Γιατί βασιλεύει ο ήλιος;

Ακόμα ένας τίτλος με παραπλανητικό ερώτημα, θα το έχετε συνηθίσει πια. Ο ήλιος βασιλεύει επειδή η γη περιστρέφεται όχι μόνο γύρω από αυτόν, αλλά και γύρω από τον άξονά της. Το πραγματικό ερώτημα του τίτλου είναι άλλο, είναι γιατί λέμε «ο ήλιος βασιλεύει»;

Πραγματικά, αν κανείς το καλοσκεφτεί, η έκφραση «ο ήλιος βασιλεύει» με τη σημασία «δύει» είναι παράλογη. Όμως είναι μια έκφραση που τη μαθαίνουμε μαζί με το γάλα της μάνας μας, οπότε καθώς είναι τόσο βαθιά ριζωμένη μέσα μας, δεν την καλοεξετάζουμε, όπως θα κάναμε αν τη μαθαίναμε σε μεγαλύτερη ηλικία -τη θεωρούμε δεδομένη.

Είναι ωστόσο μια από τις δυσετυμολόγητες εκφράσεις της ελληνικής, ένα από τα σκληρά καρύδια της ετυμολογίας μας. Για να πω την αμαρτία μου: νόμιζα ότι το θέμα είχε συζητηθεί στο ιστολόγιο· όχι σε ειδικό άρθρο αλλά στα σχόλια. Όμως, τις προάλλες που τέθηκε το θέμα, νομίζω από τον φίλο μας τον Πέπε, έψαξα και είδα, με κάποια έκπληξη, ότι συζήτηση δεν έχουμε κάνει. Οπότε, το σημερινό άρθρο.

Έχουν διατυπωθεί κάμποσες θεωρίες που επιχειρούν να εξηγήσουν για ποιο λόγο λέμε «ο ήλιος βασιλεύει», ήδη από την εποχή του Κοραή. Σε μια εργασία του, που έχει πια τα χρονάκια της, αφού δημοσιεύτηκε το 1937, ο Εμμανουήλ Κριαράς έκανε ανασκόπηση των προηγούμενων θεωριών και πρότεινε μια δική του. Από τότε δεν έχω υπόψη μου άλλη θεωρία που να αποκλίνει αισθητά απ’ όσα είχε γράψει ο Κριαράς πριν από ογδόντα τόσα χρόνια. Η μελέτη του Κριαρά, όπως και όλο του το έργο, υπάρχει ευτυχώς ονλάιν και μπορείτε να τη διαβάσετε.

Θα μπορούσα να σας παρουσιάσω, περιληπτικά και με δικά μου λόγια, τι λέει ο Κριαράς, αλλά θα κάνω κάτι καλύτερο. Θα αναδημοσιεύσω ένα χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένο στις 6 Αυγούστου 1943 στην Πρωία, στο οποίο ο Βάρναλης κάνει ακριβώς αυτό: εξηγεί περιληπτικά τις προηγούμενες θεωρίες και την άποψη του Κριαρά. Και έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς ο Βάρναλης, που είχε βέβαια φιλολογική κατάρτιση, αναλαμβάνει να εκλαϊκεύσει ένα δύσκολο ετυμολογικό θέμα απευθυνόμενος όχι στο κοινό ενός ιστολογίου που είναι γνωστό ότι έχει ειδικό ενδιαφέρον για τη γλώσσα αλλά στο ευρύ και πολυπληθές αναγνωστικό κοινό μιας καθημερινής εφημερίδας.

Τι εγραψε λοιπόν ο Βάρναλης:

Ο ήλιος βασιλεύει

Λέμε και ξαναλέμε αυτήν την μεταφορική έκφραση κάθε μέρα και πολλές φορές την ημέρα και σ’ όλους τους χρόνους του ρήμα­τος (βασιλεύει, βασίλευε, θα βασιλέψει, βασίλεψε, έχει βασιλέψει) με τη σημασία τού δύει κλπ. κι όμως κανένας δε στάθηκε μια στι­γμή ν’ αναρωτηθεί: πώς διάβολο το βασιλεύω σημαίνει δύω; Κι αυτό σημαίνει, επειδή η έκ­φραση αυτή είναι τόσο συχνή, όσο ol λέξεις ψωμί, νερό κλπ. που κανένας δεν αναρωτιέται επίσης α­πό πού βαστάει η σκούφια τους.

Κι όμως. Ενώ για όλες σχε­δόν τις λέξεις της παλιάς και τής σημερινής μας γλώσσας οι φιλό­λογοι και οι γλωσσολόγοι δώσανε την τελειωτική τους ερμηνεία (έ­στω μια πειστική ερμηνεία, που ισχύει «μέχρις αποδείξεως του ε­ναντίου»), για το βασιλεύω συνεχίζεται η συζήτηση και καμιά ερμηνεία δεν έχει επιβληθεί. Και μη νομίζετε πως μονάχα οι Έλληνες συζητούνε. Συζητούνε και οι ξένοι, το πρόβλημα λοιπόν έχει πάρει χαραχτήρα διεθνή. Γάλ­λοι, Ιταλοί, Γερμανοί, Ολλανδοί (όλοι ονόματα πρώτης) μπήκανε στη συζήτηση. Προσπαθούνε δη­λαδή να βρούνε πώς η σημασία του βασιλεύω (είμαι βασι­λιάς ή βρίσκομαι στις δόξες μου, ακμάζω) κατάντησε να σημαίνει το αντίθετο: σβήνω, χάνομαι κλπ.

Πρώτος ο Κοραής απόρεσε γι’ αυτήν την περίεργη σημασία του ρήματος: «Δεν ήθελ’ είσθαι βάρβαρον, αν εξεναντίας ελέγετο (το βασιλεύω) διά την ανατολήν του ηλίου. Ανατέλλων φαίνεται μάλλον ως βασιλεύς». «Άλλο δεν ημπορώ να εικάσω την ώραν ταύτην πλην, επειδή εις τον εσπερινόν, γινόμενον συνήθως κατά την δύσιν του ηλίου, ψάλλεται το: ο Κύριος εβασίλευσεν, ευπρέπειαν ενεδύσατο κλπ. η χυδαιότης (= ο ελληνικός λαός), απατηθείσα είπεν όχι μόνον βασιλεύει αντί του δύει ή δύνει, αλλ’ εσχημάτισε και ρηματικόν ουδέτερον βασίλευμα».

Ο Ν. Πολίτης δέχεται τη γνώμη του Κοραή, αλλά προσθέτει πως υπάρχει στη μεταφορική τού­τη έκφραση η μυθολογική εικόνα του βασιλικού μεγαλείου του ή­λιου πού δύει. Ο ήλιος εβασίλευσε σημαίνει: «ο ήλιος έγινε βασιλεύς, μεταβάς εις τα βασίλεια δώματα αυτού, κείμενα εν τη Δύσει».

Ο Φιλήντας το παράγει από το μπάση του ήλιου, που κατά τά ξόρκια (έμπα του ή­λιου) σημαίνει δύση του ήλιου. Εί­πανε λοιπόν μπασίλιεμα κι ύστερα από παρετυμολογία βασίλεμα.

Ο Καμπούρογλους, ο Χατζιδάκης, ο κ. Μ. Στεφανίδης, ο μέγας Κρέτσμερ, ο Έσσελιγκ, ο Γιοκλ, ο Σπίτσερ κι ένα σωρό άλλοι είπανε τη γνώμη τους. Καμιά δέν πείθει. Τελευταία ο κ. Μ. Κριαράς σε μια μικρή του μελέτη όπου εκθέτει την «ιστορία» του ζητηματος, προτείνει μια δική του ερμηνεία.

Το βασιλεύω στην Οινόη του Πόντου έχει τη σημασία του μεσουρανώ. Αυτήν τη σημασία την ήξερε κι ο Χατζιδάκης κι απ’ αυτήν προσπάθησε να βρει μιαν εξήγηση τραβηγμένην από τα μαλλιά. Κάτι αναλογη με τη σημασία του μεσουρανώ έχει το βασιλεύω στην Κρή­τη. Τα παιδιά λένε: ο αετός βασιλεύει = «ο χαρταετός μετεωρίζεται σταθερώς· είναι, ούτως ειπείν, βασιλεύς του στερεώ­ματος». Αυτήν τη σημασία την πήρε το ρήμα «εκ της παλαιότερον ευρέως γνωστής εκφράσεως: βασιλεύει ο ήλιος = είναι βασιλεύς, κύριος του στερεώ­ματος».

«Οι παλαιότεροι θα έλεγον: «ο ήλιος καθ’ όλην την ημέραν βασιλεύει». Περί αυτού δύσαντος θα έλεγον ότι «δεν βασιλεύει πλέον, ότι εβασίλευσε και ότι αύριον θα βασιλεύσει πάλιν. Εβασίλευσε (ληκτικός αόριστος· ένας αόριστος που σημαί­νει πώς μια ενέργεια τέλειωσε)`κατά ταύτα εσήμαινε: συνεπλήρωσε το ημερήσιον έργον του (ως βασιλέως) άρα έδυσε». Κάτι ανάλογο έλεγαν κι οι Ρωμαίοι για τους πεθαμένους: vixit = έζησε, δηλαδή τώρα δεν ζει πια, απέθανε.

Συνέβη δε, συνεχίζει ο κ. Κριαράς, το ρήμα βασιλεύω να λάβει την αντίθετον της σημασίας, ήν είχε πρότερον. Περίπτωσις τοιαύτης σημασιολογικής εξελίξεως δεν είναι συνήθης εις άλλα ρήμα­τα. Αλλά δυνάμεθα να εύρωμεν εν τη νέα ημών γλώσση ρήματα, τα οποία δι’ ομοίας επιδράσεως του ληκτικού αορίστου των εξειλίχθησαν σημασιολογικώς (πλαγιάζω = κατακλίνομαι κι ύστερα είμαι κλινήρης· μακρένω = απομακρύνομαι κι ύστερα είμαι μακράν).

Και τώρα ας κρίνει ο αναγνώστης αν το ζήτημα βασίλε­ψε (= τελείωσε) ή ακόμα βασιλεύει ( = μεσουρανεί)!

Κ. ΒΑΡΝΑΛΗΣ

Βλέπουμε ότι ο Βάρναλης παρουσιάζει τις προηγούμενες απόψεις, που τις βρίσκει όχι πειστικές, και μετά την άποψη του Κριαρά την οποία φαίνεται να δέχεται προσωρινά, αν και με την πνευματώδη κατακλείδα καλεί τον αναγνώστη να κρίνει.

Σημειώνω ότι το επιχείρημα για το λατινικό vixit δεν είναι του Κριαρά αλλά του Βάρναλη. Κάτι ανάλογο ισχύει και στα γαλλικά, όπου λένε il a vecu (κατά λέξη: έζησε) εννοώντας ότι πέθανε.

Από τα σημερινά λεξικά, το ΛΚΝ σημειώνει: από τη σημ. του αορ. βασίλεψε ο ήλιος `έφτασε πια στα μεσούρανα και άρχισε να γέρνει΄, ενώ ο Μπαμπινιώτης αναφέρει: «πιθανώς επειδή πρώτα μεσουρανεί και κατόπιν γέρνει προς το τέλος της διαδρομής του».

Για να αντιγράψω τον Βάρναλη, βρίσκετε πειστική την άποψη του Κριαρά; Ξέρετε κάποιαν άλλη;

 

Advertisement

Πολύ πίζουλο, καθόλου μαϊτζέβελο ξανά

Το σημερινό άρθρο είναι βελτιωμένη επανάληψη ενός παλιότερου, πολύ παλιότερου άρθρου μας, αφού εκείνη η πρώτη μορφή είχε δημοσιευτεί στο ιστολόγιο πριν από 11 χρόνια και 11 μήνες (και κάτι μέρες). Το θυμήθηκα τις προάλλες, που είχαμε κάνει λόγο για το μανίκι, τη μάνικα και άλλες λέξεις που προέρχονται από το λατινικό manus (που θα πει χέρι), μια και η μία από τις δύο αυτές λέξεις έχει την ίδια προέλευση. Όμως έχω ξαναδουλέψει το παλιό άρθρο του 2009, ενσωματώνοντας πολλά από τα σχόλια που είχαν γίνει τότε, ενώ παίρνω υπόψη και όσα είχα γράψει για τις δυο λέξεις του τίτλου στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται.

Αφορμή για το άρθρο, εννοώ στην πρώτη μορφή του, στάθηκε ένας διάλογος που είχε ο φίλος μου ο Θέμος με συνάδελφό του:

Έxω μία μνήμη USB κρεμασμένη στα κλειδιά μου που ανοίγει σα σουγιάς.Ένας συνάδελφος το είδε και με ρώτησε:

— Πως ανοίγει τούτο δω;
— Δύσκολα, του λέω. Είναι πολύ πίζουλο
— Δηλαδή; ρωτάει,
— Να ρε παιδί μου, δεν είναι καθόλου μαϊτζέβελο

Τις δύο αυτές λέξεις τις έλεγε ο πατέρας μου. Πρέπει να είναι τεχνικοί όροι, «της μαστοράντζας».

Και με ρώτησε ο φίλος μου από πού βγαίνουν οι λέξεις αυτές και ποια είναι η ακριβής σημασία τους.

Τη δεύτερη την ήξερα από τότε, την έλεγε ο παππούς μου, αν και χρησιμοποιούσε έναν άλλο τύπο, «μαντζόβολο». Μαντζόβολο λοιπόν ή μαϊτζέβελο ή μανιτζέβελο ή σμαϊτζέβελο (και άλλες παραλλαγές) είναι το βολικό, εύχρηστο πράγμα, ιδίως το εργαλείο που είναι εύκολο στον χειρισμό του.

Η λέξη ετυμολογείται από το ιταλικό maneggievole, που θα πει το ίδιο, από το ρ. maneggiare που σημαίνει «κουμαντάρω, χειρίζομαι», ομόρριζο με το αγγλικό manage, με απώτερη αρχή το λατινικό manus (χέρι). Υποθέτω ότι στον σχηματισμό του τύπου «μαντζόβολος» υπάρχει επιρροή από λέξεις όπως βολικός ή καλόβολος.

Προκειμένου για ανθρώπους, ο μανιτζέβελος είναι ο συνεννοήσιμος άνθρωπος, αλλά η αρχική σημασία πρέπει να είναι από τα εργαλεία. Υποθέτω ότι τα επίθετα Ματζάβελος, Ματζέβελος, Μαντζεβελάκης (για όποιους θυμούνται τον θρυλικό παράγοντα του Παναθηναϊκού) θα προέρχονται από αυτή τη λέξη.

Η λέξη είναι πανελλήνια και αρκετά διαδεδομένη, πολύ περισσότερο από άλλες, οπότε κακώς δεν περιλαμβάνεται σε κανένα γενικό λεξικό μας, ούτε καν στον Δημητράκο· δυστυχώς, οι λεξικογράφοι μας δεν αγαπούν να μουτζουρώνουν τα χέρια τους κι έτσι οι λέξεις της μαστοράντζας υποαντιπροσωπεύονται. Στο Λεξικό της πιάτσας του Καπετανάκη βρίσκω: «Μαϊτζέβελος: ο κόμοδος, ο βολικών διαστάσεων, ο ευκόλως τακτοποιούμενος, βολευόμενος».

Ωστόσο, δεν πρόκειται για μάγκικη λέξη. Χρησιμοποιείται ιδίως για εργαλεία, σκάφη, και στην εποχή μας για κινητά τηλέφωνα και διάφορα γκατζετάκια. Στην Κεφαλονιά, όπως είχα βρει, υπάρχει και κατάστημα ειδών μοντελισμού με τίτλο Μαϊτζέβελο, ωστόσο η λέξη είναι, το ξαναλέω, πανελλήνια.

Και είναι και ζωντανή στη χρήση, όπως μας πείθει μια περιήγηση στα σώματα κειμένων -ας πούμε, στη Λεξιλογία είχε αποδελτιωθεί άρθρο της αείμνηστης Ρίκας Βαγιάννη, με το εξής απόσπασμα:

Αυξηθήκαμε, πληθύναμε και κατακυριεύσαμε τη Γή, όπως ακριβώς μας διέταξε η Βίβλος. Και τώρα; Τι θα φάμε; Τι αέρα θα ανασάνουμε; Πώς στο καλό θα συνεννοηθούμε; Θα τα καταφέρουμε ή θά φάμε ο ένας τον άλλον; Ή μήπως θα αναλάβει η φύση, να «κουρέψει» τα ανθρώπινα νούμερα, μειώνοντάς τα σε κάτι πιο μανιτζέβελο (μπρρρ…)
Από το Επτά δις, να τ’ αφήσω; της Ρίκας Βαγιάνη

Τη λέξη «πίζουλος» δεν την ήξερα -βέβαια, από τον αρχικό διάλογο εύκολα συμπεραίνουμε ότι θα είναι περίπου το αντίθετο του μαϊτζέβελου.

Πρόκειται όμως για λέξη πολυσήμαντη. Πράγματι, πίζουλος είναι ο δύσχρηστος, είναι όμως και ο επικίνδυνος (πίζουλο λάβωμα στη μετάφραση της Ιλιάδας από Καζαντζάκη-Κακριδή), αλλά και το λεπτεπίλεπτο αντικείμενο, που σπάει ή χαλάει εύκολα, που θέλει προσοχή στη μεταχείρισή του· για ανθρώπους, πίζουλος είναι ο ζόρικος ή ο ιδιότροπος.

Ένα ικαριώτικο παραδοσιακό δίστιχο λέει:
Στο σπίτι μου καθόμουνα φρόνιμα και με τάξη
κι ο έρωτας ο πίζουλος ήρθε να με πειράξει

Εδώ, η σημασία είναι «μπελαλίδικος». Βλέπουμε λοιπόν ότι ο πίζουλος καλύπτει ευρύτερο σημασιακό φάσμα από τον μαϊτζέβελο.

Και αυτή η λέξη έχει ευρεία διάδοση στις μέρες μας, αλλά περιέργως δεν υπάρχει σε κανένα μεγάλο γενικό λεξικό μας. Τη βρίσκω στα Άτακτα του Κοραή, ο οποίος δίνει και την ετυμολογία της, από το επίζηλος, δηλ. περιζήτητος. Εκ πρώτης όψεως, η σημασιολογική απόσταση ανάμεσα στο εκλεκτό και στο δύσχρηστο είναι μεγάλη, όχι όμως αγεφύρωτη: το εκλεκτό και περιζήτητο συχνά είναι και εύθραυστο, οπότε γίνεται δύσχρηστο – και από εκεί η σημασία συχνά φτάνει και στο ζόρικο, στο δυσεπίλυτο, τελικά στο μπελαλίδικο.

Στον Εξηνταβελόνη, όπως μετέφρασε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος τον μολιερικό Φιλάργυρο, διαβάζουμε ότι «ο γάμος είναι πράγμα πολλά ’πίζηλον και χρειάζεται προσοχή».

Αλλά και στην πιο πρόσφατη Μεγάλη χίμαιρα του Καραγάτση διαβάζουμε ότι «η στεριά είναι πιο πίζουλη απ’ τη θάλασσα».

Η λέξη χρησιμοποιείται ακόμα στην Αθήνα, στην Πελοπόννησο, στα νησιά, και ιδίως στην Κρήτη, όπου απαντά ο τύπος μπίζηλος με ηχηροποίηση του αρχικού π. Στο λεξικό του Πιτυκάκη βρίσκω τη φράση: «Μπίζηλα πράματα είναι τα φαρφουριά σερβίτσια, μόνο μην τα μεταπιάνεις και τα σπάσεις».

Περιμένω όμως και τα σχόλιά σας. Θα με ενδιέφερε να μάθω αν ξέρετε τις δυο λέξεις (και από ποιο μέρος της Ελλάδας) κι αν τις χρησιμοποιείτε, ώστε να δούμε και τη σημερινή διάδοση και χρήση του πίζουλου και του μαϊτζέβελου.

 

 

Το φρούτο της εποχής, ξανά

Θ’ αναρωτηθείτε, ποιο είναι το φρούτο της εποχής, μια και ο Μαϊούνης φέρνει πολλά οπωρικά. Ή μάλλον δεν θ’ αναρωτηθείτε, επειδή βάζω τη φωτογραφία -για τις φράουλες θα μιλήσουμε σήμερα. Οι ταχτικοί θαμώνες του ιστολογίου ξέρουν άλλωστε πως το ιστολόγιο αγαπάει τα φρούτα και τη φρουτολεξιλογία. Τα σχετικά άρθρα, που έχουν συμπεριληφθεί στο βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις, τα επαναλαμβάνω στο ιστολόγιο κάθε 4-5 χρόνια, ανάρια για να έχουν νοστιμάδα, οπότε σήμερα βάζω το άρθρο για τις φράουλες, που η τελευταία του δημοσίευση είχε γίνει τέτοιες μέρες πριν από πέντε χρόνια.

Η φράουλα είναι από τα δημοφιλέστερα φρούτα, και όχι μόνο για νωπή κατανάλωση αλλά και ως γεύση σε παγωτά, μαρμελάδες, τσίχλες, ζελέ και συστατικό σε αρώματα, καλλυντικά και διάφορα άλλα προϊόντα, κι όμως… δεν είναι φρούτο!  Όντως, από φυτολογική άποψη, η φράουλα είναι ψευδοφρούτο: τα πραγματικά φρούτα είναι τα πολλά μικροσκοπικά «σποράκια» που βλέπουμε στην επιφάνεια της σάρκας της φράουλας, ενώ το σαρκώδες μέρος δεν είναι παρά το περίβλημα του καρπού. Μπορεί αυτό να το υποστηρίζουν οι βοτανολόγοι, ωστόσο εμείς που τις απολαμβάνουμε τις θεωρούμε φρούτα και με το παραπάνω – και μάλιστα, αν ρωτήσετε τα παιδιά, πάω στοίχημα πως η φράουλα θα πάρει μια θέση ανάμεσα στις πρώτες, με το κόκκινο χρώμα της, τη λάμψη της, το άρωμά της. Ίσως και την πρώτη, κι ας λένε οι βοτανολόγοι.

Αν εξαιρέσουμε τα εξωτικά φρούτα, οι φράουλες ήρθαν τελευταίες στα μέρη μας: στη Γεωργική και οικιακή οικονομία του, γραμμένη το 1835, ο πρωτοπόρος Γρηγόριος Παλαιολόγος σημειώνει μεν ότι η φράγουλα, που την ονομάζει επίσης χαμαίβατο, καλλιεργείται σε πολλούς κήπους των Αθηνών και πετυχαίνει σχεδόν παντού, αλλά την παρουσιάζει ανάμεσα στα σχετικώς άγνωστα φρούτα (χαρακτηριστικό είναι ότι αμέσως μετά περιγράφει το ανανάσιον, δηλαδή τον ανανά).

Το γκλομπ και το κλαμπ

Επειδή ταξίδευα χτες και δεν προλάβαινα να γράψω φρέσκο άρθρο, καταφεύγω στη δοκιμασμένη μέθοδο της επανάληψης, κι έτσι θα αναδημοσιεύσω ένα άρθρο που είχε πρωτοδημοσιευτεί στο ιστολόγιο πριν από εννιά χρόνια (και κάτι μέρες). Σήμερα κάνω κάποιες αλλαγές, μεταξύ άλλων επειδή το αρχικό άρθρο εστιαζόταν σε μια πορτοκαλική ετυμολογία του ακροδεξιού Κ. Πλεύρη, ενώ το θέμα έχει ενδιαφέρον αυτοτελές, και εννιά χρόνια μετά δεν χρειάζεται η παρά-πλευρη έμφαση.

Τι σχέση έχουν τα κλαμπ με τα γκλομπ, θα ρωτήσετε; Αν γίνει φασαρία σε ένα κλαμπ, μπορεί να επέμβει η αστυνομία,  οι δε αστυνομικοί έχουν κλομπ, θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς -όμως η σχέση ανάμεσα στις δύο λέξεις είναι ετυμολογική και μόνο.

Να ξεκινήσουμε από το κλαμπ.

Λοιπόν, το κλαμπ. Λέξη αγγλική, αν και δεν είναι βέβαιο πως εμείς τη δανειστήκαμε από τα αγγλικά.

Κλαμπ είναι η λέσχη, ειδικότερα η αγγλική λέσχη, ο σύλλογος γενικότερα. Τη λέξη τη χρησιμοποιούμε στα σημερινά ελληνικά κυρίως για ένα είδος νυχτερινών κέντρων, με χορό και μουσική. Αυτά παλιότερα, στη δεκαετία του 1960 ας πούμε, τα λέγαμε νάιτ κλαμπ, τότε που η λέξη σκανδάλιζε κάθε καθωσπρέπει πατέρα με τη σκέψη ότι το σπλάχνο του μπορεί να παρασυρθεί σε τέτοια καταγώγια, τώρα όμως σπάνια το λέμε έτσι. Παρόλο που η λέξη ήρθε σχετικά αργά κι έτσι δεν προσαρμόστηκε στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής (αν και τα Ημισκούμπρια έχουν τραγουδήσει για κλάμπι), έχει δώσει το κλαμπάκι, αν και το άλλο πιο πρόσφατο παραγωγό της είναι κι αυτό ξενότροπο, το κλάμπινγκ.

Βέβαια ‘κλαμπ’ είναι και κάθε είδους λέσχη, και το χρησιμοποιούμε και μ’ αυτή τη σημασία, ενώ το λέμε και κάπως μεταφορικά, συχνά χαριτολογώντας, για μια άτυπη κοινότητα ανθρώπων ή πραγμάτων με τα ίδια χαρακτηριστικά –για παράδειγμα, όταν ανακοίνωσα ότι παντρεύομαι κάποιοι παντρεμένοι μου είπαν ‘καλώς ήρθες στο κλαμπ των παντρεμένων’ (βέβαια μερικοί το είπαν στα αγγλικά, welcome to the club)· αλλά και τώρα διαβάζω σε μια εφημερίδα ότι το Octavia είναι το φτηνότερο μέλος «του κλαμπ των 200 ίππων».

Μια άλλη σημασία της λέξης στα ελληνικά, πολύ της μόδας τα τελευταία χρόνια στη γλώσσα των αθλητικογράφων, είναι η σημασία «ποδοσφαιρικός σύλλογος, ιδίως μεγάλος». Οι αθλητικογράφοι αρέσκονται πολύ να ονομάζουν κλαμπ τους ποδοσφαιρικούς συλλόγους, λες κι αν γράψουν ‘σύλλογος’ ή ‘ομάδα’ θα τους πέσει η μύτη. Βέβαια, συνήθως κλαμπ ονομάζονται οι μεγάλες και ιστορικές ομάδες, όπως Μπαρτσελόνα, Ρεάλ, Λίβερπουλ, τέτοιες. Ο Σαρωνικός Αιγίνης δεν είναι κλαμπ. Τέλος, υπάρχει το «φαν κλαμπ», η λέσχη των θαυμαστών ενός τραγουδιστή ή ηθοποιού, ενώ από τα εδέσματα θα αναφέρουμε το κλαμπ σάντουιτς.

Όλες αυτές οι σημασίες υπάρχουν και στα αγγλικά και βέβαια μας θυμίζουν τα κλαμπ της αγγλικής αριστοκρατίας, εκείνους τους μυθικούς τόπους καταφυγής των γαλαζοαίματων παράσιτων, που τόσο σπαρταριστά περιγράφει ο Γουντζχάουζ στις ιστορίες τού αξιαγάπητου μικρονοϊκού αριστοκράτη Μπέρτι Γούστερ και του πανέξυπνου υπηρέτη του, του Τζιβς (που όποιος τις μεταφράσει στα ελληνικά θα του βγάλω το καπέλο μέχρι το δάπεδο, μια και τις θεωρώ σχεδόν αμετάφραστες, δηλαδή μη μεταφράσιμες).

Όμως, αυτή η σημασία, της συνάθροισης δηλ. ανθρώπων που έχουν κοινά ενδιαφέροντα (και κατ’ επέκταση των χώρων στους οποίους συχνάζουν) δεν είναι η πρώτη χρονολογικά σημασία της λέξης club στα αγγλικά. Όπως ξέρουμε, club είναι επίσης στα αγγλικά το ρόπαλο, το ματσούκι. Αυτή η σημασία στα αγγλικά, μου λέει το OED πως είναι η αρχαιότερη, πως υπάρχει από το 1200 (ως clubbe) και έχει συγγενικές λέξεις στις σκανδιναβικές γλώσσες.

 Θα ρωτήσετε, και με το δίκιο σας, πώς φτάσαμε από το ματσούκι στη λέσχη; Τι περίεργο σημασιολογικό άλμα είναι δαύτο; Άλμα είναι, και μεγάλο μάλιστα, και το χειρότερο είναι πως κι οι ίδιοι οι εγγλέζοι δεν ξέρουν να το εξηγήσουν πειστικά. Φαίνεται πάντως ότι από τη σημασία της σφιχτής μάζας, όπως σφιχτή είναι η άκρη του ροπάλου, προήλθε με κάποιο τρόπο και η σημασία της συγκέντρωσης ανθρώπων και από εκεί της λέσχης και των κλαμπ.

Στα σημερινά αγγλικά συνυπάρχουν και οι δυο σημασίες, του ρόπαλου και της λέσχης, πράγμα που έδωσε τη δυνατότητα στον Γκράουτσο Μαρξ, ο οποίος παρεμπιπτόντως είχε πει ότι ουδέποτε θα γινόταν μέλος ενός κλαμπ το οποίο θα τον δεχόταν για μέλος, να πει επίσης: I got a good mind to join a club and beat you over the head with it (από την ταινία Duck soup, βλ. δίπλα). Νομίζω ότι οι μαρξιστές του ιστολογίου πρέπει να το ξέρουμε αυτό.

Όσοι εκτός από μαρξιστές είναι και χαρτόμουτρα, θα προσθέσουν ότι club στα αγγλικά είναι και τα σπαθιά, η μία από τις τέσσερις φυλές της τράπουλας. Πράγματι, μόνο που το σύμβολο που τα συνοδεύει, το ♣, δεν μοιάζει και πολύ με ματσούκι. Ούτε με σπαθί μοιάζει, εδώ που τα λέμε. Βλέπετε, στις ονομασίες των φυλών της τράπουλας έχει γίνει ένα φοβερό αλαλούμ που αξίζει να το δούμε σε άλλο σημείωμα, πάντως το τριφυλλάκι των σπαθιών και των clubs είναι γαλλική επιρροή –εκείνοι βέβαια τα λένε Trèfles, τριφύλλια, οπότε είναι συνεπείς.

Τελειώσαμε; Όχι ακόμα. Διότι αυτό το πρωτεϊκό club, που είναι και ρόπαλο, είναι και λέσχη, είναι και τριφυλλόμορφη φυλή της τράπουλας, έχει δώσει κι άλλο ένα δάνειο στην ελληνική γλώσσα, οπότε πρέπει να μιλήσουμε και γι’ αυτό. Εννοώ το γκλομπ ή κλομπ, το ροπαλάκι που κουβαλάνε οι αστυνομικοί και ενίοτε το κατεβάζουν και σε κανένα κεφάλι. Αυτό είναι δάνειο από τα αγγλικά, διότι στα γαλλικά δεν έχει περάσει η σημασία club = ρόπαλο (μόνο μπαστούνι του γκολφ). Θα επιστρέψω στο ρόπαλο αλλά πρώτα θέλω να ξεκαθαρίσω πότε και από πού μπήκε στην ελληνική γλώσσα το «κλαμπ» (με τη σημασία της λέσχης).

Τα μεγάλα λεξικά μας (ΛΚΝ και Μπαμπινιώτη) θεωρούν ότι η λέξη κλαμπ είναι δάνειο από τα αγγλικά, χωρίς να δίνουν χρονολογία εισόδου στην ελληνική. Έχω κάποιες επιφυλάξεις. Οι παλαιότερες εμφανίσεις της λέξης στα ελληνικά είναι από τα γαλλικά και αφορούν διάφορες λέσχες γαλλικές, όπως το Automobile Club (μεταγραμμένο στα ελληνικά, βεβαίως) είτε σε ανταποκρίσεις από Παρίσι είτε σε μεταφράσεις γαλλικών μυθιστορημάτων. Η παλιότερη ανεύρεση, από το 1908.

Βέβαια, στα επόμενα χρόνια δεν άργησαν να εμφανιστούν και εγχώρια κλαμπ, όχι νυχτερινά κέντρα εννοείται, αλλά λέσχες και σύλλογοι όπως το τέννις κλαμπ. Και εδώ πρέπει να πούμε ότι επειδή στα γαλλικά η λέξη club προφέρεται περίπου «κλομπ», με ένα ιδιότροπο /ο/ κοντά στο –ου- πολλές φορές τη λέξη τη βρίσκουμε γραμμένη «κλομπ» ή «κλουμπ» (το Πέρα Κλουμπ της Πόλης ακόμα υπάρχει, τώρα στην Αθήνα, και μάλιστα το τμήμα ποδοσφαίρου αγωνιζόταν έναν καιρό στη Δ’ Εθνική). Για παράδειγμα, στο Ελεύθερο Βήμα, το 1927: «Προχθές Κυριακή ήτο η «ουβερτύρ» του τέννις κλομπ με απαρτία ωραίου και κομψού κόσμου».

Αλλά ας επιστρέψω στο άλλο κλομπ, το αστυνομικό ροπαλάκι ή γκλομπ. Πότε μπήκε αυτό στα ελληνικά; Έχω ψάξει αρκετά τα σώματα των εφημερίδων και παρατηρώ το εξής ενδιαφέρον, ότι η λέξη «κλομπ» με τη σημασία του ροπάλου ή γκλομπ απουσιάζει εντελώς πριν από το 1929, ενώ ξαφνικά μετά το 1929 εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα, σχεδόν πάντα σε περιγραφές επιθέσεων της αστυνομίας εναντίον απεργών ή διαδηλωτών, όπως εδώ: «ούτω συνήφθη πραγματική μάχη, των απεργών χρησιμοποιούντων καρέκλας και των αστυνομικών καρέκλας και κλομπ». Εικάζω, αν και δεν το έχω διασταυρώσει από άλλη πηγή, ότι η αστυνομία πρέπει να υιοθέτησε το ροπαλάκι στα τέλη του 1928 ή στις αρχές του 1929, αλλιώς δεν εξηγείται εύκολα η απόλυτη απουσία του πρωτύτερα και η μαζική παρουσία του μετά. Εκτός βέβαια αν δεν έψαξα καλά στα σώματα των εφημερίδων. Βέβαια, κάποιο ματσούκι θα είχαν και πριν οι αστυνομικοί, αλλά επειδή δεν το είχαν εισαγάγει απέξω δεν θα το λέγανε έτσι.

Η παραλλαγή γκλομπ είναι λαϊκότερη –έχουμε και μερικά άλλα παραδείγματα τροπής αρχικού κ σε γκ, αλλά σε αρσενικά ή θηλυκά, οπότε εξηγείται από τη συνεκφορά με άρθρα. Εδώ δεν μπορώ να την εξηγήσω. Όμως μπορώ να σκεφτώ ότι λόγω της εμφάνισης του κλομπ = ροπαλάκι το κλομπ = λέσχη άρχισε να υποχωρεί κι έτσι (βοηθώντας και η αγγλομάθεια) επικράτησε ο τύπος κλαμπ.

Στο παλιό άρθρο είχα αναφερθεί εκτενώς στην πορτοκαλική ετυμολογία του Πλεύρη, ας την παραθέσω κι εδώ σε συντομία.

Λοιπόν, στο βιβλίο του Κώστα Πλεύρη «Οι κίναιδοι», ο… μέγας διανοητής αναφέρεται στη Σαπφώ, και λέει ότι με τις φίλες της τη συνέδεε απλώς αγνή φιλία και ότι στις αιολικές πόλεις οι γυναίκες είχαν δικαιώματα και ότι «ελειτούργουν κλειστοί σύλλογοι, με μέλη γυναίκας, που ησχολούντο με την καλλιτεχνικήν, πολιτικήν και γενικωτέραν πνευματικήν δημιουργίαν. Εις αυτούς τους κλειστούς συλλόγους, που εθεωρούντο «κλωβοί» εισήρχοντο μόνον τα μέλη. Το γράμμα «ωμέγα» στα αρχαία Ελληνικά προφέρεται και ως «ου». Ο κλωβός (κλουβί) μεταφερθείς στα λατινικά προφέρεται clubo, εξελίχθη στα ιταλικά εις clubo, στα αγγλικά club, κτλ. που εννοεί τον κλειστόν σύλλογον, άλλως «κλαμπ» των ξενομανών».

Θέλει κάποιο ταλέντο για να χωρέσεις σε μια παράγραφο τόσο πολλές και τόσο χοντρές κοτσάνες! Μετρήστε:

α) Η λέξη κλωβός στα αρχαία είχε μοναδική σημασία «κλουβί, ιδίως για πουλιά».
β) Η λέξη είναι πολύ μεταγενέστερη, δεν υπήρχε στην εποχή της Σαπφώς.
γ) Η λέξη κλωβός δεν έχει μεταφερθεί στα λατινικά.
δ) Λέξη clubo δεν υπάρχει στα λατινικά· το κλουβί στα λατινικά λεγόταν cavea.
ε) Ούτε στα ιταλικά υπάρχει λέξη clubo.
στ) Το κυριότερο: η αγγλική λέξη club, όπως ήδη είδαμε, έχει εντελώς διαφορετική ετυμολογία.

Πρέπει βέβαια να πούμε ότι η «εφεύρεση» της ετυμολογίας του club από το κλωβός δεν είναι ολότελα του Πλεύρη. Στα Άτακτα, στον τρίτο τόμο, ο Κοραής αναφέρεται σε κάποιον περίεργο θεσμό της αρχαίας Χίου, το πρεσβυτικόν, όπου μαζεύονταν οι ηλικιωμένοι πολίτες και έπιναν, έπαιζαν και συζητούσαν τα πολιτικά, και λέει ότι μοιάζει «με τας συνήθεις εις τα πολιτισμένα της Ευρώπης έθνη Εταιρίας, τας λεγομένας Κλωβούς (Clubs), ή τους εις την Ιταλίαν ονομαζομένους Οικίσκους (casini)». Ο Κοραής δηλαδή δεν ετυμολογεί το club από τον κλωβό, αλλά εξελληνίζει το club σε κλωβός, μια και η συνήθεια της εποχής ήταν να εξελληνίζονται τα πάντα.

Δεν ξέρω λοιπόν αν μόνος του ο Πλεύρης φαντάστηκε ότι το club ετυμολογείται από τον κλωβό ή αν διάβασε τον Κοραή και τον διέστρεψε, αλλά και δεν ενδιαφέρει. Η ιστορία της λέξης είναι τόσο ενδιαφέρουσα, από ρόπαλο σε λέσχη και σε εντευκτήριο αριστοκρατών, και μετά σε αθλητικούς συλλόγους και σε κέντρα διασκέδασης της νεολαίας, και ταυτόχρονα πάλι σε ρόπαλο στα χέρια αστυνομικών αυτή τη φορά, και από τις σκανδιναβικές χώρες στην Αγγλία και μέσω Γαλλίας στα ελληνικά, οπότε ας αφήσουμε καλύτερα στη δυστυχία του τον κακομοίρη τον Πλεύρη και ας απολαύσουμε τη γλώσσα που είναι τόσο απέραντη ώστε από αγκάθι να βγαίνει ρόδο.

Πριν τον αφήσουμε όμως, ας τον τσιγκλίσουμε λιγάκι: η αρχαία ελληνική λέξη «κλωβός», που όπως είπαμε δεν είναι της κλασικής αρχαιότητας αλλά μεταγενέστερη, δεν είναι ακραιφνής ελληνική· το χειρότερο; Σύμφωνα με τα λεξικά, ο κλωβός είναι σημιτικό δάνειο. Το κλουβί είναι κελούβ στα εβραϊκά, κελούμπ στα συριακά. Και μ’ αυτό το πάρθιο βέλος (ή ροπαλιά) μπορώ να κλείσω το άρθρο.

Ποράιμος

Ποράιμος θα πει Αφανισμός στη γλώσσα Ρομανί, τη γλώσσα των Ρομά.

Η σημερινή μέρα, η 2α Αυγούστου, έχει ανακηρυχθεί εδώ και μερικά χρόνια ως ημέρα μνήμης για τη γενοκτονία των Ρομά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η επιλογή της μέρας δεν είναι τυχαία: στις 2 Αυγούστου 1944 περίπου από 3.000 Ρομά –κυρίως ηλικιωμένοι, γυναίκες και παιδιά– δολοφονήθηκαν
στους θαλάμους αερίων του Zigeunerlager (στρατόπεδο τσιγγάνων) στο ναζιστικό στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Συνολικά, στο ίδιο στρατόπεδο θανατώθηκαν τουλάχιστον 23.000 Ρομά, ενώ, σύμφωνα με εκτιμήσεις, τουλάχιστον 500 000 Ρομά εξοντώθηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο από τους Ναζί και από φιλικά τους καθεστώτα, κι έτσι σε ορισμένες χώρες εξοντώθηκε πάνω από το 80% του πληθυσμού των Ρομά.

Όπως είχε επισημάνει παλιότερα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η γενοκτονία των Ρομά έχει παραμείνει άγνωστη στο ευρύ κοινό και συχνά δεν αναγνωρίζεται ούτε διδάσκεται στα σχολεία, με αποτέλεσμα ο λαός των Ρομά να κατατάσσεται στα «άγνωστα» θύματα γενοκτονίας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Με την ευκαιρία της φετινής Ημέρας Μνήμης, η Πανελλαδική Συνομοσπονδία Ελλήνων Ρομά «Ελλάν Πασσέ», που νομίζω ότι θα πει «έλα κοντά» στη Ρομανί, διοργανώνει απόψε εκδήλωση μνήμης στο Ζάππειο.

Η αφίσα της εκδήλωσης φαίνεται αριστερά -δεν θυμάμαι ποιος είναι ο εικονιζόμενος πυγμάχος, αν και κάπου πρέπει να τον έχω ξαναδεί.

Παραθέτω το δελτίο τύπου της εκδήλωσης.

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ

Εκδήλωση: Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά
2 Αυγούστου 2018, Ζάππειο Μέγαρο, Αθήνα, 21:00 μ.μ.

Η Πανελλαδική Συνομοσπονδία Ελλήνων Ρομά «Ελλάν Πασσέ» έχει την χαρά και την τιμή να σας ανακοινώσει την ιστορική για την ελληνική Ρομά κοινότητα διοργάνωση εκδήλωσης επετειακού χαρακτήρα της Ημέρας Μνήμης για το Ολοκαύτωμα των Ρομά, στις 2 Αυγούστου 2018 στην Αθήνα, στο Ζάππειο Μέγαρο, στις 9 η ώρα το βράδυ.

Η Ημέρα Μνήμης τιμά τα θύματα του «Αφανισμού» («Ποράιμος») των Τσιγγάνων κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος έλαβε διαστάσεις πανευρωπαϊκής εθνοκάθαρσης των Ρομά, με περισσότερους από ένα εκατομμύριο ανθρώπους να οδηγούνται στον αποτρόπαιο-φρικαλέο θάνατο από τα ναζιστικά στρατεύματα. Η Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά στην Ευρώπη καθιερώθηκε ως επίσημη ημέρα Μνήμης από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Απρίλιο του 2015.

Στόχος μας είναι η θεσμική καθιέρωση της διεξαγωγής τελετής σε ετήσια βάση για την Ημέρα Μνήμης και στη χώρα μας, με τρόπο ο οποίος όχι μόνο θα τιμά τα θύματα της Γενοκτονίας αλλά θα συνεισφέρει στην ενδυνάμωση της συλλογικής μνήμης, την καταπολέμηση του ρατσισμού και της ρητορικής του μίσους. Στην φετινή εκδήλωση, στην οποία θα τιμηθεί για πρώτη φορά στη χώρα μας η Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά, έχουν προσκληθεί ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο Πρόεδρος της Βουλής, η ελληνική Κυβέρνηση, η Εκκλησία της Ελλάδας, η Περιφέρεια Αττικής, η ηγεσία των πολιτικών κομμάτων, καθώς και άλλοι πολιτικοί και κοινωνικοί φορείς του τόπου.

Η Ημέρα Μνήμης για το Ολοκαύτωμα των Ρομά, αποτελεί μία ημερομηνία-σταθμό στην ιστορία όχι μόνο της τσιγγάνικης κοινότητας, αλλά ολόκληρης της ανθρωπότητας και του 20ου αιώνα. Το πρόγραμμα θα περιλαμβάνει χαιρετισμούς, σύντομες εισηγήσεις και ομιλίες για το ζήτημα, προβολή βίντεο για το Ολοκαύτωμα των Ρομά από το αρχείο της ΕΡΤ, ενώ θα ακολουθήσει 30λεπτο καλλιτεχνικό πρόγραμμα, με τη συμμετοχή των Κώστα Χατζή, Θανάση Βασιλόπουλου και ερμηνεία του έργου «Εξαΰλωση-Ρέκβιεμ» του αείμνηστου μουσικού και συνθέτη Κώστα Σαμσαρέλου.

Με την ευκαιρία της εκδήλωσης, μπορείτε επίσης να διαβάσετε μια παλιότερη συνέντευξη του προέδρου της Ελλάν Πασσέ.

Τα φρούτα, οι καρποί, τα πωρικά, τα γεμίσια ξανά

Το σημερινό άρθρο είναι επανάληψη ενός παλιότερου, φυσικά ξανακοιταγμένη και αισθητά επαυξημένη αλλά πάντως επανάληψη. Σας έχω προειδοποιήσει κιόλας ότι ολόκληρη τη θερινή περίοδο θα έχουμε αρκετές επαναλήψεις. Τουλάχιστον έρχεται σε ταιριαστή εποχή, μιας και ο Μαϊούνης που τελειώνει είναι η περίοδος της αποθέωσης των οπωρικών, ίσως περισσότερο και από το καθαυτό καλοκαίρι που αρχίζει.

Φυσικά, σήμερα οποιοδήποτε λεξιλογικό άρθρο φαντάζει ανεπίκαιρο αφού κυριαρχεί στην επικαιρότητα ο σεισμός του Μπρέξιτ, που ομολογώ πως δεν τον είχα προβλέψει. Έχουμε πάντως ειδικό άρθρο για να βάζετε εκεί τα σχόλιά σας.

Το ιστολόγιο έχει παρουσιάσει άρθρα αφιερωμένα σχεδόν σε όλα τα φρούτα, όμως σήμερα θα μιλήσουμε για τα φρούτα γενικώς και όχι ειδικά για κάποιο ή κάποια από αυτά.

Και λογικό είναι να ξεκινήσουμε την περιδιάβασή μας από την ίδια τη λέξη, φρούτο. Η λέξη βέβαια δεν είναι αναντάμ μπαμπαντάμ ελληνική, είναι δάνειο από τα ιταλικά, με την αρχή της στο λατινικό fructus, που σημαίνει τον καρπό αλλά και το όφελος, το έσοδο. Η λατινική λέξη πέρασε στις ρωμανικές και στις γερμανικές νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, ενώ από τα ιταλικά πέρασε και στα ελληνικά, αν και διατηρείται σε χρήση και η αυτόχθονη «οπώρα» που χρησιμοποιείται συνήθως σε λόγια σύνθετα, σαν το οπωροπωλείο ή τα οπωροκηπευτικά, αλλά έχει δώσει και τα δημοτικότερα οπωρικά ή και πωρικά.

Η οπώρα, πρέπει να πούμε, αρχικά σήμαινε στον Όμηρο την εποχή από τα τέλη Ιουλίου στα τέλη Σεπτεμβρίου (από εκεί και το φθινόπωρο που ακολουθεί), και στη συνέχεια τους καρπούς εκείνης της εποχής, παναπεί σύκα και σταφύλια κυρίως, και μετά όλους τους καρπούς. Πάντως, οι αρχαίοι για τους καρπούς όλων των δέντρων είχαν και τη λέξη ακρόδρυα, που όμως αργότερα έμεινε να εννοεί μόνο τους καρπούς που έχουν κέλυφος ξυλώδες, δηλαδή λίγο-πολύ τους ξηρούς καρπούς. Βέβαια, στον Πωρικολόγο, ένα βυζαντινό σύντομο λαϊκό σατιρικό έργο που προσωποποιεί όλα τα οπωρικά, βρίσκω να συμμετέχουν και οι ξηροί καρποί στο πανηγύρι, έστω και σαν ξεχωριστή ομάδα, όπως άλλωστε και τα ζαρζαβατικά. Να πω ότι ο Πωρικολόγος, γραμμένος τον 13ο ή τον 14ο αιώνα, δεν περιέχει τη λέξη «φρούτο» επειδή προφανώς δεν είχε ακόμα μπει στη γλώσσα μας.

Πότε όμως μπήκε στην ελληνική γλώσσα η λέξη «φρούτο»; Επειδή τα γλωσσικά ληξιαρχεία της ελληνικής δεν δουλεύουν καλά, θα δυσκολευτούμε να απαντήσουμε. Ο Μπαμπινιώτης δεν τη χρονολογεί στο λεξικό του· ως γνωστόν, χρονολογεί σχεδόν μόνο τις λέξεις που έχει συμπεριλάβει στη Συναγωγή του ο Κουμανούδης. Πάντως, τη λέξη φρούτα δεν τη βρίσκω στο TLG, ούτε και στον Δουκάγγιο (έκδοση 1678), αλλά τη βρίσκω στο Σομαβέρα (έκδοση 1709)· δεν θα τολμήσω βέβαια να συμπεράνω πως η λέξη μπήκε στη γλώσσα μας ανάμεσα στο 1678 και στο 1709 (που θα σήμαινε ότι την έφεραν στον Μοριά οι Βενετοί όταν τον κατέκτησαν το 1687)· εξίσου πιθανό είναι να υπήρχε και να μην την κατέγραψε ο Δουκάγγιος (ή να έψαξα απρόσεχτα εγώ).

Το φρούτο της εποχής

Τις προάλλες είχαμε ενα άρθρο για τα λεξιλογικά της λαϊκής αγοράς, και εκεί είχα αναφέρει ότι την εποχή αυτή τα οπωρικά έχουν την τιμητική τους -κι αν θέλουμε να το εξειδικεύσουμε ακόμα περισσότερο είναι η εποχή για τις φράουλες, αφού τα κεράσια δεν έχουν ακόμα φτηνήνει αρκετά, ούτε τα βερίκοκα άλλωστε. Φράουλες όμως βρίσκεις άφθονες και φτηνές, οπότε σκέφτομαι πως δεν είναι άσκοπο να ξαναθυμίσω ένα παλιό μου άρθρο, που είχε δημοσιευτεί εδώ πριν από τρία χρόνια, και που συμπεριλήφθηκε στη συνέχεια στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«.

Η φράουλα είναι από τα δημοφιλέστερα φρούτα, και όχι μόνο για νωπή κατανάλωση αλλά και ως γεύση σε παγωτά, μαρμελάδες, τσίχλες, ζελέ και συστατικό σε αρώματα, καλλυντικά και διάφορα άλλα προϊόντα, κι όμως… δεν είναι φρούτο, ή, σωστότερα, δεν είναι καρπός! Πράγματι, από φυτολογική άποψη η φράουλα είναι ψευδοκαρπός: οι πραγματικοί καρποί είναι τα πολλά μικροσκοπικά «σποράκια» που βλέπουμε στην επιφάνεια της σάρκας της φράουλας, ενώ το σαρκώδες τμήμα δεν είναι παρά το περίβλημα του καρπού· μπορεί αυτό να το υποστηρίζουν οι βοτανολόγοι, όμως εμείς που τις απολαμβάνουμε τις θεωρούμε φρούτα και με το παραπάνω –και μάλιστα, αν ρωτήσετε τα παιδιά πάω στοίχημα πως η φράουλα, θα πάρει μια θέση ανάμεσα στις πρώτες, με το κόκκινο χρώμα της, τη λάμψη της, το άρωμά της. Ίσως και την πρώτη, κι ας λένε οι βοτανολόγοι.

Αν εξαιρέσουμε μπανάνες, ανανάδες και τα άλλα εξωτικά φρούτα, οι φράουλες ήρθαν τελευταίες στα μέρη μας: στη Γεωργική και οικιακή οικονομία του, γραμμένη το 1835, ο πρωτοπόρος Γρηγόριος Παλαιολόγος σημειώνει μεν ότι η φράγουλα, που την ονομάζει επίσης χαμαίβατο, καλλιεργείται σε πολλούς κήπους των Αθηνών και πετυχαίνει σχεδόν παντού, αλλά την παρουσιάζει ανάμεσα στα σχετικώς άγνωστα φρούτα (χαρακτηριστικό είναι ότι αμέσως μετά περιγράφει το ανανάσιον, δηλαδή τον ανανά).

Οι αρχαίοι τις φράουλες ή δεν τις ήξεραν ή δεν τις ονόμασαν· η ονομασία χαμαικέρασος, που είναι η φράουλα στην αυστηρή καθαρεύουσα, είναι μεν αρχαία, αλλά, τουλάχιστον στον Αθήναιο, αναφέρεται στα κούμαρα. Οι Ρωμαίοι ήξεραν τις φράουλες, όχι όμως τις σημερινές αλλά τις άγριες της εποχής εκείνης, και τις είπαν fraga terrestria, δηλαδή «επίγεια κούμαρα». Από αυτό το fragum, fragula με τον υποκορισμό, προέκυψε το ιταλικό fragola, που πέρασε στα ελληνικά, αρχικά ως φράγουλα όπως είδαμε και στον Παλαιολόγο. Στα κείμενα του 19ου αιώνα θα βρείτε και τους δυο τύπους, φράγουλα και φράουλα, αλλά από το 1920 και μετά ο τύπος φράουλα επικρατεί. Ο Κοραής γράφει στα Άτακτα: «Ο ονομαζόμενος από τους Γάλλους καρπός Fraise [δηλαδή η φράουλα] ομοιάζει το κόμαρον, και ημπορούμε να το ονομάσουμε (επειδή δεν ονοματοθετήθη ακόμη) ‘ημεροκόμαρον’». Θα συμφωνήσετε ότι η δανεική ονομασία, φράουλες, είναι πιο βολική από την εξασύλλαβη πρόταση του Κοραή!

Ο τράγος και το κλήμα

Τις προάλλες, καθώς φυλλομετρούσα κάποια παλιά σώματα της Αυγής, κάτι ψάχνοντας, έπεσα πάνω σ’ ένα άρθρο του Γιάνη Κορδάτου από το 1956, που διηγόταν ένα επεισόδιο από τα πρώτα χρόνια του νεοελληνικού κράτους -και ρίχνοντας μια ματιά, θυμήθηκα κάτι από τα δεύτερα φοιτητικά μου χρόνια: κι έτσι γεννήθηκε το σημερινό μας σημείωμα.

Το 1984, καθώς ετοιμαζόμουν να πάω φαντάρος, έδωσα κατατακτήριες και γράφτηκα στο πρώτο έτος της Αγγλικής Φιλολογίας, με βασικό σκοπό να παίρνω φοιτητικές άδειες. Τελικά, επειδή μου άρεσαν τα βιβλία που μας έδιναν και καθώς το βρήκα μάλλον εύκολο να περνάω τα μαθήματα (δεν είναι δύσκολο, αν είναι πεντέξι χρόνια μεγαλύτερος από τους άλλους κι αν ξέρεις καλά τη γλώσσα) τη σχολή την τελείωσα, και μάλιστα με άριστα, χωρίς να παρακολουθήσω ούτε μία ώρα παραδόσεις, μόνο πηγαίνοντας στις εξετάσεις. Ή μάλλον λέω ψέματα: δυο ή τρεις φορές πήγα στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, που το έκανε η Μαρία Μαντουβάλου, που την είχα διαβάσει και την εκτιμούσα.

Σε ένα από αυτά τα μαθήματα, η κουβέντα ήταν για τον Κοραή, και η καθηγήτρια πρόβαλε μια διαφάνεια ή έδειξε μια εικόνα (δεν θυμάμαι καλά) που παρουσίαζε έναν τράγο να τρώει ένα κλήμα, κι από κάτω είχε τη φράση:

Κἤν με φάγῃς ἐπὶ ῥίζαν͵ ὅμως ἔτι καρποφορήσω͵ ὅσσον ἐπισπεῖσαι σοί͵ τράγε͵ θυομένῳ

(Μπορεί το «όσον» να ήταν γραμμένο με ένα σίγμα, το δεύτερο μπαίνει για το μέτρο απ’ όσο ξέρω)

Η κ. Μαντουβάλου ρώτησε τι θα πει αυτό οπότε στην αίθουσα επικράτησε αμηχανία. Η μόνη δύσκολη λέξη είναι το «επισπείσαι», που είναι αόριστος του επισπένδω, και κοιτάζοντάς το εκείνη την ώρα μου ήρθε φώτιση ότι κάτι τέτοιο πρέπει να σημαίνει, και σήκωσα το χέρι και είπα πως το ρητό θα πει: κι αν με φας ως τη ρίζα, και πάλι θα βγάλω καρπό, για να γίνει η σπονδή, όταν θα σε θυσιάζουν τράγε. Στον συμβολισμό, ο τράγος είναι η Τουρκία και το κλήμα είναι η Ελλάδα. Αυτά έγιναν το 1986 ή το 1987.

Τις προάλλες λοιπόν, έπεσα πάνω σ’ ένα άρθρο του Κορδάτου για ένα επεισόδιο του 1841, επί Όθωνα. Την εποχή εκείνη, το κράτος δεν ήθελε να γιορτάζεται με μεγάλη πομπή η 25η Μαρτίου, ίσως επειδή ήταν ακόμα ζωντανοί και αισθάνονταν αδικαίωτοι οι περισσότεροι αγωνιστές, οπότε πέρα από μια σεμνή τελετή στο Παλάτι δεν γινόταν άλλος γιορτασμός. Το 1841, μια ομάδα νέοι θέλησαν να γιορτάσουν πιο λαμπρά την επέτειο, κι έτσι οργάνωσαν μια γιορτή σε σπίτι, όπου, ανάμεσα στα άλλα, υπήρχε και η εικόνα του τράγου που τρώει το κλήμα και από κάτω η εξής έμμετρη λεζάντα σε στίχους του Θ. Ορφανίδη:

Κι αν με φάγης ως την ρίζαν, εγώ πάλιν θα βλαστήσω
και τους όσους θα με φάγουν, με ζωμόν μου θα ποτίσω.

(Για τον ποιητή και λαμπρό βοτανολόγο Θ. Ορφανίδη έχουμε ξαναγράψει).

Με τιμές αρχηγού κράτους και τώρα;

Μεγάλη βδομάδα έχουμε αλλά ακόμα δεν έχουμε ανεβάσει κάποιο άρθρο στο κλίμα των ημερών, ας πούμε για τις εκφράσεις που έχουν γεννηθεί μέσα από τις μεγαλοβδομαδιάτικες λειτουργίες, ίσως επειδή το θέμα αυτό το έχουμε ήδη καλύψει τα προηγούμενα χρόνια -για παράδειγμα, σήμερα που είναι Μεγάλη Πέμπτη θα μπορούσα να ανεβάσω κάτι για την έκφραση «επί ξύλου κρεμάμενος», αλλά το άρθρο αυτό το έχω ήδη παρουσιάσει πριν από τρία χρόνια. Τέλος πάντων, ίσως αύριο βάλω κάποιο λεξιλογικό του Πάσχα, αν βρω κάτι.

Για σήμερα λέω να επαναλάβω (επικαιροποιημένο) ένα παλιότερο άρθρο, κατά σύμπτωση κι αυτό γραμμένο πριν από τρία χρόνια, σχετικά με τη μεταφορά του λεγόμενου Αγίου Φωτός από τα Γεροσόλυμα στην Αθήνα με στρατιωτικό αεροσκάφος και την υποδοχή του με τιμές αρχηγού (χρεοκοπημένου) κράτους. Το άρθρο είναι θαρρώ επίκαιρο αφού για πρώτη φορά έχουμε κυβέρνηση με κορμό ένα αριστερό κόμμα που δεν είχε την παραδοσιακή πελατειακή σχέση με την εκκλησία όπως τα παλαιά κόμματα.

Εδώ και μερικά χρόνια, κάθε Μέγα Σάββατο γίνεται στη χώρα μας μια πολυδάπανη θρησκευτική τελετή που τείνει να εξελιχθεί σε σύγχρονη παράδοση: πρόκειται για τη μεταφορά του Αγίου Φωτός από τα Ιεροσόλυμα στην Αθήνα, με κρατικό αεροσκάφος και με συνοδεία επισήμων, και στη συνέχεια τη μεταφορά του ίδιου αυτού φωτός, με άλλα αεροπλάνα, σε όλους τους ναούς της χώρας προκειμένου να ανάψουν οι πιστοί τις λαμπάδες τους το βράδυ με την Ανάσταση. Όλα τα προηγούμενα κρισιακά χρόνια, παρόλο που η χώρα μας μαστιζόταν από πρωτοφανή οικονομική κρίση, παρόλο που μισθοί και συντάξεις είχαν υποστεί γερό τσεκούρωμα, παρόλο που το ίδιο το κράτος είχε περικόψει αγρίως τις δαπάνες του (αν και όχι προς όλους), το Άγιο Φως το υποδεχόμασταν με τιμές αρχηγού κράτους. Χρεοκοπημένου κράτους, βέβαια, αλλά εμείς οι Έλληνες είμαστε κιμπάρηδες, δεν λυπόμαστε έξοδα για τέτοια θέματα, δεν θα δεχτούμε να μην έρθει με κρατικό αεροπλάνο το Άγιο Φως από τα Ιεροσόλυμα, και μάλιστα με τη συνοδεία τόσων και τόσων επισήμων, διότι φαίνεται πως δεν θα φωτιστούμε καλά αν δεν ταξιδέψουν βουλευτές και άλλοι επίσημοι στα Ιεροσόλυμα να συνοδέψουν το Φως, όπως πέρυσι ο υφυπουργός Εξωτερικών κ. Γεροντόπουλος, ενώ παλιότερα διάφοροι βουλευτές όλων σχεδόν των κομμάτων (η αριστερά, προς τιμή της, δεν συμμετείχε).

Η αριστερά, ξαναλέω, δεν συμμετείχε στο κλιμάκιο μεταφοράς του Αγίου Φωτός, αλλά φέτος, που είναι στην κυβέρνηση, θα διακόψει άραγε την νεοπαγή παράδοση; Ή, έστω, θα διαφοροποιήσει σε κάτι τη φετινή τελετή; Δεν ξέρω την απάντηση -αν και μεθαύριο θα ξέρουμε- πάντως όλα δείχνουν ότι το Άγιο Φως θα μεταφερθεί και φέτος, πρώτη φορά Αριστερά, με δαπάνες μας. Και κακώς.

Όταν μιλάμε για το λεγόμενο Άγιο Φως, υπάρχουν δυο ζητήματα που πρέπει να τα ξεχωρίσουμε. Το ένα αφορά το Άγιο Φως καθαυτό, αν δηλαδή ανάβει με θαυματουργό τρόπο ή αν υπάρχει στη μέση κάποιο τέχνασμα· και το άλλο, αν είναι θεμιτό να έρχεται με δαπάνες του κράτους το Άγιο Φως (ανεξάρτητα αν ανάβει με θαύμα ή με τέχνασμα) στην Ελλάδα, ειδικά όταν η χώρα βρίσκεται χρεωμένη ως το λαιμό.

Για το πρώτο θέμα, δεν θέλω να πω πολλά, έχουν χυθεί τόνοι μελάνης, υπάρχει ένας συγγραφέας ονόματι Καλόπουλος που έχει ασχοληθεί με το θέμα (είναι εναντίον του θαύματος), υπάρχουν πολλοί που επιχειρηματολογούν υπέρ του θαύματος· όμως είναι θέμα πίστης και σε τέτοια πράγματα η λογική δεν χωράει. Να σημειώσω πάντως ότι τα θαύματα, αν υπάρχουν, γίνονται με μεγάλη φειδώ, όχι κάθε χρόνο λες και είναι εμποροπανήγυρη· ούτε εξηγείται πώς άρχισε το θαύμα τον ένατο αιώνα και όχι νωρίτερα. Αντίθετα, όπως λέει και ο Κοραής (βλ. παρακάτω), υπάρχουν πάμπολλες μαρτυρίες με παρόμοια μαγικά φώτα σε ειδωλολατρικούς ναούς. Και τέλος πάντων, είτε γίνεται το θαύμα είτε όχι, είναι θέμα που δεν μας αφορά και πολύ, κυρίως τους αγιοταφίτες αφορά και τους επισκέπτες του ναού, καθώς και όσους δραστηριοποιούνται στον τομέα του θρησκευτικού τουρισμού.

Πάντως, υπάρχουν πολλοί πιστοί Χριστιανοί που βλέπουν με κάποια αμηχανία ή και θυμηδία αυτό το νεοπαγές έθιμο της μεταφοράς του Άγιου Φωτός, ενώ κάποιοι διακρίνουν σ’ αυτό ειδωλολατρικές αποχρώσεις. Οφείλω πάντως να σημειώσω ότι (απ’ όσο ξέρω) το πατριαρχείο των Ιεροσολύμων, παρόλο που περιφρουρεί με ζήλο τα πρωτεία του Πατριάρχη (μέχρι και ξύλο παίζουν οι ελληνορθόδοξοι καλόγεροι με τους αρμενίους), αποφεύγει να μιλήσει για θαύμα.

Πάμε τώρα στο δεύτερο θέμα, εκεί που μας πέφτει λόγος σε όλους: είναι θεμιτό να έρχεται το Φως από τα Ιεροσόλυμα με τιμές αρχηγού κράτους και να το πληρώνουμε από τον κρατικό προϋπολογισμό;

Καταρχάς, όλους τους προηγούμενους αιώνες που οι αεροπορικές συγκοινωνίες ήταν άγνωστες, ανασταίναν οι Χριστιανοί μια χαρά χωρίς άγιο Φως -θα ήταν ύβρις να πούμε ότι ο γιορτασμός των παππούδων μας ήταν λειψός και ο δικός μας ανώτερος επειδή το φως μας είναι αγιασμένο.

Έπειτα, ακόμα και μετά την εμφάνιση και την καθιέρωση συχνών αεροπορικών συγκοινωνιών, πέρασαν πολλά χρόνια ίσαμε να αρχίσει η αεροπορική μεταφορά του Φωτός από τα Ιεροσόλυμα στην Αθήνα. Σύμφωνα με τη Βικιπαίδεια, αλλά και με όσα θυμάμαι, το έθιμο ξεκίνησε το 1988, και αρχικώς ήταν προσφορά του κ. Ιάκωβου Οικονομίδη που είχε το ταξιδιωτικό γραφείο Z Tours, ο οποίος, είτε από αγνή πίστη είτε για διαφήμιση, κάλυπτε τα έξοδα της μεταφοράς του Φωτός από τα Ιεροσόλυμα. Αυτό συνεχίστηκε για κάμποσα χρόνια, αλλά από το 2002 (επί πρωθυπουργίας του εκσυγχρονιστή Σημίτη, που κάποιοι τον θεωρούσαν εχθρό της θρησκείας!) η ιδιωτική πρωτοβουλία έπαψε να ενδιαφέρεται και έσπευσε πρόθυμο το κράτος να καλύψει το κενό.

Αν όμως στα χρόνια της ολυμπιακής πασοκικής απλοχεριάς ήταν ίσως αναμενόμενο να πληρώνει ο φορολογούμενος το έθιμο του Φωτός, άλλωστε οι εργολάβοι και οι αεριτζήδες ενθυλάκωσαν εκατονταπλάσια ποσά και μόνο κάτι συριζαίοι διαφωνούσαν με το εθνικό όραμα, σήμερα το βρίσκω εξωφρενική σπατάλη, σε ένα κράτος που δυσκολεύεται να αντεπεξέλθει σε στοιχειώδεις ανάγκες του. Στο κάτω κάτω, η Εκκλησία της Ελλάδος, που δεν έχει υποστεί ούτε έκτακτη φορολόγηση των περισσότερων ακινήτων της, ούτε καλλικρατικού τύπου συγχωνεύσεις των μητροπόλεών της, θα μπορούσε πιστεύω να καλύψει τα έξοδα ενός εθίμου που τις δικές της τελετές εξυπηρετεί και που είναι άδικο να τα επωμιστούν όχι μόνο οι εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες που δεν είναι χριστιανοί ορθόδοξοι αλλά και όλοι οι χριστιανοί (και δεν αποκλείεται να είναι πλειοψηφία) που δεν θεωρούν ότι η τελετή αυτή προσθέτει κάτι στην κατάνυξη των ημερών και ότι θα μπορούσε να λείπει -άλλωστε, ο Παπαδιαμάντης, όπως και όλοι οι πιστοί χριστιανοί όλων των προηγούμενων αιώνων στην Ελλάδα, γιόρταζαν το Πάσχα χωρίς το Άγιο φως, πολύ πιο κοντά στο νόημα του χριστιανισμού απ’ ό,τι οι χρυσοκάνθαροι της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας.

Επίσης, αν υποτεθεί ότι η συνέχιση της τελετής είναι μια παραχώρηση προς τον ελάσσονα κυβερνητικό εταίρο, έχω να παρατηρήσω ότι ως τώρα ο ελάσσων εταίρος αφήνει πολύ εμφανή τη σφραγίδα του, έστω και κυρίως σε θεάματα και ότι επιβάλλεται, και όχι μόνο για λόγους στοιχειώδους ισορροπίας, να υπάρξουν και «συμβολικές» χειρονομίες που να φέρουν τη σφραγίδα του μείζονος εταίρου.

Είπα πάρα πολλά και ώρα είναι να σταματήσω για να ακούσω και τις δικές σας απόψεις. Όμως, σαν μια προσφορά του ιστολογίου στον προβληματισμό, θα σας παρουσιάσω ένα απόσπασμα από μια μελέτη που έγραψε το 1826 ο Αδαμάντιος Κοραής για το θέμα αυτό· η μελέτη έχει τη μορφή διαλόγου ανάμεσα σε δύο πιστούς Χριστιανούς, τον Φώτιο, που πιστεύει στο θαυματουργικό Άγιο Φως, και στον Καλλίμαχο, που δεν πιστεύει και ο οποίος, με τα επιχειρήματά του, πείθει, όχι με μεγάλη δυσκολία, τον Φώτιο. Ο τίτλος είναι «Διάλογος περί του εν Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός» και βρίσκεται στον τρίτο τόμο των Ατάκτων του Κοραή. Μπορείτε να τον διαβάσετε ολόκληρον εδώ (με κάποια λαθάκια πάντως) ή, στο πρωτότυπο, στα google books· εγώ βάζω μόνο ένα μικρό απόσπασμα από την αρχή (είναι και πολύ εκτεταμένος).

Μπορείτε επίσης να διαβάσετε το άρθρο περί Αγίου Φωτός που είχε δημοσιευτεί στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια περί το 1930 -θα τολμούσε άραγε σήμερα να μιλήσει κανείς για «μία από τας ασχημοτέρας επιδείξεις της θρησκοληψίας όχλου βαρβάρου» ή για τον «θεοκαπηλικό χαρακτήρα» της τελετής;

Διάλογος περί του εν Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός

Τα πρόσωπα του διαλόγου

Φώτιος, Καλλίμαχος

 

Φ. Σ’ ερώτησα και άλλοτε, και δεν ηθέλησες ποτέ να μου φανερώσεις καθαρά την γνώμην σου.

Κ. Περί τίνος;

Φ. Περί του εις την Ιερουσαλήμ θαυματουργουμένου αγίου φωτός.

Κ. Άγιον φως άλλον δεν γνωρίζω παρά το «Φως εκ φωτός, θεόν αληθινόν εκ θεού αληθινού» ως το μαρτυρεί το Σύμβολον της πίστεως.

Φ. Ουδ’ εγώ αμφιβάλλω περί τούτου. Αλλ’ εις τούτου του Φωτός τον τάφον, αν πιστεύσομεν τους αγιοταφίτας, και τους επιστρέφοντας από την Ιερουσαλήμ προσκυνητάς, φαίνεται κατέτος άλλο φως υλικόν, εκ του οποίου ανάπτουν οι προσκυνηταί τας λαμπάδας των.

Κ. Τρόπους και μέσα να φωτίζωσι το σκότος ευρήκασιν οι άνθρωποι πολλά, και η πρόοδος της φυσικής επιστήμης τούς εδίδαξε πλειότερα. Εις τα φωτισμένα της Ευρώπης έθνη σήμερον, το πλέον ασθενές παιδάριον, η πλέον χυδαία γυνή, ανάπτουν φως, εις ροπήν οφθαλμού, με τα γνωστά φωσφορικά πυρεία (briquets phosphoriques).

Φ. Τα γνωρίζω.

Κ. Με κανένα τρόπον παρόμοιον πιθανόν ότι ανάπτει τις πρώτον επάνω του αγίου τάφου την λαμπάδα του, κι έπειτ’ απ’ αυτήν οι λοιποί τας ιδικάς των.

Φ. Όχι με τούτους τους γνωστούς τρόπους, αλλ’ εξ ουρανού, λέγουν, καταβαίνει το Φως.

Κ. Εξ ουρανού ψευδοκαταίβατα φώτα, μας εφύλαξεν η ιστορία πολλά. Ενθυμάσαι βέβαια, τι λέγει ο Παυσανίας περί των ναών της Λυδίας, όπου οι ιερείς άναπταν τα ξύλα διά τας θυσίας με πυρ αόρατον.[1] Τοιούτον τι εγίνετο εις την Εγνατίαν, πόλιν ιταλικήν[2]. Τοιούτον εις την Μακεδονίαν εις το ιερόν του Διονύσου[3]. Τοιούτον ακόμη εις την νήσον Τήνον[4] και εις όχι ολίγας άλλας πόλεις της Ασίας και της Ευρώπης. Ταύτα ήσαν τα προ Χριστού. Αν θέλεις νεότερα, ανάγνωσε τον Ζώσιμον, συγγραφέα της πέμπτης μετά Χριστόν εκατονταετηρίδος.

Φ. Τον ανέγνωσα· αλλά δεν ενθυμούμαι τι λέγει.

Κ. Ιστορεί με μεγάλην ευλάβειαν (ως εθνικός) το φαινόμενον κατά την εορτήν της Αφροδίτης εις τον αέρα φως, ποτέ μεν σφαιροειδές, ποτέ δε εις σχήμα λαμπάδος, και τον άπειρον χρυσόν και άργυρον, όσον εθησαύριζαν οι Ιερείς δι’ αυτό[5].

Φ. Πού και πότε;

Κ. Σε είπα, κατά την πέμπτην εκατονταετηρίδα. Ο δε τόπος ήτον εις την Συρίαν, εις αυτό της Αφροδίτης το ιερόν, πλησίον της Ηλιουπόλεως[6]. Εις την εορτήν ταύτης της θεάς εθαυματουργείτο το θαύμα.

Φ. Αλλ’ εκείνα ήσαν μηχανουργήματα λαοπλάνων ιερέων εθνικών. Εγώ λαλώ περί χριστιανών.

Κ. Με λέγεις λοιπόν θαύμα εθνικόν ενεργούμενον από χριστιανούς, ήγουν πράγμα αδύνατον.

Φ. Δεν πιστεύεις λοιπόν τα θαύματα!

Κ. Δεν ηπίστησα ποτέ εις τα αληθινά θαύματα· αλλά βλέπεις ότι έγιναν πολλάκις, και ενδεχόμενον να γίνονται ακόμη, από μη Χριστιανούς, και ψευδοθαύματα. Τι παράδοξον, αν ευρέθησαν και μεταξύ Χριστιανών τοιούτοι θαυματουργοί.

Φ. Με βάλλεις εις δεινήν απορίαν.

(…)

Φ. Να μη πιστεύσω λοιπόν όσα λέγουν περί του αγίου φωτός;

Κ. Όχι, επειδή ουδ’ ο Χρυσόστομος το επίστευεν, ή μάλλον ουδέ το εγνώριζε· διότι, αν εις τον καιρόν του εθαυματουργείτο το άγιον φως, πώς ήτο δυνατόν να λέγει ότι δεν εγίνοντο πλέον θαύματα;

Φ. Λέγεις λοιπόν λαοπλάνους τους αγιοταφίτας.

Κ. Άπαγε! φίλε· ουδ’ εσέ συμβουλεύω να δώσεις εις αυτούς τόσον αισχρόν επίθετον. (…)

 

Φ. Διατί λοιπόν το υποφέρουν; διατί δεν καταλύουν τοιούτον θαυματούργημα;

Κ. Επιθυμούν, μην αμφιβάλλεις, την κατάλυσίν του, αλλ’ είναι τάχα εις την εξουσίαν των;

Φ. Δεν είναι εις την εξουσίαν των! Από τίνος λοιπόν εξουσίαν κρέμεται;

Κ. Του καιρού, της εξαπλώσεως των φώτων εις τον κοινόν λαόν. Δεν έπλασαν αυτοί το θαύμα· το ευρήκασι απ’ άλλους προ πολλού πλασμένον, και δεν τολμούν να το σαλεύσωσι.

Φ. Τίνα φοβούνται;

Κ. Αυτούς τους Άραβας ληστάς, οι οποίοι συμμερίζονται με τους αγιοταφίτας τα κέρδη του θαύματος· αυτούς (το πλέον αξιοθρήνητον) τους κατέτος τρέχοντας μωρούς προσκυνητάς του θαύματος. Ή νομίζεις εύκολον μετά μακράν και πολυχρόνιον πλάνην, να φανερώσεις εις τους πλανημένους, ότι εθαυματούργεις διά να τους πλανάς;

Η συνέχεια επί του πεντεφίου.

Επαναλαμβάνω όμως, ότι το βασικό δεν είναι αν το φως ανάβει με θαύμα ή με τον τρόπο που χρησιμοποίησε ο Βάρναλης ένα Πάσχα που ήταν σχολάρχης στην Αργαλαστή και το βάλανε στον φάκελό του (δηλ. με αναπτήρα). Το βασικό είναι να σταματήσουμε να το φέρνουμε με τιμές αρχηγού κράτους και με πολυέξοδες τελετές. Ή, επιτέλους, να καλύψει τα έξοδα η ελληνική εκκλησία -αν και κάποιοι αυτό θα το έβρισκαν ακόμα μεγαλύτερο θαύμα από την αφή του φωτός!

---

[1] Παυσαν. V, 27

[2] Plin.II, 107. Horat. Satyr. I, 5, &99.

[3] Αριστοτέλ. Περί θαυμαστ. ακουσμ. κεφ. 133.

[4] Αυτόθι, κεφ. 193.

[5] Ο Ζώσιμος (Ιστορ. Ι, 58) λέγει ότι το θαύμα εγένετο έως εις τον καιρόν του· «Μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων». Το Ιερόν της Αφροδίτης ταύτης, επονομαζομένης Αφακίτιδος, κατεσκάφη από τον Μέγαν Κωνσταντίνον, κατά την τετάρτην εκατονταετηρίδα.

[6] Η Ηλιούπολις είναι η σήμερον ονομαζομένη Βαλβέκα (Balbek).

Το χαράμι και η Μπόκο Χαράμ

Με ρώτησε ένας φίλος αν η οργάνωση Μπόκο Χαράμ, για την οποία ακούμε κάθε τόσο στις ειδήσεις ότι κάνει φριχτά εγκλήματα στη Νιγηρία, έχει κάποια σχέση, το όνομά της δηλαδή, με τη λέξη «χαράμι». Η σύντομη απάντηση είναι «ναι», αλλά αν δίναμε μόνο σύντομες απαντήσεις δεν θα είχαμε ιστολόγιο. Κατά σύμπτωση, είχα παλιότερα γράψει για τη λέξη «χαράμι», που έχει μεγάλο ετυμολογικό ενδιαφέρον, πριν από τέσσερα χρόνια -όχι όμως για τη Μπόκο Χαράμ, αφού τότε η ισλαμική σέχτα της Νιγηρίας ακουγόταν πολύ λιγότερο. (Κατά σύμπτωση, το παλιό εκείνο άρθρο είχε δημοσιευτεί τη μέρα που μάθαμε τον σεισμό και την έκρηξη στη Φουκουσίμα, κι έτσι πέρασε, μοιραία, σε δεύτερη μοίρα). Ευκαιρία είναι λοιπόν να αναδημοσιεύσω το παλιό εκείνο άρθρο, επαυξημένο τώρα.

Και θα ξεκινήσουμε ακριβώς με τη Μπόκο Χαράμ, την αλλόκοτη φονταμενταλιστική σουνιτική σέχτα που θέλει να επιβάλει τη σαρία στη Νιγηρία -βέβαια, επειδή εδώ λεξιλογούμε, δεν θα συζητήσω τα εγκλήματα της οργάνωσης, ούτε τις ιδιομορφίες της, ούτε για ποιο λόγο έχει ριζώσει στη βορειοανατολική Νιγηρία -αν θέλετε, τα σχολιάζετε εσείς. Εγώ θα πω για το όνομά της. Το Boko Haram δεν είναι το επίσημό της όνομα (αυτό είναι Jamā‘atu Ahli is-Sunnah lid-Da‘wati wal-Jihād – λαός αφοσιωμένος στις διδαχές του Προφήτη για τη τζιχάντ, ή κάτι τέτοιο). Όμως, η κοινή της ονομασία είναι Μπόκο Χαράμ. Η πρώτη λέξη, boko, της γλώσσας Χάουσα, αρχικά σήμαινε «πλαστός», αλλά έχει φτάσει να εννοεί, στη Νιγηρία, τα μη θρησκευτικά σχολεία, τη δυτικού τύπου εκπαίδευση. Κάποιοι πιστεύουν ότι αποτελεί παραφθορά του αγγλικού book, βιβλίο. Η δεύτερη λέξη είναι το αραβικό «χαράμ», απαγορευμένος -άρα, «η δυτική εκπαίδευση είναι απαγορευμένη», και όντως η συγκεκριμένη οργάνωση είναι εντελώς αρνητική απέναντι σε κάθε ευρωπαϊκή επιρροή.

Παραδέχομαι ότι η προηγούμενη παράγραφος απαρτίζεται από πληροφορίες παρμένες κυρίως από τη Βικιπαίδεια, κι αν υπάρχει κάποιο λάθος ή ανακρίβεια μετά χαράς θα τη διορθώσω. Προχωράμε στο haram, χαράμ, το χαράμι δηλαδή, μια λέξη που εμείς την πήραμε από τα τούρκικα, αλλά έχει αραβική αρχή. Από την ίδια τριγράμματη αραβική ρίζα, χ-ρ-μ, έχουμε κι άλλες δύο λέξεις που έχουν περάσει στη γλώσσα μας. Η μία είναι το χαρέμι, όσο για την τρίτη σας αφήνω να προσπαθήσετε να την μαντέψετε -κι αν δεν τη βρείτε θα την πούμε παρακάτω.

Τσιγγάνοι, αθίγγανοι και τσιγγούνηδες

Τώρα που η μικρή Μαρία αποδείχτηκε τσιγγανάκι, και μάλιστα από τη Βουλγαρία, τα κανάλια έπαψαν να ολοφύρονται για το «ξανθό αγγελούδι», που δεν έχει καμιά σχέση, τάχα, με τα τσιγγανάκια. Βέβαια, το ίδιο το παιδί έχει άλλα ντράβαλα τώρα, πολύ σοβαρότερα, καθώς, όπως όλα δείχνουν, οδεύει προς κάποιο ίδρυμα, έχοντας χάσει την οικογένειά του τη θετή, χωρίς να βρει τη βιολογική –μπορεί να το ανέλαβε το Χαμόγελο του Παιδιού, αλλά το παιδί έχασε το χαμόγελό του.

Το ξανθό αγγελούδι βγήκε γυφτάκι, έγραψε σαρκαστικά κάποιος, χρησιμοποιώντας επίτηδες τη μειωτική ονομασία γύφτος που είναι καθιερωμένη για τους Ρομά, και που δεν θα μας απασχολήσει στο σημερινό άρθρο, επειδή σήμερα λογαριάζω να περιοριστώ στην ιστορία της λέξης «τσιγγάνος», που κι αυτή βέβαια έχει πάμπολλες αρνητικές συμπαραδηλώσεις, έχει όμως και θετικές, και πιστεύω ότι μπορεί να χρησιμέψει εναλλακτικά σαν ελληνικό συνώνυμο του άβολου Ρομά, που καλό είναι στον πληθυντικό, αλλά δεν έχει ούτε θηλυκό ούτε ουδέτερο, τουλάχιστον στα ελληνικά.

Βέβαια στη Ρομανί, τη γλώσσα των Ρομά, ο ενικός αριθμός είναι Ρομ στο αρσενικό και Ρομνί στο θηλυκό γένος, ενώ Ρομά είναι ο πληθυντικός (και, αν δεν κάνω λάθος, Ρομνιά ο πληθυντικός στο θηλυκό). Όμως είναι αμφίβολο αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε στα ελληνικά τους κανόνες κλίσης μιας άλλης γλώσσας, αν και όχι αδιανόητο, εφόσον έχουμε να κάνουμε με μια μειονότητα που ζει στη χώρα μας εδώ και τόσους αιώνες. Η χρήση πάντως των όρων ρομ/ρομνί/ρομά βοηθάει προσωρινά, αν και τελικά προβλέπω να καθιερωθεί το «ο/η/οι ρομά». Δεν βοηθάει βέβαια η λατινογραφή (roma), ούτε ο παρατονισμός «Ρόμα», που κύριος οίδε πού τον ψάρεψε το λεξικό Μπαμπινιώτη και τον κατέγραψε και τον χρησιμοποιεί ακόμα και στην τελευταία έκδοσή του. Σε μιαν άλλη εποχή, θα είχε ίσως καθιερωθεί ή έστω επιχειρηθεί κάποιος εξελληνισμός (Ρομαΐτες, ας πούμε).

Το άρθρο θα λεξιλογήσει, και θα σταθεί ειδικά στην ετυμολογία των τσιγγάνων -και των Ρομ. Σε ένα παλιό κείμενό του (εδώ βρίσκετε ένα καίριο απόσπασμα) ο καθηγητής Γεωργακάς είχε προτείνει ελληνική αρχή για τη λέξη Ρομ, από το Ρωμαίος/Ρωμιός, κάτι όχι παράλογο αφού οι Τσιγγάνοι πρώτα στο Βυζάντιο ήρθαν. Ωστόσο, οι περισσότεροι δέχονται ότι η λέξη Ρομ έχει ινδική/σανσκριτική ετυμολογία (παράδειγμα, αν και υπάρχουν κι άλλες εκδοχές).

Η συντομότερη εννεασύλλαβη λέξη της ελληνικής γλώσσας

 

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε χτες, 2.9.2012, στην κυριακάτικη Αυγή, στην τακτική στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Στην εδώ συζήτηση προσθέτω μια παράγραφο, τη δεύτερη.

Το σημερινό σημείωμα είναι το πρώτο μετά τη θερινή ανάπαυλα. Πριν από δυο μήνες, όταν δημοσιεύτηκε το προηγούμενο, είχε μόλις σχηματιστεί η ημιτρικομματική κυβέρνηση συνεργασίας, και καθώς τα κόμματα που τη σχημάτισαν είχαν υιοθετήσει, και τα τρία, για προεκλογική τους παντιέρα την «επαναδιαπραγμάτευση» των όρων του Μνημονίου με τους δανειστές μας, θα περίμενε κανείς να έχει ξεκινήσει ήδη αυτή η διαδικασία, περιέργως όμως το μόνο που ακούμε πια είναι τα περίφημα επιπρόσθετα 11,5 δισεκατομμύρια που πρέπει να εξοικονομηθούν από το πετσί μας, που τον τελευταίο καιρό έχουν κι αυτά αρχίσει ν’ αβγατίζουν και να γίνονται 13, 15, 18 ή και 22. Μια λοιπόν που κανείς δεν προφέρει πια τη λέξη που είχε γίνει καραμέλα τους προηγούμενους μήνες, σκέφτομαι ν’ αφιερώσω το σημερινό σημείωμα στη… συντομότερη εννεασύλλαβη λέξη της ελληνικής γλώσσας, την «επαναδιαπραγμάτευση». Εντάξει, παραδέχομαι ότι η «επαναδιαπραγμάτευση» μπορεί να θεωρηθεί και οχτασύλλαβη, αν το «διά» το προφέρουμε μονοσύλλαβο· όμως δεν τη λέω γι’ αυτό συντομότερη, αλλά επειδή ούτε καν ακούστηκε κατά την πρόσφατη περιοδεία του πρωθυπουργού στην Ευρώπη, οπότε πρέπει να σκεφτούμε ότι θα την πρόφερε τόσο γρήγορα ο πρωθυπουργός που δεν θα προλάβαμε να την ακούσουμε — ή ότι την κατάπιε ώσπου ν’ ανοιγοκλείσουμε τα μάτια μας.

(Παρένθεση: Υπάρχει άραγε διαφορά ανάμεσα σε επαναδιαπραγμάτευση και αναδιαπραγμάτευση, πέρα από τη μια συλλαβή; Στη Λεξιλογία που το συζητήσαμε, ειπώθηκε ότι σε μερικές περιπτώσεις το «ανα-» δηλώνει ότι κάτι εμφανίζεται τροποποιημένο [αναδιατύπωση] ενώ το «επανα-» επαναλαμβάνεται ως έχει [επαναδιατύπωση]. Ωστόσο, τέτοιες διακρίσεις μάλλον εκ των υστέρων γίνονται και συνήθως καίγονται πολύ εύκολα, στην δε περίπτωση της -διαπραγμάτευσης ούτε καν φύτρωσαν, κι έτσι δεν μπορούμε να πούμε ότι επαναδιαπραγμάτευση σημαίνει, τάχα, νέα συμφωνία ενώ το «αναδιαπραγμάτευση» απλώς τροποποίηση της υπάρχουσας).

Το φρούτο που δεν είναι

Παρ’ ό,τι οι συνομιλίες των πολιτικών αρχηγών ναυάγησαν και βαίνουμε προς νέες εκλογές, το ιστολόγιο επιμένει ανεπίκαιρα -και πριν, όπως όλα δείχνουν, αποκτήσουμε κυβέρνηση Πικραμένου, σκέφτομαι να σας γλυκάνω λίγο με ένα από εκείνα τα άρθρα για τα φρούτα, που έχω πολύν καιρό να βάλω. Έχει άλλωστε μεσιάσει ο Μάης και αρχίζει η καλύτερη εποχή των οπωρικών, οπότε σκέφτομαι σήμερα να σας σερβίρω ένα φρούτο εποχής, που το βλέπετε και στη φωτογραφία, ένα φρούτο όμως που δεν είναι. Τις φράουλες.

Τι εννοώ; Θα εξηγηθώ.

Η φράουλα είναι από τα δημοφιλέστερα φρούτα, και όχι μόνο για νωπή κατανάλωση αλλά και ως γεύση σε παγωτά, μαρμελάδες, τσίχλες, ζελέ και συστατικό σε αρώματα, καλλυντικά και διάφορα άλλα προϊόντα, κι όμως… δεν είναι φρούτο! Πράγματι, από φυτολογική άποψη η φράουλα είναι ψευδοφρούτο: τα πραγματικά φρούτα είναι τα πολλά μικροσκοπικά «σποράκια» που βλέπουμε στην επιφάνεια της σάρκας της φράουλας, ενώ το σαρκώδες τμήμα δεν είναι παρά το περίβλημα του καρπού· μπορεί αυτό να το υποστηρίζουν οι βοτανολόγοι, όμως εμείς που τις απολαμβάνουμε τις θεωρούμε φρούτα και με το παραπάνω –και μάλιστα, αν ρωτήσετε τα παιδιά πάω στοίχημα πως η φράουλα, θα πάρει μια θέση ανάμεσα στις πρώτες, με το κόκκινο χρώμα της, τη λάμψη της, το άρωμά της. Ίσως και την πρώτη, κι ας λένε οι βοτανολόγοι.

Αν εξαιρέσουμε μπανάνες, ανανάδες και τα άλλα εξωτικά φρούτα, οι φράουλες ήρθαν τελευταίες στα μέρη μας: στη Γεωργική και οικιακή οικονομία του, γραμμένη το 1835, ο πρωτοπόρος Γρηγόριος Παλαιολόγος σημειώνει μεν ότι η φράγουλα, που την ονομάζει επίσης χαμαίβατο, καλλιεργείται σε πολλούς κήπους των Αθηνών και πετυχαίνει σχεδόν παντού, αλλά την παρουσιάζει ανάμεσα στα σχετικώς άγνωστα φρούτα (χαρακτηριστικό είναι ότι αμέσως μετά περιγράφει το ανανάσιον, δηλαδή τον ανανά).

Με τιμές αρχηγού (χρεοκοπημένου) κράτους

Εδώ και μερικά χρόνια, κάθε Μέγα Σάββατο γίνεται στη χώρα μας μια πολυδάπανη θρησκευτική τελετή που τείνει να εξελιχθεί σε σύγχρονη παράδοση: πρόκειται για τη μεταφορά του Αγίου Φωτός από τα Ιεροσόλυμα στην Αθήνα, με κρατικό αεροσκάφος και με συνοδεία επισήμων, και στη συνέχεια τη μεταφορά του ίδιου αυτού φωτός, με άλλα αεροπλάνα, σε όλους τους ναούς της χώρας προκειμένου να ανάψουν οι πιστοί τις λαμπάδες τους το βράδυ με την Ανάσταση. Φέτος, παρόλο που η χώρα μας μαστίζεται από πρωτοφανή οικονομική κρίση, παρόλο που μισθοί και συντάξεις έχουν υποστεί γερό τσεκούρωμα, παρόλο που το ίδιο το κράτος έχει περικόψει αγρίως τις δαπάνες του, το Άγιο Φως κατά τα φαινόμενα θα το υποδεχτούμε όπως κάθε χρόνο με τιμές αρχηγού κράτους. Χρεοκοπημένου κράτους, βέβαια, αλλά εμείς οι Έλληνες είμαστε κιμπάρηδες, δεν λυπόμαστε έξοδα για τέτοια θέματα. Μπορεί τα σχολεία μας να μην έχουν θέρμανση, μπορεί τα περιπολικά της αστυνομίας να μην έχουν βενζίνη για να κινηθούν, μπορεί οι νέοι να ξενιτεύονται και οι γέροι να αυτοκτονούν, αλλά με τίποτα δεν θα δεχτούμε να μην έρθει με κρατικό αεροπλάνο το Άγιο Φως από τα Ιεροσόλυμα, και μάλιστα με τη συνοδεία τόσων και τόσων επισήμων, διότι φαίνεται πως δεν θα φωτιστούμε καλά αν δεν ταξιδέψουν βουλευτές και άλλοι επίσημοι στα Ιεροσόλυμα να συνοδέψουν το Φως, όπως πέρυσι ο Κώστας Μαρκόπουλος, ο Μιχάλης Παντούλας από το ΠΑΣΟΚ, η Ουρανία Παπανδρέου από το ΛΑΟΣ και ο ανεξάρτητος βουλευτής Βασίλης Οικονόμου (φέτος θα πάνε άλλοι· η αριστερά, προς τιμή της, δεν συμμετέχει).