Θυμήθηκα τον Γεώργιο Ζαλοκώστα

Ο ποιητής Γεώργιος Ζαλοκώστας (1805-1858) γεννήθηκε στο Συρράκο της Ηπείρου, σπούδασε (λίγο) στην Ιταλία, πήρε μέρος στην Επανάσταση του 21 (ήταν και στην Έξοδο του Μεσολογγίου) και μετά σταδιοδρόμησε στον στρατό και τη χωροφυλακή. Πολλά από τα ποιήματά του είναι εμπνευσμένα από την προσωπική οικογενειακή του τραγωδία -από τα εννιά παιδιά του, τα εφτά πέθαναν μικρά.

Ο Ζαλοκώστας έχει, και δίκαια, τη θέση του στις ανθολογίες. Τον είχαμε αναφέρει πριν από λίγο καιρό, με αφορμή έναν στίχο του που παρέθετε ο Σεφέρης. Έπειτα, θυμήθηκα τις προάλλες, διαβάζοντας το αξιόλογο «μη μυθοπλαστικό μυθιστόρημα» (οξύμωρο, ε;) του Πέτρου Τατσόπουλου «Η καλοσύνη των ξένων», που το βρήκα τερπνό και ενδιαφέρον, αλλά σε ένα σημείο με θύμωσε. Και τέλος, προχτές, είδα στον τοιχο της φίλης Γεωργίας Τριανταφυλλίδου στο Φέισμπουκ μια σελίδα από το λεύκωμα μιας μαθήτριας, το 1914 στο Ηράκλειο, με ένα ποίημα του Ζαλοκώστα -και είπα, αφού τρίτωσαν τα σημάδια, να γράψω το άρθρο.

Θα αδικήσω ίσως τον Τατσόπουλο, αφού όσα γράφει τα γράφει μάλλον μισοαστεία μισοσοβαρά, αλλά θαρρώ πως κι αυτός αδίκησε τον Ζαλοκώστα. Στο κεφάλαιο 14 του βιβλίου του, παραθέτει διάφορα έργα που τον έκαναν να δακρύζει, και ανάμεσά τους αναφέρει και τον Ζαλοκώστα. Ίσως με καλή παρέα, αφού έχει προηγηθεί ο Τενεσί Ουίλιαμς και το Λεωφορείο ο πόθος, αλλά με απαξιωτικές εκφράσεις: Ο Ζαλοκώστας ήταν πονεμένος άνθρωπος. Ήταν και κακός ποιητής. Δεν ήταν ποιητής για την ακρίβεια. Ήταν αξιωματικός της χωροφυλακής …

Ἐως την τελευταία του πνοή συνέχισε να γράφει ποιήματα. Το ένα χειρότερο από το άλλο. …

Το πιο δημοφιλές ποίημά του, ενταγμένο νωρίς νωρίς στα αναγνωστικά του δημοτικού, κι εκείνο που θα μου σηκώνει πάντοτε την τρίχα κάγκελο, δεν παύει να είναι ένα κακό ποίημα -ένα κακό ποίημα με αστείρευτη συγκινησιακή δύναμη: Ο βοριάς που τ’αρνάκια παγώνει. [Για να μην αδικήσω κι άλλο τον Τατσόπουλο, συνεχίζει ως εξής: Ο βοριάς είναι ο θάνατος. Τα αρνάκια είναι τα παιδάκια. Τα επτά απο τα εννέα παιδάκια του Ζαλοκώστα. Τα επτά από τα εννέα παιδάκια οιουδήποτε πατέρα σήμερα στη Σομαλία. Αλλά αμέσως μετά αλλάζει παράγραφο και: Με τον Γεώργιο Ζαλοκώστα δεν πιάσαμε ακόμη πάτο στην αισθητική κατρακύλα –και προχωράει αναλύοντας τις ταινίες του Τζέιμς Πάρις, που επίσης τον έκαναν μικρό να κλαίει].

Να δούμε αυτό το «κακό» ποίημα (με ορθογραφία εποχής)

Ο βοριάς που τ’ αρνάκια παγώνει

Ἦτον νύχτα, εἰς τὴν στέγη ἐβογγοῦσε Ὁ βορειᾶς, καὶ ψιλὸ ἔπεφτε χιόνι. Τί μεγάλο κακὸ νὰ ἐμηνοῦσε Ὁ βορειᾶς ποῦ τ’ ἀρνάκια παγόνει; Μὲς στὸ σπίτι μιὰ χαροκαμμένη, Μιὰ μητέρα ἀπὸ πόνους γεμάτη, Στοῦ παιδιοῦ της τὴν κούνια σκυμμένη Δέκα νύχταις δὲν ἔκλειγε μάτι. Εἶχε τρία παιδιὰ πεθαμμένα, Ἀγγελούδια, λευκὰ σὰν τὸν κρίνο, Κ’ ἕνα μόνον τῆς ἔμεινεν, ἕνα Καὶ στὸν τάφο κοντὰ ἦτον κ’ ἐκεῖνο. Τὸ παιδί της μὲ κλάμμα ἐβογγοῦσε Ὡς νὰ ἐζήταε τὸ δόλιο βοήθεια, Κ’ ἡ μητέρα σιμά του ἐθρηνοῦσε Μὲ λαχτάρα χτυπῶντας τὰ στήθια. Τὰ γογγύσματα ἐκεῖνα καὶ οἱ θρῆνοι Ἐπληγόναν βαθειὰ τὴν ψυχή μου. Σύντροφός μου ἡ ταλαίπωρη ἐκείνη, Ἄχ, καὶ τὸ ἄῤῥωστο ἦτον παιδί μου. Στοῦ σπιτιοῦ μου τὴ στέγη ἐβογγοῦσε Ὁ βορειᾶς, καὶ ψιλὸ ἔπεφτε χιόνι. Ἄχ, μεγάλο κακὸ μοῦ ἐμηνοῦσε Ὁ βορειᾶς ποῦ τ’ ἀρνάκια παγόνει. Τὸν γιατρὸ καθὼς εἶδε, ἐσηκώθη Σὰν τρελή. Ὅλοι γύρω ἐσωπαίναν· Φλογεροὶ τῆς ψυχῆς της οἱ πόθοι Μὲ τὰ λόγι’ ἀπ’ τὸ στόμα της βγαίναν. «Ὤ, κακὸ ποῦ μ’ εὑρῆκε μεγάλο! Τὸ παιδί μου, Γιατρέ, τὸ παιδί μου… Ἕνα τὤχω, δὲν μ’ ἔμεινεν ἄλλο· Σῶσέ μου το, καὶ πάρ’ τὴν ψυχή μου.» Κι’ ὁ γιατρὸς μὲ τὰ μάτια σκυμμένα Πολλὴν ὥρα δὲν ἄνοιξε στόμα. Τέλος πάντων—ἄχ, λόγια χαμένα— «Μὴ φοβᾶσαι, τῆς εἶπεν, ἀκόμα.» Κ’ ἐκαμώθη πῶς θέλει νὰ σκύψῃ Στὸ παιδὶ, καὶ νὰ ἰδῇ τὸ σφυγμό του. Ἕνα δάκρυ ἐπροσπάθαε νὰ κρύψῃ Ποῦ κατέβ’ εἰς τ’ ὠχρὸ πρόσωπό του. Στοῦ σπιτιοῦ μας τὴ στέγη ἐβογγοῦσε Ὁ βορειᾶς, καὶ ψιλὸ ἔπεφτε χιόνι. Ἄχ, μεγάλο κακὸ μᾶς μηνοῦσε Ὁ βορειᾶς ποῦ τ’ ἀρνάκια παγόνει. Ἡ μητέρα ποτὲ δακρυσμένο Τοῦ γιατροῦ νὰ μὴ νοιώσῃ τὸ μάτι, Ὅταν ἔχει βαρειὰ ξαπλωμένο Τὸ παιδί της σὲ πόνου κρεββάτι!

---

Τὸ μικρὸν τοῦτο καλλιτέχνημα, τὸ πλῆρες ἀφελείας καὶ πάθους, ἐγράφη κατὰ τὸ 1848 εἰς τὸν θάνατον τοῦ τετάρτου υἱοῦ του Χρήστου, συνωνύμου τοῦ πατρὸς αὐτοῦ.

«Πλήρες αφελείας και πάθους», όπως σημειώνει ο Γεώργιος Παράσχος στα Άπαντα, είναι θαρρώ ακριβοδίκαιη εκτίμηση. Το ποίημα το πήρα από τη Βικηθήκη, όπου υπάρχει το μεγαλύτερο μέρος από τα Άπαντα του Ζαλοκώστα -το βιβλίο μπορείτε να το βρείτε στην Ανέμη.

Τα ηρωικά του Ζαλοκώστα, ιδίως όσα είναι γραμμένα σε καθαρεύουσα, άντεξαν λιγότερο στον χρόνο. Ωστόσο, το Χάνι της Γραβιάς, μια ωδή σε 6 μέρη, αντέχει, τουλάχιστον σε αποσπάσματα. Να δούμε ένα απόσπασμα από την αρχή του (υπάρχει και σε σχολικά βιβλία της δευτεροβάθμιας, σαν δείγμα παραδοσιακής ποίησης):

Απο κρότον οργάνων βοϊζει
της Γραβιάς το βουνό αντικρύ,
λάμπουν οπλα χρυσά και λερή
φουστανέλλα μαυρίζει.

Προς το Χάνι χορός καταβαίνει
απ’ οδόν ελικώδη λοξήν
και φλογέρα με ηχον οξύν
χορού ασμα σημαίνει.

Ο Οδυσσεύς ο ταχύπους ηγείται
του μαχίμου εκείνου χορού
και εγκύμων σκοπού τολμηρού
προς το Χάνι κινείται.

Εκεί δε τον χορόν διαλύει
κλεί την μάνδραν και ουτω λαλεί:
Η Πατρίς μας εδώ μας καλεί
στρατιώται ανδρείοι.

Μετ’ ολίγον εδώ καταφθάνει
στρατειά μυριάδων εχθρών
ειναι στάδιον δόξης λαμπρόν
το μικρόν τούτο Χάνι.

Εις το μέγα στενόν θα ξυπνήσουν
οι Αρχαίοι της Σπάρτης νεκροί
και τον τόπον αυτόν φοβεροί
τουρκομάχοι θα σείσουν.

Κ’ η σκιά του Διάκου παρέκει
του εις την σούβλαν ψηθέντος σκληρά
με μεγάλην θ’ακούση χαρά
να βροντά το τουφέκι.

Εκεί κάτω κυττάξετε, φθάνει
ο πομπώδης στρατός των εχθρών.
Ιδού στάδιον δόξης λαμπρόν
Το μικρόν τούτο χάνι.

Από αυτό το ποίημα έμεινε στη γλώσσα μας η παροιμιακή φράση «ιδού στάδιον δόξης λαμπρόν», μια από τις λιγοστές παροιμιακές φράσεις σε καθαρεύουσα που δεν έχουν καταγωγή από την αρχαία γραμματεία ή την εκκλησιαστική γλώσσα. Και μόνο αυτό δεν είναι μικρός έπαινος για τον Ζαλοκώστα.

Το Χάνι της Γραβιάς παλιότερα διαβαζόταν πολύ (από εκεί παρέθεσε μια στροφή ο Σεφέρης) και είχε παρωδηθεί πολύ -η παρωδία είναι ένδειξη δημοτικότητας- ανάμεσα σε άλλους από τον παππού μου, τον Άχθο Αρούρη, το 1933, όταν ήθελε να πειράξει τον Στρατή Παπανικόλα:

Από κρότους δικάνων βουίζει
το ψηλό βουναράκι αντικρύ.
Ο Στρατής με τουφέκι μακρύ
απ’ τα όρη γυρίζει.

(Το υπόλοιπο εδώ. Θα δείτε ότι στην υποσημείωση αναφέρω:  Είμαι σχεδόν βέβαιος ότι είναι σκαρωμένο κατά μίμηση παλιού κλασικού ποιήματος, αλλά το Αλζχάημερ ως φαίνεται έχει προχωρήσει.)

Μια άλλη παρωδία, από τον Σκόκο, υπάρχει στην πρόσφατη ανθολογία παρωδιών των Μικροφιλολογικών, ενώ μια άλλη είχε σκαρώσει, για το Μπάγκειον, ο ποιητής Στέφανος Μπολέτσης, που άρχιζε:

Από κρότους σερβίτσων βοΐζει
η ατμόσφαιρα κι έχει καπνιά
λουκουμάδων γλυκιά ευωδιά
και τσικνίλα μυρίζει

Βέβαια, οι παρωδίες πολλές φορές δείχνουν και ότι το αρχικό ποίημα έχει πια γίνει παρωχημένο.

Όμως, κατά τη γνώμη μου, το αθάνατο ποίημα του Ζαλοκώστα είναι αυτό που βλέπουμε στο μαθητικό λεύκωμα της φωτογραφίας, που δεν έχει όμως τίτλο «Η βοσκοπούλα» αλλά «Το φίλημα»:

Το φίλημα

Μιὰ βοσκοποῦλα ἀγάπησα, μιὰ ζηλεμμένη κόρη,
Καὶ τὴν ἀγάπησα πολὺ, —
Ἤμουν ἀλάλητο πουλὶ,
Δέκα χρονῶν ἀγόρι. —

Μιὰ μέρα ποῦ καθόμασθε στὰ χόρτα τ’ ἀνθισμένα,
— Μάρω, ἕνα λόγο θὰ σοῦ πῶ,
Μάρω, τῆς εἶπα, σὲ ἀγαπῶ,
Τρελαίνομαι γιὰ σένα. —

Ἀπὸ τὴ μέση μὲ ἅρπαξε, μὲ φίλησε στὸ στόμα
Καὶ μοὖπε· — γιὰ ἀναστεναγμοὺς,
Γιὰ τῆς ἀγάπης τοὺς καϋμοὺς
Εἶσαι μικρὸς ἀκόμα. —

Μεγάλωσα καὶ τὴν ζητῶ… ἄλλον ζητᾷ ἡ καρδιά της
Καὶ μὲ ξεχάνει τ’ ὀρφανό…
Ἐγὼ ὅμως δὲν τὸ λησμονῶ
Ποτὲ τὸ φίλημά της.

Το μικρό αυτό ποίημα, τόσο απλό που πολλοί το θεωρούν δημοτικό (μέγιστος έπαινος για τον δημιουργό), έχει μελοποιηθεί πολλές φορές, αλλά η κλασική του μελοποίηση (με δευτερεύουσες αλλαγές στους στίχους) είναι πάνω σε ιταλική μελωδία:

Το ποίημα αυτό έμπνευσε τον Δημήτριο Κορομηλά να γράψει τον Αγαπητικό της βοσκοπούλας, τεράστια θεατρική επιτυχία στα τέλη του 19ου αιώνα, που ήταν και η πρώτη ομιλούσα ταινία του ελληνικού κινηματογράφου.

Και μόνο αυτό να είχε γράψει ο Ζαλοκώστας θα αρκούσε.

Να κλείσουμε με άλλο ένα μελοποιημένο του Ζαλοκώστα, από τον Γιάννη Σπανό. Η αναχώρησίς της (περιέργως, ο Ζαλοκώστας έχει γράψει δύο ποιήματα με τον ίδιο τίτλο):

Ξυπνω καὶ μου ’παν, ἔφυγεν ἡ κόρη ποῦ ἀγαποῦσα,
Καὶ κατεβαίνω στὸ γιαλὸ,
Τὴν θάλασσα παρακαλῶ
Τὴν πικροκυματοῦσα.

— Ἐγὼ τὰ πρωτοδέχθηκα τ’ ἀφράτα της τὰ κάλλη,
Μοῦ εἶπε ἕνα κῦμα, καὶ γιὰ αὐτὸ
Μὲ πόθο καὶ μὲ γογγυτὸ
Φιλῶ τὸ περιγιάλι.

— Τὰ μάτια της, ἐρώτησα, μὴν ἦταν δακρυσμένα;
Ἕνα ἄλλο κῦμα μοῦ μιλεῖ·
— Σὰν τὸ χαρούμενο πουλὶ
Ἐπήγαινε στὰ ξένα. —

Τὸ τρίτο κῦμα ἐρώτησα· — ἐμὲ γιατί ν’ ἀφήσῃ
Νὰ κλαίγω καὶ νὰ λαχταρῶ;
Περνάει τὸ κῦμα τὸ σκληρὸ
Χωρὶς νὰ μοῦ μιλήσῃ.

Το ακούμε από τον Μιχάλη Βιολάρη:

Εκατόν εξήντα πέντε χρόνια μετά τον θάνατό του, συζητάμε ακόμα για τον Ζαλοκώστα. Ε, δεν είναι και λίγο!

Advertisement

Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 8 – Η συμμετοχή στην Αντίσταση

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Στη σημερινή όγδοη συνέχεια περναμε στο τρίτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του βιβλίου, και ξαναβρίσκουμε τον Κανόνη και τη συμμετοχή του στην Αντίσταση.

Τιμή σ’ εκείνους, όσοι στην ζωή των
όρισαν να φυλάττουν Θερμοπύλες
Κωνσταντίνος Καβάφης

Ο Χαράλαμπος ο Κανόνης οργανώθηκε στο ΕΑΜ μαζí με το Νίκο το Σαραντάκο, αμέσως μόλις σχηματίστηκαν εαμικές οργανώσεις στο νησί. Από το Δεκέμβρη του 1941 οι δυο φίλοι είχαν προσχωρήσει στο ανασυγκροτημένο Κομμουνιστικό Κόμμα. Τους είχε στρατολογήσει ένας άλλος τραπεζικός υπάλληλος, ο Μήτσος Χαραλαμπίδης της Εθνικής.

Ο Κανόνης, που σα γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας, γύριζε συνεχώς στο χωριό, βοήθησε πολύ στο στήσιμο εαμικών οργανώσεων στην ύπαιθρο. Ταυτόχρονα μεσολαβούσε για την αποστολή τροφίμων από τα χωριά κατευθείαν στους κα-ταναλωτικούς συνεταιρισμούς, που είχαν δημιουργηθεί στη Μυτιλήνη, χωρίς τη μεσολάβηση των μαυραγοριτών. Για τις μετακινήσεις του χρησιμοποιούσε ποδήλατο, για την κυκλοφορία του οποίου η διεύθυνση της Τράπεζας είχε βγάλει ειδική άδεια από τις γερμανικές αρχές.

Τα βράδια μαζεύονταν όπως και πριν στου Σαραντάκου για κουβέντα, αλλά και για ν’ ακούσουν τις ειδήσεις από ένα παράνομο ραδιόφωνο, που είχε φτιάσει μόνος του ο πολυμήχανος φίλος του. Οι Γερμανοί μπαίνοντας στη Μυτιλήνη κατασχέσανε όλα τα ραδιόφωνα του νησιού. Βρήκαν το μέτρο αυτό πιο λυσιτελές από το σφράγισμα που είχαν επιβάλλει στους δέκτες των αθηναίων και σαλονικιών. Ελάχιστα ραδιόφωνα αφέθηκαν σε ορισμένα καφενεία καθώς και σε σπίτια γερμανοφίλων, που φιλοξενούσαν Γερμανούς αξιωματικούς.

Ο Σαραντάκος δεν τo ‘βαλε κάτω. Στη σοφίτα του σπιτιού του είχε εγκαταστήσει, από τότε που παντρεύτηκε, πλήρες εργαστήριο πολλαπλών δραστηριοτήτων. Ήταν ικανότατος, αν και αυτοδίδακτος, ηλεκτρονικός και το να φτιάσει δέκτη βραχέων ήταν γι’ αυτόν παιχνιδάκι. Το παράνομο ραδιόφωνο μονταρίστηκε κάτω από ένα ξύλινο σκαμνί, που ο Κανόνης το ονόμασε «ο τρίπους της Πυθίας» και έτσι οι δυο φίλοι άκουγαν κάθε βράδυ τα δελτία ειδήσεων του Λονδίνου, της Μόσχας και του Καΐρου.

Από το φθινόπωρο του 1942 ως την άνοιξη του 1943 η Οργάνωση εδραιώθηκε για καλά στη Λέσβο. Σ’ αυτή την περίοδο οργανώθηκαν οι πιο ζωντανοί Mυτιληνιοί, αυτοί που στα επόμενα χρόνια άπλωσαν το ΕΑΜ σ’ όλο το νησί και τούδωσαν τον καθολικό και παλλαϊκό χαρακτήρα του.

Ιδιαίτερα ισχυρή ήταν η παρουσία των διανοουμένων στο ΕΑΜ. Αυτό είχε σαν άμεση συνέπεια την πνευματική άνθιση σ’ όλους τους τομείς της Τέχνης . Ανασυγκροτήθηκε ο παλιός Φιλοτεχνικός Όμιλος Μυτιλήνης, ο ιστορικός ΦΟΜ, που τώρα τον καθοδηγούσαν στελέχη του ΕΑΜ, όπως ο Παναγιώτης Βουλαλάς και της ΕΠΟΝ, όπως ο Κώστας Βουδούρης, ο Γιώργος ο Χατζηπαυλής, ο Αργυρής ο Αραβανόπουλος, ο Αρίστος ο Πολυχρονιάδης, ο Θανάσης ο Πολυχρονιάδης και άλλοι νεολαίοι και πολύ σύντομα η Μυτιλήνη γνώρισε θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, εκθέσεις και διαλέξεις υψηλής ποιότητας. Πολύ βοήθησε στο θεατρικό τμήμα του ΦΟΜ ο αρχαιολόγος και σκηνοθέτης Στρατής Παρασκευαΐδης. Με την καθοδήγηση του εαμίτη καθηγητή του Γυμνασίου Μίλτη Παρασκευαΐδη και παιδιών της μαθητικής ΕΠΟΝ, εκδόθηκε από τους μαθητές των τελευταίων τάξεων του Γυμνασίου περιοδικό στην αρχή χειρόγραφο, όπως η παλιά εκείνη «Νιότη» με τίτλο «Μαθητικές Σελίδες», αργότερα όμως έντυπο με τίτλο «Λεσβιακά Γράμματα», που κάτω από τη μύτη της γερμανικής λογοκρισίας περνούσε τις ιδέες της Αντίστασης σε πλατιά στρώματα της λεσβιακής κοινωνίας και ιδίως των νέων.

Πώς έβαλα λουκέτο

Όταν κάποιος πηγαίνει να ζήσει σε μια ξένη χώρα, που ήδη ξέρει αρκετά καλά τη γλώσσα της επειδή την έχει σπουδάσει, τον πρώτο καιρό συνειδητοποιεί πόσες λέξεις του λείπουν -και μάλιστα, όχι λέξεις αφηρημένες και σπάνιες, διότι αυτές τις βρίσκεις και στα βιβλία, αλλά λέξεις της πιο πεζής καθημερινότητας, κυρίως του νοικοκυριού και του σπιτιού.

Με τον καιρό, τις λέξεις αυτές τις μαθαίνει, όταν και όπως τις χρειαστεί να τις χρησιμοποιήσει. Ένας φίλος που άλλαξε πατώματα στο σπίτι του, έμαθε από τον μάστορα πως το σοβατεπί στα γαλλικά λέγεται «πλεν.τ», που το γράφω έτσι για να δείξω πώς προφέρεται, αφού έτσι το άκουσε. Μετά που το κοίταξε, συνειδητοποίησε ότι είναι δάνειο από τα ελληνικά, πράγμα που φαίνεται αμέσως αν το δεις γραμμένο: plinthe. (Το σοβατεπί είναι τουρκικό δάνειο και δεν βρίσκω το καλαμαρίστικο αντίστοιχό του, αν υπάρχει. Στα τουρκικά sιvadibi, ο πάτος/η βάση (dip) του σοβά. Παρομοίως, kazandibi ο πάτος του καζανιού).

Έτσι κι εγώ, τόσα χρόνια που βρίσκομαι στο Λουξεμβούργο, όπου τα γαλλικά είναι η γλώσσα επικοινωνίας, έχω συμπληρώσει τα κενά μου στην καθημερινή ορολογία -με τη βοήθεια και της Νικοκυράς, που όποτε με έστελνε για θελήματα δεν παρέλειπε να με ενημερώνει πώς λέγεται το ένα και το άλλο μαραφέτι στα γαλλικά. Μη γελάτε, το ξέρατε εσείς πως οι κρεμάστρες των ρούχων είναι cintres;

Περιέργως, δεν είχα μάθει πώς είναι στα γαλλικά το λουκέτο, επειδή τόσα χρόνια λουκέτα έτυχε να αγοράζω από την Ελλάδα. Πριν όμως από καμιά εικοσαριά μέρες, καθώς ετοιμαζόμουν να κατέβω στην Ελλάδα, δεν έβρισκα πουθενά το λουκέτο που βάζω στη βαλίτσα.

Μηνολόγιον Μαρτίου και φέτος

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Να επισημάνω ότι δυο από τις μέρες του μήνα (23 και 29 Μαρτίου) τιμούν γεγονότα του οικογενειακού μας μικροκόσμου. Αφού παντού αλλού επικρατεί απόλυτη αμεροληψία και αξιοκρατία, ας διατηρήσουμε λίγον νεποτισμό εδώ, ως μουσειακό είδος! (Και για να προλάβω ερωτήσεις, ο Χαράλαμπος Κανόνης ήταν γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας και αδελφικός φίλος του παππού μου, που μαρτύρησε στη Χίο στις 29 Μαρτίου 1948, στα τριανταεννιά του χρόνια).

Η πρωτομηνιά του Μάρτη έτυχε να πέφτει Κυριακή, μέρα που συνήθως βάζω κάποιο λογοτεχνικό θέμα. Τον Φλεβάρη, που είχε γίνει το ίδιο, μετέθεσα το μηνολόγιο κατά μία μέρα. Τώρα, προτίμησα να μην το μεταθέσω.

Κυ  1	Ανακάλυψις της ραδιενεργείας υπό Ερρίκου Μπεκερέλ
Δε 2	Γενέσιον Αντωνίου Βιβάλντι
Τρ  3	† Νικολάου Γκόγκολ
Τε 4	Γενέσιον Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη
Πε 5	Σωκράτους του φιλοσόφου θανάτωσις
Πα 6	Μιχαήλ Αγγέλου. Και του Κιλελέρ.
Σα  7	Αριστοτέλους του Σταγειρίτου θανή
Κυ  8	Παγκόσμια ημέρα των γυναικών
Δε  9	Αναξαγόρου του φιλοσόφου
Τρ 10	† Γεωργίου Ζαμπέτα
Τε 11	Ρωμαίου και Ιουλιέτας
Πε 12	Άννας Φρανκ τελευτή εν τω στρατοπέδω και Σταύρου Κουγιουμτζή θανή
Πα 13	† Ίβο Άντριτς
Σα 14	Κοίμησις Καρόλου Μαρξ
Κυ 15	Γενέσιον Αγγέλου Σικελιανού, του υψιπετούς
Δε 16	† Μοδέστου Μουσόργκσκι του μουσουργού
Τρ 17	Του Εθνικού Θεάτρου
Τε 18	† Οδυσσέως Ελύτη
Πε 19	Ταφή Ανδρέου Κάλβου  «είναι γλυκύς ο θάνατος μόνον όταν κοιμώμεθα εις την πατρίδα»
Πα 20	†Κοίμησις Ισαάκ Νεύτωνος
Σα 21	Παγκόσμια ημέρα ποιήσεως αλλά και εαρινή ισημερία
Κυ 22	† Ιωάννη Βόλφγκανγκ Γκαίτε
Δε 23	Άχθου Αρούρη, του αγνώστου ποιητού
Τρ 24	† Αδαμαντίου Κοραή
Τε 25	Της Ελληνικής Επαναστάσεως
Πε 26	† Λουδοβίκου φαν Μπετόβεν
Πα 27	Παγκόσμια ημέρα θεάτρου
Σα 28	Δημώνακτος του φιλοσόφου
Κυ 29	Μαρτύριον Χαραλάμπους Κανόνη εν Χίω
Δε 30	Νικολάου Μπελογιάννη και των συν αυτώ τυφεκισθέντων
Τρ 31	Των εν Χίω υπό του Καραλή σφαγιασθέντων μυρίων

Ο Μάρτιος, όπως ξέρουμε, ήταν αρχικά ο πρώτος μήνας του παλιού ρωμαϊκού ημερολογίου. Ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη (Mars), κάτι που ταίριαζε αφού τα χρόνια εκείνα οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη, και μάλιστα την πρώτη του Μάρτη γιόρταζαν το Armillustrum (Αρμιλούστριο) σε τέμενος του Άρη , γιορτή καθαγιασμού των όπλων.

Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης: Η φιλοσοφική του κοσμοθεώρηση

Εδώ και κάμποσο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η εικοστή τέταρτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Βρισκόμαστε στα 1938 και ο ποιητής, ο παππούς μου δηλαδή, βρίσκεται στη Σάμο -ωστόσο, η σημερινή συνέχεια δεν αφηγείται γεγονότα. Έτσι κι αλλιώς είναι ένα σύντομο κεφάλαιο, με αρκετό βάρος σε ποιήματα -άλλωστε, τη ζωή ενός, έστω και άγνωστου, ποιητή αφηγούμαστε! Τα δύο από τα τρία ποιήματα έχουν παρουσιαστεί ξανά στο ιστολόγιο, αλλά νομίζω την αντέχουν την επανάληψη.

Εκείνη την εποχή, μεταξύ Κρήτης, Μυτιλήνης και Σάμου, ο ποιητής γνώρισε και αγάπησε την αρχαία ελληνική σκέψη και ταυτόχρονα ξεκαθάρισε μέσα του το ζήτημα της θρησκείας. Ήδη από τον καιρό που ήταν στρατιώτης στη Θεσσαλονίκη, η επαφή του με τη μαρξιστι­κή φιλοσοφία τον είχαν κάνει υλιστή.

Η παρέα του με τον κύριο Θεόδωρο εξάλλου τον έφερε σε επαφή με το θεό της Παλαιάς Διαθήκης, τη μισαλλόδοξη και αιμοχαρή φύση του οποίου δεν είχε ως τότε συνειδητοποιήσει. Στην Κρήτη, τέλος, διαβάζοντας ένα βιβλίο για τη φιλοσοφία του Επίκουρου, που του χάρισε ο Κανόνης, τα πράγματα ξεκαθάρισαν. Αγάπησε την αρχαία ελληνική σκέψη, τόσο διαφορετική από τη χριστιανική. Τον έθελξε η ανθρωποκεντρική αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων, η λατρεία του ωραίου, η ευθύτητα, η παρρησία και η αγάπη της ελευθερίας, που χαρακτήριζε τη σκέψη τους. Από τότε άρχισε να μελετά τους αρχαίους συγγραφείς, ιδιαίτερα τον Θουκυδίδη, τον Ηρόδοτο και τον Αριστο­τέλη. ΓΙιο πολύ όμως αγάπησε τον Λουκιανό και τον Διογένη τον Λαέρτιο, που μπορούσε να τους διαβάζει άνετα στο πρωτότυπο, ενώ οι άλλοι τον δυσκόλευαν. Αγόρασε τα Απαντα του Λουκιανού και τους Βίους Φιλοσόφων του Διογένη του Λαέρτιου σε στερεότυπες εκ­δόσεις Λειψίας και τα ’χε πάντα δίπλα στο κρεβάτι του.

Κατάληξε σιγά σιγά σε μια φιλοσοφική κοσμοαντίληψη που ήταν μείγμα του μαρξιστικού και αρχαιοελληνικού υλισμού. Σ’αυτή την κοσμοαντίληψη δεν υπήρχε θέση για κανένα θεό. Τη μεταστροφή του αυτή την κράτησε για τον εαυτό του και ποτέ δεν προσπάθησε να προσηλυτίσει στις απόψεις του τη γυναίκα του ή τους φίλους του. Πίστευε πως οι θρησκευτικές πεποιθήσεις ή η έλλειψή τους ήταν αυστηρά προσωπική υπόθεση που δεν έπρεπε να κοινολογείται. Σεβόταν τους πιστούς και θρησκευόμενους το ίδιο όσο και τους άθεους ή άπιστους, γινόταν όμως θηρίο με τους φανατικούς θρησκόληπτους, τους επίμονους προσηλυτιστές και κατηχητές. Αυτούς τους τελευταίους είχε πολλούς τρόπους να αποστομώνει, παραθέτοντας μάλιστα περικοπές από την Αγία Γραφή που την είχε μελετήσει βα­θιά.

Μηνολόγιον Μαρτίου ξανά

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Να επισημάνω ότι δυο από τις μέρες του μήνα (23 και 29 Μαρτίου) τιμούν γεγονότα του οικογενειακού μας μικροκόσμου. Αφού παντού αλλού επικρατεί απόλυτη αμεροληψία και αξιοκρατία, ας διατηρήσουμε λίγον νεποτισμό εδώ, ως μουσειακό είδος! (Και για να προλάβω ερωτήσεις, ο Χαράλαμπος Κανόνης ήταν γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας και αδελφικός φίλος του παππού μου, που μαρτύρησε στη Χίο στις 29 Μαρτίου 1948, στα τριανταεννιά του χρόνια).

Σα  1	Ανακάλυψις της ραδιενεργείας υπό Ερρίκου Μπεκερέλ
Κυ 2	Γενέσιον Αντωνίου Βιβάλντι
Δε  3	† Νικολάου Γκόγκολ
Τρ 4	Γενέσιον Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη
Τε 5	Σωκράτους του φιλοσόφου θανάτωσις
Πε 6	Μιχαήλ Αγγέλου
Πα  7	Αριστοτέλους του Σταγειρίτου θανή
Σα  8	Παγκόσμια ημέρα των γυναικών
Κυ  9	Αναξαγόρου του φιλοσόφου
Δε 10	† Γεωργίου Ζαμπέτα
Τρ 11	Ρωμαίου και Ιουλιέτας
Τε 12	Άννας Φρανκ τελευτή εν τω στρατοπέδω και Σταύρου Κουγιουμτζή θανή
Πε 13	† Ίβο Άντριτς
Πα 14	Κοίμησις Καρόλου Μαρξ
Σα 15	Γενέσιον Αγγέλου Σικελιανού, του υψιπετούς
Κυ 16	† Μοδέστου Μουσόργκσκι του μουσουργού
Δε 17	Του Εθνικού Θεάτρου
Τρ 18	† Οδυσσέως Ελύτη
Τε 19	Ταφή Ανδρέου Κάλβου  «είναι γλυκύς ο θάνατος μόνον όταν κοιμώμεθα εις την πατρίδα»
Πε 20	†Κοίμησις Ισαάκ Νεύτωνος
Πα 21	Παγκόσμια ημέρα ποιήσεως αλλά και εαρινή ισημερία
Σα 22	† Ιωάννη Βόλφγκανγκ Γκαίτε
Κυ 23	Άχθου Αρούρη, του αγνώστου ποιητού
Δε 24	† Αδαμαντίου Κοραή
Τρ 25	Της Ελληνικής Επαναστάσεως
Τε 26	† Λουδοβίκου φαν Μπετόβεν
Πε 27	Παγκόσμια ημέρα θεάτρου
Πα 28	Δημώνακτος του φιλοσόφου
Σα 29	Μαρτύριον Χαραλάμπους Κανόνη εν Χίω
Κυ 30	Νικολάου Μπελογιάννη και των συν αυτώ τυφεκισθέντων
Δε 31	Των εν Χίω υπό του Καραλή σφαγιασθέντων μυρίων

Ο Μάρτιος, όπως ξέρουμε, ήταν αρχικά ο πρώτος μήνας του παλιού ρωμαϊκού ημερολογίου.

Πειραχτικοί και ευχετήριοι στίχοι για τη γέννηση της κόρης

Τις προάλλες, στις 24 Φεβρουαρίου συγκεκριμένα, ένας μυτιληνιός φίλος θυμήθηκε στο Φέισμπουκ την επέτειο του θανάτου της Ρηνιώς Παπανικόλα (1936-2001), που έχει κάνει μερικές από τις καλύτερες εκπομπές στην ιστορία του ελληνικού ραδιοφώνου, αλλά και πάρα πολλά άλλα πράγματα (το άρθρο στη Βικιπαίδεια είναι αρκετά κατατοπιστικό και έχει και μερικούς συνδέσμους, αλλά την ίδια και πολύ περισσότερη ύλη έχει και το άρθρο του Β. Γεώργα στη Bibliothèque). Παίρνω αφορμή από το αφιέρωμα του φίλου μου για το σημερινό μου άρθρο, που όμως δεν θα αναφερθεί καθόλου στο πολύ σημαντικό έργο της αλλά στη γέννησή της.

Βλέπετε, η Ρηνιώ Παπανικόλα ήταν κόρη της Άννας και του Στρατή Παπανικόλα, δημοσιογράφου, εκδότη και ενός από τους πρωτεργάτες της Λεσβιακής Άνοιξης, του πρωτοφανούς εκείνου πνευματικού κινήματος του μεσοπολέμου -και καθώς οι δικοί μου, εννοώ τον παππού και τη γιαγιά μου από τη μεριά του πατέρα μου, συμμετείχαν στη Λεσβιακή Άνοιξη, έχω ακούσει και διαβάσει πολλά για τον Παπανικόλα.

Την εποχή που γεννήθηκε το μοναχοπαίδι του, ο Στρατής Παπανικόλας (1894-1952) έβγαζε στη Μυτιλήνη την εβδομαδιαία σατιρική-λαογραφική εφημερίδα «Τρίβολος», που ξέφευγε από τα συνηθισμένα πρότυπα των σατιρικών εντύπων. Βέβαια, αν τον χαρακτηρίζαμε με μία λέξη, σατιρικό έντυπο θα τον χαρακτηρίζαμε, αλλά αυτό θα ήταν μια αναπόφευχτη αδικία· αναπόφευχτη επειδή σατιρικός ήταν ο τρόπος που προσέγγιζε τα περισσότερα θέματα· αδικία επειδή πέρα από την καθαρή σάτιρα ο Τρίβολος περιείχε και άφθονη λογοτεχνική αλλά και λαογραφική ύλη. Μάλιστα, ειδικώς τη λαογραφική ύλη ο Παπανικόλας την προσέγγιζε με άκρα σοβαρότητα. Έκδηλη είναι η φροντίδα του για τη σωστή απόδοση της ντοπιολαλιάς και των επιμέρους υπο-διαλέκτων. Κατάφερε μάλιστα να αποχτήσει «ανταποκριτές» που να γράφουν στις βασικές υποδιαλέκτους του νησιού (αγιασώτικα, πλωμαρίτικα κτλ.).

Ο παππούς μου, ο Νίκος Σαραντάκος (1903-1977) ήταν μεν Μανιάτης, αλλά έζησε στη Μυτιλήνη τα καλύτερά του χρόνια, παντρεύτηκε Μυτιληνιά, τη γιαγιά μου Ελένη Μυρογιάννη, κι εκεί γέννησε τον γιο του, τον πατέρα μου τον Μίμη Σαραντάκο. Συνεργάστηκε με τον Τρίβολο αρκετά πυκνά, με το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης, κυρίως με σατιρικά ποιήματα. Τα περισσότερα από αυτά τα έχω συγκεντρώσει σε ένα αφιέρωμα στον παλιό μου ιστότοπο. Σήμερα θα παρουσιάσω ένα τέτοιο ποίημα, γραμμένο για τη γέννηση της Ρηνιώς Παπανικόλα.

Μηνολόγιον Μαρτίου και πάλι

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Να επισημάνω επίσης ότι δυο από τις μέρες του μήνα (23 και 29 Μαρτίου) τιμούν γεγονότα του οικογενειακού μας μικροκόσμου. Αφού παντού αλλού επικρατεί απόλυτη αμεροληψία και αξιοκρατία, ας διατηρήσουμε λίγον νεποτισμό εδώ, ως μουσειακό είδος! (Και για να προλάβω ερωτήσεις, ο Χαράλαμπος Κανόνης ήταν γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας και αδελφικός φίλος του παππού μου, που μαρτύρησε στη Χίο στις 29 Μαρτίου 1948, στα τριανταεννιά του χρόνια).

Πα  1	Ανακάλυψις της ραδιενεργείας υπό Ερρίκου Μπεκερέλ
Σα 2	Γενέσιον Αντωνίου Βιβάλντι
Κυ  3	† Νικολάου Γκόγκολ
Δε 4	Γενέσιον Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη
Τρ 5	Σωκράτους του φιλοσόφου θανάτωσις
Τε 6	Μιχαήλ Αγγέλου
Πε  7	Αριστοτέλους του Σταγειρίτου θανή
Πα  8	Παγκόσμια ημέρα των γυναικών
Σα  9	Αναξαγόρου του φιλοσόφου
Κυ 10	† Γεωργίου Ζαμπέτα
Δε 11	Ρωμαίου και Ιουλιέτας
Τρ 12	Άννας Φρανκ τελευτή εν τω στρατοπέδω και Σταύρου Κουγιουμτζή θανή
Τε 13	† Ίβο Άντριτς
Πε 14	Κοίμησις Καρόλου Μαρξ
Πα 15	Γενέσιον Αγγέλου Σικελιανού, του υψιπετούς
Σα 16	† Μοδέστου Μουσόργκσκι του μουσουργού
Κυ 17	Του Εθνικού Θεάτρου
Δε 18	† Οδυσσέως Ελύτη
Τρ 19	Ταφή Ανδρέου Κάλβου  «είναι γλυκύς ο θάνατος μόνον όταν κοιμώμεθα εις την πατρίδα»
Τε 20	†Κοίμησις Ισαάκ Νεύτωνος
Πε 21	Παγκόσμια ημέρα ποιήσεως αλλά και εαρινή ισημερία
Πα 22	† Ιωάννη Βόλφγκανγκ Γκαίτε
Σα 23	Άχθου Αρούρη, του αγνώστου ποιητού
Κυ 24	† Αδαμαντίου Κοραή
Δε 25	Της Ελληνικής Επαναστάσεως
Τρ 26	† Λουδοβίκου φαν Μπετόβεν
Τε 27	Παγκόσμια ημέρα θεάτρου
Πε 28	Δημώνακτος του φιλοσόφου
Πα 29	Μαρτύριον Χαραλάμπους Κανόνη εν Χίω
Σα 30	Νικολάου Μπελογιάννη και των συν αυτώ τυφεκισθέντων
Κυ 31	Των εν Χίω υπό του Καραλή σφαγιασθέντων μυρίων

Ο Μάρτιος, όπως ξέρουμε, ήταν αρχικά ο πρώτος μήνας του παλιού ρωμαϊκού ημερολογίου. Ήταν αφιερωμένος στον θεό Άρη (Mars), που ταίριαζε αφού τα χρόνια εκείνα οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη. Ο Μάρτης κάνει τα τελευταία κρύα, λένε οι παροιμίες: Μάρτης, γδάρτης, παλουκοκάφτης.  Βέβαια, να θυμηθούμε πως τον καιρό που φτιάχτηκαν οι παροιμίες είχαμε το παλιό ημερολόγιο, άρα πρέπει να πάμε 10-12 μέρες πιο μπροστά: ο τότε Μάρτης είναι σημερινός Απρίλης ενμέρει. Ξέρουμε άλλωστε ότι “από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα”, εξίσου όπως και “μήτε ο Μάρτης καλοκαίρι, μήτε ο Αύγουστος χειμώνας”.

Και ο ήλιος του Μάρτη καίει, λένε, οπότε κάθε πρωτομηνιά, σαν σήμερα, οι μανάδες φορούσαν στα παιδιά (ή μόνο στα κορίτσια) ένα βραχιολάκι από στριμμένες κλωστές, κόκκινη σίγουρα, ίσως και άσπρη ή άλλα χρώματα -το έθιμο ακόμα βαστάει νομίζω. Λέει κι η παροιμία, οπούχει κόρην ακριβή, του Μάρτη ο ήλιος μην τη δει.

Από τον Μάρτη έχουμε και τις Ειδές του Μαρτίου, που αναστήθηκαν στη γλώσσα μας εξαιτίας εκείνης της ταινίας που δεν έχω αξιωθεί να δω, αλλά βέβαια το “Ειδές” το θεωρούμε μαλλιαρό και δεν το λέμε και προτιμάμε το “ειδοί, τις ειδούς”, σκέτη καθαρευουσιανιά, και όπως είναι άτριφτη λέξη όλο και περισσότεροι φοράνε στις ειδούς μουστάκια και λένε για “τους ειδούς” (που βγάζει περισσότερες γκουγκλιές από τις ειδούς), ενώ με τις Ειδές είναι αδύνατο να φορεθεί μπούρκα. Είδες οι Ειδές;

Τον Μάρτιο, την τελευταία Κυριακή του, έχουμε και την αλλαγή της ώρας, θα μεγαλώσουν ακόμα περισσότερο οι μέρες: από Μάρτη καλοκαίρι, τελικά αυτή η εκδοχή της παροιμίας μου φαίνεται πιο σωστή. Η φετινή 13 Μαρτίου δεν πέφτει Τρίτη, αλλά για τη γρουσουζιά υπάρχει πλέον υπεύθυνη και κατάλληλη κυβέρνηση.

Παρ’ όλα αυτά, καλό σας μήνα!

Ο άγνωστος Βάρναλης, του Ηρακλή Κακαβάνη

Τις Κυριακές συνήθως βάζουμε λογοτεχνικά θέματα και σήμερα θα σας παρουσιάσω ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα σχετικά με τον μεγάλο μας ποιητή Κώστα Βάρναλη, με τον οποίο έχει κι άλλες φορές ασχοληθεί το ιστολόγιο. Πρόκειται για το βιβλίο «Ο άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματά του», του Ηρακλή Κακαβάνη, δημοσιογράφου, που κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες από τις εκδόσεις «Εντός».

Δεν θα είμαι αμερόληπτος, αφενός επειδή το βιβλίο το έχω διαβάσει (αν θυμηθούμε το αστείο με τον κριτικό εφημερίδας που έγραψε κριτική χωρίς να έχει διαβάσει το βιβλίο, εντελώς αμερόληπτα όπως είπε μετά) και αφετέρου επειδή ο Ηρακλής είναι φίλος μου. Πάντως, πρόκειται για ένα πολύ χρήσιμο βιβλίο, που καλύπτει πολλά κενά της βαρναλικής βιβλιογραφίας και που (ελπίζω τουλάχιστον ότι) θα βοηθήσει όσους θελήσουν να ασχοληθούν στο μέλλον με το έργο του Βάρναλη.

Ο τίτλος είναι ίσως λιγάκι εντυπωσιοθηρικός, αλλά έχει μεγάλη δόση αλήθειας, αφού τα στοιχεία και τα κείμενα που παραθέτει ο Κακαβάνης δεν είναι γνωστά στο ευρύτερο κοινό. Κάποια από αυτά υπάρχουν σε εξαντλημένα περιοδικά, άλλα σε δυσεύρετες εφημερίδες και άλλα βλέπουν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας, καθώς είναι παρμένα από το αρχείο Βάρναλη.

Ο Κακαβάνης έχει την καλή ιδέα να ξεκινήσει το βιβλίο του με ένα αυτοβιογραφικό κείμενο του Βάρναλη και μετά με μια εξιστόρηση της ζωής και του έργου του χρόνο με το χρόνο, που τη διακόπτει πού και πού για να παραθέσει ποιήματα ή αυτοβιογραφικά αποσπάσματα. Ακολουθεί η ενότητα «Όταν ήμουν άρρωστος» (ποιήματα που γράφτηκαν στο νοσοκομείο), μια μεγάλη ενότητα για τον δημοτικιστή Βάρναλη και τις διώξεις του, όπου με ενδιέφεραν πολύ τα Μαρασλειακά, διότι την ίδια εποχή διάβαζα και το σχετικό βιβλίο της Ρεπούση που σχεδόν αποσιωπά το ρόλο του Βάρναλη επειδή δεν ταιριάζει στο σχήμα που θέλει να προβάλει -αλλά για το θέμα αυτό θέλω να γράψω ειδικό άρθρο. Άλλα κεφάλαια του βιβλίου αφορούν φιλολογικούς διαξιφισμούς του Βάρναλη, π.χ. με τον Ξενόπουλο, τον Παλαμά ή τον Δελμούζο, την κατάθεσή του στη δίκη Λουντέμη και, τέλος, τα ξαναδουλεμένα και τα άγνωστα ποιήματα από το αρχείο του ποιητή.

Η γέννησις, ένα ποίημα του Άχθου Αρούρη

Ο παππούς μου, ο Νίκος Σαραντάκος (1903-1977), ίδιο ονοματεπώνυμο και πατρώνυμο με μένα (μέχρι και ίδιο ΑΦΜ, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία), χρησιμοποιούσε όταν ήταν νέος το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης, και μ’ αυτό δημοσίευε ποιήματα στις εφημερίδες της Μυτιλήνης πριν από τον πόλεμο.

Άχθος αρούρης είναι βέβαια φράση ομηρική (Ιλιάδα Σ104) και σημαίνει «βάρος της γης», παναπεί «άχρηστος άνθρωπος». Τον μεσοπόλεμο ήταν πολύ της μόδας τα φιλολογικά ψευδώνυμα που φτιάχναν ονοματεπώνυμο από ένα αρσενικό και τη γενική ενός θηλυκού, π.χ. Άγγελος Δόξας ή Ρώμος Φιλύρας ή Στέφανος Δάφνης -αυτά είναι τα πετυχημένα, γιατί υπήρχαν και πολλά που σήμερα ακούγονται κάπως αστεία, π.χ. Όλμος Περάνθης και άλλα που προτιμώ να μην τα αναφέρω. Δεν ξέρω αν η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου αντιπροσώπευε και μια υποδόρια κριτική σ’ αυτή τη μόδα.

Τις Κυριακές βάζω συνήθως λογοτεχνικό θέμα, οπότε σήμερα σκέφτηκα να βάλω ένα ποίημα του παππού μου, ένα ποίημα θρησκευτικό -ή αντιθρησκευτικό. Λέγεται «Γέννησις» και γράφτηκε παραμονή χριστουγέννων του 1937, στη Σάμο. Θα μπορούσα να το βάλω την εποχή των Χριστουγέννων, αλλά αυτό ίσως θεωριόταν βλάσφημη ενέργεια, οπότε το βάζω τώρα, σε ανύποπτο όπως λέμε χρόνο.

Άλλα ποιήματα του Άχθου Αρούρη υπάρχουν στο βιβλίο «Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης» που έγραψε ο πατέρας μου, Δημήτρης Σαραντάκος, από τις εκδόσεις Ερατώ, που όμως έχει δυστυχώς εξαντληθεί -σκέφτομαι να το επανεκδώσω, ίσως σε ηλέκδοση. Κάποια ποιήματα έχω βάλει σε μια ειδική σελίδα στον παλιό μου ιστότοπο.

Χωρίς να είμαι αντικειμενικός, βρίσκω πολύ αξιόλογο το ποίημα αυτό του παππού μου. Με χαρά βλέπω ότι έχει αναδημοσιευτεί αρκετά στο Διαδίκτυο. Μάλιστα, είδα ότι ο Γιώργος ο Πήττας, που είχαμε φιλία όταν ήμασταν έφηβοι στο Φάληρο και τώρα έχω ξαναβρεί τα ίχνη του διαδικτυακώς, έχει φτιάξει κι ένα βιντεάκι στο οποίο απαγγέλλει το ποίημα του παππού μου.

Μηνολόγιον Μαρτίου και όχι μόνο

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ στις αρχές κάθε μήνα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, την πρώτη του μηνός), ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα. Στο τέλος προσθέτω και μερικά μαρτιάτικα.

Να επισημάνω επίσης ότι δυο από τις μέρες του μήνα (23 και 29 Μαρτίου) τιμούν γεγονότα του οικογενειακού μας μικροκόσμου. Αφού παντού αλλού επικρατεί απόλυτη αμεροληψία και αξιοκρατία, ας διατηρήσουμε λίγον νεποτισμό εδώ, ως μουσειακό είδος! (Και για να προλάβω ερωτήσεις, ο Χαράλαμπος Κανόνης ήταν γεωπόνος της Αγροτικής Τράπεζας και αδελφικός φίλος του παππού μου, που μαρτύρησε στη Χίο στις 29 Μαρτίου 1948, στα τριανταεννιά του χρόνια).

Ο παπαγάλος βάζει φόρους

 

Στο ιστολόγιο αγαπάμε τη λογοτεχνία και παλιότερα τις Κυριακές συνήθιζα να βάζω λογοτεχνικό υλικό. Αγαπάμε επίσης τα ποιητικά παιχνίδια, τις ποιητικές παραφράσεις, μιμήσεις και παρωδίες. Μας απασχολεί όμως και η επικαιρότητα, ιδίως όταν μας έχει πιάσει από το λαιμό, όπως τώρα. Το σημερινό σημείωμα συνδυάζει κατά κάποιο τρόπο όλα αυτά.

Υπάρχει ένα ποίημα του Ζαχαρία Παπαντωνίου, παιδικό αλλά από εκείνα τα παιδικά που διαβάζονται και από μεγαλύτερους. Λέγεται «Ο παπαγάλος»:

Σαν έμαθε τη λέξη»καλησπέρα»
ο παπαγάλος, είπε ξαφνικά:
Eίμαι σοφός, γνωρίζω ελληνικά.
Τι κάθομαι ‘δω πέρα;

Το υπόλοιπο, αν δεν το θυμάστε,μ μπορείτε να το διαβάσετε εδώ, ενώ μπορείτε και να το ακούσετε από τον Μίλτο Πασχαλίδη (σε μουσική της Φένιας Παπαδόδημα).

Ο πατέρας μου, ο Δημήτρης Σαραντάκος, εμπνεύστηκε τις προάλλες από αυτό το ποίημα, και, ακολουθώντας μιαν οικογενειακή παράδοση (διότι και ο παππούς, ο Άχθος Αρούρης, είχε παρωδήσει Παπαντωνίου) σκάρωσε μιαν επίκαιρη παράφραση ή παρωδία (δεν ξέρω ποιος όρος ταιριάζει περισσότερο) του Παπαγάλου:

Η ανίκητη ακλισία

 

Το άρθρο αυτό του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, δημοσιεύεται σήμερα στην εφημερίδα «Εμπρός» της Μυτιλήνης. Αυτή τη φορά ο πατέρας μου θίγει ένα θέμα γλωσσικό, που και εδώ μας έχει απασχολήσει και μάλιστα πάνω από μία φορά, το φαινόμενο της ακλισίας (εγώ τη λέω και ακλισιά). Θα κάνω δυο σύντομα σχόλια, ένα εισαγωγικό κι ένα στον επίλογο.

Το εισαγωγικό σχόλιο είναι πως υπάρχουν πολλές και διάφορες περιπτώσεις ακλισίας, και η κάθε μια αξίζει ξεχωριστή εξέταση. Το  «μαϊμού προϊόντα», με το οποίο ξεκινάει ο πατέρας μου το άρθρο του, είναι πολυλεκτικό παρατακτικό σύνθετο, αν δεν κάνω λάθος (μονολεκτικό παρατακτικό σύνθετο είναι π.χ. τα «κουταλοπήρουνα»). Τέτοια έχουμε πάρα πολλά στη σύγχρονη γλώσσα, π.χ. νόμος-πλαίσιο, παιδί-θαύμα, λέξη-κλειδί, αναλυτής-προγραμματιστής. Ο κανόνας είναι ότι κλίνονται  και οι δυο λέξεις που τα απαρτίζουν (όχι όπως στα γαλλικά ή τα ιταλικά), και αυτό είναι εύκολο να τηρηθεί όταν και οι δυο λέξεις έχουν το ίδιο γένος -π.χ. «αναλυτές-προγραμματιστές». Όταν οι δυο λέξεις διαφέρουν στο γένος τότε κάποιοι αισθάνονται αμηχανία και αφήνουν άκλιτο το ένα σκέλος. Δεν είναι τυχαίο ότι το «προϊόντα μαϊμούδες» είναι λιγότερο διαδομένο από το άκλιτο «προϊόντα μαϊμού», με ή χωρίς παύλα. Οπότε, εδώ διαφωνώ με τον πατέρα μου, δεν νομίζω ότι η ακλισία δείχνει κακά ελληνικά, δείχνει μάλλον αμηχανία. Ειδικά η λέξη «μαϊμού» αξίζει να συζητηθεί χωριστά, έχει κι άλλο ψωμί. Αλλά πολλά είπα, αφήνω το επόμενο σχόλιο για το τέλος.

Στο σημείωμά μου αυτό μπαίνω, ίσως, στα οικόπεδα του γιου μου, εφόσον θίγω ένα γλωσσικό θέμα, αλλά ακούγοντας προχτές τους ανελλήνιστους της τηλεόρασης να μας κοπανάνε συνεχώς για «μαϊμού πιστοποιητικά σπουδών» ή για «μαϊμού εκπαιδευτικούς» και δε συμμαζεύεται, δεν άντεξα και ανέτρεξα σε όσα λεξικά έχω στη βιβλιοθήκη μου, για να δω αν η λέξη «μαϊμού» είναι άκλιτος επιθετικός (ή κάτι ανάλογο) προσδιορισμός. Βρήκα λοιπόν πως η λέξη μαϊμού είναι ουσιαστικό γένους θηλυκού και κλίνεται σύμφωνα με τους κανόνες της ελληνικής γραμματικής: η μαϊμού, της μαϊμούς, τη μαϊμού, οι μαϊμούδες, των μαϊμούδων, τις μαϊμούδες. Η λέξη σημαίνει τον πίθηκο, μεταφορικώς όμως χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει όποιον, παρ’ αξίαν, κατέχει κάποιο αξίωμα ή θέση, ή καμώνεται πως είναι κάτι, ενώ δεν είναι, π.χ. μαϊμούδες-πατριώτες, μαϊμούδες-τεχνοκράτες κ.ο.κ.. Προφανώς σχετίζεται με το ρήμα πιθηκίζω ή μαϊμουδίζω.
Τώρα γιατί τη μεταχειρίζονται σαν άκλιτη; Την αιτία να την αναζητήσουμε στην αγραμματοσύνη, την ημιμάθεια και τη νωθρότητα σκέψης, που χαρακτηρίζουν πολλούς από εκείνους που υποτίθεται είναι ταγμένοι να μας διαφωτίζουν ή να μας πληροφορούν. Πριν από δέκα χρόνια με αφορμή το τραγικό ναυάγιο της «Σάμινας», μας είχαν ταράξει με διάφορα, όπως «το δράμα των επιβατών της “Σάμινα”», οι «πλοιοκτήτες της “Σάμινα”» και τα παρόμοια. Φαίνεται πως θεωρήσανε το όνομα ξενικό και, συνεπώς, άκλιτο κι ας είναι ελληνικότατο και σχετίζεται με το θρυλικό πλοίο του Πολυκράτη της Σάμου, τη φοβερή «Σάμαινα»!

Η κάσα κι ο Ηρόστρατος

Η κάσα είναι λέξη με πολλές σημασίες. Είναι ένα κιβώτιο, ξύλινο ή μεταλλικό –κασόνι σαν να λέμε. Είναι, στην καθομιλουμένη, το φέρετρο. Είναι, όπως ξέρουν όσοι έβαλαν κουφώματα, το ξύλινο πλαίσιο πάνω στο οποίο στηρίζονται τα φύλλα της πόρτας. Είναι το σιδερένιο χρηματοκιβώτιο που υπήρχε παλιά σε γραφεία και εργοστάσια, και συνεκδοχικά το ταμείο –από εκεί είναι και στη χαρτοπαιξία το ποσό που καταθέτει ο κάθε παίχτης (λέγεται και κάβα). Τέλος, υπήρχε παλιότερα η κάσα του στοιχειοθέτη, με τα χωρίσματα για τα τυπογραφικά στοιχεία: μια λέξη που μόνο σε παλιά κείμενα θα βρίσκεται, καθώς χάθηκαν πια τα παλιά τυπογραφεία (ωστόσο, τα λεξικά πρέπει ακόμα να καταγράφουν κι αυτή τη σημασία, κι έτσι δεν συμφωνώ με το λεξικό Μπαμπινιώτη που την παραλείπει).

Ποια είναι η βασική σημασία; Δεν ξέρω αν υπάρχει μία που να επικρατεί. Ρώτησα αιφνιδιαστικά δυο-τρεις φίλους να μου πουν μία μόνο σημασία, ένας είπε φέρετρο, ο άλλος είπε ταμείο, ο τρίτος είπε κιβώτιο.