Το ανάκτορο των μεγάλων σκακιστών και άλλα μεζεδάκια

Περιστασιακά, τα σαββατιάτικα μεζεδάκια μας παίρνουν τον τίτλο τους από ένα επιμέρους εύρημα, που το θεωρώ αρκετά μεγάλο ή νόστιμο ώστε να μπορεί να ονοματίσει επάξια ολόκληρη την πιατέλα. Κάτι τέτοιο συμβαίνει και σήμερα -και δεν θα σας κρατήσω σε αγωνία, αφού με αυτό ακριβώς το μεζεδάκι σκοπεύω να ξεκινήσω.

Δεν είναι πρόσφατο -αλλά μόλις χτες το πήρα είδηση, χάρη σε έναν φίλο από το Φέισμπουκ. Μπορεί να μην το βρείτε πολύ ξεκαρδιστικό, αλλά επειδή στα νιάτα μου ήμουν σκακιστής (αν και όχι μεγάλος) το ανάκτορο των μεγάλων σκακιστών άγγιξε μιαν ευαίσθητη χορδή μου.

Τι είναι όμως το ανάκτορο των μεγάλων σκακιστών; Λέτε να υπήρξε κάποτε στο παρελθόν κάποια αριστοκρατική δημοκρατία, που οι κυβερνήτες της δεν εκλέγονταν, αλλά προκρίνονταν ύστερα από σκακιστικούς αγώνες; Αν υπήρχε, σίγουρα θα είχε κέντρο της αυτό ακριβώς το Ανάκτορο.

Ξέρουμε όμως ότι τέτοια πόλη-κράτος δεν εμφανίστηκε ποτέ. Υπάρχουν στην ιστορία μερικά παραδείγματα εστεμμένων και γενικά ανώτατων αρχόντων που ήταν σκακιστές, και που σχεδον πάντοτε νικούσαν τους αντιπάλους τους, αλλά οι νίκες τους ήταν άμεσο αποτέλεσμα του αξιώματός τους και όχι το αντίστροφο: προκειμένου να χάσει το κεφάλι του, ο αυλικός αντίπαλός τους προτιμούσε να χάσει την παρτίδα, και η όλη δυσκολία (όχι αμελητέα μερικές φορές) ήταν να ηττηθεί με τέτοιον τρόπο που να μην υποψιαστεί τίποτα ο νικητής.

Οπότε, το Ανάκτορο των μεγάλων σκακιστών είναι μεταφραστικό εύρημα. Μπορείτε όμως να μαντέψετε σε ποιο μέρος της Ελλάδας βρίσκεται αυτό το… ανάκτορο;

Δημοκήδης, όχι Δημοκίδης!

Κάτι άλλο είχα σκοπό να γράψω σήμερα, αλλά όταν πέφτει στην απόχη σου ένα τόσο θεϊκό μαργαριτάρι, και μάλιστα υπουργικό, αξίζει να αλλάξεις σχέδιο, πολύ περισσότερο που το εν λόγω μαργαριτάρι υπάρχει κίνδυνος να θεσμοποιηθεί, να γίνει δηλαδή θεσμική κι επίσημη κοτσάνα.

Αλλά να τα πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Χτες το πρωί, ο Υπουργός Υγείας (οΘντκ) Άδωνης Γεωργιάδης παρουσίασε, σε ανώτατα στελέχη του κλάδου της υγείας, το σχέδιο «Δημοκίδης» (τρεις οκάδες sic εδώ), το οποίο αφορά την κινητικότητα (διάβαζε: περικοπές θέσεων) στον τομέα της υγείας. Σήμερα, απ’ ό,τι είπε ο ίδιος σε συνέντευξη, πρόκειται να πραγματοποιηθεί ανάλογη σύσκεψη στη Θεσσαλονίκη.

Το νέο αυτό σχέδιο το ανακοίνωσε ο ίδιος ο υπουργός (οΘντκ) από το Τουίτερ, στο τιτίβισμα που βλέπετε αριστερά, και που το μεταγράφω εδώ:

Τώρα. Πρωινή Σύσκεψη στο ΕΚΕΠΥ για την Λειτουργία Δομών Υγείας κατά την Κινητικότητα. Σχέδιο «Δημοκίδης» (ιατρός στην Αθήνα τον 6ο πΧ)

Το δυστύχημα είναι ότι δεν υπάρχει κανείς γιατρός με το όνομα Δημοκίδης στην ιστορία, είτε στην Αθήνα, είτε αλλού. Ο μόνος Δημοκίδης που υπάρχει είναι ο Άρης Δημοκίδης, συγγραφέας παιδικών κυρίως βιβλίων, που γράφει και στη Lifo (διατηρεί την τακτική στήλη Μικροπράγματα).

Γιατρός με περίπου τέτοιο όνομα υπήρξε στην αρχαιότητα, και μάλιστα ιατροφιλόσοφος, ονομαστός, ο καλύτερος γιατρός της εποχής του αν πιστέψουμε τον Ηρόδοτο, που τον αποκάλεσε «την τέχνην ασκέοντα άριστα των κατ’ εωυτόν» (αυτό το ασκέοντα είναι ασυναίρετο, ας πούμε πως είναι ‘ασκούντα’).

Μόνο που ο διακεκριμένος αυτός γιατρός δεν λεγόταν Δημοκίδης, όπως ο Άρης, αλλά Δημοκήδης, με ήτα και όχι με γιώτα. Θα μου πείτε, τόση σημασία έχει ένα ορθογραφικό λαθάκι, έστω κι αν το διαπράττει ένας υπουργός που δεν κουράζεται να διαλαλεί την υποτιθέμενη αρχαιομάθειά του;  Αξίζει ολόκληρο άρθρο για μια κοτσάνα, έστω και υπουργική;

Νομίζω ναι. Καταρχάς, πρόκειται για σχέδιο του κράτους, οπότε είναι ντροπή να το γράφουμε λάθος, μπορεί να το δει κανένας αρχαιομαθής αλλοδαπός και να μας κόψει τη δόση. Το κυριότερο, βρίσκω πως είναι πολύ ενδιαφέρουσα η αντίδραση του κ. υπουργού (οΘντκ) όταν του  επισημάνθηκε πως η λέξη είναι γραμμένη λάθος.

Η συνέντευξη στη Lifo

Στο τεύχος του περιοδικού Lifo που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες, υπάρχει και μια δική μου συνέντευξη, που έδωσα στον Άρη Δημοκίδη και που συνέπεσε περίπου με την κυκλοφορία του βιβλίου Λέξεις που χάνονται μαζί με το κυριακάτικο Βήμα. Θα αναδημοσιεύσω σήμερα τη συνέντευξη αυτή, όχι τόσο για να συνεχίσω να βλογάω τα γένια μου, αλλά επειδή μπορεί να θέλετε να σχολιάσετε κάτι από αυτά που αναφέρονται εκεί, και προτιμότερο είναι η συζήτηση να γίνει εδώ. Έπειτα, υπάρχει ένα λαθάκι στην πρωτότυπη δημοσίευση και επίσης μού δίνεται η ευκαιρία να συζητήσω και μια λέξη που χρησιμοποίησε το περιοδικό στην εισαγωγή της συνέντευξης.

Την πρωτότυπη συνέντευξη (μαζί με μια φωτογραφία, χμ, διαφορετική από τη συνηθισμένη) μπορείτε να τη δείτε εδώ, με τον κολακευτικό τίτλο «Ο συλλέκτης των χαμένων λέξεων». Κολακευτική είναι και η εισαγωγή του περιοδικού: Με το βιβλίο του «Λέξεις που χάνονται» ο δημοφιλής και πολυπράγμων μπλόγκερ Νίκος Σαραντάκος κατόρθωσε να περισώσει εκείνες τις λέξεις της ελληνικής γλώσσας που χάνονται με το πέρασμα του χρόνου. Ο Άρης Δημοκίδης μίλησε μαζί του για την αξία των λέξεων, την ελληνική γλώσσα και τους Grammar Nazis… Ή δεν είναι; Εννοώ τη λέξη «πολυπράγμων», την οποία προφανώς το περιοδικό τη χρησιμοποίησε με τη θετική της σημασία. Όμως η λέξη έχει και θετική και αρνητική σημασία, και σύμφωνα με το ΛΚΝ η θετική σημασία (αυτός που καταπιάνεται με πολλά: έμπειρος και δραστήριος) είναι η σπανιότερη, ενώ συχνή είναι η αρνητική σημασία (περίεργος, αδιάκριτος, που αναμειγνύεται σε υποθέσεις (τρίτων) που δεν τον αφορούν).

Μάλιστα, σύμφωνα με το Λεξικό Μπαμπινιώτη (τουλάχιστον στη 2η έκδοση που έχω πρόχειρη) η λέξη είναι πάντοτε κακόσημη, και σημαίνει αφενός όποιον ασχολείται με πολλές υποθέσεις χωρίς να αντεπεξέρχεται σε καμία ή όποιον ανακατεύεται σε πολλά, τον ανακατωσούρη. Αν πήγαινα λοιπόν με τον Μπαμπινιώτη, θα έπρεπε να ενοχληθώ από τον χαρακτηρισμό, αφού ο πολυπράγμονας, κατά Μπαμπινιώτην, λίγο διαφέρει από τον μπιζιμπόντη, όπως αποκάλεσε χτες τον υπουργό κ. Στουρνάρα ο Απόστολος Κακλαμάνης. Όμως, οι σημασίες αλλάζουν και τα λεξικά καμιά φορά πιάνονται αδιάβαστα, και νομίζω ότι αυτό έχει γίνει με τη λέξη «πολυπράγμων», διότι βλέπω να χρησιμοποιείται πολλές φορές εγκωμιαστικά, οπότε κακώς ο Μπαμπινιώτης δεν σημειώνει και αυτή τη σημασία. Όχι όμως ότι έχει εξαφανιστεί και η αρνητική σημασία της λέξης: γκουγκλίζοντας βρίσκω πολλές περιπτώσεις αρνητικής χρήσης, ίσως περισσότερες από τις θετικές. Εσείς, πώς την καταλαβαίνετε τη λέξη «πολυπράγμων»;

Το πρώτο αυτοκινητ(ιστ)ικό α/δυστύχημα

Από τον Ρωμιό του Σουρή (φ. 982, 10.3.1907)

Διάβαζα τις προάλλες στη σελίδα του Δημοκίδη μια συζήτηση για έναν γνωστό δημοσιογράφο που παρέσυρε και σκότωσε με το αυτοκίνητό του «έναν ανθρωπάκο» (έτσι είπε) στη γειτονιά μου, Ποσειδώνος και Ζαΐμη -τον αντιστασιακό συγγραφέα Στάθη Μάρα, που το έργο του θα διαβάζεται κι όταν πια κανείς δεν θα θυμάται κάποιον δημοσιογράφο Δημήτρη Ρίζο, αλλά δεν είναι εκεί το θέμα μου. Χρησιμοποίησε λοιπόν ο αρθρογράφος τη λέξη «αυτοκινητιστικό δυστύχημα», και κάποιος σχολιαστής τον διόρθωσε έμμεσα: Μήπως ήθελες να πεις «αυτοκινητικό»; Οπότε ο Δημοκίδης παρέθεσε μια συζήτηση στη Λεξιλογία, στην οποία είχα πάρει κι εγώ μέρος, κι αφού λογάριαζα από καιρό να γράψω ένα άρθρο για το αν είναι σωστό να λέμε «αυτοκινητικός» ή «αυτοκινητιστικός» βρίσκω αφορμή για το σημερινό άρθρο.

Φυσικά, ο πολύς κόσμος λέει «αυτοκινητιστικός», π.χ. αυτοκινητιστικό ατύχημα ή δυστύχημα (περισσότερα γι’ αυτό, παρακάτω). Κι εγώ έτσι λέω. Το λεξικό Μπαμπινιώτη διαφωνεί. και μάλιστα σε ειδικό πλαίσιο υποστηρίζει ότι το σωστό δεν είναι το αυτοκινητιστικό αλλά το αυτοκινητικό δυστύχημα, δηλαδή δυστύχημα που προκαλείται από αυτοκίνητο ή αναφέρεται σε αυτοκίνητο, και όχι κατ’ ανάγκην στον οδηγό του αυτοκινήτου. Και επισημαίνει ότι «αυτοκινητιστής» δεν είναι κάθε οδηγός αυτοκινήτου, αλλά κυρίως ο επαγγελματίας οδηγός αυτοκινήτου ή φορτηγού.

Δεν συμφωνώ με τον Μπαμπινιώτη. Σε έναν φίλο που με είχε ρωτήσει ποιο από τα δύο (αυτοκινητικό ή αυτοκινητιστικό) είναι το σωστό, είχα απαντήσει: Το ΛΚΝ (λεξικό ιδρύματος Τριανταφυλλίδη) θεωρεί τις δυο λέξεις (αυτοκινητικό και αυτοκινητιστικό) συνώνυμες στην πράξη, αλλά λημματογραφεί ως κύριο λήμμα το «αυτοκινητιστικός». Προσωπικά συμφωνώ με το ΛΚΝ διότι η χρήση προκρίνει τον τύπο «αυτοκινητιστικό ατύχημα».

Πιθανόν στην αρχή του 20ού αιώνα, όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα αυτοκίνητα στην Ελλάδα, να εμφανίστηκε πρώτος ο τύπος «αυτοκινητικός» για κάθε τι που αναφέρεται στα αυτοκίνητα (δεν το έχω ψάξει), αλλά ερευνώντας τα σώματα κειμένων βρίσκω αφθονότατες ανευρέσεις του τύπου «αυτοκινητιστικός» από δόκιμους συγγραφείς (έως και ακαδημαϊκούς, δηλ. μέλη της Ακαδημίας Αθηνών) στις πρώτες δεκαετίες κιόλας του 20ού αιώνα.

Επομένως: δεν είναι λάθος το «αυτοκινητικό δυστύχημα» αλλά ούτε το «αυτοκινητιστικό» είναι λάθος. Αν δεχτούμε ότι ζούμε σε έναν μπαμπινιωτικό κόσμο αποκλειστικής διάζευξης, όπου μόνο το ένα είναι σωστό, θα διαλέξω το «αυτοκινητιστικό», αλλά μέχρι να έρθει εκείνη η μέρα δέχομαι και τους δύο τύπους και θεωρώ ότι πρόκειται για θέμα προσωπικής προτίμησης. Κάποιοι άλλοι για να μη μπουν σε τέτοια διλήμματα προτιμούν να λένε «τροχαίο ατύχημα».

Ο πολύπλαγκτος γιατρός Δημοκήδης

Τις Κυριακές βάζω φιλολογικά θέματα συνήθως. Σήμερα κάνω μια παρέκκλιση και βάζω ένα απόσπασμα από το βιβλίο του πατέρα μου Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους, για τις περιπέτειες του αρχαίου ιατροφιλόσοφου Δημοκήδη. Ο λόγος που το ξεχώρισα είναι επειδή πριν από κάμποσο καιρό είχε παρουσιάσει το ίδιο κομμάτι (αν και σκαναρισμένο, οπότε δεν γκουγκλίζεται) ο συγγραφέας Άρης Δημοκίδης, στη στήλη του στη Lifo (που τη θεωρώ την καλύτερη της εφημερίδας), κι επειδή μας δίνει ένα παράδειγμα για το πώς διαμορφώθηκαν τα οικογενειακά μας ονόματα, τα επώνυμά μας. Προφανώς το επώνυμο Δημοκίδης κάποια σχέση θα έχει με τον αρχαίο Δημοκήδη, αλλά αν δεν ξέρεις την οικογενειακή ιστορία δεν μπορείς να συμπεράνεις με βεβαιότητα τη σχέση αυτή.

Όπως αφηγείται ο Άρης Δημοκίδης, το αρχικό επώνυμο των προγόνων του από τη μεριά του πατέρα του ήταν Πολυζωίδης (και είχαν συγγένεια με τον θαρραλέο δικαστή της δίκης του Κολοκοτρώνη). Επειδή όμως κάποιος πρόγονος ήταν επιφανής γιατρός, που μάλιστα έγινε και υπουργός στα μέσα του 19ου αιώνα, για να τον κολακέψουν τον παρομοίασαν με τον γιατρό Δημοκήδη της αρχαιότητας κι έτσι του κόλλησαν το παρατσούκλι Δημοκήδης, οπότε, είτε ο ίδιος είτε οι απόγονοί του το υιοθέτησαν για επώνυμο. Στην πορεία, η γραφή του άλλαξε σε Δημοκίδης, ώστε να μοιάζει περισσότερο με τα επώνυμα σε -ίδης κι έτσι χάθηκε η ετυμολογική διαφάνεια, διότι Δημοκήδης είναι αυτός που φροντίζει (κήδομαι) για τον λαό (δήμο), ενώ το Δημοκίδης μας κάνει να σκεφτόμαστε τους απογόνους κάποιου Δημοκ-.

Επειδή μου άρεσε η ιστορία, επειδή με κολάκεψε και μένα η αναφορά στο βιβλίο του πατέρα μου, κι επειδή τα επώνυμα και η ετυμολογία τους είναι θέμα που με απασχολεί, είπα να το παρουσιάσω σήμερα, αφού άφησα να περάσουν μερικοί μήνες από την πρώτη δημοσίευση στη Lifo. Όμως, για να μην έχετε παράπονο όσοι περιμένατε αμιγώς λογοτεχνική ύλη, στα Κείμενα μαζί του παλιού μου ιστότοπου ανέβασα μια συλλογή διηγημάτων του Ψυχάρη, Στον ίσκιο του πλάτανου, που την πληκτρολόγησε μερακλήδικα ο Γιάννης Π., ενώ άρχισα επίσης να ανεβάζω, σε συνέχειες, τον Λεωνή του Θεοτοκά, χάρη στην προσφορά του Χρήστου Κ. (προς το παρόν υπάρχουν τα δυο πρώτα κεφάλαια).

Λοιπόν, από το βιβλίο Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους, του Δημήτρη Σαραντάκου, παραθέτω το κεφάλαιο για τον Δημοκήδη, τον πολύπλαγκτο, τον πολυπλάνητο δηλαδή, γιατρό Δημοκήδη.

Αποκριάτικα μεζεδάκια

 

Σάββατο σήμερα, το έχουμε ξαναπεί, το μενού έχει μεζεδάκια από τη γλωσσική και κοτσανολογική επικαιρότητα. Μεζεδάκια αποκριάτικα, βέβαια, λόγω της συγκυρίας. Πάντως, πριν προχωρήσω στα μεζεδάκια, έχω να κάνω μια θλιβερή διαπίστωση σχετική με τη συγκυρία. Τρεις μέρες τώρα, που παίζεται το παιχνίδι «Ποιος είναι ο εκατομμυριούχος», παρατηρώ με θλίψη ότι η χώρα εξακολουθεί να είναι δέσμια της μετασοβιετικής νοοτροπίας και άφησε ανεκμετάλλευτη τη συζήτηση και το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης. Με καλύτερη οργάνωση, θα μπορούσε ο Πρόεδρος της Βουλής, σε συνεργασία με τον ΟΠΑΠ, να βάλουν το όνομα του βουλευτή στο Πάμε Στοίχημα, έχοντας εξασφαλισμένη τη μαζική συμμετοχή και τα πολλά έσοδα. Με αυτά τα μυαλά όμως δεν θα κάνουμε την κρίση ευκαιρία.

Τέλος πάντων, ας προχωρήσουμε εμείς στα δικά μας ξεκινώντας με ένα σημερινό, που δεν είναι καν λάθος, για ζέσταμα. Ακούω σήμερα το πρωί στο ραδιόφωνο ένα παράδειγμα αμφίσημης πρότασης: Οργή προκάλεσε το κάψιμο του Κορανίου στο Αφγανιστάν. Ήταν προφορικός λόγος, και ξέραμε ότι ακούμε το (αντιπαθέστατο) ειδησεογραφικό στιλ, οπότε το νόημα έβγαινε, κι έτσι δεν προβληματιστήκαμε αν η οργή προκάλεσε το κάψιμο ή, αντίστροφα, αν το κάψιμο προκάλεσε την οργή, όπως βέβαια ξέρουμε ότι συνέβη. Χαίρομαι πάντως που η γραπτή είδηση, τουλάχιστον, είναι σαφής: Την οργή των Αφγανών προκάλεσε το κάψιμο του Κορανίου στο Αφγανιστάν. (Αυτή η περίπτωση είναι εύκολη. Πιο δύσκολη, σε γραπτό κείμενο, είναι όταν υποκείμενο και αντικείμενο είναι και τα δυο σε ουδέτερο γένος, το «Παιδάκι μετέφερε ασθενοφόρο» που λέει ο Γιάννης Χάρης  -αλλά δείτε τι ωραία που τα λέει, οπότε εγώ περισσεύω. Όσο για την ουσία του θέματος, δηλ. το ιερό και απαραβίαστο χαρτί, που το βεβηλώνουν οι άπιστοι, αξίζει να το συζητήσουμε μιαν άλλη φορά).