Η μέρα του π (μια συνεργασία του Γιάννη Μαλλιαρού)

Σήμερα είναι 14 Μαρτίου, δηλαδή 14/3, δηλαδή 3/14 με την αμερικάνικη σημειογραφία -ταιριάζει λοιπόν να δημοσιεύσουμε μια συνεργασία του φίλου μας του Γιάννη Μαλλιαρού για τον αριθμό π. Αυτό σημαίνει πως τα χρονογραφήματα του παππού μου παίρνουν μετάθεση για αύριο. Χωρίς άλλα δικά μου, ο λόγος στον Γιάννη.

14 Μαρτίου σήμερα κι όπως έχει αναφερθεί πριν 7 χρόνια, σήμερα είναι η μέρα του π: «14/3 δηλαδή, κι άμα το γράψουμε αμερικανοπρεπώς είναι 3/14, οπότε δεν είναι ανεξήγητο που διάλεξα αυτή την ημερομηνία για να παρουσιάσω ένα άρθρο αφιερωμένο στο π» έγραφε τότε ο Νικοκύρης και συνέχιζε κάνοντας μια μικρή αναφορά στον αριθμό π που έδωσε την ευκαιρία για το άρθρο εκείνο και συνέχιζε για το γράμμα π. Κάποια στιγμή το Σεπτέμβρη σε άρθρο για τους μνημονικούς κανόνες των μαθητών αναφέρθηκαν τα ποιηματάκια που δίνουν κάποια ψηφία του π και πηγαίνοντας στο παλιό εκείνο άρθρο είδα πως τα είχα γράψει στο 200στό από τα 202 σχόλια και μάλιστα δυο μέρες μετά από τη δημοσίευση του άρθρου (που ήταν και καθαροδευτέρα κι εγώ βόλταρα στη Ρόδο), άρα λίγοι τα είδαν. Τότε πρότεινα να γραφτεί ένα άρθρο για τον αριθμό π και μάλιστα είπα πως μπορώ να το γράψω εγώ μιας και είχα ασχοληθεί λίγο με εργασίες στο σχολείο για το π.

Αλέξης Πάρνης (1924-10.3.2023)

Ο μεγάλος συγγραφέας Αλέξης Πάρνης έφυγε από τη ζωή στα 99 του χρόνια. Είχα την τύχη και την τιμή να τον γνωρίσω, οπότε θέλω να του αφιερώσω το σημερινό άρθρο σαν μνημόσυνο. Θα αναφέρω και κάποια πράγματα που είχε διηγηθεί ο ίδιος κατά καιρούς.

Πριν προχωρήσω, να ενημερώσω πως η κηδεία του γίνεται σήμερα στις 3μμ στο νεκροταφείο των Γλυκών Νερών -δυστυχώς εγώ δεν βρίσκομαι στην Ελλάδα ώστε να πάω.

Το πραγματικό του όνομα ήταν Σωτήρης Λεωνιδάκης, γεννήθηκε το 1924 στον Πειραιά, και από νέος έγραφε και συμμετείχε στην πνευματική κίνηση. Στο περιοδικο Αργώ το 1943 δημοσιεύει ποιήματα (βλ. παρακάτω) αλλά και δοκίμια.

Ο πατέρας του είχε ένα μικρό υφαντουργείο και στην κατοχή έκρυψαν την οικογένεια του Εβραίου συνεταίρου του, πράγμα που έγινε αιτία να συνδεθεί ο νεαρός Σωτήρης με το ΕΑΜ και με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ. Συμμετείχε, ως καπετάν Αλέξης, διοικητής λόχου, στην τελευταία μάχη με τους Γερμανούς, στα περιβόλια του Ροσινιόλ τον Σεπτέμβρη του 1944.

Στα Δεκεμβριανά πληγώθηκε στο γόνατο από θραύσμα χειροβομβίδας έξω από το φαρμακείο του Μπακάκου στην Ομόνοια. Μεταφέρθηκε στο Ρουμπίκ της Αλβανίας, όπου το τραύμα του είχε χειροτερέψει και, για να μην πεθάνει από τη μόλυνση, οι γιατροί είχαν αποφασίσει να του κόψουν το πόδι. Όπως έλεγε ο ίδιος, μια νοσοκόμα έβαλε τις φωνές: «Θα αφήσετε ανάπηρο το παλικάρι; Καλύτερα να πεθάνει» και τους παρακάλεσε να περιμένουν έναν Ιταλό γιατρό, αιχμάλωτο, που θα ερχόταν σε μερικές μέρες -έτσι έγινε, κι η θεραπεία του Ιταλού απέτρεψε τον ακρωτηριασμό.

Περιοδικό Αργώ, 10-11/1943Μετά την Αλβανία πέρασε ένα διάστημα στο Μπούλκες της Βοϊβοντίνας, όπως κι άλλοι καταδιωκόμενοι ελασίτες. Εκεί άρχισε να γράφει για το θέατρο (ένα έργο τη βδομάδα, έχει πει σε μια συνέντευξη) για τις ανάγκες των Ελλήνων του Μπούλκες. Τελικά γύρισε στην Ελλάδα το 1948 και συμμετείχε στην τελική φάση του εμφυλίου πολέμου ως υπολοχαγός-πολεμικός ανταποκριτής και μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Προς τη Νίκη, που εξέδιδε ο ΔΣΕ. (Τότε αρχίζει να υπογράφει ως Αλέξης Πάρνης).

Η νυχτερίδα πέταξε (διήγημα του Λάκη Παπαστάθη)

Στις 8 Μαρτίου έφυγε από τη ζωή ο σκηνοθέτης και συγγραφέας Λάκης Παπαστάθης. Γεννήθηκε στο Βόλο το 1943, αλλά μεγάλωσε στη Μυτιλήνη. Σπούδασε στο Κέντρο Σπουδών Κινηματογράφου και το 1972 σκηνοθέτησε την πρώτη μικρού μήκους ταινία «Γράμματα από την Αμερική», η οποία βραβεύτηκε στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Κατά την περίοδο 1968-1971 εργάστηκε ως βοηθός σκηνοθέτη στην ταινία «Ευδοκία» του Αλέξη Δαμιανού, μια εμπειρία την οποία ο ίδιος αποκαλούσε από τα σημαντικότερα σχολεία της ζωής του. Από το 1975 ξεκινάει μια μακρά πορεία στην τηλεόραση, όπου ως σκηνοθέτης-παραγωγός, δημιουργεί με τον Τάκη Χατζόπουλο τις σειρές Παρασκήνιο και Ιστορικό Αρχείο. Σκηνοθέτησε τις μεγάλου μήκους ταινίες: Τον καιρό των Ελλήνων (1981), Θεόφιλος (1987), Το μόνον της ζωής του ταξείδιον (2001), Ταξίδι στη Μυτιλήνη (2010).

Έχει γράψει το χρονικό «Όταν ο Δαμιανός γύριζε την Ευδοκία» και τις συλλογές διηγημάτων Η νυχτερίδα πέταξε, Ο δάσκαλος αγαπούσε το βωβό σινεμά, Το καλοκαίρι θα παίξει την Κλυταιμνήστρα, Η ήσυχη και άλλα διηγήματα.

Επίσης, ο Παπαστάθης ήταν μανιώδης συλλέκτης περιοδικών -είχε μια από τις μεγαλύτερες συλλογές στην Ελλάδα.

Για να τιμήσουμε τη μνήμη αυτού του ξεχωριστού ανθρώπου, διάλεξα να παρουσιάσω ένα διήγημά του, που έδωσε και τον τίτλο σε ένα βιβλίο του. Στο τέλος του διηγήματος, βάζω και το λινκ προς μια εκπομπή αφιερωμένη σε αυτόν.

Το διήγημα εκτυλίσσεται στη Μυτιλήνη, όπου μεγάλωσε ο Λάκης Παπαστάθης

Η ΝΥΧΤΕΡΙΔΑ ΠΕΤΑΞΕ

Τ΄ όνομά του ήταν Γιάννης, όλοι όμως τον φώναζαν Νυχτερίδα γιατί έβαζε το κεφάλι του μέσα στο σκοτεινό θάλαμο της σαραβαλιασμένης φωτογραφικής μηχανής του, που ήταν στημένη στο προαύλιο της Μητρόπολης. Ο ίδιος πίστευε πως έβλεπε καλύτερα από τους άλλους ανθρώπους στα σκοτάδια, γιατί το μάτι του είχε ασκηθεί με τα φωτογραφικά χαρτιά και τις πλάκες στο κουβούκλιο της προπολεμικής μηχανής του.

Την υπεροχή του την επιβεβαίωνε ταχτικά κάνοντας νυχτερινό τεστ με τους γείτονες. «Μωρέλι μου, το βλέπεις εκείνο το μπαλκόνι εκεί δανά; Πόσες γλάστρες έχει κρεμασμένες στο κάγκελο;… τρεις και η μια έχει βασιλικό! Πάαινε κοντά να το δεις!» ή «τι λέει εκείνη η ταμπέλα, όχι τα μεγάλα γράμματα, τα μικρά! Στέργιος Σφετούδης… Τ΄ όνομα πατρός όμως; Σίγμα είναι ή νι; Σίγμα από το Σπυρίδων!»

Στα χρόνια της κατοχής, η Νυχτερίδα έπαιζε ποδόσφαιρο στον Αχιλλέα Μυτιλήνης. Είχε το δικό του δυναμωτικό, ένα μπουκαλάκι λάδι στην κωλότσεπη του άσπρου σώβρακου. Όταν παραέτρεχε, στεκόταν, έπινε δυο γουλιές μυτιληνιό λαδάκι και συνέχιζε. Παρόλο που έπαιζε αριστερό εξτρέμ, σπάνια σκοράριζε, εκτός κι αν έπεφτε σκοτάδι. Τότε ο άτολμος ποδοσφαιριστής, που συνήθως περιοριζόταν να κάνει σέντρες για τους άλλους, μεταμορφωνότανε σε δυναμικό γκολτζή: η Νυχτερίδα στο στοιχείο της. Το σκοτάδι λες και τον ντοπάριζε.

Ζούσε με το γιο του και τη μάνα του, η οποία ήταν ο μοναδικός άνθρωπος στο νησί που τον φώναζε με τ’ όνομά του το πραγματικό, «Γιάννη… μην ξεχάσεις το ψωμί…», γιατί ο Γιάννης ξεχνούσε τις παραγγελίες της μάνας του εκτός από το λάδι που φρόντιζε να το φέρνει –τρεις γκαζοντενεκέδες κάθε χρόνο– από έναν παραγωγό στον κόλπο της Γέρας. «Άμα έχεις λαδέλι, τάχεις όλα», έλεγε.

Μεζεδάκια από το Μετρό της Θεσσαλονίκης

Που βέβαια τα ονομάζω έτσι εμπνεόμενος από τη συνέντευξη του υπουργού Νότη Μηταράκη στο BBC, στην οποία ισχυρίστηκε ότι το Μετρό της Θεσσαλονίκης λειτουργεί, κάτι εντελώς αναληθές. Οι ξένοι που τον άκουσαν θα τον πίστεψαν, εκτός αν ζουν στην Ελλάδα. Οι Έλληνες δεν ακούνε BBC, σωστά;

Αλλά στην εποχή μας υπάρχουν και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οπότε προκλήθηκε σάλος κι έτσι έσπευσε ο κ. υπουργός να ανασκευάσει.

Είναι όμως έτσι; Είπε τάχα ο υπουργός ότι το έργο «έχει πλέον προχωρήσει ουσιαστικά»;

Αν δείτε το βίντεο της συνέντευξης (στο 3.40) θα ακούσετε ότι ο κ. υπουργός λέει the new subway in Thessaloniki is up and running.

Αυτό μία μόνο σημασία έχει: ότι ο νέος υπόγειος σιδηρόδρομος στη Θεσσαλονίκη έχει αρχίσει να λειτουργεί.

Ήταν γλωσσικό λάθος; Δύσκολο να το πιστέψουμε διότι ο υπουργός μιλάει καλούτσικα αγγλικά και πήγε προετοιμασμένος στη συνέντευξη. Οπότε, μάλλον εσκεμμένα διάλεξε την έκφραση αυτή ώστε οι κουτόφραγκοι να πιστέψουν πως υπάρχει σε λειτουργία μετρό στη Θεσσαλονίκη.

* Το γεγονός προκάλεσε θυμηδία στα σόσιαλ, αλλά δεν ήταν το μοναδικό. Είχαμε και τη γκάφα του υπαλλήλου της ΓΣΕΕ, που τηλεφώνησε στη Τζόρτζια Αργυρού, τη σύντροφο του αείμνηστου Μανώλη Γλέζου, για να καλέσει τον Γλέζο στην τελετή έναρξης του συνεδρίου της ΓΣΕΕ! (Η ΓΣΕΕ στη συνέχεια δικαιολογήθηκε ότι έγινε λάθος και ότι σκόπευαν να καλέσουν έναν Μανώλη Γλέζο… που είναι αναπληρωτής γραμματέας της Τ.Ο. Κηφισιάς του ΠΑΣΟΚ (άραγε κάλεσαν όλους τους γραμματείς και αναπληρωτές των ΤΟ του ΠΑΣΟΚ;)

* Παρεμπιπτόντως, το συνέδριο της ΓΣΕΕ γίνεται στο Καβούρι. Άκουσα χτες τον Κυρίτση και τον Τσέκερη στο Κόκκινο να λένε για τους ηρωικούς αγώνες των μεταλλωρύχων του Καβουριού στις αρχές του 20ού αιώνα και για το Εργατικό Κέντρο Καβουρίου που ήταν ιδρυτικό μέλος της ΓΣΕΕ (πλάκα έκαναν, βέβαια).

* Μου στέλνει φίλος την οθονιά από το Βήμα και παραπονιέται για τις σορούς του σωρού.

Βέβαια, αν το καλοσκεφτούμε, δεν είναι μόνο το ορθογραφικό λάθος που κάνει σωρούς τις σορούς (πάλι καλά που διατηρείται το γένος). Με την παλιά, την παραδοσιακή σημασία της λέξης, ασφαλώς δεν ταυτοποιήθηκαν «σοροί» αλλά πτώματα -από τότε όμως που βγήκε φετφάς να αποφεύγεται ο μακάβριος όρος «πτώματα» άρχισαν να σωριάζονται σοροί.

* Θα μου πείτε, αυτό βρήκες να προσέξεις από τα ρεπορτάζ για το φρικτό δυστύχημα; Σήμερα, αυτά συζητάμε, γλωσσικά στραβά κι ανάποδα, παρωνυχίδες ασφαλώς.

Δείτε, ας πούμε τι μου έστειλαν δύο φίλοι, ο ένας γλωσσολόγος, από τα ρεπορτάζ με τους διαλόγους του μηχανοδηγού και του μοιραίου σταθμάρχη.

Τι λέτε ότι τους τράβηξε την προσοχή σε αυτόν τον διάλογο;

Η ορθογραφία της λέξης «οπισθοπορ*α».

Πώς γράφεται; Οπισθοπορεία ή οπισθοπορία;

Ο ένας θα πει, με ει όπως η πορεία. Ο άλλος, με ί, όπως η πρωτοπορία, η αεροπορία κτλ. Θα ανατρέξουμε στο λεξικό, αλλά ούτε το ΛΚΝ ούτε ο Μπαμπινιώτης έχουν τον όρο.

Το θέμα το είχαμε συζητήσει πριν από έξι χρόνια, σε ειδικό άρθρο για το «φριχτό δίλημμα, εία ή ία«.  Τότε είχα γράψει:

Όλοι φταίμε;

Στο χτεσινό υπουργικό συμβούλιο, το πρώτο μετά το τραγικό δυστύχημα στα Τέμπη, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ξεκίνησε επαναλαμβάνοντας «τη δημόσια συγνώμη μου στο όνομα όλων όσοι κυβέρνησαν τη χώρα εδώ και χρόνια, αλλά κυρίως προσωπικά».

Αυτό δεν το καταλαβαίνω πολύ καλά -ζήτησε συγγνώμη και εξ ονόματος, ας πούμε, του Κωνσταντίνου Καραμανλή; του Ανδρέα Παπανδρέου; του Κώστα Σημίτη; Όσους από τους προκατόχους του ζουν, τους ρώτησε πριν τους συμπεριλάβει στη συγγνώμη; Μπορεί βέβαια να μη μιλιέται με τον Αλέξη Τσίπρα, αλλά τουλάχιστον ρώτησε τον Αντώνη Σαμαρά ή τον Κώστα Καραμανλή;

Διότι, αν δεν τους ρώτησε κι αν δεν έχει τη συμφωνία τους, τότε η συγγνώμη εξ ονόματος άλλου θυμίζει εκείνη τη σκηνή από την Ιταλίδα απ’ την Κυψέλη, όπου ο Δημήτρης Νικολαΐδης, ψευτοδάσκαλος ιταλικών στην ταινία, ορκίζεται «στη ζωή του Μπιθικώτση».

Είπε όμως και κάτι άλλο ο πρωθυπουργός, που θα μας δώσει αφορμή για το σημερινό άρθρο. Μεταφέρω κοπιπάστε:

Το τελευταίο το οποίο με ενδιαφέρει αυτή τη στιγμή είναι να μπούμε σε μία στείρα αντιπαράθεση για το ποιος φταίει. Απαντώ: όλοι φταίμε και ας το ομολογήσουμε με θάρρος. Από κυβερνήσεις και διοικήσεις που επί χρόνια κατάντησαν ένα κρίσιμο έργο «γιοφύρι της Άρτας», μέχρι κάποιες συντεχνίες που ταυτόχρονα εμπόδιζαν κάθε αξιολόγηση του προσωπικού των τρένων μας.

Όλοι φταίμε λοιπόν για το δυστύχημα. Όχι μόνο οι κυβερνήσεις ή οι διοικήσεις του οργανισμού, αλλά και όλα τα κόμματα, είτε κυβέρνησαν είτε όχι, και όλοι οι εργαζόμενοι στον οργανισμό, και οι επιβάτες πιθανώς, ίσως επειδή δεν ξεκίνησαν απεργία πείνας για να διορθωθούν τα στραβά του ΟΣΕ. Και βέβαια, φταίνε και οι συντεχνίες που «εμπόδιζαν κάθε αξιολόγηση».

Η πρίζα, η μπριζόλα και η πρέζα

Κάποιοι λένε «η πρίζα» ενώ άλλοι λένε «η μπρίζα».

Κάποιοι λένε «η μπριζόλα» ενώ άλλοι λένε «η πριζόλα».

Οι περιπτώσεις φαίνονται ίδιες, αλλά δεν είναι.

Η πρίζα προέρχεται από το γαλλικό prise.

Ερχεται στα ελληνικά, προσαρμόζεται στο τυπικό της ελληνικής ως πρίζα, αλλά από την συμπροφορά με το θηλυκό άρθρο, (την πρίζα) αναπτύσσεται, με βάση τους φωνητικούς νόμους της ελληνικής γλώσσας, ηχηροποίηση (τημπρίζα), οπότε επαναναλύεται ως «την μπρίζα», και από εκεί ο τύπος «η μπρίζα», κάπως ανεπίσημος, προφορικός ας πούμε.

Αυτό το φαινόμενο είναι αρκετά συνηθισμένο και το παρατηρούμε και με τα άλλα άηχα κλειστά σύμφωνα.

Ας πούμε, έχουμε τενεκές και ντενεκές, όπου ο τύπος με ντ προκύπτει από συμπροφορά: τον τενεκέ -> τοντενεκέ, το ντενεκέ, ο ντενεκές.

Παρομοίως, η τομάτα έγινε ντομάτα από ηχηροποίηση, και εδώ ο ηχηροποιημένος τύπος έχει γίνει πλέον ο επικρατέστερος, παρόλο που ο μη ηχηροποιημένος ακόμα θεωρείται επισημότερος.

Για τον ίδιο λόγο λέμε γκαμήλα πλάι στην καμήλα, ή γκαντέμης πλάι στον καντέμη (από το τουρκ. kadem, και όχι από το God damn, όπως θέλει ο μύθος –έχουμε άρθρο).

Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, η ηχηροποίηση έγινε σε δάνεια λέξη, αλλά υπάρχουν και παραδείγματα όπου ηχηροποιείται λόγω συμπροφοράς ελληνική λέξη κι έτσι, ας πούμε, ο κρημνός έγινε γκρεμός.

Ηχηροποίηση μπορεί να συμβαίνει όμως, σε δάνειες λέξεις, χωρίς να διατηρείται ο μη ηχηροποιημένος τύπος. Έτσι, έχουμε γκανιότα (από γαλλ. cagnotte) χωρίς να διατηρείται ο τύπος «κανιότα», έχουμε μπερντέ (από τουρκ. perde) χωρίς να διατηρείται, τουλάχιστον στην κοινή, ο τύπος «περντές», έχουμε «νταλίκα» (από τουρκ. talika) χωρίς να διατηρείται, τουλάχιστον στην κοινή, ο τύπος «ταλίκα».

Η μπριζόλα, όμως, μας ήρθε ηχηροποιημένη, αφού είναι δάνειο από το βενετ. brisiola, που ανάγεται σε ιταλ. brace, «φωτιά από αναμμένα κάρβουνα».

Το 21,67% του ουρανού

Το σημερινό άρθρο είναι επικαιροποιημένη επανάληψη ενός παλιότερου άρθρου από το 2017 -και μάλιστα επανάληψη επανάληψης, αφού και εκείνο ήταν επίσης επικαιροποιημένη επανάληψη ενός άρθρου του 2013. Αλλά αυτή η ανακύκλωση δεν γίνεται επειδή σήμερα στην Ελλάδα έχουμε απεργία, ούτε γιατί το παλιότερο άρθρο είχε περάσει απαρατήρητο, ούτε διότι δεν προλαβαίνω να γράψω φρέσκο, αλλά επειδή πιστεύω ότι πρόκειται για ένα ζήτημα που εξακολουθεί να μην έχει διευθετηθεί και που πρέπει να διευθετηθεί, οπότε δεν βλάφτει να το επαναλαμβάνω. Βέβαια, πρέπει να το πω, λίγοι συμφωνούν μαζί μου -αλλά τι να κάνουμε, θα το αντέξω.

Σήμερα έχουμε 8 Μαρτίου, την παγκόσμια μέρα της γυναίκας, οπότε αναδημοσιεύω ένα παλιότερο άρθρο μου. Επικαιροποιημένο, αφού τα στοιχεία σε σχέση με τη συμμετοχή των γυναικών στη Βουλή και στην κυβέρνηση έχουν αλλάξει από τότε, δεδομένου ότι μεσολάβησαν οι εκλογές του 2019.  Βέβαια, οι ταχτικοί θαμώνες του ιστολογίου θα έχετε μάλλον τοποθετηθεί ήδη -αλλά τίποτα δεν σας εμποδίζει να επαναλάβετε την άποψή σας, αν δεν βαριέστε, χώρια που δεν αποκλείεται να έχετε σε κάποιο σημείο μεταβάλει άποψη.

Σύμφωνα με το γνωστό ρητό, «Οι γυναίκες είναι το μισό του ουρανού». Εδώ θα ταίριαζε το χαριτολόγημα που λέγαμε στα φοιτητικά μου χρόνια («το άλλο μισό στην Κίνα βρίσκεται»), και θα ταίριαζε επειδή το ρητό έχει κινέζικη προέλευση, αφού αν δεν κάνω λάθος το είπε ο Πρόεδρος Μάο. Μάλιστα, η αρχική μορφή είναι: «Οι γυναίκες κρατάνε το μισό του ουρανού». Είτε έτσι είτε αλλιώς, η φράση «μισό του ουρανού» έχει καθιερωθεί διεθνώς, μάλιστα μια διεθνής ΜΚΟ που προωθεί την ισότητα των φύλων λέγεται Half the sky movement. Το μισό του ουρανού στη θεωρία, στην πράξη αρκετά λιγότερο, καθώς σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου οι γυναίκες έχουν λειψή εκπροσώπηση στα κέντρα λήψης αποφάσεων και στους κρατικούς θεσμούς, ιδίως στα υψηλά κλιμάκια. Οπότε, δεν μπορούμε να μιλάμε για το μισό του ουρανού -ένα 20% μπορεί να είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα.

Στη χώρα μας, η υποεκπροσώπηση των γυναικών είναι σοβαρή και μόνιμη. Βέβαια, στη Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές του 2019 σημειώθηκε μια μικρή βελτίωση, αφού αυτή τη στιγμή υπάρχουν 65 βουλεύτριες, ποσοστό 21,67%, αριθμός μεγαλύτερος δηλαδή από την προηγούμενη Βουλή (μόνο 55 γυναίκες, ποσοστό 18,33%), όχι όμως και ο μεγαλύτερος όλων των εποχών, αφού στη βραχύβια βουλή των πρώτων μηνών του 2015 είχαμε 70 γυναίκες (23,3%) που είναι και το ρεκόρ από καταβολής ελληνικού κράτους.

Το κυβερνών κόμμα της ΝΔ έχει το χαμηλότερο ποσοστό γυναικείας εκπροσώπησης, αφού εξέλεξε το 2019 μόλις 25 βουλεύτριες επί συνόλου 158 βουλευτών, ποσοστό 15,8%. Πολύ χαμηλό ποσοστό, έστω κι αν ήταν ελαφρώς ανώτερο από το προηγούμενο. Ο ΣΥΡΙΖΑ εξέλεξε 24 γυναίκες επί συνόλου 86, ποσοστό 27,9% ενώ τα άλλα κόμματα, που τα συνυπολογίζω διότι έχουν ολιγομελείς κοινοβουλευτικές ομάδες, εξέλεξαν συνολικά 16 γυναίκες σε 56 συνολικά έδρες, ποσοστό 28,57%.

Σημειώστε ότι αναφέρομαι στους αριθμούς των βουλευτών που εκλέχτηκαν τότε, όχι στη σημερινή δύναμη των κομμάτων που είναι ελαφρώς διαφορετική. Ωστόσο, δεν μετράω την Ελένη Γερασιμίδου τη Σεμίνα Διγενή, επειδή παραιτήθηκε αμέσως μετά την εκλογή της (στην Ανατολική Αττική ‘ Πειραιώς με το ΚΚΕ). Ετσι, ενώ εξελέγησαν 66 γυναίκες από τις κάλπες, αμέσως μετά έγιναν 65. Αξίζει επίσης να αναδείξουμε ότι το ΜΕΡΑ 25 είναι το μόνο κόμμα που είχε γυναικεία πλειοψηφία στην κοινοβουλευτική του ομάδα, 5 γυναίκες και 4 άνδρες (στο μεταξύ, κάποιες βουλεύτριες αποχώρησαν από το κόμμα). (Τα στοιχεία από εδώ)

Γιατί (δεν) το λέμε έτσι: 17 ακόμα εκφράσεις

Το σημερινό άρθρο είναι συνέχεια ενός προηγούμενου, που το είχαμε δημοσιεύσει πριν από ένα μήνα περίπου. Αφορμή για εκείνο το πρώτο άρθρο είχε σταθεί ένα άρθρο του ιστότοπου dinfo.gr με τον τίτλο 30 συνηθισμένες ελληνικές εκφράσεις του παρελθόντος που σιγά σιγά χάνονται, που μου είχε κοινοποιήσει ένας φίλος.

Ο φίλος με ρώτησε: Ισχύουν αυτά; Του απάντησα: «Κάποια ισχύουν, ιδίως στην προέλευση των λέξεων, όμως για τις περισσότερες φράσεις οι εξηγήσεις που δίνονται είναι άκυρες, είναι, όπως λέω εγώ, νατσουλισμοί. Ίσως γράψω άρθρο».

Κι έτσι έγραψα το προηγούμενο άρθρο, που έπιασε τις 15 πρώτες από τις (περίπου) 30 εκφράσεις. Σήμερα θα βάλω το δεύτερο μέρος, με τις υπόλοιπες εκφράσεις.

Ο τίτλος που βάζω, «Γιατί (δεν) το λέμε έτσι», μπορεί να διαβαστεί με δυο τρόπους «Γιατί το λέμε έτσι» και «Γιατί δεν το λέμε έτσι». Χρειάζονται και τα δύο, όταν έχουμε να κάνουμε με ιδιωματικές και παροιμιακές φράσεις της γλώσσας μας, για τις οποίες υπάρχει απορία από πού προήλθαν αλλά και για την προέλευση των οποίων έχουν προταθεί διάφορες ευφάνταστες εκδοχές. Πολλές τέτοιες ευφάνταστες (αλλά κατά τη γνώμη μου αβάσιμες) εκδοχές βρίσκει κανείς στο βιβλίο «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις» του Τάκη Νατσούλη, που, αν παρακολουθείτε το ιστολόγιο, θα ξέρετε ότι το θεωρώ χρήσιμο μεν σαν συλλογή υλικού αλλά αναξιόπιστο σε πάρα πολλές εξηγήσεις που προτείνει -μάλιστα έχουμε εδώ φτιάξει τον όρο «νατσουλισμός», που σημαίνει την ευφάνταστη εξήγηση που ανάγεται ιδίως σε ιστορικό γεγονός ή σε ήρωα της φυλής. Θυμίζω επίσης ότι παρόμοιο άρθρο, με τον ίδιο τίτλο, είχα γράψει πριν από δέκα χρόνια.

Παραθέτω λοιπόν το δεύτερο μέρος του άρθρου του dinfo.gr, και αμέσως μετά από κάθε εξήγηση βάζω το δικό μου σχόλιο σε αγκύλες και με πλάγιους χαρακτήρες.

Ξεκινάμε (έχω βάλει και αρίθμηση στις εκφράσεις, για πιο εύκολη αναφορά):

1. Μάλλιασε η γλώσσα μου

Στη βυζαντινή εποχή υπήρχαν διάφορες τιμωρίες, ανάλογες, βέβαια, με το παράπτωμα. Όταν π.χ. ένας έλεγε πολλά, δηλαδή έλεγε λόγια που δεν έπρεπε να ειπωθούν, τότε τον τιμωρούσαν με έναν τρομερό τρόπο.

Του έδιναν ένα ειδικό χόρτο που ήταν υποχρεωμένος με το μάσημα να το κάνει πολτό μέσα στο στόμα του. Το χόρτο, όμως, αυτό ήταν αγκαθωτό, στυφό και αρκετά σκληρό, τόσο που κατά το μάσημα στο στόμα του πρηζόταν και η γλώσσα, το ελατήριο δηλαδή της τιμωρίας του, άνοιγε, μάτωνε και γινόταν ίνες-ίνες, κλωστές-κλωστές, δηλαδή, οπως είναι τα μαλλια.

Από την απάνθρωπη τιμωρία βγήκε και η παροιμιώδης φράση : ‘μάλλιασε η γλώσσα μου”, που τις λέμε μέχρι σήμερα, όταν προσπαθούμε με τα λόγια μας να πείσουμε κάποιον για κάτι και του το λέμε πολλές φορές.

[Νατσουλισμός αλέρτ. Δεν δίνεται καμιά πηγή γι’ αυτό το βυζαντινό βασανιστήριο, ούτε φαίνεται ισχυρή η σύνδεση με την κατάσταση που οδήγησε στη γέννηση της φράσης. Η γλώσσα μας άλλωστε δεν μαλλιάζει όταν λέμε πολλά γενικώς, αλλά όταν προσπαθούμε μάταια να πείσουμε κάποιον για κάτι, επαναλαμβάνοντας τα ίδια (περίπου) λόγια.]

2. Μου έφυγε το καφάσι

Στα Τούρκικα καφάς θα πει κεφάλι, κρανίο. Όταν, λοιπόν, η καρπαζιά, που έριξαν σε κάποιον είναι δυνατή λέμε «του έφυγε το καφάσι», δηλαδή, του έφυγε το κεφάλι από τη δύναμη του κτυπήματος.

Το ίδιο και όταν αντιληφθούμε κάτι σπουδαίο, λέμε: «μου έφυγε το καφάσι», δηλαδή, μου έφυγε το κεφάλι από τη σπουδαιότητα.

[Η εξήγηση από τα τουρκικά είναι σωστή, από το kafa. Ωστόσο, πιο σωστό θα ήταν να πούμε ότι η έκφραση χρησιμοποιείται κυρίως για πράγματα παράλογα ή εκπληκτικά -και «είναι να σου φύγει το καφάσι» = είναι να τρελαίνεσαι. Σημειώνω ακόμα ότι σήμερα οι περισσότεροι δεν ξέρουν το καφάσι = κεφάλι και σκέφτονται το καφάσι = τελάρο (άλλο δάνειο, από τουρκ. kafes), κάτι που μάλλον δίνει χρώμα στην έκφραση]

3. Τουμπεκί

«Τουμπεκί» λέγεται τουρκικά ο καπνός για τον άργιλέ, που τον κάπνιζαν στα διάφορα καφενεία της παλιάς εποχής. Τον άργιλέ τον ετοίμαζαν οι «ταμπήδες» των καφενείων και επειδή αυτοί έπιαναν την κουβέντα κι αργούσανε τον πάνε στον πελάτη, εκείνος με τη σειρά του φώναζε: «κάνε τουμπεκί».

Όσοι κάπνιζαν ναργιλέ ήταν και από φυσικού τους λιγομίλητοι και δεν τους άρεσε η «πάρλα», οι φλυαρίες. Με τις ώρες κρατούσαν στα χείλη τους το «μαρκούτσι» του ναργιλέ, απολαμβάνοντας μακάρια και σιωπηλά το τουμπεκί, που σιγόκαιγε στο λουλά.

Και αν κανείς, που κι αυτός κάπνιζε ναργιλέ δίπλα του, άνοιγε πλατιά κουβέντα, οι μερακλήδες της παρέας του έλεγαν: « Κάνε τουμπεκί», δηλαδή, κάπνιζε και μη μιλάς. Τώρα για το «ψιλοκομμένο» τουμπεκί, ήταν η τέχνη του «ταμπή» να του το προσφέρει ψιλοκομμένο, που ήταν και καλύτερο.

[Η εξήγηση της δεύτερης παραγράφου στέκει περισσότερο. Όσο για το «ψιλοκομμένο» λειτουργεί επιτατικά -πρβλ. «δεν μου έμεινε δεκάρα τσακιστή»]

[Στη συνέχεια ο αρθρογράφος παραθέτει και πάλι τη φράση για το ξύλο της χρονιάς, που την ανέφερε ήδη στο πρώτο μισό του άρθρου, αλλά με διαφορετικό περιεχόμενο, αν και παρεμφερές, σημάδι τσαπατσούλικης κοπτοραπτικής]

4. Κάποιο λάκκο έχει η φάβα

Σε όλα τα μέρη που τρώνε φάβα ανοίγουν ένα λάκκο και ρίχνουν μέσα λάδι, γιατί η φάβα βράζεται μόνο με το νερό της. Από δω έχουμε και τη γνωστή φράση “κάποιο λάκκο έχει η φάβα».

[Δεν είναι εξήγηση αυτό! Δεν μας λέει γιατί η φράση σημαίνει «κάτι ύποπτο συμβαίνει». Θα θυμάστε ίσως ότι πέρυσι συζητήσαμε την έκφραση αυτή, χωρίς όμως να καταλήξουμε σε οριστικά συμπεράσματα για τον σχηματισμό της].

Το φρούτο του Παραδείσου: μπανάνες και Μπανανίες

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις. Πολλά από τα κεφάλαια του βιβλίου εκείνου είχαν προδημοσιευτεί στο ιστολόγιο, ύστερα τα ξαναδούλεψα και τα έβγαλα στο βιβλίο (το μακρινό 2013) και μετά τα ξαναδημοσίευσα, τα περισσότερα, εδώ. Όμως τούτο το κεφάλαιο, για τη μπανάνα, φαίνεται πως είχε ξεχαστεί και δεν δημοσιεύτηκε ποτέ στο ιστολόγιο (παρά μόνο ένα-δυο τμήματά του). Την παράλειψη την πήρα είδηση τις προάλλες και σήμερα επανορθώνω. 

Ο απαγορευμένος καρπός του Παραδείσου, σύμφωνα με τον θρύλο, είναι το μήλο, αλλά υπάρχει κι ένα άλλο φρούτο που κι αυτό έχει συνδεθεί με τον Παράδεισο και τον Αδάμ, που κι αυτό το βρίσκουμε όλο το χρόνο στην αγορά, που κι αυτό θεωρείται πολύ ωφέλιμο για την υγεία, και που ήταν κι αυτό απαγορευμένο, αλλά με διαφορετικό τρόπο από το μήλο και σε διαφορετική εποχή. Δεν έχει νόημα όμως να σας ταλαιπωρώ με αινίγματα. Το φρούτο αυτό είναι η μπανάνα.[1]

Βέβαια, η μπανάνα διαφέρει πολύ από το μήλο: μία πρώτη και ολοφάνερη διαφορά είναι το σχήμα. Μία δεύτερη, όχι και τόσο φανερή, που ίσως δεν την έχουμε συνειδητοποιήσει, είναι ότι η μπανάνα δεν έχει σπόρους. Όπως και άλλα άσπερμα φυτά, πολλαπλασιάζεται με παραφυάδες. Ωστόσο, αυτό ισχύει για τις ποικιλίες του εμπορίου ή, πιο σωστά, για την ποικιλία του εμπορίου, μια και είναι μόνο μία, η Κάβεντις (Cavendish). Η Κάβεντις δεσπόζει σήμερα· προπολεμικά, επικρατούσε μια άλλη ποικιλία, η Γκρο Μισέλ (Gros Michel), η οποία όμως αφανίστηκε περί το 1950, μέσα σε λίγα χρόνια, από έναν μύκητα. Η απάντηση των φυτοπαθολόγων ήταν η ποικιλία Κάβεντις. Σήμερα ένας άλλος μύκητας απειλεί να αφανίσει την Κάβεντις: επειδή τα φυτά είναι γενετικώς στείρα (από γενετική άποψη, όλες οι μπανάνες της ποικιλίας αυτής είναι το ίδιο φυτό, σε όλο τον κόσμο, είτε καλλιεργούνται στο Εκουαδόρ είτε στην Γκάνα είτε στις Φιλιππίνες!), είναι εξαιρετικά ευπαθή. «Αυτά παθαίνει όποιος δεν κάνει σεξ», είναι το αστείο που λένε μεταξύ τους οι βοτανολόγοι – αλλά βέβαια υπεύθυνες για το πρόβλημα είναι οι μεγάλες βιομηχανίες, μια και αυτές το δημιούργησαν. Από την άλλη, υπάρχουν χιλιάδες ποικιλίες μπανάνας στις τροπικές χώρες, πολλές από τις οποίες έχουν σπόρους. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά.

Πατρίδα της μπανάνας είναι η Νότια και Νοτιοανατολική Ασία. Σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες, πρώτη φορά καλλιεργήθηκε στην Παπούα-Νέα Γουινέα ίσως και το 5000 π.Χ. Από εκεί εξαπλώθηκε προς την Ινδοκίνα και την Ινδία αλλά και προς τα άλλα νησιά του Ειρηνικού. Από την Ινδία, που αποτελεί και σήμερα ένα από τα μεγάλα κέντρα παραγωγής άλλων ποικιλιών μπανάνας, εκτός από την Κάβεντις, διαδόθηκε στην Ανατολική Αφρική και μετά σε όλη την αφρικανική ήπειρο, και από τα Κανάρια Νησιά πέρασε, χάρη σ’ έναν μοναχό, στον Άγιο Δομίνικο το 1516, και λίγο αργότερα από τα νησιά της Καραϊβικής στην Αμερική. (Ορισμένοι υποστηρίζουν πάντως ότι η μπανάνα είχε φτάσει στη δυτική αμερικανική ήπειρο μέσω Πολυνησίας, πριν από τον Κολόμβο.)

Λέγεται ότι οι πρώτοι Ευρωπαίοι που δοκίμασαν μπανάνες ήταν οι στρατιώτες του Μεγαλέξανδρου, κατά την εκστρατεία στην Ινδία το 327 π.Χ., ή τουλάχιστον όσοι παρέβησαν τις διαταγές του, διότι, όπως μας πληροφορεί ο Πλίνιος,[2] ο Αλέξανδρος έδωσε αυστηρές διαταγές να μη φάνε τον περίεργο καρπό, που βέβαια δεν ξέρουμε με βεβαιότητα αν ήταν η μπανάνα. Ο Πλίνιος ονομάζει το δέντρο αυτό «πάλα» και λέει ότι το φύλλο του μοιάζει με φτερό πουλιού και ότι βγάζει γλυκύτατους καρπούς από τους οποίους τρέφονται οι σοφοί Ινδοί (οι γυμνοσοφιστές). Παρόμοια περιγραφή υπάρχει και στον Θεόφραστο, αλλά χωρίς αναφορά στον Αλέξανδρο.

Πάντως, οι μπανάνες καλλιεργούνταν στην Κύπρο την εποχή που έγραψε ο ιστορικός Ετιέν ντε Λουζινιάν (περί το 1580) και τότε ονομάζονταν μήλα του Παραδείσου. Ο Ιωάννης Γεννάδιος, που μας δίνει την πληροφορία αυτή, αναφέρει ότι στις αρχές του 20ού αιώνα η μπανανιά ονομαζόταν «συκιά του Αδάμ» στην Κύπρο. Γιατί; Διότι, σύμφωνα με πολλές αφηγήσεις, ο απαγορευμένος καρπός, ο οποίος –να θυμίσουμε– δεν κατονομάζεται στη Βίβλο, δεν ήταν μήλο αλλά μπανάνα, και τα φύλλα συκής με τα οποία σκεπάστηκαν οι πρωτόπλαστοι ήταν μπανανόφυλλα, τα οποία, εδώ που τα λέμε, είναι πολύ καταλληλότερα και χρησιμοποιούνται πράγματι για ένδυση.

Ο Λινναίος στο σύστημα ταξινόμησής του ονόμασε musa sapientum (των σοφών) την μπανάνα και musa paradisiaca (παραδείσια) ένα πολύ συγγενικό είδος, το πλαντάγο, για το οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω· δεν πρόκειται όμως για τις αρχαίες μούσες, αλλά για εκλατινισμό της αραβικής ονομασίας του καρπού. Στα αραβικά η μπανάνα λέγεται mauz, ενώ στα τούρκικα είναι muz.

Στις ευρωπαϊκές γλώσσες, η μπανάνα είναι, φυσικά, banana –με ελάχιστες παραλλαγές– λέξη που μπήκε στο ευρωπαϊκό λεξιλόγιο από τα ισπανικά ή τα πορτογαλικά, που με τη σειρά τους την είχαν πάρει από κάποια γλώσσα της περιοχής της Γουινέας στη Δυτική Αφρική. Ο Πορτογάλος εξερευνητής Garcia de Orta γράφει, το 1563, ότι «υπάρχουν στη Γουινέα και κάποια σύκα που οι ντόπιοι τα λένε bananas.» Στα ελληνικά η λέξη πρέπει να πέρασε κατά τον 19ο αιώνα, βέβαια στην καθαρεύουσα ως βανάνα.

Σε πολλές ισπανόφωνες χώρες, η μπανάνα λέγεται και platano, λέξη που ανάγεται στο ελληνικό πλατύς. Ωστόσο, αλλού η λέξη «platano» χρησιμοποιείται για το παρόμοιο με την μπανανιά δέντρο, το πλαντάγο, που δίνει καρπούς πολύ περισσότερο αμυλούχους παρά γλυκούς, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιούνται κυρίως για μαγείρεμα.

Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες, η μπανάνα ήταν πολυτέλεια για τις δυτικές χώρες, διότι οι αποστάσεις από την παραγωγή στην κατανάλωση ήταν απαγορευτικές. Στις ίδιες τις ΗΠΑ, που σήμερα καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες, η μπανάνα έγινε πλατιά γνωστή στην έκθεση της Φιλαδέλφειας το 1876, στους εορτασμούς για τα 100 χρόνια της Ανεξαρτησίας.

Στην Ελλάδα του 1900 η μπανάνα ήταν γνωστή σαν εξωτική λιχουδιά· πότε-πότε  ερχόταν πεσκέσι από Έλληνες της Αιγύπτου, αλλά οι περισσότεροι μόνο ακουστά την είχαν∙ χαρακτηριστικά ο εκδότης Γ. Φέξης, γράφοντας στο Ημερολόγιο Σκόκου το 1902, παρομοιάζει το επάγγελμά του με την μπανάνα: «Και εν πρώτοις τι εστί εκδότης; Η λέξις είναι γνωστή βεβαίως, το πράγμα όμως είναι εντελώς σχεδόν άγνωστον για τους πολλούς. Ομοιάζει με την βανάναν, την οποίαν όλοι γνωρίζουν κατ’ όνομα, πολλοί ολίγοι όμως έφαγαν.»

Μπανάνες επιχειρήθηκε να καλλιεργηθούν στην Καλαμάτα και στα Επτάνησα, ενώ καλλιεργούνται στην Κρήτη (στις περιοχές Μεσσαράς και Άρβης). Οι παλιότεροι θα θυμούνται ότι επί δικτατορίας είχε για ένα διάστημα απαγορευτεί η εισαγωγή μπανάνας (για να προστατευτεί η παραγωγή των μήλων και των άλλων εγχώριων φρούτων), ενώ αργότερα οι εισαγόμενες μπανάνες επιβαρύνονταν με υψηλούς δασμούς. Οι μπανάνες Κρήτης δεν άντεξαν τον ανταγωνισμό με τις πολύ μεγαλύτερες εισαγόμενες, αλλά με τη στροφή στη βιολογική καλλιέργεια ίσως εξασφαλίσουν νέο μέλλον.

Όμως, παρόλο που μπήκε αργά στη ζωή μας, η μπανάνα έχει καταφέρει να εισχωρήσει στο λεξιλόγιο και στη φρασεολογία των ευρωπαϊκών γλωσσών, αν και περισσότερο, π.χ., της αγγλικής παρά της ελληνικής. Στα γαλλικά avoir la banane σημαίνει είμαι σε φόρμα, χαρούμενος, ενώ στα αγγλικά υπάρχει η έκφραση to go bananas, που σημαίνει τρελαίνομαι, μου λασκάρει η βίδα. Εμείς δεν έχουμε έκφραση για την μπανάνα, έχουμε όμως για τη φλούδα της: «πάτησε την μπανανόφλουδα», λέμε για κάποιον που έπεσε στην παγίδα που κάποιος άλλος του έστησε. Παλιότερα, πριν διαδοθούν οι μπανάνες, χρησιμοποιούσαμε την πεπονόφλουδα για την ίδια ιδέα. Εννοείται ότι η εικόνα του ανθρώπου που πατάει μπανανόφλουδα και σωριάζεται φαρδύς-πλατύς αποτελεί, από την εποχή του βωβού κινηματογράφου, ακόμα και πριν από τον Σαρλό, μόνιμη πηγή γέλιου, και ότι παρόμοιες εκφράσεις υπάρχουν σε πολλές άλλες γλώσσες.

Ακόμα, μπανάνα λέγεται ένας τύπος βύσματος, αλλά και εκείνο το τσαντάκι που φορούν πολλοί άντρες γύρω από τη μέση τους το καλοκαίρι με κλειδιά, κινητό, αναπτήρα και άλλα χρειώδη. Έτσι λέγεται και ένα φουσκωτό σύνεργο της θαλάσσιας ψυχαγωγίας. Τέλος, υπάρχει η φράση της αργκό «Την μπανάνα σου και στο κλουβί σου», που υπονοεί ότι ο συνομιλητής μας δεν είναι άνθρωπος αλλά μαϊμού.

Φυσικά, οι μπανάνες αποτελούν ολοφάνερο φαλλικό σύμβολο, που πολλές φορές έχει εκφραστεί σαφώς, όπως στο περίφημο εξώφυλλο του πρώτου δίσκου των Βέλβετ Αντεργκράουντ (1967), σχεδιασμένο από τον Άντι Γουόρχολ. Πιο παλιά, η Ζοζεφίν Μπέικερ είχε προκαλέσει σάλο όταν εμφανίστηκε στη σκηνή του Φολί Μπερζέρ, το 1927 πρώτη φορά, με ένα τολμηρό φουστάνι από (ψεύτικες) μπανάνες.

Αν όμως οι μπανάνες ξεκίνησαν από τη Νοτιοανατολική Ασία, σήμερα το μεγάλο κέντρο εξαγωγικής παραγωγής μπανάνας είναι η Λατινική Αμερική. (Οι μπανάνες της Ινδίας και της Αφρικής, που ανήκουν άλλωστε και σε άλλες ποικιλίες, καταναλώνονται τοπικά.) Για χάρη της μπανάνας, ή πιο σωστά για χάρη του κέρδους από την μπανάνα, οι πολυεθνικές βιομηχανίες αποψίλωσαν τροπικά δάση, έστρωσαν σιδηροτροχιές, έχτισαν πόλεις. Τα μπανανόπλοια ήταν τα πρώτα πλοία με ψυκτικούς θαλάμους και οι βιομηχανίες μπανάνας οι πρώτες που χρησιμοποίησαν ελεγχόμενη ατμόσφαιρα για να επιβραδύνουν την ωρίμαση του καρπού.

Στις ΗΠΑ οι μπανάνες έκαναν θραύση, μια και προσφέρονταν πολύ φτηνότερα από τα μήλα (το 1913 δώδεκα μπανάνες κόστιζαν όσο δύο μήλα). Οι εταιρείες μπορούσαν να πουλάνε τόσο φτηνά, επειδή αγόραζαν σε εξευτελιστική τιμή τεράστιες εκτάσεις στην Κεντρική και στη Νότια Αμερική, έχοντας εξασφαλίσει πάμφθηνη εργατική δύναμη από τους αγρότες τους οποίους είχαν ξεριζώσει από τις εστίες τους. Φυσικά, για να γίνει αυτό χρειάζονταν τη συναίνεση των ντόπιων πολιτικών ελίτ, εννοείται με το αζημίωτο. Ο όρος «banana republic» επινοήθηκε από τον Αμερικανό συγγραφέα Ο. Χένρι, ο οποίος είχε ζήσει λίγα χρόνια στην Ονδούρα στις αρχές του 20ού αιώνα. Στα ελληνικά τον αποδίδουμε συνήθως ως μπανανία, αν και θα το βρείτε επίσης ως δημοκρατία της μπανάνας.

Μπανανία είναι μια μικρή χώρα, που εξαρτάται από τη γεωργική της παραγωγή, συνήθως ενός μόνο προϊόντος, και που κυβερνιέται δικτατορικά ή κατ’ επίφαση δημοκρατικά από μια διεφθαρμένη πλουτοκρατία ευεπίφορη στις πιέσεις του ξένου παράγοντα. Αρχετυπικές μπανανίες ήταν η Ονδούρα και η Γουατεμάλα κι αυτό δεν είναι μόνο σχήμα λόγου: όταν το 1954 ο δημοφιλής πρόεδρος Άρμπενθ προχώρησε σε αγροτικές μεταρρυθμίσεις στη Γουατεμάλα που έθιγαν τα συμφέροντα της Γιουνάιτεντ Φρουτ, η CIA οργάνωσε πραξικόπημα που τον ανέτρεψε. Η ταινία του Γούντυ Άλλεν Μπανάνες (1971) βοήθησε τον όρο να εδραιωθεί. Αυτό δεν ήταν πάντως το πρώτο αίμα που χύθηκε για χάρη της Γιουνάιτεντ Φρουτ. Όταν τον Δεκέμβριο του 1928 οι εργάτες στις μπανανοφυτείες της Κολομβίας κατέβηκαν σε απεργία ζητώντας να δουλεύουν οκτώ ώρες την ημέρα και έξι μέρες την εβδομάδα, η Γιουνάιτεντ Φρουτ και η κυβέρνηση των ΗΠΑ απείλησαν με εισβολή των πεζοναυτών, Τελικά ο κολομβιανός στρατός χτύπησε τους απεργούς, Η σφαγή της μπανάνας, όπως την ονόμασαν, είχε δεκάδες ή εκατοντάδες νεκρούς (ίσως πολύ περισσότερους από τους 47 επίσημα αναγνωρισμένους) και απαθανατίστηκε μυθιστορηματικά από τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες στα Εκατό χρόνια μοναξιάς. Ο Πάμπλο Νερούδα τιτλοφόρησε «Γιουνάιτεντ Φρουτ» μια ενότητα του Κάντο Χενεράλ. Το 1975, όταν αποκαλύφθηκε ότι η εταιρεία είχε δωροδοκήσει τον πρόεδρο της Ονδούρας για να μειώσει τους φόρους στην μπανανοκαλλιέργεια, ο τότε πρόεδρός της, Έλι Μπλακ, αυτοκτόνησε πέφτοντας από το παράθυρο του γραφείου του, στον 44ο όροφο, κρατώντας μάλιστα τον χαρτοφύλακά του. Σήμερα η Γιουνάιτεντ Φρουτ έχει μετονομαστεί σε Τσικίτα.

Ο όρος «μπανανία» πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά (ως «μπανάνια») στα τέλη του 1961, όταν ο δημοσιογράφος Σάιρους Σουλτσμπέργκερ έγραψε στους  New York Times για μια Banania, της οποίας η πολιτική κατάσταση θύμιζε τις ελληνικές εκλογές βίας και νοθείας του Οκτωβρίου του 1961. Ο ελληνικός Τύπος ανέδειξε το θέμα, αλλά ο Σουλτσμπέργκερ διευκρίνισε ότι δεν εννοούσε την Ελλάδα.

Στη σημερινή χρήση ο όρος «μπανανία» έχει χάσει τα αρχικά γεωγραφικά του γνωρίσματα και αναφέρεται σε μια χώρα όπου το κράτος δεν λειτουργεί και οι νόμοι δεν εφαρμόζονται· δεν είναι σπάνιο να χρησιμοποιείται τα τελευταία χρόνια από Έλληνες για την Ελλάδα – κάτι που άρχισε επί δικτατορίας.

 

[1]  Πολλά στοιχεία του κεφαλαίου αυτού είναι παρμένα από το βιβλίο του Dan Koeppel, Banana: The Fate of the Fruit that Changed the World (2008).

[2] Φυσική Ιστορία, Βιβλίο 12, Κεφ. 12.

Το φαράγγι του Βουραϊκού (διήγημα του Μιχάλη Τζιώτη)

Ο φίλος μας ο Μιχάλης Τζιώτης μού έστειλε ένα διήγημά του που κινείται στο κλίμα των ημερών, για ένα ταξίδι με τρένο, που μπορούμε να το δούμε και σαν διαφυγή. 

Πολλοί θα έχετε κάνει το ταξίδι με τον οδοντωτό. Κι εγώ το έχω κάνει, αλλά όχι τη σχετική πεζοπορία -ή τουλάχιστον όχι ακόμα. Ίσως κάποτε ν’ αξιωθώ. 

Ο λόγος στον Μιχάλη:

 

ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΒΟΥΡΑΪΚΟΥ

Ναι! Θα το έκανε κι αυτός το ταξίδι αυτό όταν θα μεγάλωνε, σίγουρα θα το έκανε! Όχι! Δεν ήταν στην Έκτη δημοτικού που είχαν διαβάσει στο σχολικό βιβλίο αυτό το κείμενο, στην Έκτη τούς είχαν στις πάνω αίθουσες, που ήταν ηλιόλουστες, θυμάται που έψαχνε τον ήλιο που διάβαζε στο κείμενο και η ματιά του σκόνταφτε όλο σε ντουβάρια. Ούτε στην Πρώτη και τη Δευτέρα τάξη μπορούσε να είναι, η γλώσσα του κειμένου ήταν υπερβολικά πλούσια για να είναι στα βιβλία των πρώτων τάξεων. Για τον ίδιο λόγο δε μπορούσε να είναι ούτε στο βιβλίο της Τρίτης. Ή στην Τετάρτη, ή στην Πέμπτη δημοτικού θα ήταν, δεν θυμόταν ακριβώς… Πάντως ήταν μετά που είχε διαβάσει στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων που κρέμονταν στην παράγκα-ψιλικατζίδικο του Μπαρμπα-Τζίμη την είδηση για την εκτέλεση του Μπελογιάννη. Ήταν χαμογελαστός ο εκτελεσμένος σε κάποια φωτογραφία στο περίπτερο, και ο νους του είχε απορήσει: Να τον σκοτώνουν κι αυτός να χαμογελάει!

Ούτε το όνομα του συγγραφέα θυμόταν. Ο δάσκαλος τούς είχε πει πως το κείμενο ήταν παλιό. Τότε που πήγαινε αυτός στο Δημοτικό, παλιό σήμαινε προπολεμικό. Ποιοι γράφανε τόσο ωραία κείμενα σε τόσο ωραία σπαρταριστή δημοτική στις αρχές του 20ου αιώνα; Τρέχα γύρευε! Το ενδιαφέρον του για το όνομα των συγγραφέων των κειμένων ξύπνησε αργότερα, πολύ αργότερα, τότε, με την έμφυτη κλίση του προς τη γλώσσα, ήταν τα ίδια τα κείμενα που τον συνέπαιρναν και τον ταξίδευαν. Όπως αυτό, που δεν μπορούσε να φύγει από τη μνήμη του ούτε πριν, που έτρεχε γι’ άλλα, ούτε τώρα, που πάσχιζε να το ξεχάσει γιατί η θύμησή του τον πονούσε.

Χαροκαμένα μεζεδάκια

Και πώς αλλιώς να τα πω, αφού ακόμα ταυτοποιούνται νεκροί από τη φριχτή τραγωδία στα Τέμπη; Δεν θα έχω πολύ κέφι σήμερα. Αλλά νομίζω πως πρέπει να τηρήσω το πρόγραμμα του ιστολογίου, να βάλω σήμερα ένα θέμα που, αντικειμενικά, έχει ευτράπελες πτυχές, τα μεζεδάκια, δηλαδή τα στραβά και ανάποδα, γλωσσικά κυρίως, της εβδομάδας που πέρασε -κι ας είναι και άκεφα, ενώ θα είναι και σχετικά λίγα.

* Υποτίθεται ότι τα κείμενα των νόμων έχουν περάσει από διπλή κρισάρα, ωστόσο φίλος του ιστολογίου στέλνει έναν νόμο με λάθη σε όλους τους συμβολισμούς των ποσοστών τοις χιλίοις:

Η οθονιά είναι από τον Νόμο 4887/2022, τον λεγόμενο Αναπτυξιακό Νόμο, όιπως κωδικοποιήθηκε με τον 5003/2022.

Βλέπετε ότι το παράβολο ορίζεται ως 1 τοις χιλίοις, και μέσα σε παρένθεση «0,001 ‰». Αλλά βέβαια, το 1 τοις χιλίοις συμβολίζεται απλώς «1 ‰». Το 0,001 είναι ήδη ένα χιλιοστό! Αν ζητήσουμε 0,001‰ ζητάμε το ένα στο εκατομμύριο!

Το ίδιο λάθος και προς το τέλος του παραθέματος, όπου το 0,5 τοις χιλίοις θα έπρεπε να γράφεται 0,5 ‰ και όχι 0,0005 ‰ όπως γράφεται τώρα και είναι μισό στο εκατομμύριο!

(Αν κάποιος καταθέσει παράβολο το 0,001‰, τι θα γίνει άραγε;)

* Κι ένα σχετικό με την τραγωδία ή μάλλον με την «υπερκομματική» επιτροπή που όρισε ο κ. Γεραπετρίτης για να διερευνήσει τα αίτια της τραγωδίας. Δίκιο έχει ο ΣΥΡΙΖΑ, πιστεύω, να επισημαίνει διαφωνίες με τη σύνθεση της επιτροπής και τον τρόπο συγκρότησής της, στη σχετική όμως ανακοίνωση πρόσεξα μια παρωνυχίδα:

«…η ανακοίνωση των εκλεχτών εμπειρογνωμόνων της κυβέρνησης δεν χαίρει καμίας διακομματικής συναίνεσης και προφανώς δεν μπορεί να θεωρηθεί υπερκομματική επιτροπή»

Μου κίνησε το ενδιαφέρον ο τύπος «των εκλεχτών». Μου αρέσει, από μια μεριά, και άλλωστε είναι τύπος που οι παλιοί δημοτικιστές (πχ Πανσέληνος, Καζαντζάκης, Άλκης Θρύλος) αλλά και νεότεροι, ως τον Κριαρά. Από την άλλη, δεν ξέρω αν έχει τη θέση του σε ένα κείμενο ανακοίνωσης. Αναρωτιέμαι επίσης αν είναι εύστοχη η επιλογή του όρου, δηλαδή αν πράγματι θεωρεί «ξεχωριστούς» τους εμπειρογνώμονες (ίσως και να το λέει ειρωνικά) ή αν ο συντάκτης ήθελε να πει «των εμπειρογνωμόνων που επέλεξε η κυβέρνηση», που δεν είναι το ίδιο στη σημερινή γλώσσα.

* Από πινακίδα του Δήμου Μεταμόρφωσης.

Δεν ξέρω τι είναι η διαβαθμισμένη συμπίεση, αν και θα ήθελα να μάθω, ας μας πει όποιος ξέρει.

Ξέρω όμως ότι τα «συστύματα» που την εκτελούν έπρεπε να γράφονται «συστήματα».

* Mου γράφει φίλος:

Διαβάζουμε συχνά το τελευταίο διάστημα ειδήσεις όπως η παρακάτω:

Οι ΗΠΑ προειδοποίησαν αυτή την εβδομάδα ότι η Κίνα εξέταζε το ενδεχόμενο να προμηθεύσει θανατηφόρα όπλα στη Ρωσία και ότι κινεζικές εταιρείες είχαν ήδη προμηθεύσει μη θανατηφόρα τεχνολογία διπλής χρήσης – αντικείμενα που θα μπορούσαν να έχουν τόσο πολιτική όσο και στρατιωτική χρήση, όπως μη επανδρωμένα αεροσκάφη και ημιαγωγοί.

Τα τρένα που φεύγουν

Οι νεκροί από το δυστύχημα στα Τέμπη έχουν φτάσει τους 57, αριθμός που δεν αποκλείεται να αυξηθεί αφού ακόμα βγάζουν διαμελισμένα πτώματα από τα πρώτα βαγόνια του επιβατικού τρένου. Στο φοβερό δυστύχημα αφιερώσαμε το χτεσινό μας άρθρο και κανονικά σήμερα θα έπρεπε να πούμε κάτι άλλο και ν’ αλλάξουμε παραστάσεις -θα έπρεπε, αλλά δεν είχα όρεξη να γράψω για κάποιο εντελώς άλλο θέμα.

Οπότε, σκέφτηκα μια μέση λύση: να μη γράψω πάλι για το δυστύχημα, αλλά να λεξιλογήσω για τον σιδηρόδρομο και τα τρένα, σήμερα που τελειώνει η βδομάδα και από Δευτέρα να ξεκινήσουμε την καινούργια βδομάδα με κάτι φρέσκο.

Για το τρένο και τον σιδηρόδρομο δεν έχουμε λεξιλογήσει, αν και έχουμε αφιερώσει ένα άρθρο, σχετικά πρόσφατα στην ορθογραφία της λέξης, δηλ. τραίνο ή τρένο, ενώ παλιότερα είχαμε φιλοξενήσει μια συνεργασία φίλου σιδηροδρομικού για το λεξιλόγιο του σιδηροδρόμου. Το άρθρο αυτό το θυμήθηκα χτες, που άκουσα στο ραδιόφωνο ότι, στο πλαίσιο της περικοπής θέσεων στον ΟΣΕ, καταργήθηκαν πριν από μερικά χρόνια θέσεις «πασαγιοφυλάκων» -και στο λεξιλόγιο που λέμε θα δείτε ότι «πασάγιο» είναι η ισόπεδη διάβαση.

Η λέξη «σιδηρόδρομος» εμφανίζεται στα ελληνικά ως μεταφραστικό δάνειο του γαλλ. chemin de fer, λένε τα λεξικά (υπάρχει και το όμοιο γερμανικό Eisenbahn). Στον Μπαμπινιώτη δίνεται χρονολογία εμφάνισης το 1833, μια πληροφορία αντλημένη από τον Κουμανούδη, ο οποίος σημειώνει ότι βρήκε τη λέξη στους Ελληνικούς κώδικες, που είναι μια συλλογή νομολογίας, στην έκδοση του 1833. Κάπως παράξενο το βλέπω να υπήρχε τόσο παλιός ελληνικός νόμος που να μνημονεύει τον σιδηρόδρομο, αλλά δεν μπορώ να το αποκλείσω. (Βέβαια, chemin de fer υπήρχε και πριν από την ατμομηχανή, στα ορυχεία, από τον 18ο αιώνα κιόλας).

Η παλαιότερη ανεύρεση της λέξης «σιδηρόδρομος» που βρήκα εγώ μέσω Google books χρονολογείται από το 1842, στο τεύχος Ιουλίου του περιοδικού «Αποθήκη των ωφελίμων γνώσεων» του 1842, πριν έρθει σιδηρόδρομος στην Ελλάδα.

Η εικόνα δείχνει ένα όρυγμα του «εκ Λισερπάλου εις Μαγκεστρίαν» σιδηροδρόμου. Μαγκεστρία είναι το Μάντσεστερ και Λισέρπαλον είναι περιέργως το Λίβερπουλ. Το «Όρος των Ελαιών» είναι το Olive Mount αγγλιστί, και υπάρχει άρθρο στη Βικιπαίδεια για το όρυγμα αυτό. Ελιές δεν υπάρχουν στο Λίβερπουλ απ’ όσο ξέρω, αλλά έτσι ονομαζόταν μια έπαυλη στην περιοχή.

Ο νόμος για τον σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς ψηφίζεται το 1855. Ο Κουμανούδης στη Συναγωγή νέων λέξεων σημειώνει: Η λέξις ει και ένεκα του εν αυτή δρόμου ουχί κυριολεκτική, όμως εξενίκησεν εν τη κοινή, επειδή η οδός προ αιώνων είχεν εκλείψη από τα στόματα του λαού.

Ανείπωτη αλλά και προαναγγελθείσα τραγωδία

Το πολύνεκρο δυστύχημα στα Τέμπη το συζητήσαμε στο ιστολόγιο ήδη χτες στα σχόλια, αλλά αισθάνθηκα την ανάγκη να του αφιερώσω κι ένα ειδικό άρθρο, αν μη τι άλλο επειδή χτες δεν είχα διάθεση να γράψω για κάποιο άλλο θέμα.

Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, ο αριθμός των νεκρών έχει φτάσει τους 42, αλλά υπάρχει φόβος ότι θα αυξηθεί κι άλλο, αφού πολλοί επιβάτες του μοιραίου επιβατικού τρένου (το άλλο ήταν εμπορικό) ακόμη φέρονται ως αγνοούμενοι. (Υπάρχουν επίσης 72 τραυματίες, από τους οποίους οι 6 σε ΜΕΘ).

Έτσι, το δυστύχημα στα Τέμπη γίνεται το πιο πολύνεκρο σιδηροδρομικό δυστύχημα στην Ελλάδα. Ως τώρα, τη θέση αυτή είχε το δυστύχημα της 30.9.1968 στο Δερβένι Κορινθίας, με 34 νεκρούς, και ακολουθούσε, τέσσερα χρόνια αργότερα, το δυστύχημα στον Δοξαρά Λάρισας, στις 16.1.1972, με 19 νεκρούς. Φυσικά, το 1968 και το 1972 το σιδηροδρομικό δίκτυο ήταν μονής γραμμής και τα μέσα επικοινωνίας υποτυπώδη, το τραγικό είναι όμως ότι και μισόν αιώνα μετά (και βάλε) τα μέσα επικοινωνίας ή δεν είχαν εγκατασταθεί ή δεν λειτουργούσαν κι έτσι δεν στάθηκε δυνατό να διορθωθεί το λάθος, παρά το γεγονός ότι τα δύο τρένα κινούνταν στην ίδια γραμμή για περισσότερο από 10 λεπτά πριν από τη μοιραία σύγκρουση.

Έτσι τριτώνει το κακό στα Τέμπη, που ως τώρα είχαν συνδεθεί με δυο πολύνεκρα τροχαία δυστυχήματα, το 1999 με πούλμαν φιλάθλων του ΠΑΟΚ που επέστρεφαν από αγώνα στην Αθήνα και το 2003 με τους μαθητές από το Μακροχώρι Ημαθίας που επέστρεφαν από εκδρομή στην Αθήνα.

Μηνολόγιον Μαρτίου έτους 2023

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Να επισημάνω ότι δυο από τις μέρες του μήνα (23 και 29 Μαρτίου) τιμούν γεγονότα του οικογενειακού μας μικροκόσμου. (Και για να προλάβω ερωτήσεις, ο Χαράλαμπος Κανόνης ήταν γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας και αδελφικός φίλος του παππού μου, που μαρτύρησε στη Χίο στις 29 Μαρτίου 1948, στα τριανταεννιά του χρόνια).

Τε  1	Ανακάλυψις της ραδιενεργείας υπό Ερρίκου Μπεκερέλ και γενέσιον Φρειδερίκου Σοπέν
Πε 2	Γενέσιον Αντωνίου Βιβάλντι
Πα  3	† Νικολάου Γκόγκολ
Σα 4	Γενέσιον Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη
Κυ 5	† Ούγου Τσάβες
Δε 6	Μιχαήλ Αγγέλου. Και του Κιλελέρ.
Τρ 7	Αριστοτέλους του Σταγειρίτου θανή
Τε  8	Παγκόσμια ημέρα των δικαιωμάτων της γυναίκας
Πε  9	Αναξαγόρου του φιλοσόφου
Πα 10	† Γεωργίου Ζαμπέτα και Παγκόσμια ημέρα ασκαύλου
Σα 11	Ρωμαίου και Ιουλιέτας
Κυ 12	Άννας Φρανκ τελευτή εν τω στρατοπέδω και Σταύρου Κουγιουμτζή θανή
Δε 13	† Ίβο Άντριτς. Και λοκντάουν επέτειος.
Τρ 14	Κοίμησις Καρόλου Μαρξ και Στεφάνου Χώκινγκ του ηλεκτρόμυθου. Και ημέρα του πι.
Τε 15	Γενέσιον Αγγέλου Σικελιανού, του υψιπετούς
Πε 16	† Μοδέστου Μουσόργκσκι του μουσουργού
Πα 17	Του Εθνικού Θεάτρου
Σα 18	† Οδυσσέως Ελύτη
Κυ 19	Ταφή Ανδρέου Κάλβου  «είναι γλυκύς ο θάνατος μόνον όταν κοιμώμεθα εις την πατρίδα»
Δε 20	†Κοίμησις Ισαάκ Νεύτωνος
Τρ 21	Παγκόσμια ημέρα ποιήσεως αλλά και εαρινή ισημερία.
Τε 22	† Ιωάννη Βόλφγκανγκ Γκαίτε
Πε 23	Άχθου Αρούρη, του αγνώστου ποιητού
Πα 24	† Αδαμαντίου Κοραή. Και θανή Ιωάννη Ιατρού του Καλόψυχου.
Σα 25	Της Ελληνικής Επαναστάσεως
Κυ 26	† Λουδοβίκου φαν Μπετόβεν
Δε 27	Παγκόσμια ημέρα θεάτρου
Τρ 28	Δημώνακτος του φιλοσόφου
Τε 29	Μαρτύριον Χαραλάμπους Κανόνη εν Χίω
Πε 30	Νικολάου Μπελογιάννη και των συν αυτώ τυφεκισθέντων
Πα 31	Των εν Χίω υπό του Καραλή σφαγιασθέντων μυρίων

Ο Μάρτιος, όπως έχουμε ξαναπεί, ήταν αρχικά ο πρώτος μήνας του παλιού ρωμαϊκού ημερολογίου. Ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη (Mars), κάτι που ταίριαζε αφού τα χρόνια εκείνα οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη, και μάλιστα την πρώτη του Μάρτη γιόρταζαν το Armillustrum (Αρμιλούστριο) σε τέμενος του Άρη, γιορτή καθαγιασμού των όπλων.

Η ελληνική λοιπόν ονομασία του τρίτου μήνα της χρονιάς είναι δάνειο από τα λατινικά, όπως άλλωστε και όλα τα ονόματα των μηνών. Για να αναφέρουμε την άχρηστη πληροφορία της ημέρας, ο Μάρτιος είναι ένας από τους τρεις μήνες του χρόνου που η τουρκική του ονομασία είναι επίσης δάνειο από τα λατινικά, Mart (οι άλλοι δυο: Mayιs και Ağustos). Στα αγγλικά, το όνομα του μήνα, March, συμπίπτει με τη λέξη march που σημαίνει πορεία/εμβατήριο (μαρς) αλλά πρόκειται για απλή σύμπτωση -δεν υπάρχει ετυμολογική συγγένεια. Σύμφωνα δε με το γνωστό ανέκδοτο, στα λαρσινά ο Μάρτιος είναι επίσης Μαρτς, όπως στα αγγλικά.