεν πλησίον του μοναστηριού —εκτός βολής εννοείται— καταβροχθίζοντες παχυτάτους οβελίας και πίνοντες άκρατον αττικόν ρητινίτην, όστις ρέει αφθόνως εκ τών βαρελίων των εκεί εγκατεστημένων καπήλων αντί 10 δραχμών κατ’ οκάν.

Επειδή όμως εσχάτως οι ρηθέντες κάπηλοι προσβληθέντες υπό της γνωστής επιδημικής νόσου της αισχροκερδείας ενόθευον (ως επείσθημεν εκ προγενεστέρας απογευματινής εκδρομής) το θείον νέκταρ διά του νερού της παραπλεύρου «νερομάνας» απεφασίσαμεν να κάμομεν προμήθειαν κρασιού εξ Αθηνών «ίνα μη πέσωμεν είς ακράσίαν» κατά το παλαιόν καλαμπούρι.

Ορμητήριον της παρέας ήτο το επί της οδού Ακαδημίας ενδιαίτημα του Σταύρου όστις, λαβών τον Χρήστον, ημάς και τεραστίαν νταμιζάναν χωρούσαν όσα τα μέλη της παρέας οκάδας, ετράπη διά της οδού Μαυρομιχάλη προς την οδόν Δερβενίου εις υπόγειόν τι της οποίας επωλείτο «μόνον εις τους γνωστούς» γνησιότατον καλαβρυτινόν κοκκινέλι. Ο οινοπώλης κατελθών εκ Καλαβρύτων διά του κοσμούντος αυτά περιφήμου οδοντωτού σιδηροδρόμου με εφόδια μί­αν σύζυγον και ένα γάιδαρον ήλθεν εις Αθήνας και μετελθών το επάγγελμα του γαλατά απέκτησε μέγαρα, τέκνα και αυτοκίνητον εις αντικατάστασιν του αποθανόντος γαϊδάρου του, μετεβλήθη δε εις οινοπώλην και τίμιον άνθρωπον, κα­θόσον ών γαλατάς επότιζεν αφθόνως το γάλα ενώ το κρασί το άφηνεν άνευ ύδατος.

Αλλ’ ο οινοπώλης έλειπε την εσπέραν εκείνην, τον ανεπλήρου δε η ερίτιμος συμβία του, εμπειροτάτη ίσως δια το γαλακτοπωλείον, αδαής όμως εις τα κρασιά, η οποία πεισθείσα ότι είμεθα πατριώται της και ακούσασα τας ψευδείς εκ Καλαβρύτων ειδήσεις μας παρέλειψε το μέτρημα των εις την δαμιζάναν ριπτομένων «μισών» τας οποίας λίαν ευχαρίστως εμέτρα ο Σταύρος. Ότε λοιπόν και η δέκα­τη έκτη μισή διελθούσα το μαυριδερόν χωνίον ανεπαύθη εις τα έν­δον του δοχείου ο Σταύρος ανεφώνησε «ένδεκα» ήτοι πεντέμισι οκάδες.

— Μάς κάνουνε κυρά Γιάννενα από εφτάμισι τριάντα έξι και πενήντα, βγάλε τη μισή για «κολάρα» τριαντατρείς,

(«Κολάρα» λέγονται τα ελλείμματα της μισής ήτις δεν γεμίζεται συνήθως ως επάνω ίνα μη χυθεί το κρασί κατά το άδειασμα. Τα ανα­γνωρίζουν δε όλοι οι «ευηγμένοι» ταβερνιάρηδες).

Εάν ο ευμενής αναγνώστης κάμει τον πολλαπλασιασμόν θα εύρει πιθανώς κάποιο λάθος αλλ’ η γραία δεν ήτο εντριβής εις την προπαίδειαν και δεν εδυσπίστει εις τούς «πατριώτες» της.

Επληρώσαμεν και εφύγαμεν δρομαίοι, πείθοντες αλλήλους ότι πρέπει να σπεύσομεν να ακούσομεν την Ανάστασιν και όχι διότι εφοβούμεθα μην ανακαλύψει η γραία την υπεξαίρεσιν. Αλλά «το άδικον ουκ ευλογείται» ως θα ίδει ο αναγνώστης.

Εκκλησιασθέντες εις τον Ναόν της Ζωοδόχου Πηγής μετά την τοποθέτησιν εις ασφαλές μέρος της οινοφόρου, και φαγόντες την γευστικοτάτην μαγειρίτσαν —έργον των χειρών και της δεξιότητος της κόρης του Σταύρου— απεχωρίσθημεν ορίσαντες ώραν εκκινήσεως την εβδόμην πρωϊνήν.

Εγώ και ο Ανέστης έχοντες υπ’ όψει ότι αι γυναίκες χρειάζονται μίαν τουλάχιστον ώραν ίνα ετοιμασθούν τας εξυπνήσαμεν εις τας έξ ενώ τα ωρολόγια των κυριών εδείκνυον επτά παρά τέταρτον.

Ούτω εφθάσαμεν εγκαίρως. Ο Σταύρος και η κόρη του όντες προ πολλού έξυπνοι μας ανέμενον. Αφού δε επίομεν μερικά ούζα αντί καφέ λαβόντες τας προμηθείας και τον Χρήστον εξεκινήσαμεν.

Η από Αθηνών μέχρις Αμα­ρουσίου απόστασις, καίτοι διανυθείσα δι’ αυτοκινήτου, ουδέν έσχε το απευκταίον. Εις το Μαρούσι μισθώσαντες δύο υποζύγια διά τας κυρίας και τα τρόφιμα ύστερα από παζάρι ενός τετάρτου με δύο ωραίες Μαρουσιώτισσες(λόγω της εορτής υπήρχε σπάνις γαϊδουριών) ελάβομεν την άγουσαν διά την Πεντέλην.

Η εν μέσω πευκώνων, αμπελώνων και αγρών μαγευτική άλλοτε οδοιπορία ήτο τώρα πραγματικόν μαρτύριον λόγω της καταστάσεως του δρόμου, έχοντος σκόνην ικανήν να επισκιάσει ολόκληρον την Ελλάδα εν καιρώ ανέμου, εις την οποίαν εχώθημεν μέχρι γονάτων. Εις τα Μελίσσια εκάμαμεν ένα σταθμόν και εκεί συνέβη κάτι φρικώδες.

Ιδών ότι το δέσιμον της νταμιζάνας εις το σαμάρι ήτο επικινδύνως χαλαρόν ηθέλησα να το στερεώσω. Μη γνωρίζων όμως την φύσιν των κόμβων κατόρθωσα να την αφήσω να πέσει με ορμήν και να συντριβεί εις μίαν πέτραν συντρίβουσα και την καρδίαν μου διά το δυστύχημα. Ούτε μία οκά δεν έμεινεν εντός του θραυσθέντος κελύφους ήτις και κατεπόθη αμέσως.

Ευτυχώς γνωστός μας ταβερνιάρης Μελισσιών ευσπλαχνισθείς μάς εφοδίασεν διά συστατικής επιστολής προς ένα Πεντελίτην συγγενή του, όστις μάς παρέσχεν όταν ανέβημεν άφθονον και καλόν ρητινίτην.

Το γλέντι παρά το δυστύχημα ήτο ευθυμότατον και το ψητόν, απλωμένον επί κλαδίσκων πεύκου ήτον τόσον ορεκτικόν ώστε…

Το απόγευμα ανήλθον μόνος εις την κορυφήν βραχώδους λοφίσκου νοτίως της Μονής, όπου προ ετών είχον κρύψει έν δίδραχμον εις την κοιλότητα του κιονίσκου τού χρησιμεύοντος ως ορόσημον.

Ο κιονίσκος έκειτο κατά γης και το δίδραχμον είχεν εξαφανισθεί. Τον εσήκωσα και ετοποθέτησα εις την ιδίαν κοιλότητα έτερον νόμισμα, δραχμής αυτήν την φοράν. Κύριος οίδε εάν θα αξιωθώ ποτέ και πότε να ιδώ εάν παραμένει ακόμη εκεί.

Κατόπιν επήγα να ποτίσω τα υποζύγια εις την βρύσιν της Μονής ιππεύσας επί του ενός και σύρων το έτερον. Εκεί κοντά εις την βρύσιν το υποζύγιόν μου επεθύμησε την ελευθερίαν του συντρόφου του και την απέκτησε αφού δι’ ενός πηδήματος με εξήπλωσεν ειςς ένα βορβορώδη χάνδακα. Κρίμα που υπηρέτησα εις το πεδινόν πυροβολικόν και εδιδάχθην ιππασίαν! Ευτυχώς το νερόν της βρύσεως ήτο άφθονον και μόνον επιγραφή Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν έλειπεν καίτοι η βρύσις ανήκεν εις μονήν. Θα ηδύνατό τις άπιστος να υποθέσει ότι δεν συμφέρει εις τους καλογήρους.

«Ήταν μαγεία o γυρισμός το δειλινό» και το μόνον άξιον μνείας εκτός του ηλιοβασιλέματος και των λοιπών ποιητικών απολαύσεων ήτο η επανάληψις του πειράματος της γαϊδάρας που έρριψε δι’ ετέρου πηδήματος την Μυρσίνην εντός του κονιορτού. Ταύτην (την γα­ϊδάραν δηλαδή και όχι την Μυρσίνην) συλλαβόντες εξυλοφορτώσαμεν επαξίως. Η δε παθούσα (η Μυρσίνη δηλαδή και όχι η όνος) μόνον ετρόμαξεν εκ της πτώσεως χωρίς να κτυπήσει, αφού ως προείπομεν η σκόνη εσχημάτιζε παχύτατον στρώμα. Και τότε είπομεν «ευτυχώς» πού έχει σκόνη o δρό­μος και επείσθημεν ότι ουδέν κακόν αμιγές καλού.

Ώ! αξέχαστες όμορφες μέρες! Αλλ’ «έσετ’ ήμαρ ότ’ αν ποτ’…»

ΒΡΙΑΡΕΩΣ

* Σημειώνω ότι τα αποσιωπητικά μετά το «ώστε» δεν δηλώνουν ότι λείπει κείμενο. Απλώς ο Βριάρεως αφήνει τη συνέχεια της φράσης στην κρίση μας.

* Το αρχαίο στην τελευταία πρόταση είναι από τον Όμηρο: ἔσσεται ἦμαρ ὅτ’ ἄν ποτ’ ὀλώλῃ Ἴλιος ἱρὴ, δηλαδή θα έρθει μέρα κάποτε που θα χαθεί το κάστρο της Τροίας. Σήμερα χρησιμοποιούμε παροιμιωδώς μονάχα τις δυο πρώτες λέξεις.

Τι είναι η οισοπλοκία;

Ετοιμάζω αυτόν τον καιρό έναν ακόμα τόμο με χρονογραφήματα του Βάρναλη, αυτή τη φορά με «Φιλολογικά», όπου περιλαμβάνω και τα γλωσσικά. Ελπίζω να τον έχω έτοιμο για το τέλος του χρόνου, γιατί είναι πολλά τα καλά χρονογραφήματα της κατηγορίας αυτής κι ο τόμος απειλεί να ξεπεράσει σε σελίδες ακόμα και τα Αττικά, τον πρώτο τόμο της σειράς αυτής.

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα ένα από τα χρονογραφήματα που θα συμπεριλάβω σε αυτόν τον τόμο, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πρωία μέσα στην Κατοχή, συγκεκριμένα στις 18 Μαΐου 1943. Να πω παρεμπιπτόντως, αν και το έχω ξαναπεί, ότι το 1943, μέσα σε βαθιά Κατοχή, γίνονταν στην Πρωία (και γενικά στα ελληνικά έντυπα) πολύ ουσιαστικές συζητήσεις για θέματα γλώσσας και πολιτισμού, που συμμετείχε και ο Βάρναλης σε αυτές. Το σημερινό χρονογράφημα είναι πιο ανάλαφρο, με ευτράπελη διάθεση, και θίγει διάφορες περιπτώσεις μετονομασιών της καθαρεύουσας, από την ειδική ορολογία έως τα τοπωνύμια.

Τη λέξη «οισοπλοκία» δεν τη βρίσκουμε σε κανένα λεξικό, δεν γκουγκλίζεται (ακόμα) καν, αλλά τα «είδη οισοπλοκίας» τα βρήκα μέσω google books σε έναν προπολεμικό τελωνειακό κώδικα.

Ο Βάρναλης θίγει επιτροχάδην τη στρατιωτική ορολογία, και εκεί έχω και μια αμφιβολία και γι’ αυτό σας έβαλα και το απόσπασμα της εφημερίδας. Λέει: Τα «κινητά… ωρραία», τα «άπωσον», οι «περισκελίδες» και οι «φαλαινίδες» ταγίσανε γενεές παιδιών του λαού. Αυτό που διαβάζω σαν «ωρραία» δεν το ξέρω και δεν το ξέρει κανένα κιτάπι που συμβουλεύτηκα, ενώ είναι γνωστό το «κινητό ουραίο» από τη στρατιωτική ορολογία -υποθέτω λοιπόν πως ουραίο έγραψε ο Β. και στραβοτυπώθηκε, αν και παλαιογραφικά δεν είναι προφανές πώς έγινε αυτό.

Μετά, ο Βάρναλης παραθέτει (απόσπασμα από) ένα ποίημα του Ορφανίδη και καταλήγει στις μετονομασίες τοπωνυμίων, όπου αναφέρει αφενός κανονικές μετονομασίες (Αχαρνές-Μενίδι) αλλά και περιπτώσεις κοντινών τοπωνυμίων (Οινόη-Σχηματάρι) όπου δεν ξέρω αν έγινε κάποια μετονομασία.

Ο λόγος στην… οισοπλοκία:

 

Είδη οισοπλοκίας

 Σε κάποιο δρόμο, σε κάποιο μαγαζί υπάρχει η ακόλουθη ταμπέλα: «Είδη οισοπλοκίας». Ας υποθέσουμε, πως είναι Κυριακή και το μαγαζί κλειστό. Έχει τα ρολά κατεβασμένα ή τα παράθυρά του κατάφραχτα από τα γρετίδικα[1] σανιδόφυλλα. Δεν μπορείς να ιδείς μέσα κανένα… οισόπλεγμα, για να καταλάβεις τι διάολος είναι. Σπάζεις το κεφάλι σου να μαντέψεις. Αλλ’ ούτε το ζωντανό σου γλωσσικό αίσθημα (της μητρικής σου λαλιάς) σε βοηθάει για τη λύση του μυστηρίου ούτε το δίπλωμά σου της… φιλοσοφικής σχολής! Τέτοια λέξη δεν τη συνάντησες ποτέ σου στους αρχαίους συγγραφείς.

Αλλά τα λεξικά γιατί υπάρχουν; Όταν πας στο σπίτι σου κατεβάζεις τη Λεξικάρα με τις χιλιάδες σελίδες και ζητάς τον ψύλλο στ’ άχυρα. Ε λοιπόν. Δεν υπάρχει τέτοιος… ψύλλος. Υπάρχει όμως ένας άλλος, που σου ανάβει περισσότερο τη γλωσσική σου φαγούρα. Είναι η λέξη «οίσος ή οισός· είδος ιτέας ή λύγου, ου οι κλώνοι εχρησίμευον προς κατασκευήν πλεγμάτων, σχοινίων κτλ.». Η λέξη απαντά στον Ησύχιο, στο Λυκόφρονα και στο Θεόφραστο. Ποιος δαίμων την «εξέθαψε» από κει μέσα; Ο δαίμων του σχολαστικού λογιοτατισμού. Κάποιος δάσκαλος από κείνους που βαλθήκανε στην αρχή της λεύτερης εθνικής μας ζωής να εξελληνίσουνε τη γλώσσα μας. Η γλώσσα του λαού τους φαινότανε αποτέλεσμα της δουλείας. Τα «γραικοβάρβαρα», τα «μοχθηρά ταύτα» έπρεπε να φύγουν από τη μέση και ν’ αντικατασταθούνε με λέξεις γνήσιες ελληνικές δηλαδή αρχαίες. Η δουλεία της δημοτικής έπρεπε ν’ αντικατασταθεί με την τυραννία της αττικής. Κυρίως οι δασκάλοι κάνανε θραύση στην ορολογία της διοίκησης, του στρατού και του στόλου. Τα «κινητά… ωρραία»*, τα «άπωσον», οι «περισκελίδες» και οι «φαλαινίδες» ταγίσανε γενεές παιδιών του λαού. Πολλοί λόγιοι του καιρού εκείνου σατιρίσανε αυτήν την μανία των δασκάλων. Αλλ’ έγινε παροιμιακή η σάτιρα του Ορφανίδη («Τίρι-Λίρι»):

 

Δασκάλους δε αποκαλώ συλλήβδην και αθρόα

τα δίποδα κακεντρεχή γνωστά χερσαία ζώα (…)

Οπόταν κούφος δάσκαλος θηρεύσει λέξιν μίαν

εις του Βαρίνου[2] την ξηράν αλλά σοφήν κοιλίαν

ως ο του ρωσικού ναού υπερμεγέθης κώδων

την εκφωνεί βαρύφθογγον εν μέσω των τριόδων

και τόσον η κουφότης του ογκούται κι αναβαίνει,

όσον αυτή είν’ άχρηστος και εσκωριασμένη…»

 

Λοιπόν ο περίφημος αυτός μαγαζάτορας, που πουλάει είδη «οισοπλοκίας», τι πουλάει, επιτέλους; Καλάθια ή σκοινιά; Ή και τα δυο; Πάντως και ο πελάτης αγοράζει σκοινιά και καλάθια κι ο μαγαζάτορας πουλεί καλάθια και σκοινιά. Κανένας δεν χρησιμοποιεί τον όρο «οισοπλέγματα» ή «οισόπλεκτα» ή «οισοπλοκώ» ή «οισοπλόκος», που όλοι τους είναι ανύπαρκτοι. Τότε, τι μας πασάρισε στην ταμπέλα του ο μαγαζάτορας την ανύπαρχτην επίσης λέξη «οισοπλοκία»; Και το περίεργο είναι πως η λέξη οίσος ή οισός είναι… ανώμαλη. Στον πληθυντικό γίνεται από αρσενική ουδέτερη: τα οίσα!

Οι καλαθοπουλητάδες λοιπόν γενήκανε «οισοπλοκοπώλαι»! Αλλά δεν είναι οι μόνοι που πρέπει να περηφανεύονται γι’ αυτή τους την… αρχαιογέννηση. Είναι και οι πατσατζήδες. Ξέρετε πως ονομάζονται επισήμως; Ακροκαθαρισταί! Και το σωματείο τους «Σωματείον ακροκαθαριστών»! Ομοίως οι ραφτάδες εκκλησιαστικών ρούχων λέγονται «ιερορράπται»!

Αλλά τούτα είναι μεμονωμένα κακά. Τι συφορά γίνεται με το ξαναβάφτισμα των χωριών της υπαίθρου! Έπρεπε και οι τόποι ν’ αλλάξουνε όνομα για να εξαρχαϊσθούνε. Όποιος πάρει το τρένο της Χαλκίδας θα ταξιδεύει στην αρχαίαν Ελλάδα. Θα συναντήσει τας Αχαρνάς, το Οίον, τας Αφίδνας, την Σφενδάλην, τον Αυλώνα, τα Οινόφυτα, την Οινόην…[3] Θα τρίβει τα μάτια του για να ιδεί ναούς του Απόλλωνος, γυμνήτας και πελταστάς, τον Χρεμύλον, τον Στρεψιάδην, διακρίους και δημιουργούς, και θα βλέπει, ωστόσο, μπροστά του το Μενίδι, το Μπογιάτι, τα Κιούρκα, τη Μαλακάσα, το Σάλεσι, τις Στανιάτες, το Σχηματάρι· θα βλέπει φουστανέλες και πατατούκες, το Δέδε, τον Γκίκα, τον Κόλια, βουνήσιους, ζευγολάτες και μαστόρους!

Ωραία ήσαν τα ονόματα των χωριών. Τι τους ήρθε να τ’ αλλάξουνε; Κι είχανε υπέρ αυτών την ιστορία τους, τη ζωή τους. Κι όμως τ’ αλλάξανε. Η αλλαγή δεν πήγε πέρα από τα επίσημα έγγραφα. Κανένας Μενιδιάτης δε λέγεται Αχαρνεύς και κανένας Μαλακασιώτης Σφενδάλιος. Το όνομα είναι νεκρό. Αλλά πως λέγεται ο Μπογιατιώτης; Οίος; Ή δεν λέγεται καθόλου; Μυστήρια…

Δυστυχώς, πολλά ονόματα χωρίων μείνανε ανάλλαχτα. Ο λόγος το λέει. Γιατί κι αυτά τα αρχαιοποιήσανε: Κορωπίον, Βραχάμιον, Λεοντάριον κλπ.

[1] γρετίδικος ή εγρετίδικος: αφαιρούμενος, κινητός.

[2] Πρόκειται για το πσλιό λεξικό του Βαρίνου Φαβωρίνου.

[3] Οίον είχε πρόσκαιρα ονομαστεί το Μπογιάτι, αργότερα Άνοιξη. Ο σταθμός της Μαλακάσας είχε ονομαστεί σταθμός Σφενδάλης. Οι άλλες διτυπίες λόγω μετονομασίας είναι: Αχαρνές-Μενίδι, Αφίδνες-Κιούρκα, Αυλώνα-Σάλεσι, Οινόφυτα-Στανιάτες.

 

Μακρύ-Γιαλός και Μαγέρικο (δυο χρονογραφήματα του Βριάρεω)

Εδώ και λίγο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ. H δημοσίευση κανονικά γίνεται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά την περασμένη Τρίτη το ξέχασα. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες. Ο παππούς μου είχε στα χαρτιά του κρατήσει αρκετά από αυτά, σε ένα τετράδιο με κολλημένα αποκόμματα, που το τιτλοφορεί «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Επειδή τα πιο πολλά «περισωθέντα» χρονογραφήματα είναι μάλλον σύντομα, έβαλα δύο για να μη με κατηγορήσετε για ελλιπή μερίδα. Τα δυο σημερινά χρονογραφήματα είναι τα πρώτα πρώτα που δημοσίευσε ο Βριάρεως στην εφημερίδα. Το πρώτο, Μακρυ-Γιαλός δημοσιεύτηκε στις 26 Αυγούστου 1928 και το δεύτερο, το Μαγέρικο, στις 15 Νοεμβρίου 1928. 

Ο Μακρυ-Γιαλός ή Μακρύς Γιαλός είναι περιοχή της Μυτιλήνης. Δεν είναι μακριά από το κέντρο της πόλης, κι ας περιγράφεται η επίσκεψη κάπως σαν οδοιπορικό. Η φωτογραφία που βρήκα είναι του 1950. 

Ο όρος «συζυγαρχία» που εμφανίζεται στο δεύτερο χρονογράφημα, ξεχασμένος σήμερα, εννοεί τη στρατιωτική μονάδα που εφοδίαζε με πυρομαχικά τις μάχιμες μονάδες του στρατού. 

ΜΑΚΡΥ-ΓIAΛΟΣ

Εσυνηθίσαμεν ν’αποκαλώμεν «Κέν­τρα» τα μέρη εις τα οποία δύναταί τις ακριβοπληρώνων το ενοίκιον μιας καρέ­κλας να καθίσει επ’ αυτής και να επιδοθεί εις το σκότωμα της διαθεσίμου ώρας του.

Ο χορευτής του Κήπου και Απάνω Σκάλα (δυο χρονογραφήματα του Βριάρεω)

Εδώ και λίγο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ. H δημοσίευση κανονικά γίνεται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά εκτάκτως τούτη τη φορά μετατέθηκε για Τετάρτη, επειδή χτες ήταν η μέρα του π. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες. Ο παππούς μου είχε στα χαρτιά του κρατήσει αρκετά από αυτά, σε ένα τετράδιο με κολλημένα αποκόμματα, που το τιτλοφορεί «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Επειδή τα πιο πολλά «περισωθέντα» χρονογραφήματα είναι μάλλον σύντομα, έβαλα δύο για να μη με κατηγορήσετε για ελλιπή μερίδα. Τα δυο σημερινά χρονογραφήματα είναι τα πρώτα πρώτα που δημοσίευσε ο Βριάρεως στην εφημερίδα. Το πρώτο, Ο χορευτής του Κήπου, δημοσιεύτηκε στις 18 Αυγούστου 1928 και το δεύτερο στις 23.8.1928.

Και τα δυο έχουν τον υπέρτιτλο Μύτιληναϊκοί περίπατοι, και δικαίως αφού περιγράφουν μέρη της πόλης της Μυτιλήνης: τον Κήπο και την Απάνω Σκάλα. Σκέφτηκα ότι ταίριαζε να τα βάλω σήμερα, μια που τις προάλλες είχαμε το διήγημα του Λάκη Παπαστάθη που επίσης αναφερόταν στη Μυτιλήνη. Ο «φορολογικότατος» [Γεώργιος] Μαρής του δεύτερου διηγήματος, θα το καταλάβατε, ήταν υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση Βενιζέλου. 

Μονοτονίζω, εκσυγχρονίζω την ορθογραφία και προσθέτω δυο παλιές φωτογραφίες του Κήπου και της Απάνω (σήμερα: Επάνω) Σκάλας, που βρήκα σε μυτιληνιούς ιστότοπους.

ΜΥΤΙΛΗΝΑΪΚΟΙ ΠΕΡΙΠΑΤΟΙ

Ο ΧΟΡΕΥΤΗΣ ΤΟΥ ΚΗΠΟΥ

Εις όλα τα μέρη του κόσμου κήποι πόλεων λέγονται δενδρόφυτα γήπεδα επιμελώς καλλιεργούμενα με πλήρη χλωρίδα, ποικιλίαν ανθέων, πίδακας, αγάλματα και κελαρύζον ύδωρ. Παρ ημίν εγένετο μικρά τις παρεξήγησις της σημασίας της λέξεως «κήπος». Ούτω αποκαλούμεν τοιούτον το γνωστόν τοις πάσι σύμφυρμα ολίγων φθειριώντων δένδρων, χαλασμένων συρματοπλεγμάτων περικλειόντων αοράτους ανθώνας και αγκω­νάρια ατάκτως ερριμμένα. Την πλουσίαν χλω­ρίδα αποτελεί το προ της εισόδου παράπηγμα ενός οπωροπώλου όπου θαυμάζομεν πεπόνια βαρέα ως δηλώσεις πολιτευομένων και καρπούζια ελαφρά ως κεφαλάς αντιπολιτευομένων αιωρούμενα ως αερόστατα εις τα απρόσιτα ύψη της ελληνικής ακριβείας (δηλ. της ακρίβειας).

Γιαγκίν βαρ και Αποκατάστασις (δυο χρονογραφήματα του Βριάρεω)

Εδώ και λίγο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ.

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες. Ο παππούς μου είχε στα χαρτιά του κρατήσει αρκετά από αυτά, σε ένα τετράδιο με κολλημένα αποκόμματα, που το τιτλοφορεί «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Επειδή τα πιο πολλά «περισωθέντα» χρονογραφήματα είναι μάλλον σύντομα, έβαλα δύο για να μη με κατηγορήσετε για ελλιπή μερίδα. Τα δυο σημερινά χρονογραφήματα είναι από τα τελευταία που δημοσίευσε ο Βριάρεως στην εφημερίδα. Το πρώτο, το Γιαγκίν βαρ, δημοσιεύτηκε στις 30 Μαρτίου 1929 και το δεύτερο την επομένη, 31.3.1929.

Γιαγκίν βαρ θα πει «Πυρκαγιά [υπάρχει]» στα τούρκικα. Και στα ελληνικά έχει περάσει το γιαγκίνι (Σαν της Σμύρνης το γιαγκίνι, στο ντουνιά δεν έχει γίνει). Ο στίχος «Άκου τον ξάστερο ουρανό, πώς οι καμπάνες σειούνε» είναι από τους Σκλάβους Πολιορκημένους του Βάρναλη, που είχαν κυκλοφορήσει δυο χρόνια νωρίτερα. Το ωρολόγιον του Αγίου Σουλπικίου είναι παροιμιώδης φράση (υπάρχει και διήγημα του Φαίδρου Μπαρλά με τον τίτλο αυτόν) που ίσως ανάγεται σε παλιό μυθιστόρημα ή/και στο περίφημο ρολόι της εκκλησίας του Αγίου Σουλπικίου στο Παρίσι, που πάντως είναι ηλιακό. Εδώ, χαριτολογώντας το αναφέρει ο παππούς μου, που έμενε στη Μυτιλήνη πίσω από τον Άγιο Συμεών. 

Το δεύτερο χρονογράφημα είναι κάπως επίκαιρο, αφού γράφτηκε μέσα στη Σαρακοστή, με την ευκαιρία κάποιας αγορανομικής διάταξης ή κάτι τέτοιο, που αύξανε την τιμή της φασολάδας στα εστιατόρια. Θυμάμαι τον παππού μου να λέει, σε διάφορα τραπέζια, την ιστορία της συνταγής με τα αλληλογεμιστά πουλιά στην αρχή του χρονογραφήματος. Η λέξη «Ερρέτωσαν» στο τέλος ήταν συχνή στα καθαρευουσιάνικα κείμενα (και στον ενικό: ερρέτω) -να πάνε να χαθούν. 

Εδώ μονοτονίζω και εκσυγχρονίζω την ορθογραφία. Ο παππούς γράφει σε καθαρεύουσα, που ταιριάζει με το περιπαικτικό ανάλαφρο ύφος των περιγραφών του. 

Γιαγκίν-βαρ…!

Αυτήν την φράσιν γραμμένην με κεφαλαία και με τρία αποσιωπητικά και έν θαυμαστικόν (όπως παραπάνω) την εδιάβασα κάποτε —ευρισκόμενος εις την τρυφερήν ηλικίαν καθ’ ήν εντρυφά κανείς εις την απόλαυσιν των ληστρικών αναγνωσμάτων— εις τον «λήσταρχον Τσακιτζήν» ηρωικώς δράσαντα και τελευτήσαντα εν Μικρά Ασία.

Παρήλθον εκτοτε πλείστα μεστά περι­πετειών έτη και η φράσις ελησμονήθη είς τινα γωνίαν της καταπεπονημένης μνήμης. Εκείθεν ανεκλήθη χθες την νύκτα ως τρομερόν όνειρον με όλην την τραγικότητα και τον πανικόν που περικλείει.

Το ωρολόγιον του Αγίου Σουλπικίου θα είχε σημάνει μεσονύκτιον εκτός εάν είχε κατά τύχην λησμονηθεί ξεκούρδιστον ότε επανειλημμέναι κωδωνοκρουσίαι εσήμαναν συναγερμόν.

Κόρτε – Οφθαλμοτρώγω: δυο χρονογραφήματα του Βριάρεω

Πριν από δεκατέσσερις μέρες δημοσίευσα ένα χρονογράφημα του παππού μου, συνεχίζω σήμερα με άλλα δύο, που επίσης δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως, και τα δυο με τον υπέρτιτλο Μυτιληναϊκοί περίπατοι. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες. Ο παππούς μου είχε στα χαρτιά του κρατήσει αρκετά από αυτά, σε ένα τετράδιο με κολλημένα αποκόμματα, που το τιτλοφορεί «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Επειδή τα πιο πολλά «περισωθέντα» χρονογραφήματα είναι μάλλον σύντομα, έβαλα δύο για να μη με κατηγορήσετε για ελλιπή μερίδα. Και επειδή σήμερα είναι η γιορτή των ερωτευμένων, έβαλα δυο που έχουν κάποια σχέση με το θέμα του έρωτα. 

Το πρώτο, το Κόρτε, δεν ξέρω πότε ακριβώς δημοσιεύτηκε, δεν το σημείωσε ο Καλάργαλης στον κατάλογό του. Το δεύτερο δημοσιεύτηκε στις 30.1.1929. Ο παππούς μου αποδίδει με βεβαιότητα το ρήμα «οφθαλμοτρώγω» στον ποιητή Παν. Σούτσο. Και ο Κουμανούδης το ίδιο λέει στη «Συναγωγή νέων λέξεων», παραπέμποντας στον Ροΐδη, που κάτι πρέπει να έχει γράψει σχετικά -και εικάζω πως ο παππούς μου από εκεί θα άντλησε την πληροφορία, διότι διάβαζε περισσότερο τον Ροΐδη παρά τον Σούτσο. Περισσότερα δεν προλαβαίνω να ψάξω τώρα.

Στο δεύτερο χρονογράφημα γίνεται επίσης λόγος για την ταινία του βωβού κινηματογράφου Ο θαλασσοπόρος (The Navigator) του Μπάστερ Κίτον, που είχε προβληθεί τότε στη Μυτιλήνη -είναι ταινία του 1924 και μπορείτε να τη δείτε εδώ.

Εδώ μονοτονίζω και εκσυγχρονίζω την ορθογραφία. Ο παππούς γράφει σε καθαρεύουσα, που ταιριάζει με το περιπαικτικό ανάλαφρο ύφος των περιγραφών του. Να σημειώσουμε ότι ήταν 26 χρονών όταν τα έγραφε αυτά, κάτι που εξηγεί, σε συνδυασμό και με τα δεδομένα της εποχής, τον χαρακτηρισμό του «γερο-«Στέφου, που «είναι σχεδόν πενηντάρης» στο πρώτο χρονογράφημα. 

Κόρτε

Είναι σχεδόν πενηντάρης ο φίλος μου ο κυρ-Στέφος, μόλα ταύτα διεκδικεί ακόμη κάποιο μερδικό από τα νιάτα, καίτοι η κυρα-Στέφαινα συνηθίζει κάποτε χαριεντιζομένη να του λέει:

«Γέρασες πια, καημένε Στέφο, σε τίποτα δε φελάς». Και ο Στέφος αναμένει ευκαιρίαν να δείξει πως «φελά» ακόμη και το δηλώνει κατηγορηματικώς εις την Πηνελόπην του: «Εγώ γέρασα; Θα με κλέψουνε καμιά μέρα και θα με γυρεύεις».

Εννοείται ότι τόσον η πρόκλησις όσον και η απάντησις είναι μόνον έπεα πτερόεντα και τίποτα άλλο και ουδέποτε ο Στέφος επεζήτησε να κλεφτεί, όπερ, ειρήσθω εν παρόδω, είναι εγχείρημα ακατόρθωτον και διά τον Μίλωνα τον Κροτωνιάτην, διότι ο γέρο-Στέφος ζυγίζει περί τας ενενήντα οκάδας.

Όλ’ αυτά τα ήξευρα προ πολλού. Δικαιολογημένη ήτο λοιπόν η έκπληξίς μου όταν είδα τον σεβαστόν μου φίλον να κόβει βόλτες και να κοντοστέκεται προ της βιτρίνας του καταστήματος. Δεν ξέρω πώς είναι πλασμένος ο νους του ανθρώπου ώστε να πηγαίνει αμέσως στο κακό, ωσάν να είναι αναλόγως μαγνητισμένος προς τον πόλον αυτόν και πολλάκις προσεπάθησα να αποτρέψω τον ιδικόν μου από παρομοίαν ενατένισιν. Εντούτοις, μόλις τον είδα, αυτού επήγε ο νους μου, στο κακό.

— Κόρτε κάνει ο παλιόγερος, εσκέφθηκα. Και επλησίασα να ιδώ το υπό κατάκτησιν είδωλον. Ήτο η ταμίας του καταστήματος, ένα μπουμπουκάκι δεκαεπτά ανοίξεων, όπως λένε οι «Κοσμικοί» των εφημερίδων, το οποίο εμέτρα με τα ρόδινα δακτυλάκια του τα «ρέστα» χωρίς να υποπτεύεται καν τα πυρφόρα βλέμματα του φίλου μου.

Τον εχαιρέτησα και επιάσαμε την κουβέντα.

— Όμορφη δεν είναι; Εστέναξε.

— Όμορφη λέει; Κουκλάκι.

— Πόσο λες να τη δίνουνε;

Έμεινα κατάπληκτος.

— Μα δεν πιστεύω να την έχουνε για δόσιμο κι ύστερα δε φαντάζουμαι να ’ναι για τα δόντια σου οπωσδήποτε.

— Αχ, αυτό λέω κι εγώ. Κι εν τούτοις είναι είδος πρώτης ανάγκης. Μπορώ να γυρίζω μες τους δρόμους με την άλλη;

— Με ποιαν άλλη;

— Την παλιά, αδερφέ. Την έχω από τον καιρό του Νώε. Τη βαρέθηκα πια.

Άρχισα να φοβάμαι μήπως του σάλεψε και θέλησα να επέμβω υπέρ της κυρα-Στέφαινας.

— Δεν τ’ αφήνεις αυτά καημένε Στέφο… Δε σου πάνε. Δεν είσαι παιδί πια να κάνεις τρέλες.

— Το ξέρω, τρέλα είναι. Μα τι να κάνεις; Η άλλη έχει τρύπες. Αρκετά την υπέφερα ως τώρα. Άλλο να μου πεις: να πάρω την άλλη, την καφετιά; Αυτή πάει καλύτερα στην ηλικία μου. Σ’ αρέσει αυτή;

Κοίταξα να δω για ποιαν άλλη μιλούσε και γιατί την έλεγε καφετιά. Ήταν μήπως καμιά Σενεγαλέζα;

— Ποιαν άλλη λες; τον ρώτησα. Δε βλέπω καμιάν άλλη.

— Στραβώθηκες χριστιανέ μου; Δω μπροστά σου είναι στοίβες ολόκληρες. Πού κοιτάς; Να, εδώ.

Και μου έδειξε μια στοίβα ρεμπούμπλικες.

ΒΡΙΑΡΕΩΣ

Οφθαλμοτρώγω

Εισηγητής της εκφραστικοτάτης και απαραιτήτου αυτής λέξεως, υπήρξεν ο μακαρίτης Παναγιώτης Σούτσος. Και επληρώθη γι’ αυτήν όπως πληρώνεται κάθε μεγάλος, χολήν αντί του μάννα. Τον επήραν όλοι στο ψιλό και του άλλαξαν την πίστη. Εντούτοις μόνον γι’ αυτή τη λέξη θα ημπορούσε ν’ ανακηρυχθεί μέγας ευεργέτης του ελληνικού λεξικού. Τω όντι η λέξις «οφθαλμοτρώγω» είναι μοναδική εις το είδος της, απολύτως εκφραστική, εύηχος -όπως άλλωστε όλα τα λήγοντα εις τρώγω- και τιμά την ελληνικήν γλώσσαν.

Το εξηκρίβωσα κατά την προχθεσινήν παράστασιν του «Θαλασσοπόρου». Παρά το επικρατούν ψύχος ο κόσμος έτρεξε να θαυμάσει την κωμικήν δύναμιν του Μπάστερ Κίτον και να πνίξει τα βάσανά του μέσα εις ολίγων ωρών άδολον γέλωτα. Αλλ’ έλειπε σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν το ωραίον φύλον και από την πλατείαν και από την οθόνην. Όλος όθεν ο άρρην πληθυσμός εξετόξευε πυρφόρα βλέμματα επί των ελαχίστων που αψήφισαν την θεωρίαν καθ’ ήν το γέλιο ρυτιδώνει το πρόσωπον της γελώσης -αυτός είναι ο κύριος λόγος της σοβαρότητος των θηλέων μας- και κυριολεκτικώς τας «οφθαλμοέτρωγε».

Άλλωστε δεν είναι η μόνη περίπτωσις «οφθαλμοφαγίας» αυτή που ανέφερα -που μπορεί να ονομασθεί κι αλλιώς με προσυνθετικόν επίσης το «οφθαλμός»- υπάρχουν χιλιάδες. Επί παραδείγματι, πώς αλλέως θα ονομασθεί η πλήρης δυναμίτιδος ενατένισις δύο αντιζήλων ωραίων, η προσήλωσις ενός φουκαρά προ εκθέσεως εδωδίμων ή ρουχικών ή το χάζεμα μιας Δ/δος προ βιτρίνας πολυτελών αμφιέσεων ή βαρυτίμων κοσμημάτων;

Κάποτε εις σκληράν εποχήν ισχνών αγελάδων εχάζευα μακαρίως προ της θείας βιτρίνας του «Au Gourmets» στην οδόν Σταδίου. Ήμην τόσον απορροφημένος από τους μεζέδες που ήσαν εκτεθειμένοι -μόνον φευ- εις τα όμματα του κόσμου, ώστε μόλις ένιωσα ένα κτύπημα στον ώμο. Ήταν ο προϊστάμενός μου, όστις με ηρώτησεν απορών.

— Τι κάνεις εδώ παιδί μου; Τόσην ώρα κάθομαι και σε βλέπω.

— Οφθαλμοτρώγω, κύριε ….

Το τρώγειν δέδοται μόνον εις τους εκλεκτούς, ενώ το οφθαλμοτρώγειν είναι προσιτόν εις όλους, και γι’ αυτό όλοι οφθαλμοτρώγομεν. Είτε την παιδίσκην του γείτονος, είτε το μέγαρον του πλουσίου, είτε το αυτοκίνητον του νεοπλούτου, είτε και αυτόν τον μπακαλιάρον του προγάστορος μπακάλη μας, πάντως όλοι οφθαλμοτρώγομεν. Ζήτω λοιπόν ο μακαρίτης Σούτσος, έστω και αν εξαιτίας του «οφθαλμοτρώγω» εγλωσσοφαγώθη υπό των συγχρόνων του.

ΒΡΙΑΡΕΩΣ

 

 

Το λεύκωμα της Ευρυδίκης

Το 1939, η νεαρή Ευρυδίκη, γεννημένη στο Μπατούμ του Καυκάσου, ζει στην Αθήνα. Χάρη στον νονό της, τον δημοσιογράφο και μεταφραστή Λουκά Καστανάκη, αδελφό του συγγραφέα Θράσου Καστανάκη, συμμετέχει σε συγκεντρώσεις λογοτεχνών και καλλιτεχνών, και έχει την έμπνευση να ζητήσει από τους πνευματικούς ανθρώπους που γνωρίζει να γράψουν κάτι στο λεύκωμά της.

Ανάμεσα στο 1939 και στο 1945, συνολικά 32 λογοτέχνες και καλλιτέχνες έγραψαν στο λεύκωμα της Ευρυδίκης. Πρώτος ήταν ο ηθοποιός Βίκτωρ Ζήνων, που τον έχουμε γνωρίσει στο ιστολόγιο από τη φιλία και την αλληλογραφία του με τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη,ενώ ακολούθησαν πολλοί γνωστοί πνευματικοί άνθρωποι όπως ο Νίκος Καββαδίας, ο Κώστας Βάρναλης, ο Κάρολος Κουν, ο Μυριβήλης, ο Βενέζης, ο Καραγάτσης, ο Φώτης Κόντογλου, η Γαλάτεια Καζαντζάκη, ο Μενέλαος Λουντέμης, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, η Δώρα Μοάτσου-Βάρναλη, ο Γιώργος Κοτζιούλας, ο Μάρκος Αυγέρης κτλ. Τελευταίος έγραψε ο δημοσιογράφος του Ριζοσπάστη Δημήτρης Καραντώνης, τον Ιούνιο του 1945. Δυο μήνες αργότερα, παντρεύτηκε την Ευρυδίκη.

Κάποιοι από τους παραπάνω έγραψαν δυο λόγια μόνο στο λεύκωμα, άλλοι εκτενέστερα. Κάποιοι αφιέρωσαν ποιήματα στην Ευρυδίκη, γραμμένα ειδικά για την περίσταση. Ο μόνος που έγραψε κάτι χωρίς να έχει γνωρίσει την νεαρή κοπέλα ήταν ο Γιώργος Κοτζιούλας, που του πήγε το λεύκωμα ο Λουκάς Καστανάκης. Οι άλλοι έγραψαν παρουσία της, οι πιο πολλοί στο σπίτι των Καστανάκηδων.

Το λεύκωμα αυτό της Ευρυδίκης, ένα πολύτιμο ντοκουμέντο με αυτόγραφα σημαντικών δημιουργών, κυκλοφόρησε σε βιβλίο το 1988 από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη, με φωτογραφίες των σελίδων του και με μεταγραφή των εγγραφών και με πρόλογο του Γιώργου Καραντώνη, του γιου της Ευρυδίκης Καραντώνη. Το σκίτσο που κοσμεί την έκδοση, πορτρέτο της νεαρής Ευρυδίκης, το φιλοτέχνησε ο μεγάλος Μυτιληνιός σκιτσογράφος Αντώνης Πρωτοπάτσης.

Το Λεύκωμα εκδόθηκε ξανά το 2019 από τις εκδόσεις Βακχικόν σε έκδοση επαυξημένη με αναμνήσεις της Ευρυδίκης Καραντώνη (η οποία έφυγε από τη ζωή το 2005). Δυστυχώς, αυτή τη νεότερη έκδοση δεν μπόρεσα να τη βρω -οι εκδόσεις Βακχικόν μου είπαν ότι δεν έχουν αντίτυπα, κάτι που είναι κάπως περίεργο για τόσο καινούργια έκδοση, κι έτσι θα βασιστώ στην παλαιότερη, που τη βρήκα σε παλαιοβιβλιοπωλείο. Λυπάμαι γιατί το πρόσθετο υλικό, οι αναμνήσεις δηλαδή της Ευρυδίκης, θα φώτιζαν πτυχές της ιστορίας. Πάντως, εδώ βλέπουμε τον Γιώργο Καραντώνη σε τηλεοπτική εκπομπή να παρουσιάζει αυτή τη νεότερη έκδοση που δεν μπόρεσα να βρω, ενώ στο άρθρο αυτό του Γ. Καραντώνη μπορείτε να δείτε και φωτογραφία της Ευρυδίκης -και μαζί να διαβάσετε ότι ο πατέρας του, ο Δημήτρης Καραντώνης, δολοφονήθηκε τον Νοέμβριο του 1947 σε ενέδρα της Χωροφυλακής.

Το παλαιόσπιτον Κάρακα (ένα χρονογράφημα του Βριάρεω)

Τρίτη σήμερα, μέρα που επί σειράν ετών έβαζα κείμενα του πατέρα μου, που όμως πια εξαντλήθηκαν, αφού βάλαμε και το ανέκδοτο μυθιστόρημά του. Σκέφτηκα να βάλω λοιπόν κείμενα του παππού μου, που όμως τα περισσότερα είναι αυτοτελή, π.χ. τα χρονογραφήματά του.

Πέρυσι τέτοιον καιρό, ενώ δεν είχα ακόμα έτοιμο το ανέκδοτο μυθιστόρημα, είχα βάλει σαν γέφυρα ένα χρονογράφημα του παππού μου, οπότε σήμερα θα δούμε άλλο ένα, που δημοσιεύτηκε το 1929 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως.

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Πρέπει να πω ότι τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες. Ο παππούς μου είχε στα χαρτιά του κρατήσει αρκετά από αυτά, σε ένα τετράδιο με κολλημένα αποκόμματα, που το τιτλοφορεί «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Το συγκεκριμένο χρονογράφημα δημοσιεύτηκε στον Δημοκράτη στις 20 Φεβρουαρίου 1929 (ο πατέρας μου είχε μόλις σαραντίσει, δηλαδή), με τον υπέρτιτλο «Αναμνήσεις». Εδώ μονοτονίζω και εκσυγχρονίζω την ορθογραφία. Ο παππούς γράφει σε καθαρεύουσα, που ταιριάζει με το περιπαικτικό ανάλαφρο ύφος των περιγραφών του. Να σημειώσουμε ότι ήταν 26 χρονών όταν τα έγραφε αυτά και ότι το περιστατικό που αφηγείται πρέπει να συνέβη 3-4 χρόνια νωρίτερα. 

Ο τίτλος θα παραξενέψει αρκετούς, αν και τον έχω αναφέρει ξανά στο ιστολόγιο. Το «Παλαιόσπιτον Κάρακα» (Masure Gorbeau στα γαλλικά) είναι παρμένο από την περίφημη μετάφραση των Αθλίων από τον Ισιδωρίδη Σκυλίτση. Είναι το σπίτι όπου μένουν για λίγο ο Γιάννης Αγιάννης και η Τιτίκα, μόλις την παίρνει από τους Θεναρδιέρους -και το 4ο βιβλίο του 2ου τόμου των Αθλίων τιτλοφορείται Masure Gorbeau. Ο Σκυλίτσης είναι αυτός που καθιέρωσε τις αποδόσεις Γιάννης Αγιάννης, Γαβριάς, Τιτίκα κτλ. που τις τηρούν οι περισσότερες νεότερες μεταφράσεις, αλλά νομίζω ότι οι νεότεροι δεν ακολουθούν τον Σκυλίτση στην υπόλοιπη ονοματολογία -ας πούμε, το «παλαιόσπιτον Κάρακα», ο Κοτζιούλας το αποδίδει «το σαράβαλο του Κόρκα». Και οι δυο μεταφραστές την ίδια σκέψη κάνουν, το Gorbeau είναι παράφραση του corbeau (κόρακας). Καθώς οι Άθλιοι είχαν διαβαστεί πολύ, για το «παλαιόσπιτον Κάρακα» έχουν γράψει επίσης ο Σπύρος Μελάς και ο Κωστής Παλαμάς, σίγουρα και άλλοι.

ΤΟ ΠΑΛΑΙΟΣΠΙΤΟΝ ΚΑΡΑΚΑ

Κάποτε Άγγλος περιηγητής, επεσκέφθη την Ακρόπολιν, ήτο δε τόσον υπερφίαλος και εγωιστής ώστε πάντα τα επιδεικνυόμενα αυτώ υπό του ξεναγού αρχαία κειμήλια ουδεμίαν του έκαμνον εντύπωσιν, αλλ’ απήντα στερεοτυπως : «εκομε και μεις στο Αγγλία». Απαυδήσας ο ξεναγός ήρχισε να του «κόβει κούρες» ήτοι να ψεύδηται άσυστόλως και να τον εμπαίζει εις πάσαν ερώτησιν, λέγων άλλ’ αντ’ άλλων, ότε δε ο υπερήφανος ξένος ηρώτησε περί δύο στρογγυλών λιθαρίων, ευρισκομένων επί τινος μαρμάρου, του απήντησεν ότι ήσαν τα μάτια του Αδάμ. Έκομε και μεις στο Αγγλία, ήτο η απάντησις του Άγγλου. Αμ πώς τα ’χετε και σεις Χριστιανέ μου, αφού είχε δυο όλα όλα και βρίσκουνται και τα δυο εδώ;

Ιστορικά, ο έκτος τόμος των χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη

Μόλις κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Αρχείο όπως πάντα, και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Ιστορικά, με 153 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1958.

Είναι ο έκτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, το 2019 τα «Συμποσιακά», με χρονογραφήματα εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ, το 2020 τα Πολεμικά, γραμμένα τις μέρες του πολέμου του 1940-41 και πέρυσι τα Ερωτικά, με θέμα τον έρωτα, τον γάμο και τις σχέσεις των δύο φύλων. Από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις  την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.

Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη.

Τα χρονογραφήματα του Βάρναλη σε διάφορες εφημερίδες είναι πάνω από 3500. Από αυτά διάλεξα για αυτό τον τόμο 153 κείμενα, με την εξής κατανομή: 43 προπολεμικά, 4 πολεμικά ή κατοχικά και 106 της μεταπολεμικής περιόδου 1950-58.

Βλέπουμε ότι οι δυο μεγάλες περίοδοι (κατοχή και μεταπόλεμος) δεν εκπροσωπούνται εξίσου. Υπερέχει σαφώς η μεταπολεμική περίοδος, και τούτο επειδή τα κατοχικά ιστορικά χρονογραφήματα του Βάρναλη είναι ελάχιστα.

Στα κείμενα του τόμου αυτού, λοιπόν, έχουμε συγκεντρώσει χρονογραφήματα με ιστορικό θέμα, είτε ελληνικό είτε ξένο, πολλά από τα οποία, κυρίως στη μεταπολεμική περίοδο, πραγματοποιούν ευθείες συγκρίσεις και αντιδιαστολές με την τρέχουσα πολιτική κατάσταση στη μεταπολεμική Ελλάδα.

Από την άποψη αυτή, πολλά από τα χρονογραφήματα του τόμου είναι και εμμέσως αλλά σαφέστατα πολιτικά, ή και απευθείας πολιτικά, αφού ο Βάρναλης πολύ συχνά αντιπαραθέτει τα όσα ιστορικά αφηγείται στην επικαιρότητα της εποχής.

Χρησιμοποιεί λοιπόν ο Βάρναλης τα ιστορικά παραδείγματα θέλοντας να αντλήσει διδάγματα για τον αναγνώστη. Και αυτό εξηγεί για ποιο λόγο είναι ελάχιστα τα σχετικά χρονογραφήματα κατά την περίοδο της Κατοχής, όπου ασφαλώς η λογοκρισία δεν επέτρεπε την υπενθύμιση ένδοξων ιστορικών περιόδων και την άντληση ιστορικών διδαγμάτων.

Άλλες φορές, και ιδίως στα προπολεμικά χρονογραφήματα, ο Βάρναλης αφηγείται, συχνά με πολύ κέφι, διάφορα ιστορικά ανέκδοτα, που δεν είναι και τόσο γνωστά στον μέσο αναγνώστη, όπως π.χ. για τις πρώτες επαφές Βυζαντινών και Τούρκων στα 568 μ.Χ. ή περιγράφει επεισόδια από τη ζωή των ισχυρών της ιστορίας ή παρουσιάζει ερωτήματα όπως αν δηλητηριάστηκε ή όχι ο Μέγας Αλέξανδρος ή ποια σύσταση είχε το δηλητήριο που πήρε ο Σωκράτης.

Έχει όμως ενδιαφέρον να δούμε από ποιες περιόδους και από ποιες περιοχές αντλεί τα θέματά του ο Βάρναλης στα χρονογραφήματα του τόμου μας.

Καταρχάς, η μεγάλη πλειοψηφία των χρονογραφημάτων έχει θέμα αντλημένο από την ελληνική ιστορία: τα 117 από τα 153, δηλαδή πάνω από τα τρία τέταρτα. Υπάρχουν 27 χρονογραφήματα με θέμα από την ιστορία άλλων λαών και περιοχών, ενώ 9 κείμενα έχουν αναφορές τόσο στην ελληνική όσο και στη διεθνή ιστορία.

Από τα 117 χρονογραφήματα που έχουν ελληνικό θέμα, ξεχωρίζουν δύο περίοδοι, που συγκεντρώνουν τη μερίδα του λέοντος. Η αρχαιότητα αντιπροσωπεύεται με 49 κομμάτια ενώ το Εικοσιένα με 33 κείμενα (και βέβαια, η μία περίοδος διαρκεί πολλούς αιώνες ενώ η άλλη ούτε μια δεκαετία). Έχουμε ακόμα 18 χρονογραφήματα από τη βυζαντινή περίοδο και άλλα 5 από τους μεταβυζαντινούς αιώνες ως την επανάσταση, και τέλος 10 χρονογραφήματα από τον 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ού (ενώ σε δύο χρονογραφήματα γίνεται αναφορά σε περισσότερες από μία ιστορικές περιόδους).

Από την αρχαιότητα ασχολείται βέβαια με πολλά και ποικίλα θέματα, αλλά επιμένει κυρίως στον Ηρόδοτο και τα Μηδικά και στα Ελληνικά του Ξενοφώντα, ιδίως στην περίοδο των Τριάκοντα Τυράννων.

Ξέρουμε ότι ο Βάρναλης ήταν φιλόλογος, και γερός μάλιστα. Η ιδιότητα αυτή κάνει αισθητή την παρουσία της στα χρονογραφήματα του τόμου μας, καθώς ο Βάρναλης δεν διστάζει να παραθέτει εκτενή αποσπάσματα από το αρχαίο κείμενο που χρησιμοποιεί ως πηγή.  Μάλιστα, ο τρόπος του Βάρναλη να αφηγείται μια ενδιαφέρουσα ιστορία, παραθέτοντας αποσπάσματα από το αρχαίο κείμενο χωρίς πλήρη μετάφραση αλλά μόνο εξηγώντας τα δύσκολα σημεία, τα σκληρά καρύδια, μπορεί να δώσει ιδέες σε φιλολόγους που διδάσκουν σήμερα αρχαία ελληνικά -εφόσον, βέβαια, το κείμενο αφηγείται μια τερπνή ιστορία.

Στα χρονογραφήματα της περιόδου 1950-1958 ο Βάρναλης υιοθετεί ένα κάπως απλουστευτικό ερμηνευτικό σχήμα, αλλά πάντως εναρμονισμένο στα εθνικοανεξαρτησιακά προτάγματα που πρόβαλλε η Αριστερά, σύμφωνα με το οποίο, τόσο στην αρχαία όσο και στη νεότερη ιστορία, ο λαός είναι ο πρωτεργάτης της δημοκρατίας και της εθνικής ανεξαρτησίας, ενώ οι ολιγαρχικοί (στην αρχαιότητα) και οι κοτζαμπάσηδες (στα νεότερα χρόνια) οι εκφραστές της ξενοδουλίας, οι συνεργάτες των ξένων, που ευχαρίστως προδίδουν την πατρίδα αρκεί να αναρριχηθούν στην εξουσία. Μάλιστα, κάποιες φορές ο Βάρναλης καταφεύγει σε χιουμοριστικούς αναχρονισμούς, όπως όταν γράφει για τους «δεξιούς των Πλαταιών» (που κάλεσαν τους Θηβαίους να αλώσουν την πόλη) ενώ άλλες φορές κάνει εύγλωττους υπαινιγμούς στην τρέχουσα επικαιρότητα, που βέβαια δεν είναι τόσο διαφανείς στον σημερινό αναγνώστη, όπως είναι οι αναφορές στην «εξυγίανση» -όπως είχε ονομαστεί, μετά τον πόλεμο, η εκκαθάριση της κρατικής μηχανής από αριστερούς.