Θηλυκή ταυτότητα γένους αρσενικού (της Αγγέλικας Ψαρρά)

Το σημερινό άρθρο είναι αναδημοσίευση ενός πρόσφατου άρθρου της Αγγέλικας Ψαρρά στην Εφημερίδα των Συντακτών, για ένα θέμα που μας έχει και εδώ απασχολήσει πολλές φορές -τους έμφυλους τύπους των επαγγελματικών θηλυκών και ειδικότερα τον τύπο «η βουλεύτρια». Προκαταβολικά ζητώ συγνώμη από τους τακτικούς σχολιαστές, για τους οποίους το σημερινό θέμα είναι γνωστό -αλλά έχει και η μάθηση μάνα.

Όπως θα έχουν διαπιστώσει όσοι διαβάζουν συχνά το ιστολόγιο, είμαι ένθερμος οπαδός των έμφυλων τύπων και θεωρώ ότι η χρήση τους είναι ένα μικρό αλλά απαραίτητο βηματάκι στην κατεύθυνση της ισότητας των φύλων. Επειδή μέχρι πριν από καναδυό γενιές τόσα και τόσα επαγγέλματα, λειτουργήματα και αξιώματα ήταν άβατο για τις γυναίκες, τα αντίστοιχα επαγγελματικά θηλυκά ονόματα δεν υπάρχουν ή δεν έχουν τριφτεί στη χρήση, κι έτσι ξενίζουν. Χρησιμοποιούνται έτσι επίκοινοι τύποι (δηλαδή για το θηλυκό χρησιμοποιείται ο αρσενικός τύπος: η βουλευτής, η δικαστής κτλ.) οι οποίοι κατά τη γνώμη μου αποτελούν μιαν ωραιότατη μπούρκα που κρατάει τις γυναίκες αόρατες.

Δεν είναι όλες οι περιπτώσεις ίδιες, βέβαια. Στα ουσιαστικά σε -ος, όπου υπάρχουν θηλυκοί τύποι στη γλώσσα μας (π.χ. η μέθοδος) θα δεχτούμε τους επίκοινους τύπους (π.χ. η πρωθυπουργός, αν και θα το λέμε φοβάμαι για ξένες πρωθυπουργούς διότι με τη μαύρη καθυστέρηση που μας δέρνει θα αργήσουμε πολύ να αποκτήσουμε και εκλεγμένη ελληνίδα πρωθυπουργό πλάι στην υπηρεσιακή κυρία Θάνου) Στα ουσιαστικά σε -τής, αντίθετα, οι επίκοινοι τύποι είναι τελείως αδικαιολόγητοι.

Ποιον έμφυλο τύπο; Για την περίπτωση των γυναικών που εκλέγονται στη Βουλή υπάρχουν δυο δυνατότητες να δηλωθεί ο έμφυλος τύπος: υπάρχει ο τύπος βουλεύτρια, που είναι και ο ομαλός ελληνικός τύπος για τα ονόματα της κατηγοριας αυτής (ποιητής-ποιήτρια, νοσηλευτής-νοσηλεύτρια, εκπαιδευτής-εκπαιδεύτρια), αλλά υπάρχει και ο τύπος σε -ίνα, ένα επίθημα που έχει γενική χρήση. Παλιότερα είχα δείξει την προτίμησή μου στον τύπο «βουλευτίνα», τώρα χρησιμοποιώ και τους δύο περίπου αδιάφορα και εναλλάξ. Οι ενστάσεις για τον τύπο «βουλευτίνα» είναι ότι παλιότερα το -ίνα δήλωνε τη σύζυγο του (άντρα) βουλευτή (πρβλ. «να με λένε δημαρχίνα κι ας πεθαίνω από την πείνα»), ότι έχει μια μικρή δυσκολία στη γενική πληθυντικού και ότι κάποιοι θεωρούν υποτιμητικούς τους τύπους σε -ίνα. Οι αντιρρήσεις για τον τύπο «βουλεύτρια» είναι πως ακούγεται υπέρ το δέον λόγιος σε κάποιους και ότι ξενίζει επειδή δεν έχει χρησιμοποιηθεί πολύ -είναι όμως τύπος απολύτως ομαλός. Νομίζω ότι μπορούμε να χρησιμοποιούμε και τους δύο τύπους, σε επισημότερο ύφος τη ‘βουλεύτρια’, σε οικειότερο/προφορικό τη ‘βουλευτίνα’.

Το περίεργο είναι ότι ο τύπος «βουλεύτρια» προκαλεί οργισμένες αντιδράσεις σε διάφορους άντρες, και μάλιστα σε όλο το πολιτικό φάσμα. Οι ακροδεξιοί του Στόχου θεωρούν ένδειξη αγραμματοσύνης τον τύπο «βουλεύτρια» (είναι πολύ χαρακτηριστικό αυτό που γράφουν: μήπως τις μπέρδεψαν με τις χορεύτριες; ), αλλά και στέλεχος του ΣΥΡΙΖΑ πρόπερσι είχε εξαπολύσει δριμύτατη επίθεση στη βουλευτίνα του κόμματός του Αφροδίτη Σταμπουλή, επειδή χρησιμοποιούσε τον τύπο «βουλεύτρια». Αλλά και το πρόσφατο άρθρο της Αγγ. Ψαρρά προκάλεσε ρίγη ιερής αγανάκτησης σε κάποιους πολύ αριστερούς αγωνιστές του πληκτρολογίου, που έγραψαν για το άρθρο που θα διαβάσετε ότι «η ‘μπατσίνα’ της φασιστικής πολιτικής ορθότητας λίγο ως πολυ χαρακτηρίζει ως αναγνώστες του ‘΄Στόχου’ όσους δεν χρησιμοποιούν την λέξη ‘βουλεύτρια'».

Για να ενοχλεί τόσο αυτός ο τύπος, μάλλον αξίζει να τον χρησιμοποιήσουμε.

Μια τελευταία παρατήρηση: κακώς συνδέεται (από κάποιον που την άποψή του παραθέτει η Αγγ.Ψαρρά) ο τύπος «βουλεύτρια» με τη Ζωή Κωνσταντοπούλου. Όπως θα θυμάστε ίσως, δεν είχε ποτέ της, όσο ήταν ΠτΒ, χρησιμοποιήσει τον έμφυλο τύπο, προτιμούσε -άστοχα, αν με ρωτήσετε- την άκομψη κατά τη γνώμη μου προσφώνηση «κυρίες βουλευτές και κύριοι βουλευτές» (ή αντίστροφα, δεν θυμάμαι).

ΘΗΛΥΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΓΕΝΟΥΣ ΑΡΣΕΝΙΚΟΥ (της Αγγ.Ψαρρά)

Δύο πρόσφατα γεγονότα -ψυχρολουσίες, καλύτερα- στάθηκαν αφορμή για το σημερινό σημείωμα: το πρώτο είναι ο ανασχηματισμός και τα όσα σιχαμερά ακούστηκαν και γράφτηκαν για τη νέα υπουργό Εργασίας, αν μάλιστα συγκριθούν με την ασυλία που φάνηκε πως απολαμβάνει ο νέος υφυπουργός Παιδείας.

Το δεύτερο είναι, προφανώς, η εκλογή Τραμπ: η πολιτική παραμένει διεθνώς προνομιακό πεδίο για την άνθηση ενός απροκάλυπτου σεξισμού.

Αλλά οι σεξιστικές συμπεριφορές που κραυγάζουν το όνομά τους τροφοδοτούν -και τροφοδοτούνται από- χαμηλόφωνες αντιστάσεις στην πολιτική παρουσία των γυναικών, αντιστάσεις ικανές να περνούν απαρατήρητες. Εύγλωττο παράδειγμα οι πρόσφατες τύχες μιας φαινομενικά ανώδυνης λέξης.

Βουλεύτριες, χορεύτριες και βουλευτίνες

Αναδημοσιεύω σήμερα ένα πολύ ενδιαφέρον και καλογραμμένο άρθρο της Αγγέλικας Ψαρρά, που δημοσιεύτηκε στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής (24.2.2013) και αφορά ένα θέμα στο οποίο έχουμε επανειλημμένα αναφερθεί στο ιστολόγιο, δηλαδή τα επαγγελματικά θηλυκά γενικώς και ειδικότερα τον θηλυκό τύπο του βουλευτή: η βουλεύτρια, η βουλευτίνα ή μήπως η βουλευτής; Έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο στο ερώτημα αυτό, όπου υποστηρίζω τον τύπο «η βουλευτίνα», ενώ η κ. Ψαρρά προτιμά τον τύπο «η βουλεύτρια», με επιχειρήματα όχι αβάσιμα. Νομίζω ότι οι δυο τύποι μπορούν να συνυπάρξουν, ο πρώτος (βουλεύτρια) στον επίσημο λόγο και ο δεύτερος (βουλευτίνα) σε πιο χαλαρά συμφραζόμενα. Θα πρότεινα μάλιστα στον Σύριζα, που έχει και μεγάλο ποσοστό από βουλεύτριες ή βουλευτίνες στις γραμμές του, να καταθέσει πρόταση τροποποίησης του κανονισμού της Βουλής που θα αντικαθιστά τον τύπο «βουλευτές» από τον «βουλευτές και βουλεύτριες».

Ωστόσο, και πέρα από την πρωτοβουλία που ασφαλώς πρέπει να παρθεί σε θεσμικό επίπεδο, δηλαδή να γίνει τροποποίηση των κειμένων αναφοράς ώστε να χρησιμοποιούνται οι έμφυλοι τύποι, απαραίτητο είναι και οι ίδιες οι γυναίκες να οικειοποιηθούν τους έμφυλους τύπους, δηλαδή να τους χρησιμοποιούν για τον εαυτό τους και όχι να θεωρούν ότι, έστω, το «γυναίκα διαιτητής» έχει μεγαλύτερο κύρος απ’ ό,τι το «διαιτήτρια».

Παραθέτω παρακάτω το άρθρο της κ. Ψαρρά και σε ένα -δυο σημεία παρεμβάλλω μερικά δικά μου, μέσα σε παρένθεση, με πλάγια στοιχεία και με την ένδειξη Ν.Σ/

«Κύριοι βουλευταί! Πιστεύω ότι ερμηνεύω τα αισθήματα πάντων υμών, εκφράζων την βαθείαν χαράν του Σώματος, διότι υποδεχόμεθα […] την πρώτην βουλευτίδα των Ελλήνων». Ήταν Φεβρουάριος του 1953 και ο πρόεδρος της Βουλής Ι. Μακρόπουλος προσφωνούσε την Ελένη Σκούρα του Ελληνικού Συναγερμού, η οποία είχε αναδειχθεί νικήτρια στις επαναληπτικές εκλογές της Θεσσαλονίκης αφήνοντας στη δεύτερη θέση τον Ι. Πασαλίδη της ΕΔΑ και τη Β. Ζάννα της ΕΠΕΚ στην τρίτη. Από την πλευρά της, η πρώτη μητέρα του έθνους υποσχόταν, καταχειροκροτούμενη, να δικαιώσει τις προσδοκίες των Ελληνίδων και του Στρατάρχη Παπάγου.

Αυτομάτως, οι εξαιρετικά μακρόσυρτες όσο και επίπονες –για κάποιες, τουλάχιστον– διαδικασίες που οδήγησαν τις Ελληνίδες στις κάλπες και στα βουλευτικά έδρανα θα συρρικνώνονταν σε ένα άνευρο και ευθύγραμμο χρονικό, προσεκτικά αποκαθαρμένο από την ανυπακοή γένους θηλυκού που συνόδευσε κατά καιρούς τη διεκδίκηση της ψήφου. Αρχαϊκοί συμβολισμοί φρόντιζαν την τελευταία στιγμή να διασκεδάσουν τις όποιες ανδρικές ανησυχίες: οι γυναίκες γίνονταν δεκτές στο περίκλειστο ανδρικό άβατο στις 2 Φεβρουαρίου του 1953, ανήμερα της Υπαπαντής κατά την οποία οι «εθνικόφρονες» γυναικείες οργανώσεις γιόρταζαν την Ημέρα της Μητέρας. Πατρικό αντίδωρο κερδισμένο χάρη στη μητρική συνεισφορά τους στις πρόσφατες περιπέτειες του έθνους, η εκχώρηση της ψήφου μαρτυρούσε ότι τα δίκαια αιτήματά τους εισακούστηκαν, οι συνετοί αγώνες τους δικαιώθηκαν. Μοναδική προϋπόθεση της ισοπολιτείας η προσαρμογή τους σε κάποιες «θηλυκές» εκδοχές της ιδιότητας του πολίτη, η παραδοχή πως η «γυναικεία φύση» τους συνιστούσε την πρώτη ύλη από την οποία θα προέκυπτε η έννοια της πολίτισσας.