Στον ίσκιο των ομπρελών, επί των ξαπλωστρών (άρθρο του Γιάννη Χάρη)

Το σημερινό άρθρο δεν θα είναι δικό μου, θα αναδημοσιεύσω ένα πρόσφατο άρθρο του φίλου Γιάννη Χάρη από την Εφημερίδα των Συντακτών, το οποίο εξετάζει μερικές δυσκολοχώνευτες γενικές πληθυντικού και κάνει και ορισμένες άλλες εύστοχες παρατηρήσεις για την εξέλιξη της γλώσσας.

Η αναδημοσίευση δεν γίνεται για να γλιτώσω για μια μέρα το γράψιμο του άρθρου. Το θέμα μας ενδιαφέρει πολύ και μας έχει απασχολήσει κι άλλες φορές στο ιστολόγιο και οι απόψεις του Χάρη δεν διαφέρουν από τις δικές μου Στο τέλος, πάντως, θα πω και μερικά δικά μου.

Προς το παρόν, ο λόγος στον Γιάννη Χάρη -η εικόνα προέρχεται επίσης από την ΕφΣυν:

Στον ίσκιο των ομπρελών, επί των ξαπλωστρών

Υπέροχος Μποστ; Οχι. Τρέχοντα νεοελληνικά. Και λέω νεοελληνικά, και όχι γενικώς ελληνικά, όχι σε αντιδιαστολή με τα αρχαία ελληνικά ή άλλα, μεσαιωνικά φερειπείν, αλλά επειδή είναι ακριβώς νεοελληνικά. Τελευταίας εσοδείας.

Εδώ πλημμύρισε όλη η χώρα, κι εγώ μιλάω για άραγμα στον ίσκιο ομπρελών, επί των ξαπλωστρών; Ε, όσο να μεγαλώσουν τα αειθαλή πλατάνια του Άρχοντα Φαντασμένου, οπότε και θα ζούμε την απόλυτη νιρβάνα, κάτω απ’ τα βαθύσκιωτα πλατάνια της Πανεπιστημίου, ας περιοριστούμε στις ομπρέλες και τις ξαπλώστρες που μόλις αφήσαμε, πριν από έναν μόλις μήνα.

Και τώρα αναρωτιέμαι σαν πόσο να ξένισαν ώς εδώ οι γενικές «των ομπρελών» και «των ξαπλωστρών». Το «ομπρελών» πάντως το δέχεται ο διορθωτής του υπολογιστή, άρα, ας πούμε, δόκιμο, σωστό, ενώ το «ξαπλωστρών» το κοκκινίζει, άρα αδόκιμο, λάθος. Οντως, κοιτάζω στο γκουγκλ, 1.300.000 «των ομπρελών», 26.500 «των ξαπλωστρών».

Οι ναζί στη μπουζού, λοιπόν!

Έκλεισε χτες, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, η μαραθώνια δίκη της Χρυσής Αυγής και αφού το δικαστήριο δεν αναγνώρισε ανασταλτικό αποτέλεσμα στην έφεση για τους περισσότερους από τους κατηγορουμένους, ο αρχηγός και τα πρωτοπαλίκαρα του ναζιστικού μορφώματος συνελήφθησαν και μπήκαν ή θα μπουν πολύ σύντομα στη φυλακή, ενώ ελπίζουμε ότι μετά την έφεση θα τους ακολουθήσουν και όσοι έχουν μείνει εκτός προς το παρόν.

Φωτογραφία αρχείου

Αυτό το ενδεχόμενο ήταν το καλύτερο που μπορούσαμε να ελπίζουμε αφού πριν από ένα μήνα πολλοί και όχι αβάσιμα προέβλεπαν αισθητά χαμηλότερες ποινές, ισως και απαλλαγές, μεταξύ άλλων και εξαιτίας της αγόρευσης της εισαγγελέα.

Το ιστολόγιο λοιπόν χαίρεται και γιορτάζει. Αλλά αφού εμείς εδώ λεξιλογούμε, λεξιλογικά θα εκφράσουμε την ευφορία μας. Τα λεξιλογικά της φυλακής, ας πούμε, αφού έστω και κατ’ εξαίρεση χτες είδαμε ότι «της φυλακής τα σίδερα είναι για τους φασίστες».

Ο τίτλος του άρθρου είναι ίδιος σχεδόν με ένα παλιότερο άρθρο του ιστολογίου μας, τότε που ειχε γίνει η προφυλάκιση των χρυσαυγιτών, μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα. Τη φράση «στη μπουζού» την είχε εκστομίσει, όταν ήταν βουλευτίνα, η κυρία Ελένη Ζαρούλια, σύζυγος του Φύρερ, όταν είχε αναφερθεί από το βήμα της Βουλής σε συγγενικό πρόσωπο του Γιάννη Δραγασάκη, διερωτώμενη κουτοπόνηρα αν βγήκε ή όχι «από τη μπουζού». Έχει ο καιρός γυρίσματα, βλέπετε, και τώρα βρέθηκαν άλλοι στη μπουζού -κι ελπίζω ότι μετά την έφεση θα βρεθεί και η ίδια.

Η μπουζού είναι όρος της αργκό για τη φυλακή. Τα μεγάλα γενικά λεξικά δεν την έχουν, θα πρέπει να ψάξουμε σε λεξικά της πιάτσας για να τη βρούμε ή σε παλιότερα λεξικά και γλωσσάρια, όπως τα Άτακτα του Κοραή, ο οποίος και καταγράφει τη σημασία «μπουζού = τσέπη».  Ο τύπος «πουζού» ή «μπουζού» με τη σημασία της τσέπης βρίσκεται επίσης σε λεξικά της χιώτικης διαλέκτου, αλλά και σε σημερινά κείμενα του μυκονιάτη πεζογράφου Παναγιώτη Κουσαθανά. Από την τσέπη εύκολα μπορεί η σημασία να διολισθήσει στη φυλακή. Μια άλλη σημασία της λέξης, που τη βρίσκουμε σε λεξικά της πιάτσας, είναι η κρυψώνα.

Τα λεξικά δεν έχουν τη μπουζού, έχουν όμως το ρήμα μπουζουριάζω, με τη σημασία «συλλαμβάνω και φυλακίζω» και σπανιότερα «τρώω» (ΛΚΝ) ή «κλείνω στη φυλακή» (ετυμολογικό Μπαμπινιώτη). Θα ήταν απίθανο το ρήμα «μπουζουριάζω» να είναι άσχετο με τη «μπουζού», και πράγματι όλα δείχνουν πως το «μπουζουριάζω» προέρχεται από τη «μπουζού» -κάτι που το έχει καταγράψει ο Κ. Καραποτόσογλου στο «Ετυμολογικό γλωσσάρι στο έργο του Παπαδιαμάντη», εξηγώντας ότι η λέξη μπουζού, που αρχικά σήμαινε την (μεγάλη) τσέπη, πήρε στη συνέχεια μεταφορικά τις σημασίες «κοιλιά» [που εξηγεί και τη σημασία «μπουζουριάζω = τρώω», που καταγράφεται στο ΛΚΝ και σε ένα διήγημα του Παπαδιαμάντη] και στη συνέχεια «κρυψώνα» και «φυλακή», που είναι και η κοινότερη σήμερα.

Όσο για τη μπουζού, κατά μία εκδοχή προέρχεται από το γενουάτικο borsu δηλαδή από το ιταλικό borsa, που σημαίνει μεταξύ άλλων πουγγί, δερμάτινο σακούλι, που ανάγεται στο λατινικό bursa, byrsa, δέρμα, το οποίο, θα το καταλάβατε, είναι δάνειο από το ελλ. βύρσα, δέρμα -λέξη που επιβιώνει στη βυρσοδεψία. Αν είναι έτσι, η μπουζού είναι αντιδάνειο κι έχει επιφανή ξαδέρφια, αφού από τη bursa προέρχεται και το γαλλ. bourse που δεν είναι μόνο το πουγγί (αυτή ήταν η αρχική του σημασία), αλλά και οι υποτροφίες, όπως θα ξέρουν όσοι έχουν σπουδάσει σε γαλλόφωνα μέρη, και για να πάμε και πιο μακριά, Bourse είναι το χρηματιστήριο, λέξη που φαίνεται να γεννήθηκε επειδή το πρώτο οίκημα που χρησιμοποιήθηκε σαν χρηματιστήριο, στη φλαμανδική Μπριζ, ανήκε σε μια πλούσια οικογένεια εμπόρων ονόματι van den Burse, που στο οικόσημό τους είχαν τρία πουγγιά. Η λέξη έχει περάσει και στα ελληνικά, ως μπόρσα, δυο φορές, μία με τη σημασία του πουγγιού, σε μεσαιωνικά κείμενα, και μία με τη σημασία του χρηματιστηρίου, που έτσι το βρίσκουμε πολλές φορές σε κείμενα των αρχών του 20ού αιώνα ή του τέλους του 19ου αιώνα.

Εκτός από την αργκοτική μπουζού, μια άλλη λέξη για τη φυλακη, επίσης αργκοτική και μισοξεχασμένη, είναι η χάψη, που αυτή έχει απλούστερη ετυμολογία, αφού είναι δάνειο από το τουρκικό hapis / habs. Στο δημοτικό των Λαλαίων ο πασάς διατάζει να φυλακιστούν οι γυναίκες τους: «Γιά πάρτ’ αυτές τες μπροστινές και βάλτε τες στη χάψη».

Συχνά χρησιμοποιεί τη λέξη ο Μακρυγιάννης, π.χ. «Ο Σαρρής, οπού ’ταν σκλάβος, έφυγε από μέσα από την χάψη με τα σίδερα εις τα ποδάρια, από την Λάρσα» ή «Του είπε να βγάλει τον Πετρόμπεγη και τους άλλους από την χάψη· και στρέχτη [δέχτηκε] ο Κυβερνήτης να τους βγάλει, ν’ αγαπηθούν» και για την εποχή της αντιβασιλείας και του Όθωνα: «Και οι χάψες του Κράτους ξαναγιόμωσαν οπίσου και είναι γιομάτες ως την σήμερον».

Το ρήμα είναι «χαψώνω» και η μετοχή «χαψωμένος»: «Σκοτώστε, χαψώστε, ό,τι βίγια [βία] μπορείτε να κάμετε, όμως εμένα να με βγάλετε βουλευτή σας χωρίς άλλο», λέει ο Μακρυγιάννης για τον υπουργό Λοντίδη και ο ιδιος, για άλλη περίσταση: «Και δεν γύρευαν, αν ήταν άνθρωποι με χαραχτήρα, ’κανοποίηση από τους αίτιους, οπού τους είχαν τόσον καιρό χαψωμένους».

Τη χάψη θα τη θυμόμαστε και από τον Βεληγκέκα του Καραγκιόζη, που έλεγε «πο για να το πιάνω, να το κλείνω στη χάψη». Όμως έχει κερδίσει έτσι κι αλλιώς μια γωνίτσα αθανασίας χάρη στο εξαίσιο τραγούδι Σεβάχ ο Θαλασσινός του Λοΐζου, που χτες ήταν η μέρα των γενεθλίων του, και τους στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου: «Κι εκεί στου μακελειού την άψη / δαγκώνω τα σκοινιά τα λύνω / Και μα τον Άγιο Κωνσταντίνο / όλους τους ρίχνω μες στη χάψη».

Πιο συχνή από τη χάψη είναι η «στενή», που ονομάστηκε έτσι για τον προφανή λόγο ότι η φυλακή είναι περιορισμός της ελευθερίας και των κινήσεων του κρατούμενου, αλλά και για τις πολύ μικρές διαστάσεις που έχουν τα κελιά της φυλακής, τουλάχιστον για τους κρατούμενους της σειράς. Όπως λέει ο Πετρόπουλος στο Εγχειρίδιο του καλού κλέφτη, οι κατάδικοι λένε ότι τα κελιά «τους στενεύουν στη μασχάλη».

Ο Πετρόπουλος έχει γράψει και ξεχωριστό βιβλίο «Της φυλακής» αλλά, εκτός λάθους, ούτε σε αυτό ούτε στον Καλό κλέφτη (που έχει μια μεγάλη ενότητα για τις φυλακές) δεν ασχολείται με τα λεξιλογικά του θέματος, ή τουλάχιστον δεν έχει ειδικό κεφάλαιο.

Η φυλακή λέγεται επίσης «το φρέσκο», μια ονομασία της καθομιλουμένης που είναι εξίσου συχνή με τη «στενή» ίσως και συχνότερη. Καθώς στη φυλακή δεν υπήρχε κεντρική θέρμανση και τα μεγάλα κελιά δύσκολα θα ζεσταίνονταν, η πιθανότερη εξήγηση του όρου είναι ότι στη φυλακή κάνει κρύο ή τέλος πάντων έχει δροσιά.

Συνεχίζοντας, έχουμε την «ψειρού», που βέβαια εξηγείται εύκολα από τις συνθήκες υγιεινής που επικρατούν στις φυλακές. Ο Πετρόπουλος, στην Ψειρολογία, λέει ότι αρχικά η φυλακή λεγόταν «ψειριάρα» και μετά έγινε «ψειρού». Στο λεξικό του Κάτου βρίσκω και τη «στρουγκού», που φαίνεται να ειναι μεταπλασμός της στρούγκας κατά τα ψειρού, μπουζού.

Έχουμε έπειτα μετωνυμίες: τα σίδερα, λέμε, εννοώντας τα κάγκελα, εννοώντας τη φυλακή -άλλωστε «της φυλακής τα σίδερα είναι για τους λεβέντες». Βέβαια, σίδερα είναι και οι χειροπέδες, και τους λαχανάδες του Παπάζογλου «τα σίδερα τους φόρεσαν και στη στενή τους πάνε».

Σίδερα λοιπόν, αλλά και «κάγκελα» είναι η φυλακή, όπως και «αλυσίδες». Και βέβαια «μέσα». Θα πας μέσα, λέμε κάποτε για να απειλήσουμε κάποιον που θεωρούμε πως παρανομεί. Και βέβαια «βρίσκεται μέσα και κοιτάει απόξω», που πρέπει να το έχει χρησιμοποιήσει κι ο Τσιφόρος.

Κάποιοι που τους αρέσει να χαλάνε τη χαρά των άλλων δεν παρέλειψαν να επισημάνουν, από χτες κιόλας, ότι οι έγκλειστοι δεν θα μείνουν πολύ στη φυλακή είτε επειδή θα εκμεταλλευτούν αποφυλακίσεις για λόγους υγείας είτε επειδή οι κατάδικοι σπάνια εκτίουν ολόκληρη την ποινή στην οποία έχουν καταδικαστεί.

Αυτοί ας σκεφτούν πώς θα ένιωθαν αν είχε καταδικαστεί μόνο ο Ρουπακιάς ή έστω και ο πυρηνάρχης του. Και ούτε είναι ιδιον πολιτισμένης κοινωνίας να έχει ένα δρακόντειο σωφρονιστικό σύστημα. Αλλά αυτά, άλλη φορά.

Για σήμερα μάς αρκεί ότι από χτες ή έστω από αύριο-μεθαύριο ο Μιχαλολιάκος και τα πρωτοπαλίκαρά του θα βρεθούν στη μπουζού, στο φρέσκο, στη χάψη, στη στενή, στα σίδερα, στην ψειρού, στα κάγκελα, στις αλυσίδες, στη φυλακή!

Μιλάτε απλορωμαϊκά;

Πνίγομαι αυτές τις μέρες, οπότε σήμερα, και ίσως και τη Δευτέρα, θα καταφύγω στη λύση της επανάληψης παλιού άρθρου. Για σήμερα διάλεξα ένα άρθρο που είχε δημοσιευτεί εδώ πριν από 10 χρόνια -παρά ένα μηνα, κι έχει θέμα εντελώς ανεπίκαιρο, οπότε άλλα δέκα χρόνια δεν παίζουν και πολύ ρόλο.

Η απάντηση στο ερώτημα του τίτλου είναι φυσικά καταφατική, αφού τα «απλορωμαϊκά» δεν είναι παρά η νέα ελληνική, όπως τη λέγανε πριν από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Περισσότερα δεν λέω στον πρόλογο, δημοσιεύω το παλιό άρθρο με δευτερεύουσες αλλαγές.

Το σημερινό μου θέμα το οφείλω στον αγαπητό Δόκτορα Ζίμπενμαλ, φίλο από τα (πολύ) παλιά. Αυτός ανακάλυψε τον κύριο Βάιγκελ και τα λεξικά του, αυτός μ’ έβαλε και στα αίματα να γράψουμε κάτι μαζί για αυτόν και το έργο του. Ποιος όμως είναι αυτός ο κύριος Βάιγκελ;

Ο Καρλ Βάιγκελ γεννήθηκε το 1769 στη Λειψία και πέθανε το 1845 στη Δρέσδη. Σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία. Ήταν γιος του Κρίστοφ Βάιγκελ (1725-1794), ο οποίος μεταξύ άλλων ήταν διερμηνέας των ελληνικών στο εμπορικό δικαστήριο της Λειψίας και πανεπιστημιακός δημοπράτης, δηλ. έβγαζε στον πλειστηριασμό τις βιβλιοθήκες και τις περιουσίες λογίων και φοιτητών του πανεπιστημίου που είχαν πεθάνει χωρίς απογόνους. Αυτό το ταλέντο, ο Κρίστοφ το κληροδότησε στον μικρότερο γιο του, τον Γιόχαν, ο οποίος επίσης έγινε πανεπιστημιακός δημοπράτης και αργότερα ίδρυσε οίκο δημοπρασιών έργων τέχνης και έγινε πάμπλουτος. Ο μεγαλύτερος γιος, ο Καρλ, κληρονόμησε από τον πατέρα του το ταλέντο για τις γλώσσες ή την εξοικείωση με την ελληνική γλώσσα, και μάλιστα τη νεοελληνική. Πράγματι, εξέδωσε το 1796 ένα «απλορωμαϊκό-γερμανικό-ιταλικό» λεξικό, δηλαδή ελληνογερμανικό και ελληνοϊταλικό μαζί, και οχτώ χρόνια αργότερα, το 1804, ένα γερμανικό-απλορωμαϊκό, δηλαδή γερμανοελληνικό. Και εδώ θα ενδιαφερθούμε γι’ αυτά τα δύο έργα του, ενώ αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τον ίδιο και την οικογένειά του, σας συνιστώ το εξαιρετικό «αδελφό» άρθρο που έχει ετοιμάσει ο Δόκτωρ Ζίμπενμαλ.

Πριν ξεκινήσω, να πω ότι δεν έχω ψάξει το θέμα όσο θα ήθελα, δεν ξέρω δηλαδή ποια είναι η γνώμη των ιστορικών της γλώσσας μας για τον κ. Βάιγκελ, ούτε αν είχε παρτίδες με Έλληνες στην εποχή του –πάντως, από τον πρόλογο στο γερμανοελληνικό λεξικό του φαίνεται να διαφωνεί με κάποιες θέσεις του Κοδρικά. Οπότε, θα σας παρουσιάσω το έργο του εντελώς αμερόληπτα, με κίνδυνο να πω κοτσάνες, αλλά έτσι είναι η ζωή.

Λοιπόν, ο Βάιγκελ φαίνεται να έμαθε τα ελληνικά όχι τόσο από τα βιβλία αλλά μέσα από την επαφή με πραγματικούς ανθρώπους νεοέλληνες, ή ρωμιούς, που τέτοιοι θα υπήρχαν άφθονοι στη Λειψία και γενικά στη Σαξωνία στα τέλη του 18ου αιώνα, ιδίως έμποροι. Αρχαία ελληνικά μάλλον θα έμαθε στο σχολείο, αλλά δεν είναι και απόλυτα βέβαιο, ούτε στολίζει τον πρόλογο του βιβλίου του με αρχαία ρητά. Ο κ. Βάιγκελ ενδιαφέρεται για την νέα γλώσσα, θέλει να μιλήσει με ζωντανούς Ρωμιούς. Ας δούμε τι λέει ο πρακτικός αυτός άνθρωπος στον πρόλογό του, που είναι δίγλωσσος, μια στήλη ελληνικά και μια γερμανικά. Διατηρώ την ορθογραφία του, εξόν τα σκουληκάκια:

Η συναναστροφή την οποίαν είχεν ο συγγραφεύς τούτου του λεξικού ήδη εκ νεότητός του με τους ρωμαίους, και έπειτα η πλησιέστερη ένωσις, οπού τον εσυνάρμοσε με μερικούς αυτών (αυτός γαρ διά να λάβη καλητέραν γνώσιν της γλώσσας των, απαράτησε μερικόν καιρόν την σπουδήν των άλλων επιστημών, διά να τους διδάξη την γερμανικήν γλώσσαν) ήτον η αιτία ότι να εκατάλαβε κατά βάθος μαζί με εκείνους την δυσκολίαν, να μάθη τινάς μίαν γλώσσαν και να την διδάξη εις άλλους χωρίς λεξικόν.

Η ξεχωριστή αγάπη την οποίαν εκείνο το γένος τώρα φέρει διά την γλώσσαν μας πλέον παρά ποτέ, ο πατήρ του ακόμι ζώντας εις εκείνον τον καιρόν, όστις ήξευρε εξαίρετα την ρωμαϊκήν γλώσσαν, καθώς και ο βιβλιοπόλος τούτου του βιβλίου, τον εκατάπεισαν να συγγράψη ένα λεξικόν απλο-ρωμαϊκο-γερμανικόν.

Στη συνέχεια, λέει ότι χρησιμοποίησε ως βοηθήματα τα λεξικά του Σομαβέρα και του Πόρτιου, και ότι η συγγραφή του πήρε πέντε χρόνια. Τα παραλείπω αυτά, αλλά αν θέλετε όλο το κείμενο μπορείτε να διαβάσετε τον πρόλογο εδώ, να πάρετε και γεύση της παλιακιάς γραμματοσειράς που χρησιμοποιείται. Και συνεχίζει ο Βάιγκελ:

Ο κύριος σκοπός τούτου του λεξικού μάλιστα είναι τούτος· να ευκολύνη εις τους πολλούς νέους ρωμαίους μανθάνοντας κατά το παρόν την γερμανικήν γλώσσαν έως τώρα ολοτελώς υστερημένους από συμβοηθητικά μέσα, τούτην την κοπιαστικήν οδόν, και να τους δώση έναν παντοτεινόν συνοδευτήν και πιστόν συμβουλευτήν. Και διά τούτο πρώτον ήτον ανάγκη, να είναι τούτο το λεξικόν τόσον πλούσιον, όσον δυνατόν· και δεύτερον, να εύρουν οι ρωμαίοι, οι οποίοι το μεταχειρίζονται, διά κάθε ιδέαν της πλουσίας γλώσσης των, μίαν γερμανικήν, από το όμοιον είδος πλησιεστέραν εις την ρωμαϊκήν ιδέαν όσον δυνατόν· διά το οποίον μερικαίς φοραίς έπρεπε να μεταβληθή το γερμανικόν ολίγον κατά την ιδιότητα του ρωμαϊκού, διά να επιτύχη ο συγγραφεύς εκείνον τον σκοπόν.

Επειδή οι πλειστοι, που θέλουν μεταχειρισθή τούτο το λεξικόν εισί πραγματευταί, ήτον μάλιστα αναγκαίον, να αποβλέψη ο συγγραφεύς ως προς τούτο να περιέχη το έργον του αν όχι όλας τ’ ουλάχιστον τας πλείστας λέξεις οπού χρειάζονται· και ίσως επέτυχε τούτον τον σκοπόν.

Έπειτα επάσχισε κυρίως ο συγγραφεύς να δεχθή (αν ήτον δυνατόν) εις αυτό όλας τας λέξεις όπου συναπαντούν εις την καλητέραν συναναστροφήν· όμως δικαίως απέρριψεν εκείνας, όπου δεν πρέπει να συναπαντήσουν εκεί, και οπού κανένας αισθητικός άνθρωπος δεν ημπορεί να τας ειπή χωρίς να ερυθριάση. Αν δεν ήτον παρά αργά, ήθελε εξαλείψει μερικαίς αυτών, και να μεταβάλλη ακόμι περισσότερα.

Στη συνέχεια λέει ότι έβαλε και τα ιταλικά επειδή οι ρωμιοί έχουν επαφές με την Ιταλία και για να φανεί η μεγάλη συγγένεια των δύο γλωσσών. Παραθέτει ακόμη διάφορες τεχνικές λεπτομέρειες χρήσης του λεξικού και καταλήγει:

Τούτο λοιπόν είναι οπού ημπορεί να προσμείνη δικαίως αναγνώστης από τούτο το λεξικόν. Τώρα ακόμι δυο λόγια δι’ αυτό οπού δεν πρέπει να προσμείνη ή να ελπίση.

Αγκαλά και ήθελε είναι ένα πολλά ωφέλιμον επιχείρημα να ερευνήση ο συγγραφεύς την ετυμολογίαν των λέξεων, οπού εμβήκαν εις την ρωμαϊκήν γλώσσαν από ξέναις γλώσσαις, να ταις παρομοιάση αναμεταξύ των, και να φανερώση τούτο οπού ηύρε διά μέσου τούτης της ερευνήσεως, να ξεσκεπάση την αναλογίαν των ιδεών και να κάμη να καταλάβη τινάς εύκολα την διαφοράν των, κ.τ.εξής· ή κοντολογής· να συγγράψη ένα λεξικόν της ρωμαϊκής γλώσσης ως ετυμόλογος, ως γνωριστής της ιστορίας, ως φιλόσοφος και ως γλωσσοκριτής, με όλον τούτο δύο πράγματα τον εμπόδισαν· α) με αυτό δεν ήθελε επιτύχη ξεχωριστόν σκοπόν τούτου του λεξικού, και β) ομολογεί ο συγγραφεύς με μίαν ειλικρινίαν, η οποία αν όχι αξιομισθεί έπαινον τουλάχιστον δεν είναι αξία ελέγχου, ότι τώρα δεν είναι ικανός διά μίαν τέτοιαν εργασίαν, και παραπάνω είναι υπόχρεος να αποτελέση άλλο χρέος, το οποίον εις το εξής περισσότερον θέλει να τον απομακρύνη από ένα τέτοιον έργον παρά να του το πλησιάση.

Τέλος πάντων, να μην ελπίση τινάς ότι τούτο το λεξικόν θέλει περιέχη όλας τας λέξεις μίας γλώσσας η οποία έως τώρα ακόμι δεν είναι αρκετά γνωστή παρ’ ημών, και οπού έχει τόσον πολλάς διαφοράς, ότι οι ρωμαίοι από το Βουκουρέστ ή από την Βιέννην δεν καταλαβαίνουν εκείνους από την Λήμνον ή Λόγγο Λογγό ή το ολιγότερον με πολλήν δυσκολίαν.

Όμως αρκετά εξηγήθηκαν αυτά οπού πρέπει ο αναγνώστης να ελπίση από τον συγγραφέα ή να μην ελπίση· και τώρα είναι το χρέος του δευτέρου, αν όχι να προσμείνη τουλάχιστον να παρακαλέση, να μην παραβλεφθή η καλή θέλησίς του, και να εύρη τούτο το έργον καλόν δέξιμον.

Ήδη εσυγγράφη ένα τρίτον μέρος από ένα λεξικόν Γερμανικορωμαϊκόν, το οποίον βέβαια θέλει εκτυπωθή τόσον τάχιστα όσον δυνατόν, και ίσως μαζί με έναν οδηγόν προς την ρωμαικήν γλώσσαν, όταν βλέπει ο συγγραφεύς, ότι δεν εδούλευσε ματαίως, και ότι επέτυχε τον σκοπόν του, να κάμη κάτι καλόν και ωφελές.

Εγράφη εν Λειψία εν τη πανηγύρει του πάσχα 1796.

 

Παρέθεσα το μεγαλύτερο μέρος του προλόγου του πρώτου λεξικού. Ο πρόλογος του δεύτερου, του γερμανοελληνικού, ήταν γραμμένος μόνο στα γερμανικά. Τον μετέφρασε ο αγαπητός Δόχτορας και μπορείτε να τον δείτε εδώ. Έχει κι αυτός πολύ ενδιαφέρον, αλλά φοβάμαι μήπως παραμακρύνει το κείμενο και δεν τον βάζω. Ή μάλλον μετάνιωσα, βάζω την τελευταία παράγραφο:

Με μεγάλη έκπληξη διάβασε ο συντάκτης σε ένα από τα τελευταία τεύχη του Magazin encyclopédique ένα άρθρο του κυρίου Κοδρικά στο Παρίσι, όπου προσπαθεί να αποδείξει την ταύτιση της νεοελληνικής με την αρχαιοελληνική γλώσσα. Αν το εννοεί αυτολεξεί, δεν μπορεί να το εννοεί στα σοβαρά. Γιατί θα τον αντέκρουαν εκατοντάδες χιλιάδες ομιλητές στην Κωνσταντινούπολη, όπου ως γνωστόν στους μορφωμένους ελληνικούς κύκλους μιλάνε τη γλώσσα πιο καλά και πλησιέστερα στα αρχαία ελληνικά, και από τη Μακεδονία μέχρι κάτω τον Μοριά, από τα νησιά του Αρχιπελάγους μέχρι τη Βιέννη κ.ο.κ. Αναμφίβολα, και αυτό θεωρεί ο συντάκτης πιθανότερο, ήθελε ο κύριος Κοδρικάς να γράψει για την αξία της γλώσσας του έθνους του, για την ανθρώπινη αξιοπρέπειά του –και σε αυτά, δεν έχει άδικο.

Λοιπόν, πολύ καλά μάς τα λέει ο κ. Βάιγκελ, που θαύμασε την πλούσια νεοελληνική γλώσσα, την ίδια γλώσσα που θεωρούσαν λειψή και παρεφθαρμένη και ανάξια λόγου οι περισσότεροι συμπατριώτες μας λόγιοι!

Τα πλήρη λεξικά μπορείτε να τα βρείτε από google books, εδώ το ελληνογερμανικό και εδώ το γερμανοελληνικό.

Εγώ θα περιοριστώ να γράψω μερικά λόγια, τις εντυπώσεις μου από το ηλεξεφύλλισμα των λεξικών. Αν ο πρόλογος είναι γραμμένος σε γλώσσα επίσημη, σε απλή καθαρεύουσα ας πούμε, στο λεξικό του ο Βάιγκελ καταγράφει την καθομιλουμένη γλώσσα, αυτήν που άκουγε από τους ρωμιούς πραματευτές με τους οποίους ερχόταν σε επαφή. Είναι βέβαια ερασιτέχνης, και επιπλέον διακατέχεται από το σύνδρομο του συλλέκτη, θέλει δηλαδή να αβγατίσει, όσο το δυνατόν περισσότερο, τον αριθμό των λημμάτων του. Έτσι, σε κάθε λέξη προσθέτει όσο το δυνατόν περισσότερους συναφείς όρους. Για παράδειγμα, πλάι στο λήμμα μπαρμπέρης βρίσκουμε επίσης: μπαρμπερίδενα (η γυναίκα του), μπαρμπερίζω, μπαρμπέρισμα, μπαρμπερισμένος, μπαρμπερίτικον (η αμοιβή του), μπαρμπερίτικος, μπαρμπερομάντιλον. Πόσες απ’ αυτές τις λέξεις υπήρχαν και πόσες τις σκάρωσε ο Βάιγκελ, δεν ξέρω. Βέβαια, την παράθεση συναφών λημμάτων για να αβγατίσει η ύλη του λεξικού, τη συνηθίζουν κι άλλα λεξικά φτιαγμένα σήμερα από προβεβλημένους λεξικογράφους. Δείτε, ας πούμε, στο ορθογραφικό του Μπαμπινιώτη, τα λήμματα: σουλαντίζω (ποτίζω), σουλάντισμα, σουλαντιστήρι, σουλαντώ.

Ο Βάιγκελ αγαπάει να παραθέτει και υποκοριστικά. Διαφοράκι είναι το μικρό κέρδος. Πολύ χρησιμοποιεί τα υποκοριστικά σε –όπουλο, -οπούλα, για άψυχα, π.χ. λεξικόπουλο, το μικρό λεξικό (και όχι λεξικάκι), λαμπαδοπούλα, η μικρή λαμπάδα (και όχι λαμπαδίτσα ή λαμπαδούλα), θερμοπούλα, ο πυρετάκος.

Πάω στοίχημα πως λέξη «λυκουπείνα» δεν υπήρχε ποτέ και την έφτιαξε ο ίδιος, ίσως διαβάζοντας ενωμένες τις λέξεις από τα κατάστιχα κάποιου ρωμιού. Δεν ξέρω όμως αν υπήρξαν ποτέ λέξεις όπως διαφοροχρωματίζω, εδικώνω (= οικειοποιούμαι), θαλασσομαχισμός (= το να παλεύεις με τα κύματα), θαλασσοπόλεμος (= ναυμαχία), μικροτερίζω (κάνω κάτι μικρότερο), νεκροκλεψιά. Θα μπορούσαν πάντως να υπάρξουν. Από τις πολυσύλλαβες αυτές λέξεις, η αγαπημένη μου είναι μια δεκασύλλαβη: μαλαματολιμαρισματάκια. Παναπεί, μικρά ρινίσματα χρυσού. Καλύτερος είναι τάχα ο επαναπαραγοντοθετήσιμος;

Άλλοτε, είμαστε βέβαιοι ότι ο Βάιγκελ διασώζει ή τέλος πάντων καταγράφει υπαρκτές παλιότερες λέξεις που ξεχάστηκαν ή που τέλος πάντων δεν περιλαμβάνονται στα σημερινά λεξικά. Έχει για παράδειγμα το μπουκασί που μας είχε κάποτε απασχολήσει.  Κορμιασμένο αυγό λεγόταν το αυγό που έχει μέσα έμβρυο –αλήθεια πώς λέγεται αυτό σήμερα;- ενώ ζαγλίκι είναι ο μπάτσος, το χαστούκι. Αλλά θα σας βάλω ένα μικρό κουίζ, με διάφορες λέξεις που βρήκα στον Βάιγκελ και που δεν γκουγκλίζονται ή δεν βγαίνει νόημα από το γκούγκλισμά τους.

Εντάλωμα, ζεντούνι, ζουράρης, μαμαλαντζής, μπιρίκος, μπουδούρης. Τι σημαίνουν;

(απαντήσεις στο τέλος)

Ο Βάιγκελ είναι «δημοτικιστής», αλλά ξέρει και τις λόγιες λέξεις –απλώς δεν τους δίνει το προβάδισμα. Για παράδειγμα, το βασικό λήμμα είναι η παπαρούνα, και ο μήκων παραπέμπει εκεί. Παραθέτει και φράσεις ο Βάιγκελ, ίσως όχι πολλές. Πάντως κι αυτές είναι σε μια στρωτή, συγκρατημένη δημοτική: Έχετε την καλωσύνην, μου έρχεται να φάγω, αυτό με έρχεται [= μου κοστίζει] εκατό φιορίνια, καλά τού έρχονται όλα, εις τα ζώντα του πάππου μου (όταν ζούσε), δεν ημπορώ να σας το αφήσω παρακάτω, τι λογής κρέας είναι αυτό; πρέπει να πηγαίνω, πονεί το κεφάλι μου. Οι φράσεις αυτές  πρέπει να είναι ξεσηκωμένες από την ομιλία ρωμιών. Λείπουν όμως οι ιδιωματικές και παροιμιακές φράσεις.

Αν και στην εποχή του οι γυναίκες δεν έκαναν και πολλά επαγγέλματα, κι έτσι σπανίζουν τα επαγγελματικά θηλυκά, ο Βάιγκελ πρέπει να ήταν και σ’ αυτό το θέμα… δικός μας αν κρίνω από την ζωγράφισσα που παραθέτει.

Την προειδοποίηση ότι θα αποφύγει τις λέξεις που σε κάνουν να κοκκινίζεις ο Βάιγκελ δεν την τήρησε, ή ίσως την εποχή εκείνη οι άνθρωποι να κοκκίνιζαν λιγότερο με τις λέξεις, ιδίως όταν έχουν να κάνουν με σωματικές λειτουργίες. Δείτε πόσες λέξεις παραθέτει σχετικές με τον κώλο (παραλείπω τις συναφείς): κωλιά, κωλοκόβγω, κωλοκυλιούμαι, κωλομαλάζω, κωλομέρι, κωλόμποτζος (το αποσπόρι, εξηγεί· παναπεί το στερνοπαίδι), κωλόπανο, κωλοσυρμός, κωλότρυπα, κωλοφιλώ, κωλοφτερνιάζω, κωλοφωτιά (με τη σημείωση: μαμούδι). Χειρότερα είναι τα πράγματα στο σκατό: σκατόγερος, σκατογριά, σκατοκαβαλίνα, σκατομπαμπούλα (ασκάθαρος, ζουδάκι), σκατόν, σκατοταΐζομαι, σκατοταΐζω, σκατοφάς, σκατοφάσα (θηλυκό του προηγουμένου), σκατοψυχίζω, σκάτωμα, σκατωμένος, σκατώνω.

Στα σεξουαλικά είναι κάπως πιο φειδωλός. Ας πούμε έχει μόνο: πουτάνα, πουτανάκι, πουτανιάζω, πουταναριόν, πουτανολογία, ενώ πέρα από το μουνί έχει επίσης μουνάκι και μουνάρα, αλλά και μερικά αθώα όπως μουναράς (παραλλαγή του μιναρέ) και μούνα (μαϊμού με ουρά).

Το γερμανοελληνικό λεξικό το κοίταξα ακόμα πιο βιαστικά. Συνήθως δίνει πάνω από μια απόδοση. Για παράδειγμα, για το abgesandte (διπλωματικός απεσταλμένος πρέπει να είναι αυτό) δίνει: Ελτζής, αποκρισάρης, αμπασαδούρος, αποστελλάρης. Το πρώτο τούρκικο, το τρίτο φράγκικο, τα άλλα δυο δικά μας –χωρίς να έχουν μεσολαβήσει τίποτε καθαρευουσιάνοι λόγιοι. Είναι όμως αλήθεια ότι στο γερμανοελληνικό κομμάτι ο Βάιγκελ δεν θέλει ή δεν τολμά να νεολογίσει, οπότε για πάμπολλες λέξεις όπου δεν υπήρχε η αντίστοιχη ελληνική λέξη δίνει μια πρόχειρη απόδοση και έναν ορισμό. Για παράδειγμα, το Conclave, αντί για κονκλάβιο, που δεν το ξέρει, το επεξηγεί: ο οντάς όπου σφαλίζονται οι καρδινάλιδες διά να διαλέξουν τον Πάπαν.

Congress [συνέδριο] = συμμάζωξις (μάλιστα από ελτζίδας ή αμπασαδούρους, όπου συμμαζώνονται εις έναν τόπον, διά να συμβουλευθούν διά ένα πράγμα),

Verfassung [σύνταγμα] = κατάστασις της κυβερνήσεως μιας χώρας, οι νόμοι κατά τους οποίους πρέπει να κυβερνηθή μια χώρα ή μια πολιτεία

Σαν πολλά να τα έγραψα –πάντως δείχνει το λεξικό του Βάιγκελ ότι δεν ήταν δα και σε τόσο κακή κατάσταση η νεοελληνική γλώσσα το 1800 όπως τη μιλούσαν οι εύποροι αστοί στις παροικίες και οι ταξιδεμένοι έμποροι, χωρίς σύμπλεγμα κατωτερότητας προς την αρχαία. Και υποψιαζόμαστε ότι αν, με κάποιο μαγικό τρόπο, έρχονταν στα πράγματα όχι οι καθαρευουσιάνοι ή οι κοραϊστές της μέσης οδού, αλλά οι δημοτικιστές –που υπήρχαν– η νεοελληνική γλώσσα θα μπορούσε να αυτοκαθαριστεί και να εμπλουτιστεί έτσι κι αλλιώς, μετά την ίδρυση του κράτους, και να τα καταφέρει εξίσου καλά ή και καλύτερα απ’ όσο το πέτυχαν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι προς τους οποίους κάνουμε ακόμα εδαφιαίες υποκλίσεις.

Α, παραλίγο να ξεχάσω, οι απαντήσεις στο κουίζ. Λοιπόν:

Εντάλωμα = το θάμπωμα των ματιών

ζεντούνι = το ατλάζι, το μετάξι

ζουράρης = ο τοκογλύφος

μαμαλαντζής = ζουράρης

μπιρίκος = αμάνικο πουκάμισο

μπουδούρης = νάνος.

Υστερόγραφο 2020:

Μια διατριβή που κάνει σύντομη αναφορά στον Βάιγκελ είναι του Σήφη Περάκη, εδώ.

Απο τον μπιρίκο, το αμανικο πουκάμισο, προήλθε και το επώνυμο της οικογένειας Εμπειρίκου.

Ως προς το ζεντούνι = μετάξι, να πούμε ότι εμφανίζεται στο τραγούδι του Νίκου Ξυδάκη «Μεταξωτή αγάπη» όπου υπάρχει ο στίχος «Σαντάλι, ζεντουνί, βλαττί και καμουχά»

Εισαγόμενα μεζεδάκια

Ο τίτλος του σημερινού πολυσυλλεκτικού μας σημειώματος είναι παραπλανητικός. Τα μεζεδάκια μας δεν είναι εισαγόμενα, απλώς ο τίτλος επηρεάστηκε από μια λέξη που κυριαρχεί τις τελευταίες μέρες στα δελτία ειδήσεων, καθώς εκφράζονται ολοένα και μεγαλύτερες ανησυχίες για τα «εισαγόμενα κρούσματα», φυσικά τα κρούσματα Covid-19. Για παράδειγμα, χτες είχαμε 60 νέα κρούσματα, εκ των οποίων 42 εισαγόμενα.

Κάτι άλλο που χαρακτηρίζει το σημερινό μας άρθρο είναι πως η πιατέλα σήμερα δεν είναι φορτωμένη, το αντίθετο μάλιστα. Ελπίζω οι τακτικοί αναγνώστες να μη δυσανασχετήσουν και να μη διπλώσουν την ελλιπή μερίδα για να την πάνε για ζύγισμα. Όμως κι εσείς δεν στείλατε τόσο πολλά μεζεδάκια όσο συνήθως.

* Και ξεκινάμε. Δεν ξέρω αν το ξέρατε, αλλά αν πληκτρολογήσετε Greece corona new cases παίρνετε από τη Google μια πλήρη επισκόπηση της εξέλιξης των κρουσμάτων της πανδημίας στη χώρα μας -και σε άλλες χώρες αν αλλάξετε το όνομα της χώρας.

Φίλος που το έκανε αυτό προχτές δοκίμασε έκπληξη βλέποντας τους θανάτους να έχουν εκτοξευτεί στους 1923.

Κοιτάζοντας πιο προσεχτικά, διαπίστωσε ότι πρόκειται για γκάφα. Ο αρμόδιος για την επικαιροποίηση της σελίδας, θέλοντας να αλλάξει το 192 σε 193, κατά λάθος διατήρησε και το προηγούμενο ψηφίο και έτσι έδωσε τετραψήφιο αριθμό.

Το καλό να λέγεται όμως, το λάθος διορθώθηκε πολύ γρήγορα. Βέβαια, ένα ιντερνετικό αξίωμα λέει πως όσο γρήγορα κι αν διορθώσεις ένα λάθος, πάντα κάποιος θα το έχει δει και θα έχει προλάβει να πάρει οθονιά!

* Μια και είχαμε τις προάλλες άρθρο με τοπωνύμια, σχετικό είναι και το εξής που ψάρεψα σε έναν τοίχο στο Φέισμπουκ:

Κάτι τέτοιες μέρες σκέφτομαι ότι τα ονόματα των Αμερικάνικων Πολιτειών κάνουν εξαιρετικές βρισιές, π.χ. «ΠΟΥ ΠΑΣ ΜΩΡΗ ΟΚΛΑΧΟΜΑ;» «ΤΙ ΛΕΣ ΡΕ ΜΙΖΟΥΡΙ;» «Ήρθε και η άλλη η Γιούτα και μας έπρηξε» «ΑΝΑΨΕ ΚΑΝΑ ΦΛΑΣ ΜΩΡΗ ΝΤΑΚΟΤΑ» κλπ

* Στην προχτεσινή συζήτηση στη Βουλή για το νομοσχέδιο για τις διαδηλώσεις, η βουλεύτρια Καβάλας του ΣΥΡΙΖΑ κ. Τ. Ελευθεριάδου, απαντώντας στον πρωθυπουργό ο οποίος είχε κλείσει την αγόρευσή του επικαλούμενος τον Αλ. Σβώλο, είπε (στο 2.00 του στιγμιοτύπου): …τον κύριο Σβώλο, γνωστό υποστηρικτή σας…

Ο σατιρικός Λαπαθιώτης

Σήμερα, 8 Ιανουαρίου, συμπληρώνονται 76 χρόνια από την αυτοκτονία του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Κάθε χρόνο, τη μέρα εκείνη ή την κοντινότερη Κυριακή, το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει ένα άρθρο σχετικό με τον ποιητή, παρουσιάζοντας είτε κάποιο άγνωστο κείμενό του είτε στοιχεία για τη ζωή του.

Στη φετινή δημοσίευση θα παρουσιάσω κάποια σατιρικά στιχουργήματα του Λαπαθιώτη, που δεν είναι άγνωστα σε όσους ξέρουν καλά το έργο του αλλά ίσως τα αγνοεί το ευρύτερο κοινό. Ο λόγος που με σπρώχνει σ’ αυτή την δημοσίευση είναι ότι πρόσφατα κυκλοφόρησε από το καλό περιοδικό Μικροφιλολογικά της Λευκωσίας, μαζί με το νέο τεύχος του περιοδικού, το τομίδιο «Μικροφιλολογικά τετράδια 28» το οποίο περιέχει το Α’ μέρος μιας Ανθολογίας νεοελληνικής σατιρικής ποίησης, σε επιμέλεια του φίλου Λευτέρη Παπαλεοντίου. Εκεί ανθολογείται και ο Λαπαθιώτης, με μερικά ποιήματα που θα τα αναδημοσιεύσω εδώ, προσθέτοντας και ένα άγνωστο μικροφιλολογικό εύρημα για ένα από τα ποιήματα αυτά.

Παράλληλα, δράττομαι της ευκαιρίας να αναφέρω ότι το καλό περιοδικό Φαρφουλάς, στο τελευταίο τεύχος του, περιλαμβάνει σε αναστατική επανέκδοση όλα τα τεύχη του περιοδικού Φραγκέλιο που το έβγαζε ο Νίκος Βέλμος (1928-30), ενω επίσης περιέχει άγνωστα χειρόγραφα του Ν. Λαπαθιώτη -επιστολές προς Βέλμο.

Ο Λαπαθιώτης στα δημοσιευμένα του ποιήματα δεν αφήνει χώρο για τη σάτιρα. Ωστόσο, είχε ισχυρή σατιρική φλέβα η οποία παρουσιάζεται στους διαξιφισμούς του με άλλους λογίους, είτε επιστολιμαίους είτε μέσω εντύπων, όπως και σε σατιρικά ποιήματα που έμειναν αδημοσίευτα (με δυο εξαιρέσεις που θα δούμε πιο κάτω) όσο ζούσε αλλά που κυκλοφορούσαν χέρι με χέρι, σε στενό ή ευρύτερο φιλικό κύκλο.

Κάποια από τα ποιήματα αυτά είναι εξόχως αθυρόστομα, άλλα είναι έξοχες πολιτικές σάτιρες ή επιγράμματα. Θα σας απογοητεύσω, αλλά σήμερα θα παρουσιάσω ποιήματα της δεύτερης κατηγορίας -αλλά μπορείτε να πάρετε μια γεύση και από την πρώτη, στο τέλος, εδώ.

Επίγραμμα του Κώτσου

Κώτσος, ο ρήγας ο τρανός, λεβέντης και ντερβίσης,
καμάρι της Ανατολής και βδέλυγμα της Δύσης,
σκεφθείς ότι, μετ’ ου πολύ, μέλλει να μπει στην Πόλη,
(έτσι, τουλάχιστον, δηλούν οι χασικλήδες όλοι…)
κι ιδών την Πόλην Κών/πολιν να γράφουν στας ‘ειδήσεις’,
και προσπαθών και εις αυτό ν’ αρμονισθεί επίσης,
θέλησε συντομότερα να γράφεται κι εκείνος,
και τ’ όνομά του συνταμών, καλείται τώρα: Κ/τίνος…
14/2/1922

Δέκα χρόνια λέξεις, ψηφίστε!

Πριν από λίγες μέρες μπήκαμε στο 2020, ενώ εδώ και περισσότερες μέρες συζητάμε αν έχουμε μπει σε νέα δεκαετία ή αν αυτό θα γίνει του χρόνου τέτοιον καιρό.

Επίσης πριν από μερικές μέρες ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας του ιστολογίου μας για τη Λέξη της χρονιάς 2019 -ψηφίσατε την κανονικότητα, την αριστεία και τη γυναικοκτονία.

Ήταν η δέκατη φορά που διοργανώνουμε αυτόν τον διαγωνισμό στο ιστολόγιό μας, αφού ξεκινήσαμε το 2010. Επί δέκα χρόνια, από το 2010 έως το 2019, κάθε Δεκέμβριο ψηφίζουμε τη Λέξη της χρονιάς.

Κι έτσι, ακόμα κι αν παραμένει ζήτημα αμφιλεγόμενο το κατά πόσον μπήκαμε σε νέα δεκαετία, δεν χωρεί αμφιβολία πως ο διαγωνισμός της Λέξης της χρονιάς του ιστολογίου μας έκλεισε δεκαετία.

Σκεφτήκαμε λοιπόν, εννοώ εμείς στην Εφορευτική επιτροπή, αλλά κι εσείς αφού κι ένα τουλάχιστον σχόλιο το ζήτησε, να διοργανώσουμε ψηφοφορία για τη λέξη της δικής μας δεκαετίας, της δεκαετίας του ιστολογίου. Στον διαγωνισμό αυτό δεν θα προταθούν εξ αρχής λέξεις, αλλά θα συμμετέχουν αριστίνδην οι λέξεις που έχουν ήδη διακριθεί στους δέκα ετήσιους διαγωνισμούς -τρεις λέξεις κάθε χρόνο, άρα 30 λέξεις σύνολο.

Ποιες είναι αυτές οι λέξεις; Να τις θυμηθούμε σε ιστόγραμμα διά χειρός Στάζιμπου μαζί με τα ποσοστά που συγκέντρωσε η κάθε μία στην αντίστοιχη ψηφοφορία:

Να ξαναδούμε τις 30 λέξεις αλφαβητικά:

Τα πρώτα μεζεδάκια του 2020

Όπως βλέπετε, η διατύπωση αποφεύγει να πάρει θέση στο μέγα θέμα που έχει διχάσει το κοινό του ιστολογίου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης γενικότερα, αν δηλαδή έχουμε ή όχι μπει σε μια νέα δεκαετία -αν και θα μου πείτε ότι, με το να μην μιλάω για «τα πρώτα μεζεδάκια της δεκαετίας» παίρνω ήδη θέση. Και μπορεί να έχετε δίκιο.

* Στο χτεσινό μας άρθρο ασχοληθήκαμε με το απαράδεκτο πρωτοσέλιδο μιας αθλητικής εφημερίδας κατά των εκτρώσεων. Να δούμε τώρα και ένα γλωσσικό θεματάκι από το κείμενο αυτό. Πρόσεξα την εξής ρητορική ερώτηση:

Πόσοι πατεράδες δεν έχουν πανηγυρίσει στην Ελλάδα τα γκολ τις (sic) αγαπημένης τους ομάδας αγκαλιά με τα παιδιά τους γιατί δεν γεννήθηκαν ποτέ; Πόσοι;

Εκτός του ότι ως επιχείρημα το βρίσκω εντελώς ηλίθιο, θεωρώ και πολύ προβληματική τη σύνταξη, μεταξύ άλλων επειδή οι αρνητικές ερωτήσεις συνήθως δηλώνουν κάτι πραγματικό, πχ όταν λέμε

«Πόσοι πατεράδες δεν πανηγύρισαν ένα ωραίο γκολ μαζί με τα παιδιά τους;» εννοούμε «Πολλοί πατεράδες πανηγύρισαν ένα ωραίο γκολ μαζί με τα παιδιά τους».

Εγώ αν έγραφα αυτο το άρθρο, που δεν θα το έγραφα ποτέ, θα έλεγα «Πόσοι πατεράδες δεν έχουν στερηθεί τη χαρά να πανηγυρίσουν…»

Αλλά εντάξει, είναι κι η μυλωνού της παροιμίας στη μέση.

* Πώς το Διαδίκτυο ισοπεδώνει τον χρόνο, επεισόδιο αρ. 43678

Xρήστης του Φέισμπουκ ανεβάζει στο προφίλ του τη φωτογραφία της Ουκρανής σκακίστριας Άννας Μούζιτσουκ και την επαινεί επειδή δίνει «χαστούκι στη Σαουδική Αραβία που απαιτεί να την σέβονται χωρίς εκείνη να σέβεται στο ελάχιστο τον δυτικό τρόπο ζωής».

Το ποστ αναδημοσιεύεται ευρύτατα, με χιλιάδες κοινοποιήσεις ενώ και αθλητικοί ιστότοποι δημοσίευσαν την είδηση με σημερινή ημερομηνία, λες και συνέβη χτες-προχτές.

Το πρόβλημα; Η θαρραλέα άρνηση της Άννας Μούζιτσουκ υπήρξε πράγματι, αλλά έγινε το 2017. Έκτοτε η Ουκρανή πρωταθλήτρια έπαιξε σε δύο άλλα ανάλογα πρωταθλήματα, με το ίδιο όνομα (King Salman – δηλαδή του άρχοντα της Σ. Αραβίας) χρηματοδοτούμενα από τους ακριβώς ίδιους Άραβες, τα οποία όμως διοργανώθηκαν στη Ρωσία.

Πόσες χιλιάδες εκτρώσεις γίνονται κάθε χρόνο στην Ελλάδα;

Η συζήτηση για τις εκτρώσεις ξεκίνησε τις τελευταίες μέρες του χρόνου που πέρασε, παραδόξως (ή ίσως όχι) από μια πρωτοβουλία της αθλητικής εφημερίδας Sportime, η οποία έκρινε σκόπιμο να αφιερώσει το εξώφυλλό της στην «Ημέρα αγέννητου παιδιού» την οποία θέσπισε πριν απο μερικά χρόνια η Εκκλησία της Ελλάδος.

Το εξωφυλλο το βλέπετε. Η σιλουέτα ενός εμβρύου μέσα σε ένα γυναικείο χέρι. Με μεγάλα γράμματα η κραυγή «Αφήστε με να ζήσω» και με τέσσερα βέλη ισάριθμα «στοιχεία», στην πραγματικότητα αναπόδεικτοι ισχυρισμοί:

• Κάθε χρόνο θανατώνεται πληθυσμός ίσος με το άθροισμα των κατοίκων της Πάτρας και του Ηρακλείου Κρήτης
• Πάνω από 350000 εκτρώσεις ετησίως στην Ελλάδα
• Πάνω από 200 εκατ. ο τζίρος σε ιδιωτικά νοσοκομεία και ιατρεία
• Χωρίς αμβλώσεις, σε τέσσερα μόνο χρόνια ο πληθυσμός της χώρας μας θα ήταν κατά 1 εκατομμύριο μεγαλύτερος.

Υποστηρίζω, και θα το δούμε παρακάτω, ότι οι τέσσερις παραπάνω αναπόδεικτοι ισχυρισμοί και ψέμα είναι και μια θεμελιώδη πλάνη περιέχουν.

Όλη αυτή η έκρηξη καπηλείας περιόρισε την αναγγελία του θανάτου του Θάνου Μικρούτσικου σε μια γωνίτσα κάτω αριστερά -η φωτογραφία τον δείχνει με ύφος «καλή στιγμή διάλεξα να φύγω».

Είναι περίεργο βέβαια ότι μια εφημερίδα που γράφεται σχεδόν αποκλειστικά από άντρες και διαβάζεται σχεδόν αποκλειστικά από άντρες θέλησε να επιβάλει στις γυναίκες πώς να διαχειρίζονται το σώμα τους, και μάλιστα με επιχειρήματα του τύπου «πόσοι πατεράδες στερήθηκαν τη χαρά να πανηγυρίσουν το γκολ της αγαπημένης τους ομάδας αγκαλιά με τα παιδιά τους επειδή τα παιδιά τους δεν γεννήθηκαν ποτέ;» -όχι μόνο ανόητα αλλά και πατριαρχικά (και διατυπωμένα με τρόπο που θα μας απασχολήσει και αύριο με τα μεζεδάκια).

Πολιτικάντηδες από διάφορες παρατάξεις της δεξιάς πτέρυγας έσπευσαν να συγχαρούν την εφημερίδα. Έτσι, ο αντιπρόεδρος του κυβερνώντος κόμματος Άδωνης Γεωργιάδης έγραψε στο Τουίτερ: Συγχαίρω την Εφημερίδα παρά τις αντιδράσεις. Στην Ελλάδα δεν αμφισβητείται το δικαίωμα, της γυναίκας στην άμβλωση, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν αντιλαμβανόμαστε ότι το να έχουμε διπλάσιες εκτρώσεις από γεννήσεις γεννά ζητήματα επιβίωσης του Έθνους μας. Ο κ. Γεωργιάδης παρέθεσε λινκ σε δημοσίευμα της Καθημερινής στο οποίο τονίζεται το δημογραφικό πρόβλημα της χώρας, χωρίς να υπάρχει η παραμικρή αναφορά σε εκτρώσεις. Αλλά και ο βουλευτής του ΚΙΝΑΛ Οδυσσέας Κωνσταντινόπουλος επίσης συνεχάρη την εφημερίδα και μίλησε για τις 350.000 εκτρώσεις το χρόνο.

Κανονικότητα, η λέξη του 2019!

Όπως ξέρουν οι φίλοι του ιστολογίου, χτες το βράδι έληξε η ψηφοφορία για τη λέξη της χρονιάς, που είχε αρχίσει από τις 16 Δεκεμβρίου πάνω σε λέξεις που εσείς είχατε προτείνει με τα σχόλιά σας σε προηγούμενο άρθρο. Δεν μας χρειάζεται σασπένς, γι’ αυτό και ο τίτλος φανερώνει αμέσως την ετυμηγορία σας: λέξη της χρονιάς, λέξη του 2019 είναι η κανονικότητα. Τη βλέπετε άλλωστε να δεσπόζει… διά της απουσίας της και σε τρία επάλληλα επίπεδα, στο κέντρο του υπέροχου λεξοσύννεφου που έφτιαξε ο φίλος μας ο Στάζιμπος, που είναι άλλωστε κάθε χρόνο ο μάγος που στήνει όλον τον μηχανισμό της Λέξης της χρονιάς και που χωρίς τη δική του υλικοτεχνική υποστήριξη δεν θα γινόταν τίποτα.

Ύστερα από αρκετό καιρό, με την κανονικότητα φέτος είχαμε την επικράτηση ενός μονολεκτικού όρου -για πρώτη φορά από το 2012 (τότε ήταν η επαναδιαπραγμάτευση) πρώτευσε μονολεκτικός όρος που να μην είναι ξένος (όπως το Μπρέξιτ το 2016) ή ακρώνυμο (όπως ο ΕΝΦΙΑ το 2014). Από την άποψη αυτη, η κανονικότητα αποκατάστησε την κανονικότητα (ινσέψιο το λέμε αυτό;)

Μηνολόγιον Ιανουαρίου έτους 2019

Χτες είχαμε πρωτοχρονιά αλλά βέβαια και πρωτομηνιά -κι έτσι το πρωτοχρονιάτικο θέμα του χτεσινού άρθρου δεν άφησε χώρο για το καθιερωμένο Μηνολόγιο, οπότε το δημοσιεύω σήμερα.

Θυμίζω ότι το Μηνολόγιο, που δημοσιεύεται συνήθως την πρώτη του μηνός, ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς για τα γεγονότα του μήνα, που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Όπως είχα κάνει και προηγούμενες χρονιές, μετά το μηνολόγιο παραθέτω και κάποια περιαυτομπλογκικά, μια ανασκόπηση του ιστολογικού 2018.

Τρ   1	Της πρασίνης τσόχας
Τε  2	Έναρξις αγώνος ανυπακοής και μη βίας υπό Μαχάτμα Γκάντι
Πε  3	† Κοίμησις Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, συγγραφέως των ταπεινών
Πα   4	† Νικολάου Γύζη τελευτή
Σα   5	Γενέσιον Σωκράτους του φιλοσόφου
Κυ   6	Εφεύρεσις τηλεγράφου υπό Μορς
Δε 7	Ανακάλυψις των δορυφόρων του Διός υπό Γαλιλαίου
Τρ  8	† Γαλιλαίου τελευτή και Ναπολέοντος Λαπαθιώτη αυτοκτονία
Τε  9	† Θεοφίλου Καΐρη του μεγάλου διδασκάλου τελευτή
Πε 10	Νίκη Θρασυβούλου κατά των τριάκοντα τυράννων
Πα 11	Γενέσιον Νικολάου Καββαδία του μαρκονιστή και αυτοκτονία Ααρών Σβαρτς του διαδικτυομάρτυρος
Σα 12	Γενέσιον Σπυρίδωνος Λούη του μαραθωνοδρόμου
Κυ 13	Το «Κατηγορώ» του Αιμιλίου Ζολά
Δε 14	Της Αλκυόνης· και τελευτή Γρηγορίου Ξενοπούλου του Ζακυνθίου
Τρ 15	Γενέσιον Ιωάννου Ποκελέν ή Μολιέρου, ηθοποιού και συγγραφέως
Τε 16	† Ευστρατίου Αναστασέλλη του σκωπτικού
Πε 17	Γενέσιον Βενιαμίν Φραγκλίνου
Πα 18	Γενέσιον και τελευτή Βασιλείου Τσιτσάνη, λαϊκού μουσουργού
Σα 19	Γενέσιον Εδγάρδου Άλλαν Πόε
Κυ 20	† Κοίμησις Χρήστου Καπράλου
Δε 21	Των τριών Λάμδα
Τρ 22	Γενέσιον Λόρδου Βύρωνος, του φιλέλληνος ποιητού
Τε 23	Γενέσιον Αντωνίου Γκράμσι
Πε 24	† Αμεδαίου Μοντιλιάνι
Πα 25	Γενέσιον Γεωργίου Ζαμπέτα, του μεγάλου διασκεδαστού και θανή Θεόδωρου Αγγελόπουλου επί των επάλξεων
Σα 26	Του Ολοκαυτώματος
Κυ 27	† Κοίμησις Ιωσήφ Βέρντι
Δε 28	† Κοίμησις Θεοδώρου Δοστογέφσκι
Τρ 29	† Θανή Αλεξάνδρου Πούσκιν, του ποιητού
Τε 30	† Μεθοδίου Ανθρακίτου, του διαφωτιστού
Πε 31	† Αλεξάνδρου Υψηλάντου τελευτή

Για να προλάβω την ερώτηση για τα τρία Λ, στις  21 Ιανουαρίου: πρόκειται για τον Λένιν, τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Καρλ Λίμπκνεχτ. Για περισσότερα, δείτε κάποια παλιότερα σχόλια.

Αλλά μια και είμαστε σε φάση ανασκοπήσεων και απολογισμών, δεν είναι άτοπο να περιαυτομπλογκήσω κι εγώ, να κάνω δηλαδή τον απολογισμό του ιστολογικού 2018.

Όπως βλέπετε, το 2018 ήταν χρονιά σημαντικής αύξησης της επισκεψιμότητας του ιστολογίου. Είχαμε 2.753.667 επισκέψεις, κατά 10,6% περισσότερες από το 2017 (2.489.199) και κατά 8,5% περισσότερες από το προπέρσινο 2.535.663, που ήταν ως τώρα το ρεκόρ για τις επισκέψεις -τα παλιότερα χρόνια είχαμε 2.353.569 το 2015, 2.356.258 το 2014, 2.288.153 το 2013 και 2.087.000 το 2012 και πολύ λιγότερα τα προηγούμενα χρόνια.

Ο μήνας με τις περισσότερες επισκέψεις της χρονιάς ήταν ο Ιανουάριος του 2018 (με 260.933 επισκέψεις) ενώ o χειρότερος από άποψη επισκέψεων μήνας ήταν ο Απριλιος, με 197.262, ο μοναδικός μήνας της χρονιάς με λιγότερους από 200.000 επισκέψεις. Ο Γενάρης έκανε και απόλυτο ρεκόρ επισκέψεων από τότε που υπάρχει το ιστολόγιο, ξεπερνώντας κατά 5 (!) μόλις επισκέψεις το προηγούμενο ρεκόρ, που ήταν 260.928 από τον Οκτώβριο του 2013. Και εδώ βλέπετε τα στοιχεία μήνα προς μήνα από καταβολής ιστολογίου.

Επειδή όμως η WordPress μετράει και τους επισκέπτες, να πούμε ότι μέσα στο 2018 αγγίξαμε το 1 εκατ. επισκέπτες, αφού είχαμε 988.163 επισκέψεις, έναντι 898.475 πέρυσι, 871633 το 2016, ενώ το 2015 είχαμε 808.957 και το 2014 729.466. Αυτοί βέβαια είναι μοναδικοί επισκέπτες σε επίπεδο ημέρας, αν ξαναεπισκεφτούν το ιστολόγιο άλλη μέρα ξαναμετριούνται.

Θυμίζω όμως ότι όλα αυτά τα νούμερα πρέπει να τα βλέπουμε με κάποια επιφύλαξη, αφού, όπως είχε γράψει παλιότερα ο Στάζιμπος: «Γενικότερα για προβολές σελίδων, επισκέπτες κι επισκέψεις τα νούμερα είναι πολύ θολά. Οι τάξεις των μεγεθών είναι αρκετά ενδεικτικές σε σχέση με την πραγματικότητα, όχι όμως απόλυτα αξιόπιστες.»

Κατά μέσο όρο το 2018 είχαμε 7.544 επισκέψεις την ημέρα (όλες τις προηγούμενες χρονιές ο ημερήσιος μέσος όρος ήταν κάτω από 7.000)

Μέσα στο 2018 δημοσιεύτηκαν 368 άρθρα, τρία περισσότερα από τις μέρες του χρόνου. Όπως και το 2015, το 2016 και το 2017, έτσι και το 2018 δεν πέρασε ούτε μια μέρα χωρίς να δημοσιευτεί άρθρο. Ακριβέστερα, η τελευταία μέρα που δεν δημοσιεύτηκε άρθρο στο ιστολόγιο ήταν στις 28 Ιανουαρίου 2014.

Από τις 29.1.2014 ως σήμερα δημοσιεύεται ανελλιπώς ένα (τουλάχιστον) άρθρο τη μέρα, δηλαδή το σερί μετράει ήδη 1801 μέρες και σε λίγο ελπίζω να κλείσει πενταετία. Βέβαια, εσείς που είστε ταχτικοί αναγνώστες ξέρετε ότι αρκετά συχνά έχουμε επαναλήψεις (αν και συχνά βελτιωμένες-επαυξημένες) παλαιότερων άρθρων, αλλά μην το πείτε παραέξω.

Από την αρχή του ιστολογίου έχουμε 3648 άρθρα (μαζί με τούτο εδώ) σε 3608 μέρες (από τις 16.2.2009 ως σήμερα).

Τα δέκα δημοφιλέστερα άρθρα μέσα στο 2018 ήταν:

Πενήντα ελληνικές λέξεις αλβανικής προέλευσης 17.668

220 τούρκικες λέξεις 15.690 επισκέψεις

Μια τρύπα στο νερό και άλλες παροιμιακές εκφράσεις 14.527 επισκέψεις

Την πρώτη μέρα στο στρατό μού κόψαν τα μαλλιά μου: Στιχάκια του στρατού 13.203 επισκέψεις

Χρίστος Γραμματίδης (1984-2018)* 13.196 επισκέψεις

Μακεδονία όπως Λουξεμβούργο;* 10.865 επισκέψεις

Ο Άδωνις, οι Πρωτοέλληνες των 13 εκατομμυρίων χρόνων και το πανεπιστήμιο Alpine* 10.667 επισκέψεις

Αυτό δεν το είπε ο Ηράκλειτος (ούτε ο Καλλίμαχος άλλωστε) 10.432 επισκέψεις

Ιθαγένεια, εθνικότητα και nationality* 10.391 επισκέψεις

Περπατώ εις το δάσος και άλλα σύντομα στιχάκια του στρατού 10.370 επισκέψεις

Όπως και τις προηγούμενες χρονιες, τα δημοφιλέστερα άρθρα δεν ήταν άρθρα δημοσιευμενα μέσα στο 2018 -μόνο το πέμπτο, το έκτο, το έβδομο και το ένατο, που τα σημειώνω με αστερίκο, γράφτηκαν μέσα στη χρονιά. Τα άλλα άρθρα της δεκάδας γράφτηκαν σε προηγούμενα χρόνια αλλά έχουν καθημερινά έναν όχι ευκαταφρόνητο αριθμό αναγνωστών χάρη στις μηχανές αναζήτησης.

Ένα στατιστικό στοιχείο που τώρα είδα ότι το βγάζει η WordPress: Το σύνολο των άρθρων του ιστολογίου μέσα στο 2018 έφτασε τις 664.096 λέξεις. Kάπου διάβασα ότι οι Άθλιοι έχουν 655.000 λέξεις και κάτι λιγότερο το Πόλεμος και ειρήνη. Οι ασεβείς συγκρίσεις σταματάνε όμως εδώ.

Και κλείνουμε με τα σχόλια. Το έχω πει και το πιστεύω ότι τα σχόλιά σας προσθέτουν μεγάλη αξία στα κείμενα του ιστολογίου. Μέσα στο 2018 είχαμε 69095 σχόλια, περισσότερα από τα περυσινά΄64034, αλλά το ρεκόρ του 2016, στα 73.883 μένει ακατάρριπτο.

Δεν έχω στοιχεία για τους κορυφαίους σχολιαστές της χρονιάς -εκτός αν κάποιος από εσάς έχει κάνει τη σχετική στατιστική. Αλλά δεν έχει σημασία, όλοι οι σχολιαστες είναι αγαπητοί και πολύτιμοι για το ιστολόγιο.

Όπως έγραφα και πέρσι τέτοια μέρα στο αντίστοιχο άρθρο, να είμαστε καλά και να εξακολουθήσουμε να σχολιάζουμε και να συζητάμε και την επόμενη χρονιά!

Χρόνια πολλά στον Παναγιώτη και στην Παναγιώτα!

Σήμερα έχουμε Δεκαπενταύγουστο, της Παναγίας, μεγάλη γιορτή, γιορτάζει η μισή Ελλάδα κι η άλλη μισή γλεντάει στα πανηγύρια. Γιορτάζουν οι Μαρίες (όχι όλες), που είναι ακόμα το συχνότερο γυναικείο όνομα (σε μια γενιά μπορεί να την ξεπεράσει η Φαίδρα ή η Νεφέλη), γιορτάζει και η Δέσποινα, καθώς και μερικά σπανιότερα ονόματα που δεν ξέρω αν συνδέονται όλα με την Παναγία (Καθολική, Γεθσημανή, Κρουστάλλω, Σιμέλα).

Γιορτάζει όμως και ο Παναγιώτης με την Παναγιώτα. Κι επειδή στη Μαρία έχω αφιερώσει ευχετήριο άρθρο πριν από μερικά χρόνια, ταιριάζει σήμερα, μέρα γιορτής τους, να ευχηθούμε στον Παναγιώτη και στην Παναγιώτα, ιδίως αφού έχουμε και στο ιστολόγιο τον πολύ αγαπητό μας Πάνο (με πεζά).

Σύμφωνα με τη μελέτη του Χάρη Φουνταλή, ο Παναγιώτης έχει την 7η θέση ανάμεσα στα αντρικά ελληνικά ονόματα (αλλά αρκετά κοντά στον έκτο Χρήστο και πολύ κοντά στον όγδοο Βασίλη) ενώ η Παναγιώτα κατατάσσεται 12η στα γυναικεία.

Ο Παναγιώτης και η Παναγιώτα, βέβαια, προέρχονται από την Παναγία. Είναι από τα χριστιανικά ονόματα που περιορίζονται στην Ορθόδοξη εκκλησία (όπως και άλλα υπάρχουν μόνο στις καθολικές χώρες). Δεν θα βρούμε αντίστοιχό τους σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης, εκτός αν πρόκειται για ανθρώπους με ρίζες σε χώρες των Βαλκανίων. Στα ορθόδοξα Βαλκάνια βρίσκουμε το βουλγάρικο Παναγιότ (Панайот), το αλβανικό Panajot, καΙ το ρουμάνικο Παναΐτ (Panait) που μας θυμίζει τον (και με ελληνικές ρίζες) συγγραφέα Παναΐτ Ιστράτι. Δεν πρέπει να υπάρχουν αντίστοιχα ονόματα στα ρώσικα και στα σέρβικα. Ένας Ρώσος ποδοσφαιριστής Παναγιότ Χαρτιάντι έχει προφανώς ελληνικές ρίζες.

Ο Παναγιώτης έχει πολλά υποκοριστικά, και μάλιστα σύμφωνα με ενα άρθρο που πρέπει να είναι γραμμένο από τον φίλο μας τον Άρη, έχει το ρεκόρ στα υποκοριστικά, με 24: Τότης, Τοτής, Τοτός, Πανάγος, Παναής, Παναγής, Πανάνης, Νότης, Τάκος, Τάκης, Τάτσης, Γιώτης, Πότης, Πανίκος, Παναγιωτάκης, Παναγιωτάκoς, Παναγιώταρος, Πάνος, Πανούσος, Πανούσης, Πανούλης, Πανούτσος, Πανίκας, Νάνος.

Δεν ξέρω αν θα τα δεχτείτε όλα, αλλά μπορούμε να εμπλουτίσουμε τον κατάλογο με τα θρακικά Τζιώτης, Τζιώτας. Αν ξέρετε κι άλλες τοπικές παραλλαγές, πείτε τις στα σχόλια.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 3 – Η κατανόηση του φυσικού κόσμου

Πριν από λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά επειδή χτες είχαμε το Μηνολόγιο η δημοσίευση μετατέθηκε κατά μία ημέρα.

Η σημερινή συνέχεια είναι η τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια είναι εδώ. Σήμερα παρουσιάζω το δεύτερο μισό από το πρώτο κεφάλαιο, που έχει τον τίτλο «Η ελληνική σκέψη» (Για κάποιον περίεργο τεχνικό λόγο, τα αρχαία αποσπάσματα εμφανίζονται σαν λινκ -όμως δεν παραπέμπουν πουθενά).

Η κατανόηση του φυσικού κόσμου

Μελετώντας την αρχαία ελληνική κοινωνία και τον πολιτισμό της, μας κάνει εντύπωση πόσο δεμένος με τη φύση ήταν ο αρχαίος Έλληνας. Όλες οι πνευματικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές, ακόμα και πολιτικές εκδηλώσεις, ήταν συνάρτηση του αδιάκοπου κύκλου της ζωής στη φύση. Οι Έλληνες ήταν αληθινά παιδιά της γης τους, αυτόχθονες με την αρχική σημασία της λέξης.

Ήταν λοιπόν επόμενο να ενδιαφερθούν και να αναζητήσουν να βρουν τα μυστικά του φυσικού κόσμου μέσα στον οποίο ζούσαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα βιβλία των περισσότερων από τους σοφούς του 6ου και των αρχών του 5ου αιώνα έχουν τον τίτλο «περί φύσεως». Η φύση έγινε για τους πρώτους ίωνες φιλοσόφους αντικείμενο επιστημονικού προβληματισμού, με σκοπό τη βαθύτερη κατανόησή της. Η ίδια η λέξη ετυμολογείται από το ρήμα φύω, δηλαδή γεννώ. Όπως γράφει και ο Αριστοτέλης, «από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με τη φιλοσοφία, οι περισσότεροι θεώρησαν ότι από τη φύση προέρχεται η αρχή όλων» [τῶν δὴ πρώτων φιλοσοφησάντων οἱ πλεῖστοι τὰς ἐν ὕλης εἴδει μόνας ᾠήθησαν ἀρχὰς εἶναι πάντων· Μεταφυσικά 983β.6].

Ο Ηρόδοτος παρατηρεί εύστοχα ότι αυτό που ξεχωρίζει τον Έλληνα από τον βάρβαρο είναι ότι προτιμά τη γνώση από την άλογη πίστη.

Η φιλομάθεια. Η ελευθερία για τον Έλληνα ήταν στενά δεμένη με τη γνώση και την πληροφόρηση. Θεωρούσε αναπαλλοτρίωτο δικαίωμά του τη συμμετοχή του στη γνώση και την πληροφόρηση, ως θεμέλιο της ελευθερίας του. Ο μεγάλος Δημόκριτος ο Αβδηρίτης έδινε τεράστια σημασία στη γνώση. «Προτιμώ να βρω την απόδειξη ενός ζητήματος παρά να ανεβώ στο θρόνο της Περσίας» [ἔλεγε βούλεσθαι μᾶλλον μίαν εὑρεῖν αἰτιολογίαν ἢ τὴν Περ-
σῶν οἱ βασιλείαν γενέσθαι] λέει κάπου, κι αλλού πάλι τονίζει πως «ούτε λόγω σωματικής αλκής ούτε λόγω περιουσίας ευτυχούν οι άνθρωποι, αλλά μόνον όταν έχουν «ορθοφροσύνην και πολυφροσύνην».[οὔτε σώμασιν οὔτε χρήμασιν εὐδαιμονοῦσιν ἄνθρωποι, ἀλλ’ ὀρθοσύνηι καὶ πολυφροσύνηι.].

Η γνώση απελευθερώνει, όχι μόνο από κάθε είδους δεσμά αλλά και από τον φόβο. Είναι γνωστή από τον Πλούταρχο η παρακάτω ιστορία: Το καλοκαίρι του 430 π.Χ., στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Περικλής ετοίμαζε μια ναυτική εκστρατεία, όταν έγινε έκλειψη σελήνης, οιωνός πολύ κακός για τις αντιλήψεις της εποχής. Οι ναύτες με κανένα τρόπο δεν ήθελαν να αποπλεύσουν. Ο Περικλής, στον οποίον ο στενός φίλος του Αναξαγόρας είχε ερμηνεύσει το φαινόμενο των εκλείψεων, το εξήγησε στους ναύτες, και μάλιστα «πειραματικά»: σκέπασε το φως ενός λύχνου με τον μανδύα του και τους ρώτησε αν αυτή η πράξη του τους φοβίζει. Όταν εκείνοι απάντησαν όχι, τους εξήγησε ότι και η έκλειψη της σελήνης έχει ανάλογη αιτία. Οι ναύτες, λευτερωμένοι από τον φόβο, ξεκίνησαν για την εκστρατεία.

Ο μεγάλος Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής, συνέβαλε πολύ στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τον φόβο, γιατί ξερίζωσε πολλές δεισιδαιμονίες και θρησκοληψίες, δίνοντας επιστημονικές εξηγήσεις σε αρρώστιες και παθήσεις που ώς τότε ο κόσμος τις θεωρούσε «ιερές», σαν την επιληψία, ή «κατάρες» των θεών. Στην κατάρα του Άρη, για παράδειγμα αποδιδόταν η θρυλούμενη σεξουαλική ανεπάρκεια και ανικανότητα, που εμφάνιζαν οι Σκύθες σε σύγκριση με τους Έλληνες. Ο Ιπποκράτης την εξήγησε αποδίδοντας την στη συνεχή ιππασία των νομαδικών αυτών λαών και την ταλαιπωρία που προκαλούσε αυτή στα γεννητικά τους όργανα.

Οι βασικές αρχές που διέπουν τη φύση. Ουσιαστικά η ελληνική Φιλοσοφία, αυτή η μητέρα όλων των σύγχρονων επιστημών, γεννήθηκε από τον προβληματισμό των Ελλήνων γύρω από τη φύση, και πρώτα πρώτα γύρω από τις βασικές αρχές που τη διέπουν. Παραθέτω μερικά παραδείγματα τέτοιων βασικών αρχών.

ΗΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ. «Τίποτα δεν γίνεται άσκοπα, αλλά όλα από κάποιον λόγο και από Ανάγκη».[Οὐδὲν
χρῆμα μάτην γίγνεται, ἀλλὰ πάντα ἐκ λόγου τε καὶ ὑπ’ ἀνάγκης]. Το ρητό αυτό, που αποδίδεται στον Λεύκιππο τον Αβδηρίτη, είναι η πρώτη διατύπωση της αρχής της αιτιότητας. Σημαίνει πως κανένα πράγμα δεν γίνεται τυχαία, αλλά όλα έχουν κάποιαν αιτία και υπαγορεύονται από την Ανάγκη.

Οι Έλληνες πολύ νωρίς κατανόησαν πως όλα τα γεγονότα και όλα τα φαινόμενα είναι αποτέλεσμα κάποιας αλληλουχίας, που πολλές φορές δεν είναι άμεσα αντιληπτή αλλά, όταν κατανοηθεί και ερμηνευτεί σωστά, αποδεικνύεται πως είναι αιτιολογημένη και όχι αυθαίρετη.

Αυτή η άποψη αποτέλεσε μεγάλο βήμα για την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Οι πρώτοι έλληνες φιλόσοφοι δίδαξαν ότι ο φυσικός κόσμος, μέσα στον οποίο ζει ο άνθρωπος, δεν είναι η σκηνή στην οποία διαδραματίζονται ακατανόητα, αυθαίρετα και αναιτιολόγητα γεγονότα. Δεν κυριαρχείται δηλαδή από σκοτεινές, υπερφυσικές και ανεξέλεγκτες δυνάμεις, αλλά αντίθετα είναι δυνατόν να κατανοηθεί και να ερμηνευθεί, μόλις εξακριβωθεί η αιτία, ο λόγος, που γεννά τα φαινόμενα αυτά.

Η αποδοχή της αντικειμενικότητας του κόσμου και η αντίληψη πως είναι δυνατή η ορθολογική ερμηνεία του είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, και δεν είναι υπερβολικός ο ισχυρισμός πως η ελληνική φιλοσοφία αποτέλεσε τον δρόμο από τον οποίο πέρασε υποχρεωτικά η ανθρώπινη σκέψη.

Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ. Η Ανάγκη, που αναφέρεται στο ρητό του Λεύκιππου ως η αιτία που υπαγορεύει τα πάντα, είναι κατά τους έλληνες διανοητές η υπέρτατη αρχή. Ο Θαλής, όταν ρωτήθηκε ποιο είναι το ισχυρότερο στον κόσμο, απάντησε: «Το ισχυρότερο είναι η Ανάγκη: επικρατεί πάνω σε όλα» [ἰσχυρότατον ἡ άνάγκη, κρατεῖ γὰρ πάντων], ο δε Παρμενίδης ο Ελεάτης δίδασκε ότι «η Ανάγκη κρατεί τα πάντα στα δεσμά των ορίων που αυτή καθορίζει» [κρατερὴ γὰρ Ἀνάγκη πείρατος ἐν δεσμοῖσιν ἔχει].

Η Ανάγκη όμως δεν ήταν για τους Έλληνες κάποιος απόλυτος κυρίαρχος, στον οποίο έπρεπε να υποταχθούν χωρίς συζήτηση. Έτσι την έβλεπαν μόνο οι δούλοι. Οι ελεύθεροι άνθρωποι βλέπανε την Ανάγκη σαν έκφραση του Νόμου.[τοῖς μὲν δούλοις ἡ ἀνάγκη νόμος, τοῖς δὲ ἐλευθέροις ὁ νόμος ἀνάγκη, Δημάδης].

Εξάλλου στον Πιττακό τον Μυτιληναίο αποδίδεται η ρήση: «την Ανάγκη δεν την πολεμούν ούτε οι θεοί» [ἀνάγκᾳ δ’ οὐδὲ θεοὶ μάχονται.]

Η αντίληψη αυτή για την υποταγή και των θεών στην Ανάγκη, είναι από τις πιο χαρακτηριστικές της αρχαίας ελληνικής σκέψης και ίσως μοναδική στην κοσμοαντίληψη του ανθρώπου της αρχαιότητας.

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΦΘΑΡΣΙΑΣ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Πρώτοι οι Ελεάτες φιλόσοφοι διατύπωσαν την άποψη ότι «ο κόσμος είναι αγέννητος, αιώνιος και άφθαρτος» [ἀγένητον καὶ ἀίδιον καὶ ἄφθαρτον τὸν κόσμον, Ξενοφάνης].

Ο Αναξαγόρας το διατυπώνει με μεγαλύτερη σαφήνεια. Κανένα πράγμα δεν δημιουργείται ούτε εξαφανίζεται, αλλά από την ανάμιξη υπαρχόντων πραγμάτων δημιουργούνται νέα, ενώ με τον διαχωρισμό αποσυντίθενται. Έτσι, καλύτερα θα ήταν να λέμε τη γένεση σύνθεση και τη φθορά αποχωρισμό [οὐδὲν γὰρ χρῆμα γίνεται οὐδὲ ἀπόλλυται, ἀλλ’ ἀπὸ ἐόντων χρημάτων συμμίσγεταί τε καὶ διακρίνεται. καὶ οὕτως ἂν ὀρθῶς καλοῖεν τό τε γίνεσθαι συμμίσγεσθαι καὶ τὸ ἀπόλλυσθαι διακρίνεσθαι].

Από τη διατύπωση αυτή του Αναξαγόρα φτάσαμε στο πασίγνωστο ρητό: «Τίποτα δε γίνεται από το μη υπάρχον και τίποτα δεν εκμηδενίζεται» [μηδέν τε ἐκ τοῦ μὴ ὄντος γίνεσθαι μηδὲ εἰς τὸ μὴ ὂν φθείρεσθαι.], που αποδίδεται στον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη.

Λογική συνέπεια της αρχής της αφθαρσίας του υλικού κόσμου είναι αφενός μεν πως είναι αιώνιος, αφετέρου δε πως δεν έχει κάποια αρχή. Άρα ο φυσικός κόσμος δεν δημιουργήθηκε από κανέναν, ποτέ και πουθενά.

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΔΙΑΚΟΠΗΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ. «Τα πάντα προχωρούν (αλλάζουν) και τίποτα δεν παραμένει (σταθερό)»[πάντα χωρεί και ουδέν μένει].

Το πασίγνωστο αυτό ρητό του Ηράκλειτου του Εφέσιου διατυπώθηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο του Περί φύσεως και διδάσκει την αδιάκοπη αλλαγή και την αιώνια κίνηση των πάντων. Κατά τον Ηράκλειτο ο κόσμος δεν είναι ένα στατικό Είναι αλλά ένα αδιάκοπο Γίγνεσθαι.

Με ένα εξαιρετικής παραστατικότητας παράδειγμα επεξηγούσε αυτή την αλλαγή: «Δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στον ίδιο ποταμό»[δὶς ἐς τὸν αὐτὸν ποταμὸν οὐκ ἂν ἐμβαίης] ή, σύμφωνα με μιαν άλλη διατύπωση: «Στον ποταμό δεν γίνεται να μπεις δυο φορές, γιατί σε όλους τους ποταμούς εισέρχονται αδιάκοπα κανούργια νερά» [‘ποταμῷ
γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ, και: ποταμοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐμβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ] και ουσιαστικά δεν είναι πια ο ίδιος ποταμός.

Ας σημειωθεί ότι το πασίγνωστο «τα πάντα ρει», που συμπυκνώνει τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, δεν υπάρχει σε κανένα σωζόμενο απόσπασμα του εφέσιου σοφού. Οπωσδήποτε θα περιλαμβανόταν στο βιβλίο του, όπως μαρτυρούν πολλοί συγγραφείς, αλλά χάθηκε. Άλλωστε για τον Ηράκλειτο σημασία δεν έχει τόσο η αδιάκοπη αλλαγή όσο η πάλη των αντιθέτων.

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΠΑΛΗΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ. Πράγματι, κατά τον Ηράκλειτο: «Πρέπει να ξέρουμε πως ο πόλεμος είναι κοινός, πως δικαιοσύνη είναι η έρις και πως όλα γίνονται με την αντίθεση και την υποχρεωτική νομοτέλεια» [εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεμον ἐόντα ξυνόν, καὶ δίκην ἔριν, καὶ γινόμενα πάντα κατ’ ἔριν καὶ χρεών].

Λέγοντας πόλεμος εννοούσε τον αγώνα και την πάλη και γενικότερα την κοινή δύναμη που γεννά όλα τα πράγματα. Κατά τον Ηράκλειτο ο κόσμος βρίσκεται συνεχώς σε αδιάκοπη σύρραξη, από την οποία νέες καταστάσεις δημιουργούνται και παλιές εξαφανίζονται, κι αυτό ισχύει τόσο για τη φύση όσο και για την κοινωνία, και γι΄ αυτό αιτία των πάντων είναι ο πόλεμος [πόλεμος πάντων πατήρ]. Αλλά από τον πόλεμο αυτόν, από την πάλη των αντιθέτων, προκύπτει καινούργια αρμονία: «από τις διαφορές γεννιέται η καλύτερη αρμονία» [ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν] και για τον λόγο αυτόν «οι αντιθέσεις συμφέρουν» [τὸ ἀντίξουν συμφέρον]

Ο ίδιος δίδασκε πως η θάλασσα μπορεί να ’ναι ταυτόχρονα και σωτήρια και ολέθρια: για τα ψάρια το νερό της είναι πόσιμο και ωφέλιμο, για τους ανθρώπους μη πόσιμο και βλαβερό, ή πως η κίνηση του κοχλία με τον οποίον πίεζαν τα υφάσματα στο βαφείο είναι ταυτόχρονα ελικοειδής και ευθεία, για να καταλήξει πως η κρυμμένη μέσα στις διάφορες καταστάσεις και πολλές φορές «η αφανής –η μη άμεσα αντιληπτή– αρμονία είναι ισχυρότερη από τη φανερή –αυτήν που φαίνεται επιφανειακά» [ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων].

3. Η δομή και η προέλευση του κόσμου

Οι πρώτοι ίωνες φιλόσοφοι, παράλληλα με τις βασικές αρχές που διέπουν τη φύση, αναζητούσαν να βρουν τη βαθύτερη ουσία και δομή του κόσμου. Το πρωταρχικό στοιχείο του κόσμου, που κατά τον Θαλή ήταν το νερό, κατά τον Αναξίμανδρο το άπειρο, κατά τον Αναξιμένη ο αέρας και κατά τον Ηράκλειτο το πυρ. Ανεξάρτητα από την απλοϊκότητα των πρωταρχικών ουσιών που πρότειναν, η μεγάλη τους κατάκτηση είναι ότι για πρώτη φορά διατυπώσανε την αρχή του φιλοσοφικού μονισμού. Δεν είναι πια από τη μια μεριά η ανοργάνωτη και παθητική ύλη και από την άλλη κάποιο υπερφυσικό πνεύμα, μια εξώκοσμη δύναμη, που επεμβαίνει και δημιουργεί από αυτήν τον κόσμο, αλλά μία και μόνη ουσία, που αυτοοργανώνεται.

Από την πρωταρχική γενεσιουργό αυτή ουσία θα φτάσουμε στα άτομα του Δημοκρίτου και στα στοιχεία του Εμπεδοκλή, δηλαδή σε αντιλήψεις για τη δομή της ύλης, πολύ προωθημένες για την εποχή τους και σχεδόν σύγχρονες.

Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ. Η ασυνεχής δομή και η σύσταση των υλικών σωμάτων από μικρότερα σωματίδια διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη: «η αρχή όλων είναι τα άτομα και το κενό: όλα τα άλλα συνεπάγονται» [ ἀρχὰς εἶναι τῶν ὅλων ἀτόμους καὶ κενόν, τὰ δ’ ἄλλα πάντα νενομίσθαι.].

Τα άτομα είναι άφθαρτα, αιώνια, αγέννητα, συμπαγή και αδιαίρετα, άτμητα, εξ ου και η ονομασία τους. Γεννήθηκαν αυτόματα και τυχαία και διαφέρουν το ένα από το άλλο ως προς το σχήμα, το μέγεθος και την κατάστασή τους. Διατάσσονται και συνδυάζονται μεταξύ τους κατά πολλούς τρόπους, και από τον συνδυασμό τους αυτόν δημιουργούνται τα διάφορα φυσικά σώματα και καθορίζονται οι ιδιότητές τους. Συνεπώς «κατά σύμβαση είναι κάτι ψυχρό ή θερμό, πραγματικά είναι μόνο τα άτομα και το κενό» [νόμῳ θερμόν, νόμῳ ψυχρόν, ἐτεῇ δὲ ἄτομα καὶ κενόν].

Φυσικά, με βάση τις σημερινές γνώσεις μας τα άτομα του Δημοκρίτου «αιώνια, άφθαρτα, συμπαγή και αδιαίρετα», είναι περισσότερο μεταφυσικές κατασκευές παρά διαλεκτικές οντότητες. Αυτό όμως δεν μειώνει σε τίποτα το μεγαλοφυές της σύλληψης μιας παρόμοιας ιδέας.

Το κενό είναι η δεύτερη μετά τα άτομα οντότητα του κόσμου, όχι κατώτερη από αυτά. Περιβάλλει τα άτομα και γεμίζει τα διάκενα μεταξύ των και είναι αλληλένδετο μαζί τους. Το κενό του Δημοκρίτου θα μπορούσε κανείς να το παραβάλει με το πεδίο της σύγχρονης φυσικής, μολονότι η έννοια του πεδίου βρισκόταν έξω από τις νοητικές δυνατότητες της εποχής του.

Η κίνηση είναι το τρίτο χαρακτηριστικό μέγεθος του κόσμου. Η κίνηση είναι σύμφυτη με τα άτομα, τα οποία κινούνται διαρκώς και συγκρούονται μεταξύ τους. Από τις συγκρούσεις αυτές τα άτομα με όμοιο σχήμα συμπλέκονται μεταξύ τους, και εκείνα με διαφορετικό απωθούνται. Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ατόμων έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία μαζών που βρίσκονται σε περιδίνηση. Έτσι δημιουργήθηκαν όλα τα στερεά, υγρά και αέρια σώματα, καθώς και η γη και τα ουράνια σώματα.

Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Από τις πρώτες ακόμα μυθολογικές θεογονίες των Ελλήνων, ο Κόσμος δεν εμφανίζεται ως δημιούργημα κάποιας υπερφυσικής δύναμης, αλλά αποτέλεσμα της αυτοοργάνωσης αδιαμόρφωτων ουσιών, που γέμιζαν τον χώρο, όπως το Χάος, ο Ωκεανός κ.ά. Αυτή η απουσία από την κοσμογονία κάποιας θεϊκής επέμβασης αποτελεί, απ’ όσο ξέρω, μοναδική περίπτωση στην ιστορία των θρησκειών. Είναι χαρακτηριστικό πως οι Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας ουδέποτε χρησιμοποίησαν τους όρους «κτίσις» ή «πλάσις», γιατί δεν πίστευαν πως κάποιος έχτισε ή έπλασε την οικουμένη, αλλά τον όρο Κόσμος, που θα πει: στολίδι, για την ομορφιά, την τάξη και την αρμονία της.

Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, ο βαθυστόχαστος θεμελιωτής της Διαλεκτικής, το λέει καθαρά: «αυτόν τον κόσμο κι όλα όσα είναι σ’ αυτόν, ούτε κανείς θεός ούτε κανείς άνθρωπος έπλασε, αλλά ήταν και είναι πάντα αιώνια ζωντανή φωτιά, που ανάβει και σβήνει σύμφωνα με νόμους» [Κόσμον τὸν αὐτὸν πάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ’ ἦν αἰεὶ καὶ ἔστι καὶ ἔσται, πῦρ ἀείζωον, ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα].

Οι Γερμανοί φεύγουν (εις μνήμην Δημήτρη Σαραντάκου)

Ο Μίμης 14 χρονών, το 1943, με το πρώτο του μακρύ παντελόνι. Από το ιστολόγιο tofistiki.wordpress.com

Σήμερα κλείνει ένας χρόνος από τη μέρα που έφυγε από κοντά μας, εντελώς αναπάντεχα, ο πατέρας μου, ο μηχανικός και συγγραφέας Δημήτρης Σαραντάκος. Ο Δημήτρης (Μίμης) Σαραντάκος γεννήθηκε το 1929 στη Μυτιλήνη, γιος του τραπεζικού υπάλληλου και εμπειροτέχνη χημικού Νίκου Σαραντάκου από τη Γέρμα της Λακωνίας (που έγραφε ποιήματα με το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης), και της δασκάλας Ελένης Μυρογιάννη, που κι αυτή έγραφε ποιήματα και συμμετείχαν και οι δυο στη Λεσβιακή Άνοιξη, το πνευματικό κίνημα του μεσοπολέμου. Συμμετείχε στην εθνική αντίσταση με την ΕΠΟΝ. Μετά την απελευθέρωση έφυγαν κυνηγημένοι από τη Μυτιλήνη για την Αθήνα, όπου ο παππούς, απολυμένος από τη θέση του, έφτιαχνε για ένα διάστημα γύψινα κουκλάκια για βιοπορισμό, ενώ ο πατέρας μου πέρασε στην Ιατρική, την παράτησε λόγω ασυμφωνίας χαρακτήρων και συνέχισε στο ΕΜΠ, χημικός μηχανικός. Δούλεψε λίγο στην τεχνική εκπαίδευση, στη συνέχεια στον ΕΟΤ, έπειτα για 15 χρόνια ελεύθερος επαγγελματίας στον κλάδο των στεγανώσεων και στη συνέχεια στην τεχνική υπηρεσία της ΑΤΕ, απ’ όπου και συνταξιοδοτήθηκε. Μετά τη συνταξιοδότησή του άρχισε να γράφει και να εκδίδει τα έργα του, ενώ επί πολλά χρόνια εξέδιδε στην Αίγινα τη σατιρική εφημερίδα «Φιστίκι», που μετά εξελίχθηκε σε περιοδικό και στο τέλος σε ιστολόγιο. Έχουν εκδοθεί τα βιβλία του: «Στοιχεία Χημείας», Αναξαγόρας, Πειραιάς 1958, «Στεγανώσεις και στεγανωτικά υλικά», Αθήνα 1964, «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», Αθήνα 1987, «Απάντηση σε πέντε ερωτήματα», Αθήνα 1991, «Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης», Ερατώ, Αθήνα 1996, Οι εσταυρωμένοι σωτήρες: Ο ζηλωτής, ο πρίγκηπας και ο διδάσκαλος», Εντός 1999, «Τα έπη των Αριμασπών», Βιβλιοπέλαγος 2004, «Γιατί η θεία μου μπορεί και να πήγε στον παράδεισο», Το Φιστίκι 2006, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους», 2008, «Μαθητές και δάσκαλοι», 2008, «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;», 2010, «Σχίζοντας τις γραμμές των οριζόντων», 2011 και, μετά θάνατον, πολύ πρόσφατα, «Ο βενετσιάνικος καθρέφτης» (Γνώση, 2012). Είχε έντονη πολιτική δράση από τις γραμμές της αριστεράς, προδικτατορικά από το ΚΚΕ και την ΕΔΑ, μεταδικτατορικά από το ΚΚΕ και τον Συνασπισμό/ΣΥΡΙΖΑ, διατηρώντας πάντοτε την αισιοδοξία του και τους ήπιους τόνους . Παντρεύτηκε την αιγινήτισσα Αγγελική (Κική) Πρωτονοταρίου, κλινικό χημικό, αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιατρικής, που επίσης γράφει ποιήματα, και έκανε τρία παιδιά, έναν γιο (εμένα) και δυο κόρες.

Κανονικά, τα αποσπάσματα από το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του πατέρα μου τα δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, αφού πρώρα δημοσιευτούν στην εφημερίδα Εμπρός της Μυτιλήνης. Σήμερα μεταθέτω κατά μία ημέρα τη δημοσίευση για να συμπέσει με την επέτειο του θανάτου του πατέρα μου. Πρόκειται για την εικοστή τέταρτη συνέχεια.  Το προηγούμενο απόσπασμα μπορείτε να το βρείτε εδώ. Βρισκόμαστε στον Σεπτέμβρη του 1944. Η οικογένεια του πατέρα μου έχει καταφύγει στην ελεύθερη Αγία Παρασκευή, αλλά όταν μαθαίνουν το πολυπόθητο νέο της αποχώρησης των Γερμανών από το νησί επιστρέφουν φυσικά στη χώρα. Το σημερινό απόσπασμα είναι κάπως μεταβατικό, χωρίς συγκλονιστικά συμβάντα, αλλά τουλάχιστον έχει ωραίο τίτλο.

Η Οργάνωση τελικά αποφάσισε τη δημιουργία παιδικού κινήματος με τη συγκρότηση της πρώτης ομάδας «Αετόπουλων». Δεν ξέρω για ποιο λόγο, επιλέξαν εμένα ως υπεύθυνο αυτής της δουλειάς. Με τη βοήθεια του Τάκη και του Δημοσθένη, του μικρότερου αδελφού του, μαζέψαμε καμμιά εικοσαριά πιτσιρίκια, που πρόθυμα εντάχθηκαν στα Αετόπουλα. Θυμήθηκα τα παιχνίδια που παίζαμε στο χωριό του παππού μου και το «καλαμένιο ιππικό» μας.

Ο Νοέμβριος στο ιστολόγιο

 

Πρώτη του μήνα σήμερα, και εκτός από τις ευχές και το Μηνολόγιο του Δεκέμβρη το βρίσκω ταιριαστό να επιδοθώ και πάλι σε περιαυτομπλογκία, δηλαδή να κάνω έναν μικρό απολογισμό του μήνα που πέρασε. Όμως, χρυσώνω το χάπι και στο τέλος έχω δυο μεζεδάκια.

Λοιπόν, παρόλο που έχει μία μέρα λιγότερη, ο Νοέμβρης που μόλις τελείωσε κατάφερε να ξεπεράσει τον Οκτώβριο κι έτσι να κάνει νέο ρεκόρ επισκέψεων στο ιστολόγιο. Ο Νοέμβρης είχε 105.152 επισκέψεις (3500 τη μέρα κατά μέσο όρο) ενώ ο Οκτώβρης 103.056. Και ο περσινός Νοέμβρης είχε πολλές επισκέψεις (68500 περίπου) για τα περσινά μέτρα, διότι παραδοσιακά οι φθινοπωρινοί-χειμωνιάτικοι μήνες ευνοούν το ιστολογείν, ο φετινός έχει άνοδο πάνω από 50%.

Καλύτερη από πλευράς επισκέψεων εβδομάδα ήταν η πρώτη του μήνα, με πιο πολυσύχναστη μέρα την Τετάρτη 3 του μηνός, με 5.396 επισκέψεις, αν και αυτό δεν είναι απόλυτο ρεκόρ: προηγείται μια μέρα του Φλεβάρη με 5.720 επισκέψεις.

Τα άρθρα του μήνα που συγκέντρωσαν τις περισσότερες επισκέψεις ήταν:

Ο Λάκης Λαζόπουλος και τα ακροδεξιά σκουπίδια, 6889 επισκέψεις / 207 σχόλια

Ο Ιός φεύγει, οι Χρυσαυγίτες έρχονται, 5031 επισκέψεις / 324 σχόλια

Η τρόικα, το μνημόνιο και οι κόκκινες γραμμές, 3429 επισκέψεις/ 115 σχόλια

Η προσευχή που ενόχλησε, 3108 επισκέψεις / 296 σχόλια

Κάπου πεθαίνει ένα μικρό ηλεγατάκι, 2153 επισκέψεις / 287 σχόλια

Κουφός είσαι ρε; Δεν ακούς; 2121 επισκέψεις / 182 σχόλια

Πρέπει να επισημάνω ότι το τρίτο άρθρο, για την τρόικα, το μνημόνιο και τις κόκκινες γραμμές, δεν είναι καινούργιο άρθρο, είναι του Ιουνίου, και δεν συζητήθηκε καθόλου σχεδόν αυτό το μήνα: όλες οι επισκέψεις που δέχτηκε ήρθαν μέσω γκουγκλ (με όρο αναζήτησης την τρόικα). Είναι η πρώτη φορά που ένα «παλιό» άρθρο καταφέρνει να πλασαριστεί τόσο ψηλά. Άλλα παλαιότερα άρθρα που κινήθηκαν αρκετά ήταν για τον μύθο για τη δήλωση Κίσινγκερ, για τα Στιχάκια του στρατού και για τα Πράσινα άλογα. Το γενικό ρεκόρ πάντως, και στις επισκέψεις και στα σχόλια, εξακολουθεί να το έχει το άρθρο για τη Δασκάλα του Μεγαδέρειου, με 8199 επισκέψεις και 813 σχόλια.

Αρκετά περιαυτομπλόγκησα, δεν θα γράψω άλλο, μόνο θα ευχαριστήσω όλες και όλους σας για την παρουσία σας, την αγάπη σας και κυρίως τα σχόλιά σας που δίνουν ξεχωριστή αξία στα άρθρα του ιστολογίου.

Και, αφού με ανεχτήκατε τόσο, δυο μεζεδάκια για το τέλος.

Το πρώτο μου το έστειλε με ηλεμήνυμα καλός φίλος. Στον Άλφα, λέει, διαφημιζόταν το βράδυ του Σαββάτου 28.11 η ταινία «Το ερωτικό αντικείμενο του εγκλήματος» με τον Αλ Πατσίνο ως εξής: «… ένας ένοχος, μία βασική ύποπτΟΣ…». Νομίζω ότι την ταινία την έχω δει, αλλά δεν θυμάμαι αν στο τέλος η… βασική ύποπτος αποδεικνύεται αθώΟΣ ή όχι.

Το δεύτερο μεζεδάκι προέκυψε από την κουβέντα με τον Θανάση Πρωτόπαπα σε προηγούμενο άρθρο. Μας ρώτησε αν μπορούμε να φανταστούμε πόσα ζευγάρια λέξεων υπάρχουν, όπου τα διαλυτικά να παίζουν διακριτικό ρόλο, δηλαδή αν τα παραλείψεις να προκύπτει νέα νόμιμη λέξη.

Απάντησα το πασίγνωστο (το ακούω συχνά όποτε δίνουμε παραγγελίες σε ταβέρνες):

παϊδάκια / παιδάκια

Απροσδόκητα, αυτό ήταν και το μοναδικό ζευγάρι που είχε στη βάση δεδομένων  του ο Θ.Π. Σκέφτηκα και το (των) αϊτών / (ο) αιτών, που ο Θ.Π. δεν το είχε στη βάση του, διότι κατέγραφε τον αϊτό με την παλιότερη ορθογραφία (αητός).

Λοιπόν, πρόσκληση στη συλλογική σας εφευρετικότητα: πόσα ακόμα ζευγάρια μπορείτε να βρείτε, όπου η αφαίρεση των διαλυτικών δίνει νέα νόμιμη λέξη, σε οποιαδήποτε πτώση, αριθμό και γένος; Μπορείτε να το τραβήξετε αρκετά, δηλ. να κινηθούμε στα όρια της νομιμότητας των λέξεων. Προειδοποιώ πάντως ότι στα αρχαία μπορούν να βρεθούν καμπόσα παραδείγματα (σκέφτηκα ήδη ένα επειδή υπάρχει σε ένα κείμενο που ετοιμάζω), στα νέα ελληνικά ίσως λιγότερα.

Επίσης, δεν γίνονται δεκτά τα ευρήματα όπου ο τόνος πέφτει σε διαφορετική συλλαβή. Δηλαδή το Μαΐων / μαιών δεν γίνεται δεκτό. Αν ήταν «μαίων» θα γινόταν δεκτό. Θα βρούμε πάνω από δέκα (έστω και παρατραβηγμένα);

 

 

 

"... ένας ένοχος, μία βασική ύποπτΟΣ...", το κανάλι άλφα διαφημίζει την
ταινία "το ερωτικό αντικείμενο του εγκλήματος" με τον αλ πατσίνο