Γεννήθηκα στο Κίεβο (αναμνήσεις του Ηλία Έρενμπουργκ)

Καθώς συνεχίζεται ο πόλεμος, διαλέγω σήμερα να παρουσιάσω αποσπάσματα από την εξάτομη αυτοβιογραφία «Άνθρωποι, χρόνια, ζωή» του Ηλία Έρενμπουργκ (1891-1967), ενός αγαπημένου συγγραφέα που συχνά έχω παρουσιάσει κείμενά του στο ιστολόγιο.

Ο Έρενμπουργκ γεννήθηκε στο Κίεβο από εβραϊκή οικογένεια. Όταν ήταν πέντε χρονών, ο πατέρας του ανέλαβε διευθυντής εργοστασίου στη Μόσχα και η οικογένεια μετακόμισε εκεί. Ως μαθητής ο Έρενμπουργκ ανέπτυξε δράση στο κόμμα των Μπολσεβίκων, το 1907 φυλακίστηκε και εξορίστηκε και τελικά το τσαρικό καθεστώς του επέτρεψε να φύγει για το Παρίσι. Εκεί έζησε ως το 1917, όταν επέστρεψε στη Ρωσία μετά την επανάσταση του Κερένσκι.

Θα παρουσιάσω μερικά αποσπάσματα από τον 1ο τόμο των απομνημονευμάτων, 2ο και 3ο κεφάλαιο, και μετά από τον 2ο τόμο, 8ο κεφάλαιο, όπου έχουμε φτάσει στα 1918 και ο 27χρονος Έρενμπουργκ επιστρέφει για έναν χρόνο στο Κίεβο, τη γενέθλια πόλη του. Διευκρινίζω πως ο Έρενμπουργκ γράφει το βιβλίο του περί το 1960.

Το βιβλίο του Έρενμπουργκ βρίθει από αναφορές άγνωστες για τον Έλληνα σημερινό αναγνώστη οπότε θα χρειαζόταν πάμπολλες διευκρινίσεις. Ο μεταφραστής, ο έξοχος Άρης Αλεξάνδρου, ήταν φειδωλός στις επεξηγηματικές σημειώσεις, που μάλιστα τις έβαζε όλες στο τέλος και χωρίς να το επισημαίνει στο κείμενο του βιβλίου. Αυτές μεταφέρω εδώ καθώς και καναδυό ακόμα. Επισημαίνω τα σημεία με αστερίσκο και επεξηγώ στο τέλος.

Ο τίτλος είναι, φυσικά, δικός μου.

Γεννήθηκα στο Κίεβο στις 14 Ιανουαρίου του 1891. Το 1891 έχει μείνει χαραγμένο στη μνήμη των Ρώσων γενικά και επιπλέον των Γάλλων αμπελουργών. Στη Ρωσία είχαμε λιμό· εικοσιεννιά κυβερνεία υποφέρανε από σιτοδεία. Ο Λέων Τολστόι, ο Τσέχοβ, ο Κορολένκο, προσπάθησαν να βοηθήσουν τούς λιμοκτονούντες, κάνανε εράνους, οργανώσανε συσσίτια· όλ’ αυτά ήταν στα­γόνα στον ωκεανό και για πολύν καιρό τη χρονιά του ενενήντα ένα τη λέγανε «χρονιά της πείνας». Οι αμπελουργοί της Γαλλίας πλουτίσανε με τα κρασιά εκείνης της χρονιάς: η ξηρασία καίει τα σι­τηρά, καλυτερεύει όμως την ποιότητα των σταφυλιών. Οι μαύρες μέρες για τούς χωρικούς της περιοχής του Βόλγα συμπίπτουν πάν­τοτε με τις χαρούμενες μέρες για τους αμπελουργούς της Βουργουν­δίας και της Γασκώνης· ακόμα και στη δεύτερη δεκαετία του αιώνα μας, όσοι ξέρανε να πιουν κρασί, ψάχνανε τα μπουκάλια με τη χρονολογία «1891». Το 1943, μεταφέρανε απ’ το Λένινγκραντ στη Μόσχα ένα βαγόνι με παλιό «Σαίντ – Εμιλιόν» του 1891. Η μεταφορά έγινε απ’ τον «παγωμένο δρόμο»*. Το Σαμτρέστ*, παρακάλεσε τον A. Ν. Τολστόι και μένα να δοκιμάσουμε το κρασί πού κατόρθωσαν να σώσουν με τόσους κόπους. Αποδείχτηκε πώς τα μπουκάλια ήταν γεμάτα μ’ ένα υπόξυνο υγρό — το κρασί είχε πεθάνει (αντίθετα απ’ τον τόσο διαδεδομένο θρύλο, το κρασί, ακόμα και το καλύτερο, πεθαίνει σε ηλικία σαράντα ως πενήντα ετών).

[…]

3

Λένε πως το μήλο κάτω απ’ τη μηλιά θα πέσει. Συμβαίνει κι αυτό, συμβαίνει και το αντίθετο. Έζησα σε μια εποχή, όταν τον άνθρωπο τον κρίνανε συχνά επί τη βάσει των στοιχείων της ταυτότητάς του· οι εφημερίδες γράφανε πως «ο υιός δεν είναι υπεύθυνος διά τας πράξεις του πατρός» ήταν όμως φορές που βρισκόσουν αναγκασμένος να πληρώσεις και για τον παππού σου.

Advertisement

Φρασεολογικά στο Έγκλημα και τιμωρία

Πριν από μερικούς μήνες, καθώς χάζευα σε ένα βιβλιοπωλείο, πρόσεξα ότι είχε κυκλοφορήσει σε επανέκδοση το Έγκλημα και τιμωρία του Ντοστογέφσκι στην κλασική μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου, από τον Γκοβόστη. Το είχα διαβάσει έφηβος σε μια προπολεμική έκδοση που είχαμε στο σπίτι, που όμως δεν ήξερα πού βρίσκεται, και πάντα ήθελα τη μετάφραση του Αλεξάνδρου, παρόλο που και για τη νεότερη της Μπακοπούλου έχω ακούσει καλά λόγια, οποτε το πήρα και το έβαλα στη στοίβα με τα αδιάβαστα, σκοπεύοντας να το ξεκινήσω σε πρώτη ευκαιρία. Τα κλασικά έργα αλλιώς τα διαβάζεις στα 18 και αλλιώς, ας πούμε, στα 58 για να αναφέρω έναν εντελώς τυχαίο αριθμό.

Η ευκαιρία δόθηκε πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, όταν ο Αριστείδης Χατζής ανακοίνωσε ότι σκοπεύει να αρχίσει να (ξανα)διαβάζει το έργο του Ντοστογιέφσκι, από την έκδοση του Γκοβόστη, έχοντας μάλιστα φορτωμένες μερικές αγγλικές μεταφράσεις στην ταμπλέτα. Με έβαλε στα αίματα, οπότε το διάβασα κι εγώ, επίσης με βοηθήματα: σε ορισμένα σημεία συμβουλευόμουν και μια αγγλική μετάφραση καθώς και το ρώσικο πρωτότυπο (δεν ξέρω τη γλώσσα αλλά παίρνεις μια ιδέα).

Θα παραθέσω εδώ ορισμένα μεταφραστικά και φρασεολογικά με αφορμή το βιβλίο του Ντοστογιέφσκι, χωρίς να πω πολλά για το ίδιο το έργο. Τουκανισμός, θα πείτε ή τέλος πάντων ενασχόληση με τις βλεφαρίδες της μύγας. Ωστόσο, για το Έγκλημα και τιμωρία έχουν γραφτεί τόσα και τόσα που ό,τι και να πω εγώ θα είναι λίγο και χλωμό, ενώ τα φρασεολογικά ίσως έχουν καποιο ενδιαφέρον. Θα αναφέρω πάντως ότι διαβάζοντας κλασική ρωσική λογοτεχνία του 19ου αιώνα συνειδητοποιείς ότι ήταν πολύ λογικό σε αυτή την κοινωνία να γίνει η οκτωβριανή επανάσταση το 1917.

Σε πολλές περιπτώσεις παραθέτω παράλληλες μεταφράσεις -αυτές τις οφείλω στους φίλους της ομάδας «Τα υπογλώσσια» στο Φέισμπουκ, όπου συζητήσαμε κάμποσα από τα σημεία που θα αναφερθουν παρακάτω. Αν έχετε Φέισμπουκ και σας ελκύουν οι γλωσσικές συζητήσεις, αναζητήστε την ομάδα.

Κρέας και νύχι

Σε ένα παλιό άρθρο, που είχε θέμα την Άννα Καρένινα του Τολστόι και την κλασική μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου, που τότε είχε επανεκδοθεί, έγραφα ανάμεσα στ’ αλλα:

Κάπου αλλού, θέλοντας [ο Αλεξάνδρου] να αποδώσει σε υποσημείωση τον γαλλικό ιδιωματισμό ami cochon, που ο Τολστόι το αφήνει γαλλικά στο κείμενο, και για να αποφύγει το κακέμφατο με το βρακί, διαλέγει το «φιλί-κλειδί» που ταιριάζει βέβαια μια χαρά αλλά είχε παλιώσει ήδη το 1960· εγώ θα έβαζα «κρέας και νύχι». Και κανονικά το γράφουμε «φηλί κλειδί» διότι δεν είναι φιλί που φιλάμε αλλά θηλιά. Οι εκφράσεις αυτές αξίζουν ιδιαίτερο σημείωμα.

Τις προάλλες, έπεσα από σπόντα πάνω σε εκείνο το παλιό άρθρο και είδα την υπόρρητη υπόσχεση για τις εκφράσεις που αξίζουν ιδιαίτερο σημείωμα. Κι έτσι προέκυψε το σημερινό άρθρο.

Οι «εκφράσεις αυτές» είναι τρεις, αν και η μία αναφέρεται μόνο υπαινικτικά: είναι κρέας και νύχι, είναι κώλος και βρακί, είναι φηλί-κλειδί. Όλες σημαίνουν το ίδιο πράγμα.

Λέγονται για ανθρώπους που έχουν πολύ στενή σχέση, που είναι αχώριστοι φίλοι, που έχουν ισχυρούς και στενούς δεσμούς. Πόσο στενούς; Όσο έχουν το κρέας και το νύχι, που ελάχιστη απόσταση υπάρχει μεταξύ τους -το λέει και η παροιμία, που συνήθως λέγεται γι’ αντρόγυνα: «Ανάμεσα στο νύχι και στο κρέας τίποτε δεν χωρεί».

Σε ίδια στενή και συνεχή σχέση βρίσκεται βέβαια ο πισινός μας με το βρακί, αλλά το φηλί θέλει λίγη εξήγηση. Φηλί είναι η κλειδαρότρυπα, όσο κι αν αυτό δεν φαίνεται.

Μια ιστορία του αυτοκινήτου (Ιλιά Έρενμπουργκ)

Μια και προχτές είχαμε ένα άρθρο για τα αυτοκίνητα, έστω και λεξιλογικό, ταιριάζει σήμερα στο φιλολογικό ραντεβού μας να διαβάσουμε ένα πεζογράφημα αφιερωμένο στα αυτοκίνητα -στην ιστορία του αυτοκινήτου. Το έγραψε το 1929 ο αγαπημένος μου Ιλιά Έρενμπουργκ, ο εβραίος σοβιετικός συγγραφέας που κι άλλες φορές έχω παρουσιάσει έργα του εδώ.

Για το βιβλίο αυτό είχα διαβάσει στην αυτοβιογραφία του, και μια φορά που είχα πάει στο Λονδίνο, χαζεύοντας σε ένα βιβλιοπωλείο, είχα δει πως είχε μεταφραστεί στα αγγλικά. Το αγόρασα, και το πρότεινα σε έναν εκδότη -γύρω στο 2000 πρέπει να έγινε αυτό. «Οι σοβιετικοί δεν πουλάνε πια», αποφάνθηκε αυτός και το απέρριψε. Δεν ασχολήθηκα άλλο με το θέμα. Όπως βλέπετε, ο εκδοτικός οίκος Ύψιλον είχε ευτυχώς άλλη άποψη ως προς τους σοβιετικούς συγγραφείς, κι έτσι το 2008 εξέδωσε το βιβλίο, μεταφράζοντάς το από τ’ αγγλικά. Μπράβο τους, διότι το βιβλίο αξίζει.

Το χαρακτήρισα πεζογράφημα, διότι δεν είναι μυθιστόρημα -είναι είδος ρεπορτάζ, πολύ μοντέρνο στη γραφή του. «Χρονογράφημα» το χαρακτηρίζει ο Έρενμπουργκ στην εισαγωγή αλλά έχω την εντύπωση πως κάτι χάθηκε στη μετάφραση και πως θα ταίριαζε να το πει «χρονικό». Ο Ερενμπουργκ, που εκείνα τα χρόνια ζούσε στο Παρίσι, γράφει το 1929, που το αυτοκίνητο έχει ήδη φέρει την επανάσταση στην καθημερινή ζωή του δυτικού κόσμου: παρακολουθεί λοιπόν τις αλλαγές αυτές παντού: στο εργοστάσιο, στις συγκοινωνίες, στην καθημερινή ζωή, στο χρηματιστήριο. Και δεν ενδιαφέρεται μόνο για το τελικό προϊόν, αλλά και για τα ελαστικά, το πετρέλαιο, τις οδικές υποδομές. Δεν γράφει όμως πολιτική μπροσούρα, ούτε οικονομικό δοκίμιο -κάνει λογοτεχνία, παρόλο που από τις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν ο Χένρι Φορντ, ο Σιτροέν, διάφοροι μεγιστάνες του πετρελαίου και του καουτσούκ, πολιτικοί όπως ο Τσόρτσιλ, αλλά και ιστορικές μορφές του εργατικού κινήματος, πλάι σε ήρωες της μυθοπλασίας.

Από τον 3ο τόμο των Απομνημονευμάτων του Έρενμπουργκ (μτφ. Άρη Αλεξάνδρου) αντιγράφω από το 20ό κεφάλαιο ορισμένα σχετικά με το βιβλίο αυτό και με μερικά ακόμα της ίδιας νοοτροπίας που έγραψε ο Έρενμπουργκ:

Ακόμα κι ο Άρης νυστάζει

Ποιος Άρης, θα ρωτήσετε. Υπομονή, παρακαλώ, και θα ικανοποιηθεί η περιέργειά σας. Επειδή το σημερινό άρθρο το έχω κλέψει, στο κυρίως σώμα του, από έναν φίλο, θα πρέπει να φλυαρήσω στην εισαγωγή και στον επίλογο για να μην κατηγορηθώ ότι λουφάρω άρθρα, που θα λέγαμε και στον στρατό.

Η φράση του τίτλου είναι υπαινιγμός που παραπέμπει σε μιαν αγγλική παροιμιώδη φράση που δεν ξέρω να υπάρχει στα ελληνικά ή σε άλλη γλώσσα: even Homer nods. Η φράση αυτή στην κυριολεξία της χαρακτηρίζει τις ανακολουθίες που υπάρχουν στην Ιλιάδα (ας πούμε, κάποιος δευτεραγωνιστής σκοτώνεται κι όμως ξαναπαρουσιάζεται αργότερα ζωντανός), ανακολουθίες που αποδόθηκαν στο ότι ακόμα και ο μέγας Όμηρος πότε-πότε νύσταζε και ξεχνούσε τι ακριβώς είχε πει πριν από τρεις ραψωδίες (φυσικά τα ομηρικά έπη δεν γράφτηκαν έτσι, μάλιστα δεν γράφτηκαν γενικώς).

Τη φράση την οφείλουμε στον Οράτιο, ο οποίος είχε γράψει στην Ποιητική του indignor quandoque bonus dormitat Homerus, αγανακτώ όταν ο καλός Όμηρος νυστάζει. Στα αγγλικά την μετέφερε πρώτος ο Ντράιντεν και την έκανε διάσημη ο Πόουπ. Φυσικά, δεν χρησιμοποιείται πλέον μόνο και ειδικά για τον Όμηρο, αλλά γενικά, κάθε φορά που επισημαίνουμε ένα λάθος, μια αστοχία σε κάποιον μεγάλο δημιουργό. Είναι ένας μάλλον τιμητικός τρόπος για να επισημάνεις το λάθος, αφού ταυτόχρονα αναγνωρίζεις πως αυτός που ξαστόχησε είναι τόσο άξιος που το να λαθέψει είναι μια εξαιρετική και αξιομνημόνευτη περίσταση, και πως αν δεν τον είχε καταβάλει η νύστα ασφαλώς δεν θα είχε κάνει το σφάλμα.

Ομολογώ ότι έχω αγανακτήσει…

Όχι, δεν είναι σχόλιο για την πολιτική ή όποιαν άλλην επικαιρότητα, δεν είναι καν δική μου φράση. Είναι φράση παρμένη από μιαν επιστολή ενός διανοούμενου που συγκαταλέγεται στις σημαντικές μορφές των γραμμάτων μας, επιστολή που αφορά θέματα γλωσσικά που οπωσδήποτε ενδιαφέρουν το ιστολόγιο αλλά και εκφράζει την απόγνωση του συγγραφέα όταν βλέπει τον επιμελητή του κειμένου να επιβάλλει τις δικές του γλωσσικές επιλογές χωρίς ο συγγραφέας να μπορεί να αντιδράσει.

Χτες το πρωί λοιπόν, πέρασα από το σπίτι ενός παλιού φίλου (που δεν γράφει πια στο ιστολόγιο διότι έχει σταματήσει τη δικτυοπλοΐα) να τον πάρω να πάμε για μια παραποτάμια βόλτα, και πριν ξεκινήσουμε μού έδειξε το βιβλίο που βλέπετε αριστερά το εξώφυλλό του, την «Εξέγερση της Κρονστάνδης» του Άρη Αλεξάνδρου. Ο Άρης Αλεξάνδρου, μάλλον ο καλύτερος μεταφραστής της γενιάς του, ήταν ποιητής αλλά οι πιο πολλοί τον ξέρουν από το μοναδικό μυθιστόρημά του «Το κιβώτιο».

Το βιβλίο για την Κρονστάνδη βέβαια δεν είναι λογοτεχνικό αλλά μια εξιστόρηση της εξέγερσης της Κρονστάνδης, της πρώτης εξέγερσης που συνάντησαν (το 1921) και τελικά έπνιξαν στο αίμα οι μπολσεβίκοι μετά την επανάσταση του 1917. Η Κρονστάνδη είναι χτισμένη πάνω σ’ ένα νησάκι πολύ κοντά στην Πετρούπολη, λιμάνι του Πολεμικού Ναυτικού -οι εξεγερμένοι ήταν ναύτες του σοβιετικού πολεμικού ναυτικού. Τα γεγονότα είναι γνωστά ή μπορείτε να τα βρείτε αλλού, δεν θα σταθώ σε αυτά.

Λεξιλογικά ενδιαφέρει η Κρονστάνδη, κυρίως επειδή στα ελληνικά έχει αποκτήσει ένα παραπανίσιο Ν που δεν εξηγείται εύκολα, αφού γράφεται Kronstadt (στα ρώσικα Кронштадт) -το όνομα είναι γερμανικό, πόλη του στέμματος. Εικάζω ότι το -άνδη το απέκτησε με έλξη από τις διάφορες -λάνδες, αλλά αν ξέρετε καλύτερα διορθώστε με.

Το βιβλίο για την Κρονστάνδη το είχε γράψει ο Αλεξάνδρου κατά παραγγελία του εκδότη Χρίστου Φυτράκη, ο οποίος το ενέταξε στη σειρά «Τα φοβερά ντοκουμέντα» που εκδόθηκαν στη δεκαετία του 1970 -και, αν δεν κάνω λάθος, ξανακυκλοφόρησαν πριν από μερικά χρόνια ως προσφορά από κάποιαν εφημερίδα. Στο εξώφυλλο εκείνης της πρώτης έκδοσης δεν αναφερόταν καν το όνομα του συγγραφέα, που μόνο στη σελίδα του τίτλου εμφανιζόταν. Επίσης, στην επιμέλεια του κειμένου είχαν γίνει κάποιες γλωσσικές επεμβάσεις που προκάλεσαν την αγανάκτηση του συγγραφέα -όπως θα δείτε αναλυτικά σε λίγο.

Ο Άγγλος ασθενής γράφεται με Α κεφαλαίο

Οι συζητήσεις στα ιστολόγια έχουν το χαρακτηριστικό ότι πολύ συχνά ξεστρατίζουν σε άλλα θέματα, που πολλές φορές είναι εξίσου ενδιαφέροντα με το αρχικό. Τις προάλλες συζητούσαμε για τους γάμους των ομοφυλοφίλων, όταν σε ένα σχόλιο τέθηκε το θέμα της ορθογραφίας των εθνικών ονομάτων (Άγγλος, Γάλλος, Έλληνας) όταν χρησιμοποιούνται σε θέση επιθέτου (ο Άγγλος ασθενής, ο Γάλλος καλλιτέχνης, ο Έλληνας γείτονας). Κεφαλαίο ή πεζό; Ο Άγγλος ασθενής ή ο άγγλος ασθενής; Φλέγον ερώτημα, αλλά επειδή και το κυρίως θέμα που συζητούσαμε έκαιγε κι αυτό, η συζήτηση γρήγορα επανήλθε στην αρχική της κοίτη.

Ο φίλος Pepe μού έστειλε ένα κείμενό του σχετικά με το θέμα, που με βρίσκει σύμφωνο και θα το παρουσιάσω παρακάτω, όπως θα παρουσιάσω και την άποψη του φίλου Ν. Λίγγρη σε σχετική συζήτηση στη Λεξιλογία, το κορυφαίο ελληνικό μεταφραστικό φόρουμ. Πρέπει πάντως να πω ότι είναι ένα θέμα στο οποίο δεν δίνω μεγάλη σημασία όταν γράφω, κι έτσι είμαι βέβαιος ότι στα εδώ γραφτά μου θα βρείτε άφθονες «λάθος» χρήσεις.

Παραδοσιακά, τα εθνικά και τα πατριδωνυμικά (Βολιώτης, Αιγινήτης, Πατρινός) γράφονταν πάντα με κεφαλαίο, παρόλο που η γραμματική του Τριανταφυλλίδη δεν εξετάζει την περίπτωση όπου χρησιμοποιούνται ως επίθετα. Στο Ορθογραφικό λεξικό του ο Μπαμπινιώτης, και στον Οδηγό των εκδόσεων Πατάκη η Άννα Ιορδανίδου συνιστούν να μπαίνει πάντοτε κεφαλαίο. Αντίθετη άποψη έχει εκφράσει ο Δ. Μαρωνίτης, που την έχει υιοθετήσει και η μεταφραστική υπηρεσία της Κομισιόν. Με βάση αυτή την άποψη, όταν το εθνικό ή πατριδωνυμικό όνομα έχει θέση επιθέτου, γράφεται με μικρό. Παραθέτω συνοπτικά την άποψη του Δ. Μαρωνίτη όπως δημοσιεύεται στο Εγκόλπιο της ορθής γραφής (που διανεμήθηκε πρόσφατα, ως Εγχειρίδιο πια, από το Βήμα):

Παλιό καλό κρασί σε καινούργιο φίνο μπουκάλι

Κάποιο ρητό του Ευαγγελίου λέει ότι δεν πρέπει να βάζεις καινούργιο κρασί σε παλιά ασκιά, αλλά για το παλιό κρασί δεν ξέρω αν υπάρχει κάποια ανάλογη συμβουλή. Ούτως ή άλλως όμως για τις οινολογικές μου γνώσεις δεν παινεύομαι –προτιμώ να το πίνω παρά να του κάνω κριτική– και σομελιές δεν φιλοδοξώ να γίνω. Ο τίτλος, άλλωστε, είναι μεταφορικός: για βιβλίο θα σας μιλήσω.

Η Άννα Καρένινα του Τολστόι έχει μεταφραστεί κάμποσες φορές στη γλώσσα μας: σχετικά πρόσφατη μετάφραση είναι της Κοραλίας Μακρή, που ξεχωρίζει από τον εξεζητημένα ρωσοπρεπή τίτλο της, Άννα Καριένινα. Ο τίτλος μ’ έκανε να μην  αγοράσω το βιβλίο, πέρσι-πρόπερσι που το έδινε κάποια εφημερίδα.

Ίσως έκανα καλά που περίμενα. Οι εκδόσεις Άγρα κυκλοφόρησαν τον Δεκέμβρη το μυθιστόρημα του Τολστόι, σε μετάφραση του μέγιστου Άρη Αλεξάνδρου, η οποία είχε ξανακυκλοφορήσει στη δεκαετία του 1960. Πρόκειται λοιπόν για παλιό, καλό κρασί.

Όμως, σε καινούργιο, φίνο μπουκάλι· διότι, πέρα από την υλική ποιότητα της έκδοσης, που δεν είναι αμελητέα σε ένα βιβλίο 1250 σελίδων, όπου θέλεις καλό, λεπτό χαρτί και γερό δέσιμο για να μη γίνει φύλλο-φτερό, η έκδοση της Άγρας έχει χορταστικούς προλόγους και επίμετρο, συνολικά 75 σελίδες επιπλέον υλικό.

Για τα μεγάλα έργα, λένε ότι κάθε γενιά θέλει τη δική της μετάφραση, και το βλέπουμε αυτό π.χ. στον Όμηρο. Η μετάφραση του Αλεξάνδρου, πάντως, διατηρείται αγέραστη: ζήτημα είναι αν έχει πάρει μια ή δυο μικρές ρυτιδούλες στα σχεδόν 50 χρόνια που έχουν μεσολαβήσει.