Πριν από λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά επειδή χτες είχαμε το Μηνολόγιο η δημοσίευση μετατέθηκε κατά μία ημέρα.
Η σημερινή συνέχεια είναι η τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια είναι εδώ. Σήμερα παρουσιάζω το δεύτερο μισό από το πρώτο κεφάλαιο, που έχει τον τίτλο «Η ελληνική σκέψη» (Για κάποιον περίεργο τεχνικό λόγο, τα αρχαία αποσπάσματα εμφανίζονται σαν λινκ -όμως δεν παραπέμπουν πουθενά).
Η κατανόηση του φυσικού κόσμου
Μελετώντας την αρχαία ελληνική κοινωνία και τον πολιτισμό της, μας κάνει εντύπωση πόσο δεμένος με τη φύση ήταν ο αρχαίος Έλληνας. Όλες οι πνευματικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές, ακόμα και πολιτικές εκδηλώσεις, ήταν συνάρτηση του αδιάκοπου κύκλου της ζωής στη φύση. Οι Έλληνες ήταν αληθινά παιδιά της γης τους, αυτόχθονες με την αρχική σημασία της λέξης.
Ήταν λοιπόν επόμενο να ενδιαφερθούν και να αναζητήσουν να βρουν τα μυστικά του φυσικού κόσμου μέσα στον οποίο ζούσαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα βιβλία των περισσότερων από τους σοφούς του 6ου και των αρχών του 5ου αιώνα έχουν τον τίτλο «περί φύσεως». Η φύση έγινε για τους πρώτους ίωνες φιλοσόφους αντικείμενο επιστημονικού προβληματισμού, με σκοπό τη βαθύτερη κατανόησή της. Η ίδια η λέξη ετυμολογείται από το ρήμα φύω, δηλαδή γεννώ. Όπως γράφει και ο Αριστοτέλης, «από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με τη φιλοσοφία, οι περισσότεροι θεώρησαν ότι από τη φύση προέρχεται η αρχή όλων» [τῶν δὴ πρώτων φιλοσοφησάντων οἱ πλεῖστοι τὰς ἐν ὕλης εἴδει μόνας ᾠήθησαν ἀρχὰς εἶναι πάντων· Μεταφυσικά 983β.6].
Ο Ηρόδοτος παρατηρεί εύστοχα ότι αυτό που ξεχωρίζει τον Έλληνα από τον βάρβαρο είναι ότι προτιμά τη γνώση από την άλογη πίστη.
Η φιλομάθεια. Η ελευθερία για τον Έλληνα ήταν στενά δεμένη με τη γνώση και την πληροφόρηση. Θεωρούσε αναπαλλοτρίωτο δικαίωμά του τη συμμετοχή του στη γνώση και την πληροφόρηση, ως θεμέλιο της ελευθερίας του. Ο μεγάλος Δημόκριτος ο Αβδηρίτης έδινε τεράστια σημασία στη γνώση. «Προτιμώ να βρω την απόδειξη ενός ζητήματος παρά να ανεβώ στο θρόνο της Περσίας» [ἔλεγε βούλεσθαι μᾶλλον μίαν εὑρεῖν αἰτιολογίαν ἢ τὴν Περ-
σῶν οἱ βασιλείαν γενέσθαι] λέει κάπου, κι αλλού πάλι τονίζει πως «ούτε λόγω σωματικής αλκής ούτε λόγω περιουσίας ευτυχούν οι άνθρωποι, αλλά μόνον όταν έχουν «ορθοφροσύνην και πολυφροσύνην».[οὔτε σώμασιν οὔτε χρήμασιν εὐδαιμονοῦσιν ἄνθρωποι, ἀλλ’ ὀρθοσύνηι καὶ πολυφροσύνηι.].
Η γνώση απελευθερώνει, όχι μόνο από κάθε είδους δεσμά αλλά και από τον φόβο. Είναι γνωστή από τον Πλούταρχο η παρακάτω ιστορία: Το καλοκαίρι του 430 π.Χ., στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Περικλής ετοίμαζε μια ναυτική εκστρατεία, όταν έγινε έκλειψη σελήνης, οιωνός πολύ κακός για τις αντιλήψεις της εποχής. Οι ναύτες με κανένα τρόπο δεν ήθελαν να αποπλεύσουν. Ο Περικλής, στον οποίον ο στενός φίλος του Αναξαγόρας είχε ερμηνεύσει το φαινόμενο των εκλείψεων, το εξήγησε στους ναύτες, και μάλιστα «πειραματικά»: σκέπασε το φως ενός λύχνου με τον μανδύα του και τους ρώτησε αν αυτή η πράξη του τους φοβίζει. Όταν εκείνοι απάντησαν όχι, τους εξήγησε ότι και η έκλειψη της σελήνης έχει ανάλογη αιτία. Οι ναύτες, λευτερωμένοι από τον φόβο, ξεκίνησαν για την εκστρατεία.
Ο μεγάλος Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής, συνέβαλε πολύ στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τον φόβο, γιατί ξερίζωσε πολλές δεισιδαιμονίες και θρησκοληψίες, δίνοντας επιστημονικές εξηγήσεις σε αρρώστιες και παθήσεις που ώς τότε ο κόσμος τις θεωρούσε «ιερές», σαν την επιληψία, ή «κατάρες» των θεών. Στην κατάρα του Άρη, για παράδειγμα αποδιδόταν η θρυλούμενη σεξουαλική ανεπάρκεια και ανικανότητα, που εμφάνιζαν οι Σκύθες σε σύγκριση με τους Έλληνες. Ο Ιπποκράτης την εξήγησε αποδίδοντας την στη συνεχή ιππασία των νομαδικών αυτών λαών και την ταλαιπωρία που προκαλούσε αυτή στα γεννητικά τους όργανα.
Οι βασικές αρχές που διέπουν τη φύση. Ουσιαστικά η ελληνική Φιλοσοφία, αυτή η μητέρα όλων των σύγχρονων επιστημών, γεννήθηκε από τον προβληματισμό των Ελλήνων γύρω από τη φύση, και πρώτα πρώτα γύρω από τις βασικές αρχές που τη διέπουν. Παραθέτω μερικά παραδείγματα τέτοιων βασικών αρχών.
ΗΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ. «Τίποτα δεν γίνεται άσκοπα, αλλά όλα από κάποιον λόγο και από Ανάγκη».[Οὐδὲν
χρῆμα μάτην γίγνεται, ἀλλὰ πάντα ἐκ λόγου τε καὶ ὑπ’ ἀνάγκης]. Το ρητό αυτό, που αποδίδεται στον Λεύκιππο τον Αβδηρίτη, είναι η πρώτη διατύπωση της αρχής της αιτιότητας. Σημαίνει πως κανένα πράγμα δεν γίνεται τυχαία, αλλά όλα έχουν κάποιαν αιτία και υπαγορεύονται από την Ανάγκη.
Οι Έλληνες πολύ νωρίς κατανόησαν πως όλα τα γεγονότα και όλα τα φαινόμενα είναι αποτέλεσμα κάποιας αλληλουχίας, που πολλές φορές δεν είναι άμεσα αντιληπτή αλλά, όταν κατανοηθεί και ερμηνευτεί σωστά, αποδεικνύεται πως είναι αιτιολογημένη και όχι αυθαίρετη.
Αυτή η άποψη αποτέλεσε μεγάλο βήμα για την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Οι πρώτοι έλληνες φιλόσοφοι δίδαξαν ότι ο φυσικός κόσμος, μέσα στον οποίο ζει ο άνθρωπος, δεν είναι η σκηνή στην οποία διαδραματίζονται ακατανόητα, αυθαίρετα και αναιτιολόγητα γεγονότα. Δεν κυριαρχείται δηλαδή από σκοτεινές, υπερφυσικές και ανεξέλεγκτες δυνάμεις, αλλά αντίθετα είναι δυνατόν να κατανοηθεί και να ερμηνευθεί, μόλις εξακριβωθεί η αιτία, ο λόγος, που γεννά τα φαινόμενα αυτά.
Η αποδοχή της αντικειμενικότητας του κόσμου και η αντίληψη πως είναι δυνατή η ορθολογική ερμηνεία του είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, και δεν είναι υπερβολικός ο ισχυρισμός πως η ελληνική φιλοσοφία αποτέλεσε τον δρόμο από τον οποίο πέρασε υποχρεωτικά η ανθρώπινη σκέψη.
Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ. Η Ανάγκη, που αναφέρεται στο ρητό του Λεύκιππου ως η αιτία που υπαγορεύει τα πάντα, είναι κατά τους έλληνες διανοητές η υπέρτατη αρχή. Ο Θαλής, όταν ρωτήθηκε ποιο είναι το ισχυρότερο στον κόσμο, απάντησε: «Το ισχυρότερο είναι η Ανάγκη: επικρατεί πάνω σε όλα» [ἰσχυρότατον ἡ άνάγκη, κρατεῖ γὰρ πάντων], ο δε Παρμενίδης ο Ελεάτης δίδασκε ότι «η Ανάγκη κρατεί τα πάντα στα δεσμά των ορίων που αυτή καθορίζει» [κρατερὴ γὰρ Ἀνάγκη πείρατος ἐν δεσμοῖσιν ἔχει].
Η Ανάγκη όμως δεν ήταν για τους Έλληνες κάποιος απόλυτος κυρίαρχος, στον οποίο έπρεπε να υποταχθούν χωρίς συζήτηση. Έτσι την έβλεπαν μόνο οι δούλοι. Οι ελεύθεροι άνθρωποι βλέπανε την Ανάγκη σαν έκφραση του Νόμου.[τοῖς μὲν δούλοις ἡ ἀνάγκη νόμος, τοῖς δὲ ἐλευθέροις ὁ νόμος ἀνάγκη, Δημάδης].
Εξάλλου στον Πιττακό τον Μυτιληναίο αποδίδεται η ρήση: «την Ανάγκη δεν την πολεμούν ούτε οι θεοί» [ἀνάγκᾳ δ’ οὐδὲ θεοὶ μάχονται.]
Η αντίληψη αυτή για την υποταγή και των θεών στην Ανάγκη, είναι από τις πιο χαρακτηριστικές της αρχαίας ελληνικής σκέψης και ίσως μοναδική στην κοσμοαντίληψη του ανθρώπου της αρχαιότητας.
Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΦΘΑΡΣΙΑΣ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Πρώτοι οι Ελεάτες φιλόσοφοι διατύπωσαν την άποψη ότι «ο κόσμος είναι αγέννητος, αιώνιος και άφθαρτος» [ἀγένητον καὶ ἀίδιον καὶ ἄφθαρτον τὸν κόσμον, Ξενοφάνης].
Ο Αναξαγόρας το διατυπώνει με μεγαλύτερη σαφήνεια. Κανένα πράγμα δεν δημιουργείται ούτε εξαφανίζεται, αλλά από την ανάμιξη υπαρχόντων πραγμάτων δημιουργούνται νέα, ενώ με τον διαχωρισμό αποσυντίθενται. Έτσι, καλύτερα θα ήταν να λέμε τη γένεση σύνθεση και τη φθορά αποχωρισμό [οὐδὲν γὰρ χρῆμα γίνεται οὐδὲ ἀπόλλυται, ἀλλ’ ἀπὸ ἐόντων χρημάτων συμμίσγεταί τε καὶ διακρίνεται. καὶ οὕτως ἂν ὀρθῶς καλοῖεν τό τε γίνεσθαι συμμίσγεσθαι καὶ τὸ ἀπόλλυσθαι διακρίνεσθαι].
Από τη διατύπωση αυτή του Αναξαγόρα φτάσαμε στο πασίγνωστο ρητό: «Τίποτα δε γίνεται από το μη υπάρχον και τίποτα δεν εκμηδενίζεται» [μηδέν τε ἐκ τοῦ μὴ ὄντος γίνεσθαι μηδὲ εἰς τὸ μὴ ὂν φθείρεσθαι.], που αποδίδεται στον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη.
Λογική συνέπεια της αρχής της αφθαρσίας του υλικού κόσμου είναι αφενός μεν πως είναι αιώνιος, αφετέρου δε πως δεν έχει κάποια αρχή. Άρα ο φυσικός κόσμος δεν δημιουργήθηκε από κανέναν, ποτέ και πουθενά.
Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΔΙΑΚΟΠΗΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ. «Τα πάντα προχωρούν (αλλάζουν) και τίποτα δεν παραμένει (σταθερό)»[πάντα χωρεί και ουδέν μένει].
Το πασίγνωστο αυτό ρητό του Ηράκλειτου του Εφέσιου διατυπώθηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο του Περί φύσεως και διδάσκει την αδιάκοπη αλλαγή και την αιώνια κίνηση των πάντων. Κατά τον Ηράκλειτο ο κόσμος δεν είναι ένα στατικό Είναι αλλά ένα αδιάκοπο Γίγνεσθαι.
Με ένα εξαιρετικής παραστατικότητας παράδειγμα επεξηγούσε αυτή την αλλαγή: «Δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στον ίδιο ποταμό»[δὶς ἐς τὸν αὐτὸν ποταμὸν οὐκ ἂν ἐμβαίης] ή, σύμφωνα με μιαν άλλη διατύπωση: «Στον ποταμό δεν γίνεται να μπεις δυο φορές, γιατί σε όλους τους ποταμούς εισέρχονται αδιάκοπα κανούργια νερά» [‘ποταμῷ
γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ, και: ποταμοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐμβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ] και ουσιαστικά δεν είναι πια ο ίδιος ποταμός.
Ας σημειωθεί ότι το πασίγνωστο «τα πάντα ρει», που συμπυκνώνει τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, δεν υπάρχει σε κανένα σωζόμενο απόσπασμα του εφέσιου σοφού. Οπωσδήποτε θα περιλαμβανόταν στο βιβλίο του, όπως μαρτυρούν πολλοί συγγραφείς, αλλά χάθηκε. Άλλωστε για τον Ηράκλειτο σημασία δεν έχει τόσο η αδιάκοπη αλλαγή όσο η πάλη των αντιθέτων.
Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΠΑΛΗΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ. Πράγματι, κατά τον Ηράκλειτο: «Πρέπει να ξέρουμε πως ο πόλεμος είναι κοινός, πως δικαιοσύνη είναι η έρις και πως όλα γίνονται με την αντίθεση και την υποχρεωτική νομοτέλεια» [εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεμον ἐόντα ξυνόν, καὶ δίκην ἔριν, καὶ γινόμενα πάντα κατ’ ἔριν καὶ χρεών].
Λέγοντας πόλεμος εννοούσε τον αγώνα και την πάλη και γενικότερα την κοινή δύναμη που γεννά όλα τα πράγματα. Κατά τον Ηράκλειτο ο κόσμος βρίσκεται συνεχώς σε αδιάκοπη σύρραξη, από την οποία νέες καταστάσεις δημιουργούνται και παλιές εξαφανίζονται, κι αυτό ισχύει τόσο για τη φύση όσο και για την κοινωνία, και γι΄ αυτό αιτία των πάντων είναι ο πόλεμος [πόλεμος πάντων πατήρ]. Αλλά από τον πόλεμο αυτόν, από την πάλη των αντιθέτων, προκύπτει καινούργια αρμονία: «από τις διαφορές γεννιέται η καλύτερη αρμονία» [ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν] και για τον λόγο αυτόν «οι αντιθέσεις συμφέρουν» [τὸ ἀντίξουν συμφέρον]
Ο ίδιος δίδασκε πως η θάλασσα μπορεί να ’ναι ταυτόχρονα και σωτήρια και ολέθρια: για τα ψάρια το νερό της είναι πόσιμο και ωφέλιμο, για τους ανθρώπους μη πόσιμο και βλαβερό, ή πως η κίνηση του κοχλία με τον οποίον πίεζαν τα υφάσματα στο βαφείο είναι ταυτόχρονα ελικοειδής και ευθεία, για να καταλήξει πως η κρυμμένη μέσα στις διάφορες καταστάσεις και πολλές φορές «η αφανής –η μη άμεσα αντιληπτή– αρμονία είναι ισχυρότερη από τη φανερή –αυτήν που φαίνεται επιφανειακά» [ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων].
- Η δομή και η προέλευση του κόσμου
Οι πρώτοι ίωνες φιλόσοφοι, παράλληλα με τις βασικές αρχές που διέπουν τη φύση, αναζητούσαν να βρουν τη βαθύτερη ουσία και δομή του κόσμου. Το πρωταρχικό στοιχείο του κόσμου, που κατά τον Θαλή ήταν το νερό, κατά τον Αναξίμανδρο το άπειρο, κατά τον Αναξιμένη ο αέρας και κατά τον Ηράκλειτο το πυρ. Ανεξάρτητα από την απλοϊκότητα των πρωταρχικών ουσιών που πρότειναν, η μεγάλη τους κατάκτηση είναι ότι για πρώτη φορά διατυπώσανε την αρχή του φιλοσοφικού μονισμού. Δεν είναι πια από τη μια μεριά η ανοργάνωτη και παθητική ύλη και από την άλλη κάποιο υπερφυσικό πνεύμα, μια εξώκοσμη δύναμη, που επεμβαίνει και δημιουργεί από αυτήν τον κόσμο, αλλά μία και μόνη ουσία, που αυτοοργανώνεται.
Από την πρωταρχική γενεσιουργό αυτή ουσία θα φτάσουμε στα άτομα του Δημοκρίτου και στα στοιχεία του Εμπεδοκλή, δηλαδή σε αντιλήψεις για τη δομή της ύλης, πολύ προωθημένες για την εποχή τους και σχεδόν σύγχρονες.
Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΩΝ. Η ασυνεχής δομή και η σύσταση των υλικών σωμάτων από μικρότερα σωματίδια διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη: «η αρχή όλων είναι τα άτομα και το κενό: όλα τα άλλα συνεπάγονται» [ ἀρχὰς εἶναι τῶν ὅλων ἀτόμους καὶ κενόν, τὰ δ’ ἄλλα πάντα νενομίσθαι.].
Τα άτομα είναι άφθαρτα, αιώνια, αγέννητα, συμπαγή και αδιαίρετα, άτμητα, εξ ου και η ονομασία τους. Γεννήθηκαν αυτόματα και τυχαία και διαφέρουν το ένα από το άλλο ως προς το σχήμα, το μέγεθος και την κατάστασή τους. Διατάσσονται και συνδυάζονται μεταξύ τους κατά πολλούς τρόπους, και από τον συνδυασμό τους αυτόν δημιουργούνται τα διάφορα φυσικά σώματα και καθορίζονται οι ιδιότητές τους. Συνεπώς «κατά σύμβαση είναι κάτι ψυχρό ή θερμό, πραγματικά είναι μόνο τα άτομα και το κενό» [νόμῳ θερμόν, νόμῳ ψυχρόν, ἐτεῇ δὲ ἄτομα καὶ κενόν].
Φυσικά, με βάση τις σημερινές γνώσεις μας τα άτομα του Δημοκρίτου «αιώνια, άφθαρτα, συμπαγή και αδιαίρετα», είναι περισσότερο μεταφυσικές κατασκευές παρά διαλεκτικές οντότητες. Αυτό όμως δεν μειώνει σε τίποτα το μεγαλοφυές της σύλληψης μιας παρόμοιας ιδέας.
Το κενό είναι η δεύτερη μετά τα άτομα οντότητα του κόσμου, όχι κατώτερη από αυτά. Περιβάλλει τα άτομα και γεμίζει τα διάκενα μεταξύ των και είναι αλληλένδετο μαζί τους. Το κενό του Δημοκρίτου θα μπορούσε κανείς να το παραβάλει με το πεδίο της σύγχρονης φυσικής, μολονότι η έννοια του πεδίου βρισκόταν έξω από τις νοητικές δυνατότητες της εποχής του.
Η κίνηση είναι το τρίτο χαρακτηριστικό μέγεθος του κόσμου. Η κίνηση είναι σύμφυτη με τα άτομα, τα οποία κινούνται διαρκώς και συγκρούονται μεταξύ τους. Από τις συγκρούσεις αυτές τα άτομα με όμοιο σχήμα συμπλέκονται μεταξύ τους, και εκείνα με διαφορετικό απωθούνται. Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ατόμων έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία μαζών που βρίσκονται σε περιδίνηση. Έτσι δημιουργήθηκαν όλα τα στερεά, υγρά και αέρια σώματα, καθώς και η γη και τα ουράνια σώματα.
Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Από τις πρώτες ακόμα μυθολογικές θεογονίες των Ελλήνων, ο Κόσμος δεν εμφανίζεται ως δημιούργημα κάποιας υπερφυσικής δύναμης, αλλά αποτέλεσμα της αυτοοργάνωσης αδιαμόρφωτων ουσιών, που γέμιζαν τον χώρο, όπως το Χάος, ο Ωκεανός κ.ά. Αυτή η απουσία από την κοσμογονία κάποιας θεϊκής επέμβασης αποτελεί, απ’ όσο ξέρω, μοναδική περίπτωση στην ιστορία των θρησκειών. Είναι χαρακτηριστικό πως οι Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας ουδέποτε χρησιμοποίησαν τους όρους «κτίσις» ή «πλάσις», γιατί δεν πίστευαν πως κάποιος έχτισε ή έπλασε την οικουμένη, αλλά τον όρο Κόσμος, που θα πει: στολίδι, για την ομορφιά, την τάξη και την αρμονία της.
Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, ο βαθυστόχαστος θεμελιωτής της Διαλεκτικής, το λέει καθαρά: «αυτόν τον κόσμο κι όλα όσα είναι σ’ αυτόν, ούτε κανείς θεός ούτε κανείς άνθρωπος έπλασε, αλλά ήταν και είναι πάντα αιώνια ζωντανή φωτιά, που ανάβει και σβήνει σύμφωνα με νόμους» [Κόσμον τὸν αὐτὸν πάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ’ ἦν αἰεὶ καὶ ἔστι καὶ ἔσται, πῦρ ἀείζωον, ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα].
* Πώς το Διαδίκτυο ισοπεδώνει τον χρόνο, επεισόδιο αρ. 43678
Η συζήτηση για τις εκτρώσεις ξεκίνησε τις τελευταίες μέρες του χρόνου που πέρασε, παραδόξως (ή ίσως όχι) από μια πρωτοβουλία της αθλητικής εφημερίδας Sportime, η οποία έκρινε σκόπιμο να αφιερώσει το εξώφυλλό της στην «Ημέρα αγέννητου παιδιού» την οποία θέσπισε πριν απο μερικά χρόνια η Εκκλησία της Ελλάδος.
